VENELAGET OLAV H. HAUGE Medlemshefte for Venelaget Olav H. Hauge, stifta 1999

JULI 2020 Innhald VIKTIG til medlemmane 3 Leiaren har ordet 4 Avgått rådsmann og poet. Av Torbjørn Ljones 8

Brukspoesi på BRUVEKTI. Av Sjur Tjelmeland 10 Å verna om det levande. Av Anne Karin Fonneland 13 «Det grøne, skapande, frodige auge». Nokre utdrag om Tor Obrestad frå dagbøkene til Olav H. Hauge. Av Marit Hafting 18 Oddmunds båt. Av Olav Ljones, foto Kai Andresen 22 Olav H. Hauge og det norske målet. Av Olav Ljones (og med tekst av Arne Skjerven og Knut Olav Åmås) 25

VIKTIG Til medlemmane Adresser, e-post og lagspengar.

Venelaget slit litt med å utnytta dei digitale føremonene for drifta av Venelaget. Vi vil forbetra oss og vil gjerne ha medlemmane med på denne dugnaden. Vi sender ut medlemshefte pr post og her er vi avhengig av presis adresse i samsvar med dei krav postverket set, det vil seie for kvart medlem: Namn, vegnamn og vegnummer og postnummer (er det postboks er det nok med nummer og postnummer) Er adressa ikkje rett får vi bladet i retur frå Posten. Så er styrearbeidet og avhengig av at vi har oppdatert opplysing om e-post-adresse. Her er det store manglar. Så ver venleg å send inn rett e-post adresse. Vi delar sjølvsagt ikkje slike opplysingar med andre.

Så er det framleis mange som ikkje har betalt lagspengane for 2020. Dei er kr 250 og skal inn på konto 3450 30 01960 Venelaget Olav H. Hauge ved Anders Opheim. Det kan og nyttast VIPPS # 586853 Venelaget Olav H. Hauge. Skriv tydeleg namn og adresse på avsendar. Send og e-post adressa og postadressa til leiaren Olav Ljones: [email protected]

3 LEIAREN HAR ORDET av Olav Ljones

Våren 2020 vart heilt annleis enn Ulvik var i 1918 på 8, og 4 i 1919. det dei fleste hadde tenkt. Folk Rekna pr 1000 innb. er tala 2,8 hadde høyrt om ein epidemi i og 1,4 som er godt under lands- Kina, men at det skulle verta ein gjennomsnitt.(Kjelde: Svenn Erik pandemi som førde til stenging av Mamelund, Hovudoppgåve 1998) mykje aktivitet i Noreg var nok Spanskesjuka sette djupe spor, ikkje venta. Venelaget Olav H. men ikkje særmerkt djupe i Ulvik Hauge er ikkje dei som skal klaga og det er ikkje lett å sjå at denne høgast sjølv om planane om ein epidemien sette særlege spor i dik- Haugekveld våren 2020 var utsett tarverket til Hauge. og Poesifestivalen 2020 vart utsett Det vart eit alvor i tida når epi- til 2021. Styret i Venelaget er inn- demien råka. Poesi kan ha eit ek- stilt på å forlenga arbeidsperioden stra verd i slike tider. Det biletet til neste årsmøte i Venelaget som som vert teikna av Olav H. Hauge vert lagd samstundes med Poesi- i diktet Svarte krossar kan mange festivalen september 2021. ha tenkt over. Korona-epidemien eller Covid 19- epidemien er ein virus epidemi SVARTE KROSSAR som ofte vert samanlikna med den Svarte krossar sokalla Spanskesjuka som herja i i kvite snjo bølgjer i åra 1918–1919 (litt og i luter i regnet gruve. 2020). Det er for tidleg å gje dei Hit kom dei døde endelege tal for koronaepidemien. yver klungermo Men det er grunn til å tru at Span- med krossar på herd skesjuka var langt meir alvorleg. og sette dei frå seg Om Spanskesjuka vert det sagt at og gjekk til ro det døydde fleire av den enn det under si klaka tuve. døydde i dei to verdskrigane til saman - første og andre (50–100 Sjølv om Spanskesjuka ikkje råka millionar). Samla tal på dødsfall Ulvik og minnet til Olav H. Hauge i verda av koronaepidemien er på ein særmerkt måte, var det nok framleis under ein halv million. ei anna helsetid og når den jamn­ Olav H. Hauge som var fødd 1908, aldra unge spelemannen Johan var 10–11 år når Spanskesjuka her- Hjelmevoll døydde av lungetuber- ja i verda. Heimbygda Ulvik var kulose i 1929, medan Johan gjekk ikkje hardt råka av Spanskesjuka. på Voss Landsgymnas, so var det I ein oversikt kan ein finne at ta- ei hending som sette djupe spor. let på dødsfall av Spanskesjuka i Diktet Spelemannen (Glør i oska,

4 1946) er eit flott minne om ein No ligg di fele kunstnar som døydde alt for tidleg. utan meisterhond, burtslengd og ustemd. SPELEMANNEN Kløkkjande tonen søv So fyl’ me glimegut til gravi då no med di ånd, vårkalde dagen. leikar unemnd Soli skin ikkje, vinden aukar på, ute i skog der vind slå då upp kragen! og bekker syng sorgalt um våren – Enno ligg bygdi kvitrar hjå fuglen snjosvævd og kald stigande or lyng med frosne fjordar. vengelett boren— Kor kan du visa slikt eit atterhald duplar i unge hjarto, når me til jordar syng i blod og heite sansar ber son din, den bjartaste som var? når yver tilet kåt og vill i mod Bljugskap kan henda ungdomen dansar – gjer at du tér deg kvardagsleg og hard kling i ein trolsk og òg denne venda. dipleg fanitull nifst gjennom notti, - Visst var det vent å leikar hjå fossegrimen, lyda på hans spel græt i sull leika for øyra. frå huldreslotti – Varaste veki lell i denne sjel fekk ingen høyra. klagar frå ættene som gjekk og kom Varstilt var spelet, her attum Onen, strengen kløkk og linn, til han kjem att fest i tvinga. den spelemannen Best som du synest som kan fanga tonen. fanga tonen din, kan noko springa! Alt innestengde skulde du ha løyst, Spelar du rakk vel spela og sunge, stemma so vidt vorte ein tolk for bygdi her, sut og syner ville ei røyst fyrr du vart kalla heim til ditt, for oss unge. æve og stille. - - - -

5 Veit de det, vener, ve ned eit lite minnedikt om Johan. kva me legg i grav «Det er so tarveleg som det kan med denne kiste? vera: men det hev likevel si inte- Varmaste voni Skaparen oss gav, ressa». var det me miste. Løyndaste von i ungdomsmjuk sjel, In Memoriam draumen i hjarte, Februar 1929 er å kunne tolka sitt eige So fyl’ me Johan stilt til gravi då kjenslespel blåkalde dagen. og syner bjarte. Soli skin ikkje, vinden susar på – slå då upp kragen! Ungdom og lengsle, Her gjeng dei alle draum og von og sut, dei som hev mist heilage elden, tunge i sinnet. skal det alt lykta her og blåsast ut Syrgjer på han?—det fåe veit vel som ljos i kvelden? visst. Døden vil minne Rådville stend me utan rett å sjå alle um sår som livet eingong slo. mål eller meining. Djupt hev det skore. Den som vert gamal, Vinje han segjer blomane skal gro vis ein gong og grå, fagrast or såret. finn vel ei eining. Frys sjel og sinn? -- er eg for tom og kald Dropen som glitrar, sorgi å kjenna? blokkone på kvist, Hev eg’kje hjarta? dansande bylgja er eg ikkje skald? skifter ustanseleg, Gjev det må renna alt lyt so visst alt godt i hugen til ein fager krans lovene fylgja. kringum hans minne. Syng so ein song eg helgar namnet Lat det so vera det er slutt og stengt hans for bogehondi. einsleg i sinnet. Livet er stutt, - evig draum og lengt Kvi er eg sorgfull? Etter livsens lov i folkeåndi. livet det strider; fann ikkje veg um lengten aldri sov. I Dagboka til Hauge er det frå april Kanskje umsider 1929 nokre ord om at Olav har satt fatar me det som slær oss blinde no, øksa i kneet og skal byrja på Hjelt- tyngjer vår lagnad. nes gartnarskule. Så kjem nokre Fekk du ein glytt so trår du utan ro ord om at venen Johan Hjelmevoll (morgon skal dagna) hadde døydd og at han hadde skri- fram imot dagnad. (dagning)

