18. Yüzyılda Istanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
18. Yüzyılda Istanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler Nurcan INC t \Çi -yüzytlda Sinan'm meydana getirmiş men bir başkalaşım olduğundan söz edilemez. An I olduğu klasik üslup, onun yetiştirdiği öğ cak Baroğun daha sonraki yıllarda benimsenmesi renciler tarafından 17. yüzyıl sonlarına kadar etki için gerekli olan özellikler daha Lale Devrinde baş sini göstermiştir. 1663 yılında tamamlanan İstan lamış ve bu doğrultuda gelişmiştir.19) bul'daki Yeni Cami, Sinan üslubu ile yetişen kuşa I. Mahmut (1730 - 1754) döneminde, mimari ğın son büyük eseridir.ı D de bezemedeki farklılaşmanın yanısıra, 16. yüzyıl 17. yüzyıl Osmanlı mimarisinin, 18. yüzyıldaki dan gelen klasik, simetrik düzenlemelerin yavaş görüntüsü oldukça değişik özellikleri beraberinde yavaş değiştiği gözlenebilmektedir.uo) Artık ya getirmiştir. Bu durum, Osmanlı toplum yapısıyla bancı etki (Barok) kendini belli etmeye yoğun yakından ilgilidir. 18. yüzyıMa batı, özellikle Fran bir şekilde başlamıştır. Bu durum III. Osman sa ile ilişkilerin gittikçe artması, yeni kurumların (1754 - 1757) döneminde de devam eder.dD As oluşturulması mimari alana da yepyeni görüşler lında 111. Osman döneminde, siyasal olarak dışa getirmiştir.(2) Böylece, 17. yüzyıl sonlarından itibaren Si nan'ın ciddi üslubuna karşı uyanan tepki, Sultan (1) ASLANAPA, o., Türk ve İslâm Sanatı, ist. 1973. s. 108. II!. Ahmet (1703 - 1730) zamanından başlayarak (2) SÖZEN, M., Türk Mimarisinin Crlişimi ve Mimar yeni bir üslubun doğmasına yol açmıştır. 18. yüz- Sinan, ist. 1975, s. 284. yıUaki bu farklı üslup, 1703 - 1730 yılları arasında (3) Geniş Bilgi Icin Bak; ALTINAY A. R., Lale Devri, Lale Devrit3» ve 1730 -1805 yılları arasında Barok 1st. 1973 ve Rokoko etkili devir diye iki dönemde ele alına- (4) ASLANAPA O., a.g.e., ist. 1973, s. 108 bilir.C») (5) KUBAN D., Türk Barok .Mimarisi llakkmda Bir De neme, ist. 1954, s. 5 18. yüzyıl başlarından itibaren Klasik Osmanlı (6) ASLANAPA O., a.g.e., ist. 1973. s. 108 mimari anlayışına yabancı olan ve daha ziyade de (7) Geniş Bilgi i cin Bak: CEZAR M., Sanatta Batıya korasyon alanında kalan, bu yeni üslubun başlıca Açılış ve Osman Ilamdi, ist. 1972, s. 4 özellikleri İstanbul yapılarında en etkin biçimde '"111. Ahmet'in bir fermanı ile Kağıthane'de geniş bir arazi köşkler, bahçeler yaparak burasının görülmeye başlar.O) imarı şartıyla saray mensuplarına verilmiştir. Bu sayede Kağıthane Vadisi, Kağıthane Deresi'nin İki III. Ahmet döneminden itibaren ortaya çıkan tarafı, kısa zamsnüa zarif ahşap köşkler guzci bah- çelerle donanmış ve bir zevk, eğlence yeri olmuş bu üslubun mekan mimarisiyle ilgisinden çok, mi tur. Yapılan köşklerin sayısı 170'i bulmuştur. 