SARAY'A BA~LI B~R CAM~~ VE HAZ~RES~: KIRIM HANLI~I'NIN PAY~TAHTI BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~1 NICOLE KANÇAL - FERRARI Hansaray2: K~ r~m Hanl~~~ 'n~ n payitaht~~ olan Bahçesaray'da bulunan Hansaray'~ n kurulu~u ile ilgili olarak elimizde son derece az bilgi mevcuttur. Kaynaklara göre, ikinci K~ r~ m Hani olan L Mengli Geray Han 1500 y~l~ndan sonra bir sa- ray in~aat~ na ba~lar. Bunu, saray~ n en eski bölümü olarak kabul edilen "Demir Kap~ "n~ n üstündeki kitabe de do~rular. Bu kitabe, Mengli Geray Han' ~~ saray~ n kurucusu olarak gösterir. Kitabenin tarihi 909 H (1503-1504 M)'dur. Bu kap~ , muhtemelen geni~~ bir araziye in~a edilmi~~ bulunan birbi- rinden ba~~ms~z kö~klere agl~yordu. Sarayda ya~am mekanlar~~ birkaç avlu et- raf~ nda kurulmu~tur. Eskiden saray~ n bir darphanesi oldu~unu da biliyoruz. Bu saray~ n in~as~yla birlikte, eskiden K~ r~ m Hanlan taraf~ ndan avlak ola- rak kullan~ lan Bahçesaray vadisi ve çevresi, yava~~ yava~~ bir ba~kente dönü~ür. ~lk olarak XVI.yy'~ n ortalar~ nda L Sahip Geray Han sarayda ikamet etmeye ba~lar ve göçebe hayata veda eder. Saray~ n bu ilk düzeni ile ilgili bilgileri Bronievski ve Evliya Çelebi'den almaktay~ z. Bronievski3, saray~ n birkaç ta~~ binadan ibaret oldu~unu yazmak- tad~ r. Ayr~ca saraya ba~l~~ olan camiden de bahsetmektedir. Evliya Çelebi Se- yahatnamesi'nde ise, saray~ n bir dere kenar~ nda in~a edildi~ini, dört kap~ l~~ bir duvar ile çevrili oldu~unu, saray~ n darphanesi, mutfaklan, kileri vs. bu- Bu çal~~ man~ n bir özeti 1999 senesinde Hollanda'da Utrecht ~ehrinde yap~lan XI. Uluslararas~~ Türk Sanat~~ Kongresine bildiri olarak sunuldu. Oradaki bildiri ba~l~~~~ ~öyle idi: "The Art of the Khans of Crimea and it's Relation to Ottoman Art: The Cemetery of the Khan's Palace in Bahçesaray." Kongre bildirileri ileride internette yarmlanacakur. 2 Hansaray hakk~ nda genel ve daha geni~~ bilgi için bkz. Oktay ASLANAPA, K~ r~m ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri. ~stanbul, 1979, ve Nicole KANÇAL-FERRAR~ , "Hansaray", Diyanet ~slam Ansiklopedisi, ~ stanbul, 1997. S. 521-524. Bu maddede ayr~ ca Rusça kaynaklar ba~ta olmak üzere çok geni~~ bir bibliyografya mevcuttur. Ayr~ ca "Bahçesaray'daki Hansaray~ 'n~ n Yerle~im Düzeni ve Mimarisi" adl~~ doktora tezi ile bu konudaki ara~urmalar~ ma devam etmekteyim. 3 Martin Bronievski, K~r~ m. Çev. Kemal Onayl~ , Ankara, 1970. 372 NICOLE KANÇAL - FERRARI lundu~unu yazmaktad~r4. Evliya Çelebi ayr~ ca saray~n çe~itli görûnü~leri (kö~k) oldu~unu anlatmakla ve Kara Had~m A~alar taraf~ndan korunan Ha- rem bölümünden de bahsetmektedir. K~saca, bu ilk saray~n al~~t~~~m~z Türk- ~slam saray gelene~ine ba~l~~ oldu~u aç~kt~r. Bu saray, 1736'daki Rus i~gali s~ras~nda tamamen tahrip edilir. Ba~ta Di- vanhane, cami ve kütüphane olmak üzere önemli mekanlar yak~l~r, saray du- varlan bile y~kunl~r. 1740-1743 aras~nda ~ehir ve saray Osmanl~~ deste~iyle tekrar in~a edilir. Sultan L Mahmut hem para, hem de yok olan kütüphane için kitap gönderir. Para ve malzeme ile beraber, muhtemelen ~stanbul'dan ustalar da göndermi~tir. Bu