6 Einskilde liv som berre skuggar driv So fyl’ me Johan stilt til gravi då; til gøymsla selde. reint svingar ferdi. Framand for jordi ånd og æva sviv Klokkom i tårnet byrjar tungt å slå: i tagalt velde. Død yver verdi! Der ligg dei døde fredsamt under Livet er løyndom; der er livsens snjo trøyst; etter all fagnad. alt me kan segja. Snart skal me alle kvila der i ro, Vasen han aukar om ein knut vert -- ynka vår lagnad? løyst. O. Hauge – so lat oss tegja. Græt dei ikring meg? Veit de kva han var, Det er vel berre dei fire første line- han som hev bleikna? ne som har klar likskap med diktet De som i sjeli aldri gneisten bar, Spelemannen frå 1946, men stem- tvil aldri veikna? ninga er mykje lik. Det finst fleire Visst var det vent å lyda på hans spel døme på korleis Olav utvikla og jubla og gråta. forbetra dikta sine med tida. Eitt Fagraste tonen lell i denne sjel døme på det er skildra i ein artikkel fekk ikkje låta. i dette heftet. Tonen som me er tenkt å syngja her Olav H. Hauge er rekna til dei vert aldri songen (sungen) store nynorske lyrikarane. Han Livet er lengten; aldri strengen fær gjorde som forfattar ein stor inn- klinga for trongen. sats for nynorsk som levande Spelet må stillast, takten må me få, språk. Det er i dette Venelagshefte lyda og strjuka. samla litt stoff omkring språk og Best som me synest rette klangen nå, språkstrid og Hauge. Olav H var strengen kan rjuka. praktikar og ikkje språkpolitikar Lat det so vera ingen høyra fekk eller organisasjonsmann Eitt av tonen på jordi. dei litt uavklara detaljspørsmål er Lell trur eg tonen upp til himmels om Olav eigentleg var medlem av gjekk. Noregs Mållag. Vitneprov er over- Men kva er ordi? tydande på at han ikkje betalte for Tomleik og klang der allstødt tom- medlemskapet. Samstundes fekk leik grin attum og under. eg tak i kopi av medlemslistene i Kva er vel livet verdt med alt sitt skin Noregs Mållag frå 1986 der han i slike stunder? er førd opp. Desse detaljane er (Sorgi er tagal, sår er livsens trong, vel ikkje viktige – det er ikkje som avgrunn og æva. organisasjonsmann at Olav gjorde Sorgi og dauden oss til slutt eingong ein innsats for målsaka – det var trufast skal svæva) som forfattar.

7 AVGÅTT RÅDSMANN OG POET av Torbjørn Ljones

diktaren sjølv nærlas sine eigne dikt, tok dei fram att kanskje etter fleire år, strauk ut og la til vers. An- dre gonger kom rettinga- ne av at andre hadde pirka i dikta og kome med al- ternative skrivemåtar. Eit døme på det er Jan Erik Vold som ikkje vil ha med siste versa i diktet «Auto- maten» frå diktsamlinga «På ørnetuva». Eg trur at rettingane i dikta nesten alltid gjer dikta betre, men dei dikta som har overlevd i orgi- nal form heilt i frå fyrste- utgåvene, er nok likevel best. Dikta «Gullhanen», «Til eit Astrupbilete» og «Kveld i november» er Eg sit og les i «På ørnetuva» frå kanskje nokre av dei finaste dikta. 1961 og opnar boka på side 27. Dei har stått seg gjennom fleire Her har Olav H. Hauge sjølv vore utgjevingar. med retteblyanten og stroke ut og Me kan også sjå at Olav H. Hau- lagt til nokre vers i diktet «Soga ge brukar dagboka som ein slags um Chu Yuan». kladdebok. Her finn me mange Boka har tilhøyrd Otto Hage- stader fragment av dikt som sei- berg, professor i litteratur og hau- nare kjem i samlingar. Men det geven. Etter hans død har boka vrimlar ogso av diktstrofer som kome på sal og hamna i mi hylle. aldri kjem ut av dagbøkene. Han Rettinga syner kor oppteken dik- var streng med seg sjølv og som taren var av å endra og betra dik- oftast mild i domen over andre ta sine. Han vart nesten aldri heilt sine dikt. Det han ikkje likte var nøygd, sjølv om mange av dikta han taus om, i alle fall i skrift, ikkje overlever i orginalforma. alltid i tale. Rettingane kom nok oftast av at Diktet «Soga um Chu Yuan» er

8 ein liten biografi, eller soga, om eigen poetiske hage. I den endele- den kinesiske politikaren eller ge versjonen lyfter diktaren diktet rådsmannen. Han levde frå år 340 opp på eit nytt poetisk nivå når han før Kristus. Midt i karrieren vert i Hageberg si orginalbok legg inn han avsett og forvist til sine heime- verset »saknar du brua som hang trakter. Enden på visa, eller diktet, so høgt i vinde?». Kva slags bru det er at Yuan finn ein stein, vassar ut i her er snakk om, kan lesaren berre Li-mo-elva og druknar seg. tenkja seg. Diktet opnar seg. Olav H. Hauge er kjend for å Me kan og sjå på diktet som bruka det han ser (og høyrer; eit læredikt for vår tid. Ytringsfri­ Tussalusi kviskrar!) i dikta sine. domen har tronge kår mange sta- Mange gonger nyttar han perso- der, og både politikarar og embets- nar som har levd som eit motiv menn får fyken av ulike grunnar. eller som beingrind i ei forteljing Lukkelegvis liknar lagnaden deira i dikta. Ofte er det andre diktarar, sjeldan på den Chu Yuan fekk, men det kan og vera Bodil som men det kjenner me ogso døme vev teppe, Kuppern som skeisar i på. Squaw Valley (På ørnetuva) eller Kvar finn me so dagens utfrosne, Olai som grev sjøstøvlane sine kongens rådmenn? Få av dei vert ned i sanden (Ir). I andre biogra- diktarar. Mange skriv om sitt eige fiske dikt som Spelemannen og liv, men berre Winston Churchill Klokkaren er ikkje namn nemnt. har fått Nobels pris for verka. Dei I diktet frå Hageberg si bok har fleste reiser seg minnesmerke utan Olav H. retta «herren» til «fol- særleg litterær verdi. Kanskje kan ket». Det er sjølvsagt stor skilnad ein kalla dei «havrekne drøyma- om ein politikar og rådsmann te- rar» slik det står i diktet. ner folket sitt eller berre herren I dag er vegen mellom kongens sin. Me kjenner ikkje sikkert grun- bord og styreborda kort. Alle skifte nen til at han fekk sparken, men av norske fiskeriministrar er gode me kan spekulera i at han høyrde døme på det. Andre spring att meir på folket enn «keisaren». I alle og fram mellom First House og høve skal han ha kome på kant det norske overhuset som var dei med kollegaene sine. strikkballar. Ytringsfridomen har visst aldri Det største fallet i siste tid står stått høgt i Kina. Per Sandberg for. Han har gått Dette diktet varslar om Olav frå å vera kongens rådsmann til H. Hauge si interesse for kinesisk TV-klovn og bareigar. Alt han sei- dikting, og han har fleire dikt som er er som eit langt klagedikt utan «inviterer» kinesiske diktarar på poetisk verdi. vitjing til Hardanger og inn i sin