1728 mari dekorasyonda etkin okluğu görülür.ts) |||. yılında istanbul'a gelmiş olan Fransız Elcisi Marquis De Viiloeuve'ün ibrahim Paşa ile ilk görüşmesine Ahmet döneminde batı ile ilişkilerin güçlendiği yıl dair bilgi verilirken Paşa'nın kendisine Versay'ı sor larda özelFıkle İstanbul'da daha çok sivil mimaride duğu ve Kağıthane'de "i/ersay'dakl gibi bahçeler yap tırdığını söylediği kaydolunur. Lale Devri, Patrona olmak üzere, yoğun bir mimari çalışmanın varlığı isyanı (1730) ile kapanırken, isyan sonucunda Ka na tanık oluyoruz. Kağıthane olayıt^) gibi büyük ğıthane'deki binalar da yok olmuştur. bir kısmı günümüze ulaşmayan bu çalışmalar, tam (8) SÖZEN M., a.g.e., ist. 1975, s. 284 olarak değerlendirme olanağı bulunmasa da kay (9) AREL A, 18. yüzyd Osmanlı Mimarisinde Batılılaş ma Süreci, ist. 1978, s. 40 - 104 naklara göre Fransız Rokokosunun etkisinde yapı (10) DENEL S., Batılılaşma Sürerinde Utanbul da Tasa lar olduğu bilinmektedir ki, bu da Fransa ile ilişki rım ve .Makjanlarda Derişme ve .Nedenleri, Ank.1982, lerin kuvvetlenmesiyle ilgili olaydır.'^) Aslında 18. s.21 yüzyıl Lale Devrinde, Osmanlı mimarisinde, tama (11) AREL A., a.g.e., 1st. 1978, s. 40 - 104 224 NURCAN İNd açılmaya karşı koyma olmuşsa da, mimari alanda tır. Ancak mimaride batılı motifler yer almış ol biçimsel olarak artık sadece ayrıntılarda değil, bi masına karşın bunlar Avrupa'daki örneklerden ay- nanın iç ve dış mekanında, tüm mimari eleman nlık taşımaktadır. Yabancıa motifler klasik şema larda barok özelliklerin benimsendiği görülür. üzerinde yer almıştır. Bu yüzden de bu dönem üs lubu Türk-8arok üslubu olarak adlandırıimış- Batıdan daha çok teknik yardımların alın- tır.(23) Bilinen klasik plan şeması üzerinde yer dığı{i2) III. Musufa (1757 • 1774) dönemi de ba alan bu yabana motifler, 18. yüzyıl Osmanlı rok etkilidir. Ancak barok biçimler yerli mimarla mimarisine değişik birgöriinüm kazandırmıştır. rın elinde durulmuştur. Osmanlı mimari geleneğine aykırı düşmeyen formlara dönüşmiiştür.(i3) 18. YOZYIL İSTANBUL CAMİLERİN İN Barok motiflerin, yeni düzenlemeler içinde bir LİSTESİ 18. yüzyıl özelliği olarak belirdiği I. Abdülhamit (1774 - 1789) döneminde ise yapılar üzerindeki 18. yüzyılda başlayıp, 19. yüzyıl boyunca de motiflerin sayıları artmış, kalabalık bir görünüm vam eden batı ektisi, Osmanlı toplum yapısında si ortaya çıkmıştır.^*) I. Abdülhamit'in saltanatı yasal, sosyal ve ekonomik alanda bir çok değişme döneminde, anıtsal bir mimarinin gelişmesinden lere neden olmuştur. Bu yüzyıllar Osmanlı Devleti çok İli. MusUfii devrinde hızını yitiren bu yenileş nin gerilemesini ve çöküşünü kapsamaktadır. Batı me hareketlerinin yeniden hızlanması sağlanmıştr. etkisiyle gelen bu değişim, doğal olarak mimariyi Daha bir sistemin dikkati çektiği III. Selim de etkilemiştir. Bu etkinin en belirgin örnekleri İs (1789 - 1807) döneminde mimarlıkla dekorasyon tanbul Camilerinde göriilmektedir. arasındaki kararsızlık kalkmış gibidir. Genel tutum Toparlanmaya çalışılan 18. yüzyıl İstanbul ca süslemeyi mimariye bağımlı kılmaya yönelmiş- milerinin hepsi, tabi ki batı etkisini yoğun şekilde tir.dS) Böylece III. Selim döneminin özelliği, ön yansıtan örnekler değiHir. Bu yabancı etkiler mes celeri süslemeyle giren batılı motif ve biçimlerin cit türü kimi ufak yapılarda, hiç görülmezken, kimi artık yapıya ekleme olmaktan çıkıp, mimariyle camilerde etkiler tek tük göriilmektedir. Ancak bütünlük sağlayacak şekikie kullanılmaya başla Sultanların yaptirdıkları camilerde batı etkisini mış olmasıdr.dfi' yansıtan yabancı fonnlar yoğunluktadır. işte, 18. yüzyılda başlayıp, 19. yüzyıl boyun ca devam eden bu batıya yöneliş "Batılılaşma Ha III. AHMET DÖNEMİ (1703 -1730) reketi" şeklinde