çal~~malar s~ras~nda saray geni~letilir ve belirgin bir Osmanl~~ karak- teri kazan~r. Özellikle avlu düzeni Edirne ve Topkap~~ saraylarmdakine ben- zemektedir. Kendisini çe~itli küçük kö~kler, bahçeler ve zengin su mimari- sinde oldu~u gibi her yerde hissettiren bu Osmanl~~ etkisi, daha sonraki dö- nemlerde yap~lan de~i~ikler ve tamiradara ra~men kaybolmam~~ur. Bahçesaray'daki Hansaray, bugün ayakta kalabilen say~l~~ Türk saray kül- liyelerinden birisidir. 1783 senesinde, K~r~m Hanl~~~~ ortadan kald~nld~ktan sonra, Hansaray restore edilmi~, birçok de~i~ikliklere u~raulm~~~ ve sonunda müzeye dönü~- türülmü~tûr. Saray, Rus çarlan taraf~ndan resmi devlet davetleri için bile kul- lan~lm~~t~r. K~nm'daki Osmanl~~ etkisi çok erken tarihlerde ba~lamaktad~r. L Mengli Geray Han zaman~nda, K~r~m Hanh~~~ Osmanl~~ himayesine girmi~tirs. Böy- lece kurulan ba~lant~, kuvvetli ili~kiler sa~lam~~~ ve K~r~m Hanh~~'mn siyasi düzenini ve günlük hayat~n~~ etkilemi~tir. Devlet yönetme ~ekli ve toprak da- ~~t~m düzeni (T~mar) Osmanl~~ öme~ine çok benzemektedir. Han ve ailesi- nin de Osmanl~~ saray~~ ile yak~n ba~lant~lar~~ vard~r. Han'~n bir o~lu genelde bir çe~it rehin olarak Osmanl~~ saray~nda ya~amakta idi ve burada Osmanl~~ 4 Evliya Çelebi, Seyahatname, VII, Tarih Encümeni Külliyat~, ~stanbul Devlet Matbaas~, 1928, s. 596-600. 5 Muzaffer 1)REKL~, K~r~m Hanhg~n Kurulu~u ve Osmanl~~ Himayesinde Mkseli~i (1441- 1569). Türk Kültürü Ara~t~rma Enstitüsü, Ankara 1989. Burada bu himaye ayr~nt~lar~yla incelenmekte ve K~r~m Hanl~~~n~n ve Osmanl~~ Devletininin farkl~l~klar~~ da gösterilmektedir. Teferruath bilgiyi bu iki k~sa makalede bulmak milmkiindür:Halil ~NALCIK, "K~r~m Hanl~~~", Türk Dünyas~~ El Kitab~ , Türk Kültürü Ara~t~rma Enstitüsü, Ankara 1976, 3.943-954, ve "Giray", Islam Ansiklopedisi, I V, Istanbul 1948, s.783-789. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 373 e~itimi görür ve ~stanbul'daki kültürel hayata kaul~ rd~ . Padi~ah istedi~i za- man da bu rehin han o~lunu K~ nm'a, yeni Han olarak gönderirdi. Bu ~e- kilde K~ r~ m'da tahtta oturan Han bir dereceye kadar Osmanl~~ devletine muhtaç idi. Öte yandan istanbada e~itilen hanedan mensubu hem ald~~~~ e~itim sayesinde, hem de Osmanl~~ Devleti taraf~ ndan tahta oturtulabilece- ~inden Osmanl~~ Devletine ba~l~~ kal~ rd~ . Tahttan indirilen Hanlar aileleriyle beraber Rumeli'de (Trakya ve bugünkü Bulgaristan bölgesi) ikamete mec- bur edilirdi. Rumeli'de kendilerine tahsis edilen çiftliklerde oturur, vak~ flar da kurabilirlerdi. Mazul han ve ailesine Osmanl~~ taraf~ ndan maa~~ ba~lan~ rd~ . Daha a~~r durumlarda Hanlar Ege adalar~ na da sürgüne gönderilebilirlerdi (Midilli, Sak~z, Rodos).Bu Hanedan mensuplar~ n~ n her zaman tekrar Kin- m'a göreve gönderilebilme ihtimali vard16. Alt~ n Orda'dan kalan kuvvetli miras, kendisini özellikle hukukta ve ka- bile aristokrasisinde gösterse de, K~ r~ m'daki kültürel hayat Osmanl~~ saray~ n- dakini takip etmektedir. Resmi yaz~~malardaki K~ pçak ~ivesinin Osmanl~ ca- 'ya kaymas~~ da bunun bir göstergesidir. Geray ailesi taraf~ ndan desteklenen veya