9 BRUKSPOESI PÅ BRUVEKTI av Sjur Tjelmeland

Det er den gamle bruvekti han vog gullstøv som er det viktigaste med pinsett. på bui her Eg har elles ofte tenkt på det (og so eg sjølv då), ein skrivar har å vega: difor har ho plassen sin Rett og urett, midt på golvet, det straff og bøter, er ho som slær fast liv og lagnader. tyngdi og avgjer Kven justerar kva frakti vert. dei loddi, Rett nok kjenner eg den vekti? når eg tek i kassar og sekker (Janglestrå, 1980) kor tunge dei er, men dei lyt på vekti Bruvekta såg eg på sjøbua, der ek- so ho fær segja sitt. speditøren hadde varer ståande, va- Me tingar oss imillom rer som var komne med dampen og med eg set på loddi, varer som skulle sendast neste gong og vert som oftast rutebåten kom innom. Det var for- samde, - ho vippar, vitneleg å kikka inn den opne, vide eg nikkar, døra. Der kunne me sjå kva varer som og me segjer, var komne, og me fekk vita kva nytt det stemmer, - me kjenningar hadde skaffa seg, og me tek det ikkje so på grammet. såg kva den og hin hadde å senda frå Vekti er rusta, og eg seg. Helst var det saker og ting folk er stiv i ryggen av gikt, kjøpte, det var ikkje kvar dagen dei som vel er, er loddi lettare hadde noko å selja og senda, utanom enn det eg veg. mjølkeskvettane som vart lempa om Stundom merkar eg at folk tvilar på bord i mjølkebåten kvar morgon. um eg veg rett. Bruvekta var solid reiskap, sterk og Folk er rare. grovbygd, og ho tolde tunge saker. Skal dei selja noko, Teknikken var enkel, under treplata skal det vera tungt, som ekspeditøren sette varene på skal dei senda noko, låg vektarmar, nokre lange og an- skal det vera lett. dre stutte. Ei lita plate hang i lette Skrivaren var inne her ein dag, kjettingar. På den sette den som han furda òg på vekti, kom vel vog små og store lodd, til dess to i hug det han sjølv metallbitar stod jamhøge, og då har å vega. var det jamvekt. Den som forstod «Det er ingi apotekarvekt», sa eg, seg på vekta, kunne då lett rekna men tenkte helst på ei vekt eg såg ut kor tungt kolliet på vekta var. hjå ein gullsmed ein gong, 10 Me forstår fort at det er gods­ skal dei senda noko, ekspeditøren som talar, det er skal det vera lett.» snakk om vekt, frakt og sending. Det er vekta som bestemmer på Tunge varer å selja: meir pengar i bua. Mannen har eit ord med lomma. Lette pakkar, lågare frakt i laget; litt akkedering må til, til og mindre utlegg. vekta og ekspeditøren vert samde. Skrivaren, det er neppe dikta- Rett må det vera, om ikkje så på ren eller sekretæren, men heller grammet, men det var ikkje nød- den «edsvorne skriver», altså so- vendig, frakttakstane var ikkje så renskrivaren. Han er ein mektig fintreknande. mann. Domar i tingretten som rår Første delen av diktet er ei lita over rett og gale, dom og straff, liv forteljing. Hadde det ikkje vore og lagnad. for linjedelinga, kunne diktet sjå «Skrivaren var inne her ein ut som ei kvardagsleg og velskri- dag,». Var inne her ein dag er eit ven prosatekst. Diktaren skildrar vanleg uttrykk brukt inne i fjor- mannen og kva han tenkjer på, dane i tydinga at nokon hadde og han fortel litt om seg sjølv. kome til bygda. Men me skjønar Mannen og vekta er noko tilårs- at skrivaren òg har vore inne i bua komne og står godt i stil med og sett vekta og falle i tankar om kvarandre. Vekta er rusta, men si rolle og sitt arbeid som domar. det gjer ikkje noko. Under bru- Furda på er eit uttrykk eg minnest vekta er lite finmekanikk. Man- frå farne tider, det tyder å undrast, nen har vondt i ryggen og er glad tenkja på, grunda på noko. for at lodda som skal balansera Diktaren kjem på andre vekter vekta ikkje er altfor tunge. Eg tip- han har sett. Apotekarvekta er par at på ei vanleg bruvekt var nøyaktig, gullvekta veg endå meir dei tyngste ti kilo. noggrant, så hårfint at gullsmeden Og poesien er der: «ho vippar, lesser på gullstøv med pinsett. Då eg nikkar,» vakkert sagt! Her sam- er det nok mindre enn eit halvt arbeider vekt og mann og kjem gram i kvart jafs. godt utav det med kvarandre. Så kjem konklusjonen: Då er Så går diktaren over til å fortel- det dei store spørsmåla i tilværet ja om folk, ikkje nokon som er diktaren tek opp, rett og urett. Kva til stades i bua, det er heller ei følgjer skal lovbrot få for den skul- skildring av menneske flest. Me dige? Kva brot skal straffast, og kor er egoistar. hard skal straffa vera? Dette har manneætta vore usamde om i alle «Skal dei selja noko, år. Lenge trudde folk at berre straf- skal det vera tungt, fa var streng nok, ville alle følgja

11 lova. Slik er det ikkje. Tendensen har nok elektrisitet. I fall me skulle synest heller å vera at mest lovløy- få bruk for meir, vil det vera langt se er det i dei landa der straffene billegare å skaffa meir straum ved er strengast. å oppgradera gamle vasskraftverk Så spør diktaren: Kven justerer utan nemnande skade på naturen. dei loddi, den vekti? Her spør Framleis blir det sett opp stadig han om korleis me skal reagera høgare vindturbinar, dels midt i på lovbrot. Ingen har funne eit velkjende fugletrekk. Eigarane er endeleg svar på det. I vår del av i stor grad rikingar i utlandet. Kor verda har kunnskap om menneske stor bot fortener dei som er an- og kva straff gjer med folk litt etter svarlege for desse fugledrapa? litt gjort straffereaksjonar mindre Ekspeditørane på kaiane i byg- prega av hemn og trua på at berre dene har stengt dørene. Me får ik- straffene er harde nok, så vil folk kje lenger sjå bruvekta i arbeid og følgja lova. Slik er det ikkje. kva saker som kom med dampen. Det er òg eit spørsmål om kva Men diktet Bruvekti tek opp pro- som skal kvalifisera for straff og blemstillingar som stadig er like korleis eit samfunn skal reagera aktuelle. på lovbrot. Lenge har det vore Dette er tankar som passerte slik at fattigfolk må straffast hardt, gjennom hovudet då eg las om medan kvitskjortekriminelle som bruvekta. Diktet kallar fram min- grev til seg verdiar på ulovleg vis, ne og gjev noko å tenkja på. Me slepp lett unna. Såleis kan Bruvek- les inn i det mange ulike ting, alt ti vera brukspoesi som set i gang etter dei erfaringane og den bak- tankar om det som rører seg i vår grunnen me har. Det finst ingen samtid. fasit. Litteratur er ein reiskap som For tre år sidan fekk ein mann hjelper oss til å setja i gang tankar 15.000 kroner i bot for å ha teke li- og kan henda kan me smått om vet av ei skjor i jordbæråkeren sin. senn bli litt visare og forstå meir I dei seinaste åra har me stadig lese av den verda me lever i. Det er om svære vindturbinar som tek mykje visdom i Bruvekti. livet av fuglar i hundretal. Noreg

12 Å VERNA OM DET LEVANDE av Anne Karin Fonneland

I 2020 kom koronatid og regntid. trea i vår eigen hage og kom på Vi vart så redde for pesten at vi diktet av Olav H. Hauge: gløymde å klaga over vatnet som fløymde ned i veke etter veke. ENNO BUR VINTEREN I LJOSET Vi beit i oss alt negativt og håpa Enno bur vinteren i ljoset berre at vi sjølve og alle kring og kveldar i det fyrste graset, oss skulle sleppa å bli sjuke. Ny- det er bredegrønt og kaldt heitene om smittevekst og koro- etter han når han ris. naunngåing fekk oss stilleteiande Og når kirsebætrei kjem, inn i avlukka våre til skjermane og kjem dei med snø og legg omstillinga. Då smitten etterkvart systerkinn mot bredane. synte fallande tendensar, såg vi Løvetann sagar i fjorgamle strå også at dagane var lengre og at og eldar frostgule bål. våren var i sikte. «O Foraar! red Det er framleis eit frostkaldt land- mig! Ingen har elsket dig ømmere skap kring kirsebærtrea i dette end jeg.» slo inn i medvitet. Eg diktet som er henta frå samlinga tenkte at eg kunne misunna Wer- «På ørnetuva.» Den overraskande geland si overtyding om sjela i biletbruken Hauge brukte for å få samspel med naturen. Tvilande fram korleis det varme møter det samla eg meg i ein slags realis- kalde, slåande vakkert fordi det me då eg hevda at «Når det først likevel ikkje er motsetnader, men skulle vera så gale, så var det bra noko som høyrer saman og avløy- at epidemien råka oss på etter- ser einannan, vinteren og våren. vinteren». Eg veit ikkje om det Gartnaren Hauge følgde med var spesielt klokt tenkt eller sagt, på trea og vakta på dei slik frukt- men eg hadde berre ei kjensle av bøndene då og no må gjera. Vå- at influensa og sjukdommar har ren er ei spennande tid. Vil det ein tendens til å forsvinna når sola koma normale temperaturar? Vil kjem høgre på himmelen og folk det koma humler og bier som kan kjem seg ut. Slik kunne kanskje pollinera? Veret og temperaturane våren redda oss? Det gjenstår å kan vi i alle fall ikkje kontrollera. sjå om sommarhalvåret vil ha ein Mykje av Hauge si dikting tek ut- slik verknad på denne sjukdom- gangspunkt i gartnaren sine ob- men, men vi har lov til å håpa. servasjonar. Våren vart ikkje så lovande og varm likevel, men kom med kalde FROSTSKADD APAL netter, isnåler og høg snø mange Gud vite kva som kom åt deg, stadar. Forskrekka såg eg kirsebær- stakkars skrøpelege krake,