adlandırılmıştır. Bu hareketlerde herşeyden önce, devleti yıkılmaktan kurtarmak 1 - KAPTAN İBRAHİM PAŞA CAMİİ: (1707) amaç edilmiştir. Onun için bu hareketler daha çok Bayezid,Üniversite Kütüphanesi yanında olup, kültürel değişmeyi hedef tutan bir çalışma değil, Kaptan-ı Derya Sadrazam İbrahim Paşa birinci derecede askeri ıslahat ve buna benzer prob tarafından yaptırılmıştır. lemleri kapsayan hareketler olmuştur. Ancak bu hareketler .arasındaki etkileşim kültür ve sanat de 2- CEDİT (YENİ) VALİDE CAMİİ: (1708-1710) ğişimini de beraberinde getirmiştir.^'') Sosyal Üsküdar, İskele Caddeande olup, III. Ah yapıdaki bu değişimlerde, yeni bir zihniyetin doğ met'in annesi Gülnuş Emetullah Sultan için masına neden olmuştur.dB) 1720 yılında Paris'e yaptırılmıştır. elçi olarak giden 28. Mehmet Çelebi olayı,(i9) ve 1727 yılında matbaanın kurulması olayı, bu yeni zihniyetin belirtisidir.<20) İstanbul'a gelen yabancı (12) DENEL S., a.g.e., Ank. 1982, s. 22 - 23 elçiler(2i) ve beraberinde getirdikleri ilim adamla (13) AREL A., a.g.e., 1st. 1978, s. 40 - 104 rı, ressamlar da bu yabana hareketlerin Osmanlı (14) DENEL S., a.g.e., Ank. 1982, s. 25 ülkesine girmesine neden olan, 18. yüzyıl başları (15) AREL A., a.g.e. 1st. 1978, s. 40-104 nın önemli olaylarındandr. (16) DENEL S., a.g.e., Ank. 1982, s. 25 Kısaca, her ne kadar 17. yüzyıl sonlarından (17) CE2AR M.. a.g.e., 1st. 1972, s. 1 itibaren yavaş yavaş Avrupa etkisi İstanbul'da (18) KUBAN D., a.g.e., 1st. 1954, s. 5 başlamışsa da, asıl 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı (19) CEZAR M, a.g.e.. 1st. 1972, s. 3 mimarisinin batı edcisine girdiği kabul edilir. As (20) Geniş Bilgi İçin Bak: GONDOZ M.. "Matbaanın Ta rihçesi ve İlk Kur'an-ı Kerim Basmaları", VAKIF lında, 18. yüzyılda Osmanlı mimarisi yine de LAR DERGİSİ, 12/1978, S. 343. gerçek bir batılılaşma içerisinde değil fakat batılı (21) Geni? Bilgi İçin Bak: LADY MANTAGU,Türk Mek laşmayı kaçınılmaz kılan bir hazırlık dönemi içe- tuptan, 1st. 1977, Tercüman Yayınları. risindedir.(22) Bu dönem içinde yüklü bezeme (22) AREL A., a.g.e., 1st. 1978, s. 40 - 104 motifleri kullanılmış, Klasik Osmanlı motifleri (23) EYİCE S., "18. yüzyılda TOrk Sanatı ve Türk Mima ri- slnde Avrupa Neo-Kiasik üslup" SANAT TARİHİ yerlerini, Avrupalı Barok rtiotiflere bırakmış YILUĞI, 1st. 1981/9 . 10. s. 163 18. YOZYILDA İSTANBUL CAMİLERİNE BATİ ETKİSİYLE GELEN YENİLİKLER 225 3- ÇORLU'LU ALİ PAŞA (KIŞLA) CAMİİ Çengelköy, Kalantor Sokakta olup, Kerime (1716) Hatun tarafından yaptırılmıştır. Kasımpaşa, Çarşıkapı'da olup, III. Ahmet Devri sadrazamlarından Çorlulu Ali Paşa ta IH.OSMAN DÖNEMİ (1754-1757) rafından yaptırılmıştır. 14 - NUR-U OSMANİYE CAMİİ: (1748 • 1755) 4- AHMEDİYE CAMİİ: (1721) Çarşıkapı, Nur-u Osmaniye'de bulunan bu ca Üsküdar Gündoğdu Caddesinde olup, Tersane minin yerinde Şeyhülislam Saadettin Efendi Emini Ahmet Ağa tarafından yaptırılmıştır nin karısı Fatma Hatun adına bir mescit bu lunmakta iken, bu mescit yıkılarak I. Mah 5- İSMAİL EFENDİ CAMİİ: (1724- 1725) mut'un buyruğu üzerine 1748 yılında Nur-u Osmaniye Camii'nin yapımına başlanmıştır. Sultan Selim, Çarşamba Caddeande olup, I. Mahmut'un ölümü üzerine, caminin yaptı Şeyhülislam İsmail Efendi tarafından