Geray ailesi için yarat~lan sanat ve mimari eserleri de, Osmanl~~ sanat= takip etmektedir. Osmanl~ 'n~ n Avrupa'ya aç~ l~~~~ ve Bat~dan gelen ve giderek artan sanat ve kültür etkileri K~ r~ m'da da hissedilmi~tir. K~ nm'daki etkiler sadece Osmanl~~ - 'dan dolayl~~ olarak de~il, Avrupa'dan K~ nm'a gelen elçi ve seyyahlar arac~ l~~~~ ile de do~rudan girmi~tir. K~r~m Geray' ~ n Hanhk döneminde (1758-1764), saray~ n bir resim koleksiyonu vard~ . Han'~ n kurdu~u orkestra konserler ve- rirdi ve sarayda yer alan ilk tiyatroda Moliere'den oyunlar oynanm~~ ur. K~r~m Geray zaman~ nda Bahçesaray'da elçi olarak bulunan Baron François de Tott, K~r~m Geray' ~ n Frans~z mutfa~~na hayran oldu~unu ve yemeklerin Baron'un a~ç~s~~ taraf~ ndan pi~irilmesini istedi~ini yazmaktad~ r 7. Bu yeniliklere de mutfakta yemek pi~irme s~ ras~ nda ~arab~ n ilk defa kullan~ lmaya ba~lanmas~~ 6 K~ r~ m Hanlar~ n~ n ve ailelerinin tarihi için bkz. Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân, Necm-i istikbal Matbaas~, ~stanbul 1327. Tekrar bask~s~~ Doç. Dr. Sadi COGENL~~ ve Doç. Dr. Recep TOPARLI, Erzurum 1990. 7 Baron François de TOTT, Memoires sur les Turcs et les Tatars. 3. Cilt, Amsterdam, 1875. Bu kitap Türkçe olarak da yay~ nland~: Baron de TOTT, Türkler ve Tatarlara dair Hauralar, Çev. Mehmet Re~at Uzmen, ~stanbul, Tercüman 1001 Temel Eser No. 89. Yak~ nda ise bu kitap tekrar yay~ mland~ : François de TOTT, Türkler ve Tatarlar aras~ nda, Milliyet Yay~ nlar~, ~stanbul, 1996, 5.129. 374 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~ da dahildir. Bu ~a~~ rt~ c~~ yenilikler sadece sarayla s~ n~ rl~~ idi ve halk~~ pek etkilemezdi. HAZ~RE: Bu hazire, Hansaray'~ n camisine aittir ve ayn~~ zamanda saray~ n mezarl~ - ~~d~ r. Bu mezarl~ k, son derece önemli bir aland~ r. Bilinen Türk saray ve me- zar mimarisinde benzeri yoktur. Bu tarihi alan~ n, sanat tarihi incelemesinin yan~~ s~ ra, sosyal tarih aç~s~ ndan da incelenmesi gerekmektedir. 1996 senesinde K~ r~ m'a gidi~imde, hazireyi ayr~ nt~ l~~ olarak inceleme f~ r- sat= oldu. Bu incelemeler s~ ras~ nda bütün mezar ta~lar~ n~ n foto~raflar~ n~~ çektim ve ço~unun estampajlar~ n~~ ald~ m8. Bu makale, incelemelerin ilk neti- cesidir ve ba~ka ara~t~ rmalara bir kap~ d~ r. Kendi ara~t~ rmalar~ = yan~~ s~ ra, Dombrovskiy, Borzenko ve Negri tara- f~ ndan 1848 senesinde Odessa'da yay~ nlanm~~~ makalelerden de yararlan- d~ m9. Ad~~ geçen makale, 1839'da yap~ lm~~~ bir ara~t~ rmaya dayanmaktad~ r. Bu, hazire hakk~ nda yay~ nlanm~~~ en kapsaml~~ makaledir ve burada belirtilen ta~lar~ n bir k~ sm~~ bugün mevcut de~ildirm. Hansaray'~ n haziresi, caminin k~ ble taraf~ nda yer almaktad~ r. Hazirede iki kubbeli, bir tane de aç~ k türbe bulunmaktad~ r. Hazirenin biti~i~inde bu- lunan bahçenin sonunda bir türbe daha vard~ r. Bu çok zarif, muhte~em tür- benin K~r~ m Geray Han' ~ n genç ya~ta ölen e~i Dilara Bikeç'e ait oldu~u söy- lenir. 8 Bu hazirenin analizi, Yüksek Lisans tezim olan daha geni~~ bir ara~t~rman~ n bir parças~~ olarak ba~lad~: Nicole KANÇAL-FERRAR~ , K~r~ m Hanlar~ n~n imar Faaliyeti ve Mezar Ta~lar~.