13 som berre vil bløma og bera Det sjuke skal fjernast og nye og stå og luva på rot. krefter skal reisast opp til eit nytt Hine renn ljose og rake, tre, eller eit nytt indre byggverk men du gjeng heller tilbake for skalden. Slik blir diktet ståan- og kryler deg marki imot de som ferdig, kraftfullt poetisk brodda med sporar og spjot. byggverk også. Bodil Cappelen, som var gift Varsamt løyser eg torva med forfattaren, har fortalt at det og høgg av ei rot med spaden. var når han arbeidde under frukt- Inni er berre svartved trea at han kom fram til fleire av etter ein kuldebolk. dei beste dikta sine. Uansett kva Løynleg du leid av skaden årstid det var, måtte han avbryta og sturde i svellande svaden arbeidet for å springa inn og skri- halvt millom liv og daude va ned. Gartnaren og diktaren var og stod der til spott for folk. i aktivitet på samme tid. Mange Armaste livet gøymer har skrive om dei to funksjona- ein draum attum hjarteblad. ne, og nokre har kanskje romanti- Såra til ulivs samlar sert forfattaren i frukthagen. Dei den rotskadde apalen saft som les dagbøkene ser at det var til frukter med rike kjernar. både konfliktar og kvardag når Og skalden samlar kraft ein skulle fylla fleire roller sam- og høgg sine syner i laft tidig. Likevel var idealet til den i endå eit siste kvad. gode gartnaren å sjå kvar plante og kvart tre. Dikta og dagboksno- Diktet er henta frå debutsamlin- tatane viser omsorga: ga hans, «Glør i oska, frå 1945. Det er grunn til å tru at epletre- EG HOGG NED DEN STORE et er motiv og utgangspunkt for APALEN UTFOR GLASET eit utvida tema om eit eg som er Eg hogg ned den store apalen ut- lidande på grunn av ein skade. for glaset. Gartnaren hjelper det skada tre- Han skygde for utsyni, det var et. Han høgg bort den rotne rota eitt, det og gjev epletreet ny moglegheit vart skumt i stova um sumaren, til å veksa. Han overfører treet dessutan si liding til «skalden» som leitar vilde ikkje Gartnarhallen ha etter noko konkret gjennom språ- Flaskeeple lenger. ket. «Og skalden samlar kraft/ og Eg tenkte på kva far min høgg sine syner i laft/ i endå eit vilde ha sagt, han lika siste kvad.» Diktet får fram den den apalen. mektige viljen gjennom hogget. Men eg hogg han ned.

14 Det vart ljosare, eg kan APAL I SNØ sjå ut fjorden og elles Ein apal utfor glaset i låg sol blør, fylgja betre med bøygd ned av snø. på fleire kantar, Atthangande, skrukka huset kom meir blad skrøyvar munaleg i berrsyni, upp hans bør; viser meir att. i epli som heng att, har fuglar plukka. Eg vil ikkje vera ved det, men eg saknar apalen. Han stod i snø i vår, Her er ikkje som fyrr. Han livde stod søt og ør for vinden og gav i humlesurr og gav og god skugge, soli glytte gjenom tok av lukka; greinene inn og bladi smidde, nøytte alle glør, på bordet, og um nætene låg eg til struten kart i lauvet ofte og lydde mulen rukka til susen i lauvet. Og dei Flas- keepli, det finst ikkje og vart til eple, kantute og grå. betre eple ut på vårparten, dei Dei laga skurv og tege rosor på, har så fin krydda smak. alt med dei rodna under doggi Det gjer ilt kvar gong eg ser stub- blå. ben; når han er morken, skal eg brjota han upp og slå han Dei datt i doggvått gras, og regn sund til ved. og vind sleit lauvet av han. Av solkraft Eg ser for meg at poeten og gartna- sogi inn ren fekk det betre etter at han laga byggjer han draumar att bak dette klårgjerande diktet til apa- borkgrå kinn. len. For oss som les, er dette også ei forteljing om eit system som Olav H. Hauge, stadig stiller nye krav. Alt i 1965 Dropar i austavind, 1966 hadde Gartnarhallen krav til bøn- dene om kva sortar som skulle ut Det er tydeleg at naturen næ- i marknaden. Hauge minner oss rer diktinga, men evna til å sjå om at det ein gong var noko som naturen fører også til at trea får heitte Flaskeeple med «fin krydda betre omsorg og stell. EIN GOD smak.» Kanskje finst det framleis GARTNAR, SKRIV HAN I 1956: eit eller fleire slike tre på frukt- «Ein god gartnar er mystikar, elles gardane? er han ikkje nokon gartnar.» Ein mystikar arbeider med det gåteful-

15 le, filosofiske og gjerne også det og levande menneske. Det var guddommelege. Dagbøkene for- det autentiske, ekte og uforfalska tel at «den store samanhengen» han framfor alt var på leiting etter. stadig var med i både diktinga Derfor stilte han seg kritisk utanfor og det praktiske arbeidet. Det var og såg både diktinga og naturen. I naturleg for Hauge å studera plan- poesien utvida han ofte til det sto- tene og trea med interesse. Dikta re biletet som gjer at svært mange syner merksemda og omsorga. kjenner seg att i dikta hans. Hauge ville gjerne sjå treet eller Hauge fekk ein litografi av Ni- planten i diktinga utan å leggja kolai Astrup sitt bilete «Vårnatt i «sitt eige» inn i det. «Dette å sjå hagen» i presang til femtiårsdagen seg sjølv i alt, levande og daudt, sin. Biletet fekk ein sentral plass i tyder på egosentrert sjeleliv. Di- stova, og Hauge såg ofte på det verre, slik har eg vore! Ei bjørk, eit med undring har nokon sagt. Sei- fjell, det er meg sjølv og min strid nare skreiv forfattaren sonetten eg ser. Animisme? Skriv eit dikt til «Til eit Astrup-bilete: ei bjørk, som bjørk! Det er tingen! Leva med henne, inderleg! Men TIL EIT ASTRUP BILETE. korleis skal eg vita korleis ei bjørk Kan hende drøymde dei lever, tenkjer, kjenner? (10 sept um dette her 1982) Fleire har skrive om Hauge å møtast på ein klote, sitt forhold til modernismen. Han på ein stad var stadig drøftande til eigen poe- der hegg og apal stend tikk og reflekterte omkring korleis i syreblad ein kunne skriva meir konkret po- og blømer slik ei esi. Det var forfattarane i «Profil» dulgrøn vårnott nær som presenterte Hauge si dikting, ved fjorden? Vera saman, m.a i eit «Lyrikknummer» av Pro- planta bær fil (4/1966) der dei hadde Hauge og så ein innvigd åker og diktinga hans til hovudemne. rad for rad Hauge hadde skrive røyndom- med urter bak ein snært og konkret i høve til kvar- steingard som dei la dagslivet som i t.d diktet «Kvar- kring helga lundar, dag», men først med «Dråpar i dei som fyre fer? austavind» (1966) ser vi at også Hauge var påverka av den «nyen- Dei er i riket sitt og sår si jord. kle» tendensen. Hauge heldt li- Og vårnatti er ljos kevel fram med å observera både av draum og gror. andre sine teoriar og eigne tankar Dei legg kje merke til omkring det å vera diktar, gartnar at ein kjem stilt

16 i snoskardet og stig får fram at det harmoniske biletet på vatnet no. kanskje berre er ein draum. Ver- Men då dei natta, selinja, «å møtast på ein klote, på såg dei månen vod ein stad» er med og understrekar i gullserk ute der so avstanden. Det var gjerne noko unders mildt. ein håpa på, men som ikkje let seg oppfylla. Det jordnære og det opphøga Det er mennesket med heile møter einannan i dette diktet. Det livssyklusen, kosmos og det gud- «dulgrøne», blømande landskapet dommelege som overrislar heile og samarbeidet mellom dei to på landskapet. Nokon ser, erkjenner åkeren i vårnatta, gjev eit inntrykk og vaktar det heile saman med må- av sterk livsvilje og håp. «Kan nen, «så unders mildt.» henda drøymde dei um dette her» involverer den som observerer og

Kjelder: Hauge, Olav H: Dagbok, 1924–1994. Det Norske Samlaget, Oslo 2000. Hauge, Olav H: Dikt i samling. Det Norske Samlaget, Oslo 1996. Haugsbø, Tove Kårstad: Nikolai Astrup. Baroniet Rosendal 2011. Stegane, Idar: Olav H. Hauges dikting. Noregs Boklag, Oslo 1974. Åmås, Knut Olav: Mitt liv var draum. Det Norske Samlaget, Oslo 2004.

17 «DET GRØNE, SKAPANDE, FRODIGE AUGE..» NOKRE UTDRAG OM TOR OBRESTAD FRÅ DAGBØKENE TIL OLAV. H. HAUGE av Marit Hafting

Tor Obrestad døydde rett før han Vinduet og Syn og Segn. I båe er vart 82 år i januar i år. Han er hyp- dikt av Obrestad, i Vinduet i alt pig omtalt i dagbøkene til Olav H. ti, i Syn og Segn eitt, «Snønuten». Hauge frå 1924–1994; fyrste gong Gode dikt! Store dikt! Han fyljer september i 1965 og siste i desem- Økland. Det er eit godt teikn. Her ber 1992. Eg har gått gjennom dag- har me ein ny mann! Denne karen boknotata der Obrestad er nemnt kan skriva! (bak i bind V er det ei grei oversikt Sjå det. Han er redd for kvar- over kva personar som er omtal- dagslege emne! Nett det! Intelli- te og kor i bøkene me finn dei). gent linedeling! Eg vil trekke fram nokre utdrag Store emne, - fårlege! Fall og ru- for å sjå på tilhøve mellom des- vor. Best å passe seg for dei! Hald se to diktarane. Den eine erfaren deg til kvardagen. Naken, norsk og kunnskapsrik kommentator til stil! Energi! Ein søv for mykje i det litteraturen både i fortid og nåtid, gamle! Der fins nye unytta rytmar den andre representant for «dei i norsk talemål! Nytta ut dei! Det unge». Den eine sjølvlærd, den er av dei unge ein lærar mest, dei andre med akademisk bakgrunn, ser gløggare. men begge med brei intellektuell Nokre år seinare kommentarar orientering. Den eine med Ulvik Hauge: 10.03.68 Obrestad har og gartnargjerninga som grunn- dikt i Dagbladet. «Me har høyrt voll, medan den andre hadde dei blindt i frosten». Her er rømder, unge vaksne åra som diktar i Oslo, og stor intuisjon. På tid at dei unge i universitets- og kunstnarmiljøet bryt ut av den turre monotype og den venstreorienterte politis- poesien som har vore på mote på ke rørsla. Etter kvart, midt i 30 nynorsk! åra, flytta han tilbake til Jæren og So kom politikken inn, og fram- Stavanger og heldt fram som dik- leis heldt Hauge fram det friske og tar, litteraturmeldar og journalist. modige sjølv om han er spørjande Hauge kallar han fleire gonger til om det har noko for seg med «ein frisk vind frå Jæren» «den austeuropeiske stilen»: Fyrste innlegg i dagboka om Tor 03.10.68 Obrestad sender meg Obrestad lyder slik: den nye boki si, «Vårt daglege 28.09.65 SET KRYSS I TAKET! brød». Romsleg, agitatorisk form, (TOR OBRESTAD) Nye hefte i heilt i den nye austeuropeiske sti-

18 len. Kva det no har på seg. Mysti- karen er vorten praktisk dagspoli- tikar. Engasjert forfattar heiter det visst. Stor evne, Obrestad. Nokre dagar seinare (08.10.) skriv Hauge vidare om «Vårt dag- lege brød» : Han gjeng vidare, ut or diktet, ut or all konvensjon. Stend fri, under open beisk, salt Jærhimmel. Jau, her er friske bile- te her! Og mange gode dikt! Frå konsentrasjon til ekspensjon. All symbolisme bannlyst. Ein må sjå litt av det dei unge gjer, fyrr ein dømer um deira åtak på den gamle diktingi! Dei vil noko, dei unge i dag med. Dei vil det. Det er friske drag og tilsprang i det nye! Kan ikkje nektas. Den gamle spen- netrøya var seig å få av! Obrestads nye dikt: han gjeng Både trykka er av Guttorm Guttorms- lenger, burt frå symbol, dobbel- gaard frå 1968.

19 tydingar, hermetisk ordleggjing, vil ikkje lyda. Mehren vil byggja ut or «diktet», burt frå konvensjo- luftslott, Bjørnebo klaga yvir verdi, nane. Herlege dikt! Stort format! Hauge dyrka Gud, Haugen skriva Den fyrste moderne nynorske et- underlege setningar, Økland dri- ter Uppdal. Klåre ord, som tyder ve ap med grannane. Kva skal ein det dei tyder….Eit godt program. gjere med slikt? Seinare same året var Hauge Men Obrestad og hans like- på reise til Stavanger og Jæren og menn har vel rett. Her er tid for skeiv: 01.12.68 So til Obrestad. alvor, ikke leik. Det er det ikkje alle Garden låg, som Tor hadde sagt. som forstår. Dei tek upp Werge- På ein høg sandklett ut mot havet i lands og Sivles gjerning, Garborg Nærbø. Det var fint ver og stilt. Me og Øverlands og. såg vidt. Møtte bestefar, Reinert I 1979 får han Vinterdikt, sendt Obrestad. Liten, rak, ein gutunge frå Obrestad. Han las gjennom på 90 år. Han viste oss um, fortal- den, set den høgt, men er tvilande de um garden og ætti! So helste til forfattarens tankar om trongen me på mor til Tor, og Jon, faren. for «væpna revolusjon: 12.10.79 Me fekk kaffi, og sat og prata til det Der er «a certain strangeness, so- kvelda. Friske, gilde folk. Jau, Tor mething of the blossoming and the har hatt ein gild heim! Her måtte aloe» som Walter Pater segjer lyt verta ein diktar! Og slik sermerkt vera i all kunst. – Kinck minner seg stad. her. Ellers veit eg ikke kva eg skal Hauge fylgde utviklinga til segja til trugsmål um våpenbruk Obrestad, litterært og ideolo- for å gjennomføra revolusjonen. gisk. Kva rolle skulle dkitinga ha i Det grøne, skapande, frodige samfunnet? I 1971 (12.11) skreiv auga, skal eg kalla denne evna han: Obrestad er vorten vaksen, slik? Som Kinck, Uppdal hadde, og har teke yver drifti på garden og som eg synes Obrestad og har. (jordkula). Og gjer som han har I 1982 fekk Hauge tilsendt «Du lært av fedrane, dei ekte jærbøn- gamle, gamle Jæren»: 28.08.82 dene: Han arbeider og vil dei hine Ei samling nye novellor, eit slags skal hanga i, ungane med. Plukka minne frå barneåri og ungdomen. stein, luka ugras, bera vatn, sjå et- Velskrivne, sume framifrå! Skaldar, ter krøteri. Han skynar ikkje un- diktarar, tenkjarar, me har mange gane likar mykje betre å leika seg, me brukar dei nemningane um. vere frie, byggja steinhus og lauv- Men i våre dagar er det nokre fåe hyttor, synga, spela, fara å nasa i millom desse mange som skil seg skog og mark, fiska, granska insekt ut. Det er dei som har sjamanens og fuglar. rolle og kall. Og ungane er då diktarane. Dei I dagbøkene er det opp gjennom

20 åra jamleg omtale av dikt, roma- litiske emne inn i diktinga, og som nar, umsettingar og biografiar av Jærbu og heimstaddiktar. Obrestad, og som oftast nemner November 1970 finn me diktet han at forfattaren har sendt dei til nedanfor, i tilknytning til at han han: Marionettar (1969), Noregs skriv om sonetta. Slik eg forstår Løve (1970): Modig bok. Slik kan det, fanger diktet det store spen- det og gjerast! Men forakt ikkje net i livet til Obrestad, og smerta Sherry om du likar Øl. Om Mao som fylgde med: Tsetung dikt (1971), omsett av Heggelund og Obrestad, skriv Ord for Obrestad han: «Dei tenkjer på ein anna Den store svingingi måte enn me eldre.» So kjem Sau- Istidi – grøn tid – da! Streik!, (1972) og diktsamlin- So og i hugane. ga Stå saman (1974): Jau, dette er Svinging gode ting! og Vinterdikt (1979), og Einsemnd og folk saman, Sorg – glede, så biografiane om Arne Garborg (einsemnd) – (samvære) og Hulda Garborg. Dagbøkene har vel 100 notat Å du utbrjotar om Obrestad, nokre berre ei kort du med skjeggafinnar! line om at dei to diktarane har Du som gjekk i skogane, søkte mot nord - sendt kvarandre brev eller skrift, Til hola, til helleren! andre gonger lengre refleksjonar. Det er tid å snu. Det er få notat der Hauge gjen- gir Obrestads vurdringar av han Frå stordomen, heltedyrkinga. og det han sjølv har skrive. Det Den einsame, sterke. grensar vel til sjølvskryt, og det Den eine. Runkaren! Han sette æra i å svelte seg! driv ikkje ein Ulviking med. Han Han som dyrka Gud i løynd, nøyer seg med å si: «Det tykkjer eg Burtanfor, utanfor… mon i» eller «Ei vakker melding. Den eine. Noko måtte han og ha! Eg er takksam». Communion with God! Alt etter kva perspektiv ein mø- Attende, det er tid å snu frå ter dette stoffet med, vil ein vekt- øydemarki leggje noko framfor noko anna. til dei andre – Det vil seie at dette er ikkje einas- te framstillinga av tilhøvet mellom Mao-tsetung, Whitman, Hauge og Obrestad. Men slik eg Majakovskij. les dette, finn eg ei gjennom- Me har høyrt um ljos – gåande tru på Obrestad både som Me vilde ikkje tru det. poet, som representant for «dei Fyrr ljoset vart kveikt og sett på bordet unge» som tok viktige nye og po- Imellom oss…….

21 ODDMUNDS BÅT av Olav Ljones, foto Kai Andresen

Våren 2020 fekk eg ei melding frå Vestlandske i Ulvik i februar 2002. ein tidlegare arbeidskollega – Kai I følge datteren, som stod for sal- Andresen - om at han hadde kjøpt get da jeg kjøpte den i våres, var ein båt, ein færing, ein Oselvar. mye av attraksjonen for Midtun Han skreiv til meg: nettopp at Olav Hauge hadde hatt mye glede av å ro den med Jeg kjøpte båten i vår og hentet broren. den i Jondal i påsken og kaller Om noen har opplysninger om den Ro. Den er eksepsjonelt vel- båtbygger eller historier om bruk holdt og svært vakker. Den er en av båten, kanskje til og med bilder, færing i oselvar-tradisjon. Det er er jeg takknemlig for slikt. eik i kjøl, stevner og keiper, ellers furu. Kobberklinker. På en konvo- Nå ligg båten i Oslo mellom Vip- lutt i papirene jeg har fått med er petangen og Nesoddlandet. Eg det anført for hånd at båten ble har tatt ein tur ut til øya og sjølv bygget i Strandebarm i 1958. Den sett båten – som ligg trygt og godt ble registrert ved politikammeret i fortøydd. Odda til Oddmund Hauge sam- me år. Jeg har ikke opplysninger Langs fjorden i Ulvik var båtar og om båtbygger, men motor og vri- roing ein del av kulturen. Eg hug- bar propell ble kjøpt hos Øystese sar at når bestefar Ljones sat på Sport og Jernvareforretning og tro- verandaen på Tveito, kunne han lig montert før levering. på lang avstand sjå kven som kom Det var Gunnar Midtun fra Voss roande – han kjende båtane, men som kjøpte båten på auksjon hos ikkje minst so kjende han korleis

22 dei ulike sambygdingane rodde. til personleg ro stil. Eg trur ikkje at Ikkje alle var like gode til å ro, og Olav H. Hauge var ein typisk roar, det var nokre som hadde lagt seg men det å ro er med i fleire dikt.

DU VAR VINDEN (frå Dropar i austavind 1966) Eg er ein båt utan vind. Du var vinden. Var det den leidi eg skulde ? Kven spør etter leidi når ein har slik vind!

23 GRØNE ØYAR (frå Seint rodnar skog i djuvet, 1956) Når du i seine nattetimar ror ditt hav, på ottedjup, og ikkje ser eit strå, ein stokk, ein rigg, og utrygt vér skvetter kald sjø, - sjå, grøne øyar gror

or havgrå natt! Øyar som venta stødt! Men har ho miskunn då ei himmelrand, har ho ei stø for ein som fall av land og leid og aldri ved ei år har blødt?

Du hadde øyar ingen visste um! Løn for eit liv i strid forutan svikt. Og dei du stridde for, tek mot din stamn.

--Eg ror i ring rådlaus; veike rikt av mine årar opnar ingi hamn i kald grå synsring. Herrens lov er stum.

24 OLAV H. HAUGE OG DET NORSKE MÅLET av Olav Ljones

I denne artikkelen er det samla Bjerke som diktar. Det er mogeleg ulike bitar som frå ulik ståstad om- at Hauge vert litt mindre imponert talar Olav H. Hauge som språkrøk- med tida. tar. Det er lett å sjå at som forfat- Ottar Grepstad har tipsa meg tar er han eit vitneprov på god og om at Andre Bjerke i språkstriden trygg språkrøkt og ein forvaltar av i 1960-åra gjekk langt i å nemna nynorsk som kulturspråk, sam- bokbål og nytta Olav H. Hauge stundes som han og nyttar eigen som eitt av fleire døme på ny- dialekt frå heimbygda Ulvik. norskforfattarar som fortrengjer Olav H. Hauge var i all si gjer- bokmålsforfattarar. Då er bokbål ning ein ihuga nynorskven. Han den medisinen som Andre Bjerke skreiv sjølv eit solid nynorsk om peiker på. enn ikkje eit modernisert nynorsk. Det skriftstykke som Grepsatd Olav H. Hauge var oppteken av tipsa meg om er frå ein kronikk språket til andre forfattarar, og i i VG av Andre Bjerke som stod dagboka er det omtale av ei lang på trykk 25.10.1963. Seinare vart rekkje nynorskforfattarar. Det er dette trykt opp i boka Hårdt mot ros, men og hender det at han Hårdt av Andre Bjerke, som kom i ikkje er nøgd med dei samtidige 1968. Det er verdt å merka seg at nynorskforfattarane. Han har og året 1963 då Bjerke skreiv dette, mange rosande kommentarar til er to år etter at Hauge kom med bokmålforfattarar. Han var knytt diktsamlinga På ørnetuva. Denne med sterke band til nynorsken, diktsamlinga er ofte rekna som det men ikkje ein svart - kvit person store gjennombrotet blant kritika- som berre roste nynorsken og rar og andre forfattarar. Det er mo- heldt avstand til bokmålet eller geleg dette gjekk under radaren til riksmålet. Bjerke. Den artikkelen Andre Bjerke Riksmålsbevegelsen, bokbåla og skreiv i 1963 handla hovudsakleg Olav H. Hauge om leseverket for skulen Levende Ein forfattar som var aktiv på riks- dikt i norsk lyrikk, som kom ut i målssida i målstriden, er Andre 1963. Boka var redigert av An- Bjerke. Når Olav H. Hauge byrjar gelique Schanche og kom ut på å førebu utgiving av omsette dikt, Cappelens forlag. Andre Bjerke er alt Andre Bjerke ein røyd og har talt opp og finn at det i gruppa høgt verdsatt omsetjar. Det skriv nyare norske dikt, er det berre eitt og Olav fleire stader i dagboka. dikt på riksmål medan det er åtte Olav er og imponert over Andre på nynorsk. Nynorskforfattarane

25 var Ragnvald Skrede, Jakob San- henvise til departementets klare de, Halldis Moren Vesaas, Olav bestemmelser: Olav H. Hauge H. Hauge, Aslaug Låstad Lygre, skriver nynorsk, og det kvalifiserer Jan-Magnus Bruheim, Tor Jonsson, ham straks.» Marie Takvam og ein dialektdiktar Eg har ikkje funne spor som tyder Alf Prøysen. Den oppteljinga som at Olav las sarkasmane til Andre Andre Bjerke har er avgrensa til Bjerke ved å bla i Dagboka til Hau- det han kallar nyare norsk lyrikk, ge. Som nemnd er Olav H. Hauge og det er da han finn at utvalet er imponert over Andre Bjerke, ikkje sterkt dominert av nynorske forfat- minst oversettingane hans. tarar. Om ein endrar teljemåten Olav H. Hauge trefte Andre Bjer- til Bjerke og ser på heile utvalet av ke ein gong, noko som er nemnd i dikt i leseverket, er det likt tal på dagboka to gonger – da det hende nynorsk- og bokmålforfattarar. og da Andre Bjerke gjekk bort. Så skriv Andre Bjerke: Møtet med Bjerke fann stad på «Angeliques Schanches Levande Blom. Det er den 25.mars i 1972, dikt ( i norsk lyrikk) vil egne seg og Olav er ei veke i Oslo. fortreffelig som brennstoff ved Ein dag traff han Eldrid Lunden gymnasiastenes neste bokbål. Bok- og var saman med ho i Forfattar- en kan anbefales på det varmeste. senteret der dei trefte fleire, Kjell Verken Emil Boyson, Rolf Jacobsen, Askildesen, Karin Beate Vold, Arn- Alf Larsen, Per Arneberg, Claes ljot Eggen. Eldrid Lunden og Olav Gill, Gunvor Homoe, Paal Brekke gjekk så på Blom – ein populær re- eller Jens Bjørnebo er funnet verdi- staurant for kunstnarar på den tida: ge til å stå i antologien med Aslaug «Fekk oss mat og dryk og prata. Låstad Lygre og Olav H. Hauge. Gjekk så endeleg ut og vilde få på Hva er forklaringen? Naturligvis oss klædi. Då kom ein mann ut og ligger den i myndighetenes påbud sa me skulle koma innatt. Andre om en bestemt nynorsk kvote i sli- Bjercke vilde helsa på oss. Ja me ke verker. Riktignok er f.eks. Olav stussa. Men gjekk innatt. Der sat H. Hauge et nokså nytt navn, så Bjercke ved eit bord, breidde ut nytt at man ikke en gang vil finne hendene: Vær mine gjester! Ta det i Aschehougs leksikon under plass! Og kalla på kelnaren: Vin! bokstaven H. Først i supplements- Champagne! Ja, der sat me. Heile bindet fra 1962 er han kommet tri flaskor gjekk til. Men så fekk me med. Det var kanskje litt tidlig å mykje ånd òg. Han er uforligneleg registrere han som en av det sis- til å snakka. te årtusens beste norske lyrikere ? Godt eg hadde Eldrid, ho beit no Men her kan Angelique Schanche litt i kjeppen med han. Det enda

26 med at han, ja han var galant, sa fann glede ved nynorsken og sam- ho var vakker (som ho ogso er). norsken til Bjerve, og som meinte Me sat sikkert eit par timar der.» han tala eit kunstigt mål. Slik sett er det som Olav H. Hauge skriv, Olav H. Hauge sine vurderinagr ei oppreisning for målet til Bjerve. av nynorsk i bruk Olav H. skreiv av og til omtale av Olav H hadde og omtale av målet målbruken til dei han møtte eller til ordførar Lars O. Aurdal. høyrde. Eg har to døme som eg Det er frå Dagboka 11.11.1962 likar å nemna. «I går kveld var eg på fest i helse- Det fyrste døme er når Olav laget; det er 50 år sidan det vart høyrer på finanstalen til Petter skipa. Og det var ein gild fest med Jakob Bjerve 5. oktober 1960: mange gode talar. Dei er flinke, «Finansministaren, Bjerve, tala i synest eg, mange av bygdefolket. Stortinget og la fram budsjettet for Ordføraren, Lars Aurdal, talar so året, so fint, og godt kan nynorsk godt bygdemål. At det gjer godt å talast! So einfeldt og liketil! Og det høyra. Han kan det, han. Slik som endast frå riksmålet si heimemark! me lærde det. Og det er fint og Pengar og forretning! gildt å høyra.» Eg arbeidde i SSB med Bjerve Dette er godt å lesa om min mor- som direktør frå 1971 til han pen- bror Lars, ein engasjert ordførar for sjonerte seg i 1980, og eg hadde Ulvik. kontakt med han i pensjonisttida hans og. Bjerve var frå Stjørdal Det er og sagt at Olav H. Hauge og tala det eg vil kalla eit normert hadde kommentarar til språkbru- nynorsk. Statistisk sentralbyrå skal ken til bygdefolket, og mellom nytta begge norske målformer. Det anna meinte han at ein skulle taka kan vel og vera rett at i Bjervetida i vare på diftongbruken betre – det SSB var bokmålsnormen i SSB nær skulle vera Spaonheim ikkje Spon- det ein vil kalla samnorsk. Det var heim. nok medarbeidarar som ikkje alltid

27 VAR OLAV H. HAUGE MED I NOREGS MÅLLAG? av Arne Skjerven

Olav H. Hauge styrker målarbeidet med støe åretak, skreiv Noregs Mållag på 80-års- dagen hans. Teikning: Jon Hjelmevoll

Mållagsmedlem: Nei dagen, ein del av levevegen, så å Målmann: Ja seia. Språket var føda, det gav han - Eg har aldri vore målmann, sa mot til å bera fram tankane sine Olav H. Hauge ein gong. Han på ein måte som var tilgjengeleg fekk dette svaret: - Få har gjort so for ålmenta. mykje for målsaka som du! Olav tagde etterpå. Samtalar Lyrikaren var aldri medlem av Rett som det var møtte eg på Olav, Noregs Mållag, altså ikkje i Ulvik særskilt på føremiddagen og i mid- mållag, som var lokallaget han dagstider. Då vart det bokprat, og høyrde til. Men han var levande ikkje minst språkprat. Ei tid var han interessert i språket, det levande svært oppteken av den elendige språket han hadde i dialekten sin. kiosk-litteraturen. Det var det eine. Det var grunnlaget for skriftnor- Det gav ikkkje mykje for hovudet malen hans. Dette kjende han seg og tanken. Men mykje verre var heime i, det var ein del av kvar- det at lesarane tok etter språket.

28 Det var som regel berre bokmål. saman med kona Bodil klarde å Så var det dette med Norsk overtyda han om å ta seg ein tur språkråd, då. Der gav dei for vide til Finse og vera for seg sjølv med normer for dei som bruka nynorsk. nokre målvener. Det vart ein slags Det var eit slingrande språk, som avtale om dette. han sa. Nynorsken skal vera ei stø Me då dagen kom, var fuglen norm, ei stø tuft til å byggja på. flogen. Han reiste austom og fei- ra dagen hjå Arvid Torgeir Lie. Eit par hendingar Det som Olav Ikkje visste, var at I slutten av 1970- åra var målrei- Ulvik mållag hadde hatt samtalar singa på sitt beste og største i Ul- med styret i Noreg mållag om vik. Her var eit mållag med over åremålet. Ulvik-kunstnaren Jon 150 medlemar i den vesle bygda. Hjelmevoll hadde laga teikning Det var striden for å få bøker og med utgangspunt i diktet «Gjer anna læramiddel på same tid og ein annan mann ei beine». på båe språk samstundes, som Det var styresak i Noreg mållag, samla bygdefolket. Det gav også og Ulvik mållag ordna med teik- ein avleggjar, Ulvik målungdom, ninga. Styret skreiv: «Det er ikkje som faktisk hadde oppunder 100 nokon som gjer målreisingsarbei- medlemar. det ei større beine enn den som Målungdommen skulle ha års- odlar og nyttar målet på ein slik møte. Eg trur det vart i 1978. Dei måte at det vert lagt merke til. møtte opp i hopetal på møtet Olav H. Hauge er den fremste i i handarbeidsalen til Brakanes landet. Med mange støe åretak skule. Olav H. Hauge var innbe- har han ført målarbeidet framet- den, og skulle lesa nokre dikt. Det ter. Olav H. Hauge vert lytta til og gjorde han til gangs. Det vart ikkje forstått, godteken og sett pris på av nokre. Han las, og han las. Ung- svært mange – sjølv om han nyttar dommane og dei få vaksne der, sitt eige språk. Det kan vera verdt var oppglødde. Dei gløymde tid å merka seg for dei, som trur dei og stad. Hauge fekk berre halda må ty til bokmål og engelsk». på. Folk lytta og klappa. Dei opp- Nils L. Øydvin og underteika levde poesien. Då halvannan time overleverte teikninga med blom var omme, slutta han. Så var det og tekst frå styret i Noregs Mållag handklapping og klapping i borda då han og Bodil kom heimatt etter i fem minutt. Årsmøtesakene vart åremålsdagen. Olav sette stor pris utsette til nytt møte. på det skrivne og teikninga. Det Olav var 80 år i 1988. Det vil- vart ein lang språksamtale med le han ikkje feira. Ulvik mållag kaffi til etterpå.

29 Olav Ljones held fram regs Mållag helsa han som mål- Da eg planla denne utgåva av mann. Venelagsheftet, lurde eg på om Dette er det eg veit om saka. Olav H. Hauge var medlem av Arne» Noregs Mållag og starta granskin- ga med å spørja om det hjå sekre- Dei som handsama medlems- tariatet til Noregs mållag. Der var registeret merkte seg at diktaren det ei som hugsa at då Mållaget Olav H. Hauge var medlem og la om til elektroniske medlems- tok vare på biletet av medlemsre- lister i 1986, dukka namnet til gisteret. Så kan det henda at han Olav H. Hauge opp. Medlems- ikkje hadde betalt, men at målla- lista med Olav H Hauge sitt namn get likevel ikkje strauk han – slik vart fotografert og her er kopi av at både Arne og Bodil kan ha rett. medlemslista. Det var fleire som Det som vel er rett å seie er at det heitte Olav Hauge, men berre var gjennom forfattargjerninga si ein Olav H. Hauge. Lenger opp at Olav tente målsaka – ikkje som på lista finn ein og Oddmund organisasjonsmann i Mållaget. Hauge som er namnet til broren For å samle trådene om Olav H. til Olav. Hauge og målsaka kontakta eg biografen Knut Olav Åmås som ik- kje kunne skriva noko nytt no om Da eg viste dette til Arne Skjer- denne saka, men ga Venelagshef- ven, fekk eg denne teksten. tet rett til å nytta teksten i Hauge­ «Eg trudde og lenge at han var biografien Mitt liv var draum: medlem. Men då Haugesenteret vart innvigd og opna, var leiaren «Kampen for norsk språk» i Noregs Mållag der med ei sleg- (Side 474 i Knut Olav Åmås: Mitt liv gja som gåve. Ho spurde meg var draum) om OHH var medlem. Eg trud- Naturen i diktinga er ein kjepp- de det, men var ikkje sikker. Så hest, det unaturlege språket ein spurde eg Bodil, som og var der. annan. Språkideologien til Olav Ho var sikker på at han ikkje var H. Hauge er eit av dei mest un- medlem, i alle høve ikkje etter derfokuserte tema i forskinga på ho kom til bygdar. Ho greidde ut dikitnga hans. Det er ideologien slike utloger, og var medlem sjølv. som vi har sett ligg under fleire Ho la aldri ut medlemspengar for av dei krasse og gjentekne åta- han. Då vart det til at leiaren i No- ka på yngre nynorskforfattarar sin

Her er kopi av medlemslina.

30 språkbruk. Det er eit reint og kon- ring av mange «norsknorske» ord sekvent mål han vil at eit språk- i bokmålet. Dette verka indirekte samfunn skal dyrka, anten det no og irrasjonelt nok mot nynorsken. er bokmål eller nynorsk. Hauge dreg direkte liner mellom I skulen lærde han først rettskri- ein kulturell og ein politisk ufri- vinga frå 1907. Så kom han raskt dom, med språkutviklinga som inn i den nye rettskrivinga frå 1917, sinnbiletet på situasjonene. Slavar og den fall han då heilt for: «Og og svikarar kallar han dei som ser seinare so har eg kje funne nokon Norge med danske auge, dei opp- grunn til å brigda på det. For eg fører seg som om landet framleis synes det andre er berre tøv, for det er okkupert: «Det Noreg Werge- er berre til å brjota ned nynorsken. land skildrar er ikkje norsk, ikkje Den der rettskrivinga til Aasen den Bjørnsons. Lies, Ibsens, Hamsuns, var vel kanskje litt tungvint og Gar- Undsets, Kincks Noreg er norsk. borg og desse karane dei tok då Noreg ser du berre gjennom Aa- og lempa litt på det so det vart litt sen, Vinje, Garborg, Duun, Kro- enklare osv., -- og eg meiner at når kann, Bygd, det er Noreg. Det an- me hadde rettskrivingi frå 1917, so dre er slavane, svikarane sitt (…) skulle dei kje gjenge lenger. Ein del Fyrst med Aasen, Vinje, Garborg, valfrie former var då òg tillatne, for Duun, Aukrust ser og høyrer me dei som ville skriva -a f.eks i dei Noreg og nordmennene.» Dette er sterke hokjønnsordi, og dei hadde harde utfall, om vi hugsar at han lov og bruka -e i infinitiv dersom då likar mange bokmålsforfattarar dei vilde». Ein lærar i Stavanger også. Det er ei nasjonalistisk inn- skriv til han og skryter av korleis stilling til språk som kulturuttrykk. han omsynslaust dyrkar det norske Norske forfattarar har ikkje skjø- språket. Det gjev Hauge høve til na i høg nok grad at språket er den ytterlegare å forklara korfor han største arven eit folk har. To unge nyttar ei rettskriving frå byrjinga måldyrkarar som står på same lina av hundreåret. Han heldt med som Olav H. Hauge dreg til Ulvik Gustav Indrebø i striden om end- for å laga intervju med han til bla- ringar i 1937 og meiner framleis at det Norsk Målungdom, EG. ( Det rettskrivinga som då blei vedteken er Hans Olav Brendberg og Bård var ei «ulukke for landet». For etter Eskeland). Dei vil finna ut om det den tid byrja nynorsken å gå tilba- er gammal vane eller målpolitisk ke, i alle fall i skulekrinsane. Ja det manifestasjon som ligg bak språ- stemmer, det var 1940 - åra tilba- ket Hauge nyttar. Han seier seg kegangen for nynorsken for alvor hjarteleg samd med Indrebø i at tok til i det norske samfunnet. Litt «norsk» og «dansknorsk» burde av årsaka var NS-regimet si innfø- vera namna på dei to norske måla.

31 Han er pessimistisk, kanskje vil his- at Hauge slapp fri frå den kritikken toria visa at den nynorske kulturen som sokalla `moderne målmenn` varte i berre hundre år, med Tarjei ausar yver folk som er gamle og Vesaas som den siste forfattaren. som skriv arkaisk mål og soleis ik- Det held ikkje å koma med dei kje fylgjer med tidi. (…) Når Olav enkle fakta ser han, ein må vekkja H. Hauge hev gjenge fri åtak frå norsk ungdom emosjonelt dersom nystavarar, so må det koma av at språket skal kunne bergast: «Nord- han er so stor at dei hev skyna at mennene må skyna at målet er den det ikkje vilde nytta å gjera åtak største arven eit folk har». på honom. For Olav H. Hauge er Det er norsk vilje som må til, giganten.» slår han fast. Den viljen finn han Han likar ille slike ord om seg ikkje hos mange yngre forfattarar sjølv, eller læst som han gjer det. som skriv nynorsk på denne tida. Den mest konservative delen av Forfattarar og kritikarar sin bruk av målrørsla har anlegg for nasegrus framandord og fagspråk er eit anna dyrking av store menn. Motstanden overgrep mot den same norske vil- mot «nystavarane» deler han fullt jen. Like skarpt dissekerer han for- ut, om enn sjølve tonen i språket dommen om at kompliserte tinge og rikdommen av ord og uttrykk å berre kan seiast på ein komplisert velja mellom i eldre norsk, er meir måte, og dømet er litteraturkriti- grunnleggjande for han enn detal- karane i Bazar og Vinduet: «Dei jane i rettskrivinga. Han forsvarer kan ikkje segja den mest einfelde seg skarpt når nokon angrip han ting utan tanken gjeng i ei innvikla for å skriva norsk som ikkje er til bane, der framandord stend som å forstå, det kan han ikkje forstå. merkestienar, ut i eit tomrom, fyrr Lite tålmod har han med folk som dei so vidt nærmar seg jordi». manglar eit historisk medvite for- Om han sjølv blir den siste som hold til språket. skriv nynorsk, har han tenkte å gje- Hauge er ingen innovervend na- ra det. Her er han ideologisk og sjonalist. Han kan kanskje klagast språkpolitisk i takt med dyrkarane for å vera det i politiske spørsmål, av den såkalla høgnorsken. Ein men slett ikkje i litteraturideologis- høgnorskorganisasjon som Vest- ke saker. Den internasjonale orien- mannalaget i Bergen har i mange teringa hans som lesar held heile år, med god grunn framheva Olav tida fram med å vera sterk. Mykje H. Hauge som ein forfattar som av lesinga er konsentrert om for- står på deira eiga line i målsaka. fattarar han har kanonisert alt frå Her er vestmannen Ludvik Jerdal: ungdomen av, men den femner «I mange år undra det meg mykje stadig vidare.

32 KORT OM SKRIBENTANE I DETTE HEFTET

Marit Hafting fødd 1948. Busett på Voss. Barne- og ungdomspsykiatar. Delvis pensjonert overlege og forskar. Olav Ljones fødd 1946. Busett i Oslo. Samfunnsøkonom no pensjonist frå Statistisk sentralbyrå. Leiar i Venelaget Olav H. Hauge.

Torbjørn Ljones fødd 1954 i Ulvik. Har arbeidd som rektor i mange år. Utdanna lektor med hovudfag i nordisk språk og litteratur. Har gitt ut bøker under namnet «Kvitanesen».

Sjur Tjelmeland fødd 1949. Busett på Valen i Sunnhordland. I arbeidslivet har han vore journalist og redaktør, dessutan har han skrive ei rad bøker om arbeidsliv, Valen Sjukehus m.m.

Anne Karin Fonneland, fødd 1956. Busett på Sunde i Sunnhordland. Cand. mag. frå Universitetet i Bergen med faga litteraturvitskap, sosiologi og psykologi. Dessutan har ho teke utdanning i mediefag og skulebibliotekteneste. I arbeidslivet har ho vore innom bibliotek, lærar i grunnskule og den lengste tida i den vidaregåande skulen, frå 2000. Anne Karin Fonneland er og forfattar. Ho debuterte i 1996 med dikt- samlinga Marmormjølk. Seinare det kome seks diktsamlingar, og ho er representert i ei rad antologiar. Ho har og skrive ein roman, Apalgard.

Arne Skjerven, fødd 1944. Busett i Ulvik. Tidlegare lærar. Ein av skiparane av Venelaget og pådrivar for Haugestøtta i Ulvik. Forfattar av fleire Haugebøker. Skribent i aviser m.a. Hordaland. Aktiv tillitsmann i Noregs Mållag.

33 34

Returadresse: Olav Ljones, Ostadalsveien 16, 0753 Oslo

STYRET I VENELAGET Olav Ljones, leiar - [email protected] - tlf 90 69 39 04 Marit Hafting - [email protected] - tlf 995 50 315 Guri Hjeltnes - [email protected] - tlf 452 30 353 Kamilla Systaddal - [email protected] - tlf 464 22 510 Ingebjørg Winjum - [email protected] - tlf 404 03 863

Varamedlem - Astrid Kløve Graue - [email protected] Kasserar Anders Opheim - [email protected]

Redaksjon for dette heftet: Marit Hafting, Olav Ljones (redaktør), Ingebjørg Winjum. AllkopiNetprint AS, Bergen • [email protected] • 55 30 www.allkopi.no AS, Bergen • [email protected] AllkopiNetprint