Slownik Pisarzy Slaskich Tom 5.Pdf

SŁOWNIK PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 5

SŁOWNIK PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 5

pod redakcją Jacka Lyszczyny i Dariusza Rotta

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017 Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej Marek Piechota

Recenzent Krystyna Kossakowska-Jarosz WSTĘP

Przekazujemy w ręce czytelników już piąty tom — będący kontynuacją wydawanych nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego od roku 2005 kolejnych części — Słownika pisarzy śląskich. Słownik..., wydawany w systemie holenderskim i w za- mierzeniu inicjatorów i autorów przygotowywany jako edycja wielotomowa, zawiera biogramy postaci, które współtworzyły od czasów najdawniejszych dzieje literatury śląskiej. Przyjęto w nim zasadę prezentacji biogramów twórców już nieżyjących, także tych, których związki ze Śląskiem były tylko czasowe, niemniej jednak — jak np. w przypadku Zofii Kossak — wyraźne i ważne w całokształcie dorobku twórczego pisarza. Umożliwić ma to ukazanie wielokulturowości i wielojęzyczności śląskich twórców literatury, ale też powinno służyć prezentacji i po- rządkowaniu aktualnego stanu wiedzy. Publikacja ta stanowi więc w zakresie badań śląskoznawczych pozycję nową, przewartościo- wującą i weryfikującą wielokrotnie powtarzane stereotypy oraz sta- nowiącą wskazówkę i zachętę do dalszych badań umożliwiających powstanie metodologicznie nowoczesnej syntezy literatury śląskiej. Słownik pisarzy śląskich spełnia dwie podstawowe funkcje — jest rodzajem przewodnika faktograficznego i bibliograficznego dla humanistów uniwersyteckich różnych specjalizacji oraz może stanowić pomoc dydaktyczną na poziomie szkolnictwa średniego, ułatwiając realizację założeń programowych związanych z edu- kacją regionalną — dziedzictwem kulturowym regionu, będącym jednym z najistotniejszych czynników, od których zależy zachowanie tożsamości narodowej w zjednoczonej Europie. Pomocą dla wszystkich korzystających ze słownika powinien być także umieszczony tu spis alfabetyczny haseł ze wszystkich pięciu tomów, ułatwiający dotarcie do poszukiwanych biogramów. Jacek Lyszczyna, Dariusz Rott

Baranowicz Jan (1906—1983), właściwie Jan Baran; inne pseudonimy i kryptonimy (wybrane): Adam Bargiel, Aren, B., b.j., (b.j.), B.J., (B.J.), J. Bar., Jan Piłat, Jan Skiba, Jan Solak, Ję- drzej Sufczyn, jotbe, Józef Czaja, Józef Olszewski, Mazur, Stefan Bieńkowski, Stefan Wyrwa, Zbigniew Dutkowski. Poeta, powieś- ciopisarz, autor baśni i opowiadań, tłumacz. Urodził się 15 maja w Borzęcinie, w powiecie Brzesko, jako syn chłopa małorolnego Pawła Barana i Katarzyny z domu Wijas. Dziadkami ze strony ojca byli Mateusz Baran i Aniela z domu Knap, a ze strony matki: Stanisław Wijas i Jonniae (?) z domu Fasula. Został ochrzczony w rzymskokatolickiej parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Borzęcinie. Rodzicami chrzestnymi byli: Ludwik Wrona i Maria Kózka. Edukację rozpoczął w szkole ludowej w Borzęcinie. W roku szkolnym 1918/1919 uczęszczał do I klasy (dział klasyczny) Prywatnego Gimnazjum Powiatowego im. J. Goetza w Brzesku, którą ukończył z wynikiem: uzdolniony. Następnie przeniósł się do Gimnazjum Klasycznego im. K. Brodzińskiego w Tarnowie. W 1926 r. złożył w nim egzamin dojrzałości. Podczas nauki gim- nazjalnej ogłosił drukiem wiersze satyryczne w dodatku do tarnowskich „Nowin” (1922 r., pod pseud. Aren). W roku 1926 rozpo- czął studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przerwał je w 1927, po czym do 1928 r. studiował teologię w seminarium duchownym w Tarnowie. Równocześnie publikował wiersze i opowiadania w periodykach „Piast” i „Rola” oraz działał w organizacjach młodzieżowych Znicz i Wici. Po przerwaniu nauki z powodu trudności materialnych, od 1928 do 1931 r. (1932 r.?) pozostawał bezrobotny. W tym czasie kierował amatorskim teatrem młodzieżowym w Borzęcinie, dla którego napisał trzy widowiska: Szopkę betleemską, Madejową klechdę oraz Skały Golgoty. Wszystkie sztuki zostały wystawione Baranowicz Jan 8 przez tenże teatr. Napisał również wówczas powieść Syn Drzazgi oraz Opowieści wieczorne, które nie ukazały się drukiem, a ich rękopisy uległy zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. W latach 1932—1936 pracował w Ochotniczych Drużynach Roboczych na Śląsku. Początkowo był pracownikiem fizycznym, następnie instruktorem oświatowym i redaktorem naczelnym mie- sięcznika „Junak”. W latach 1934—1935 jego Szopkę betleemską wystawiano dla środowiska bezrobotnej młodzieży z Ochotniczych Drużyn Roboczych. 30 sierpnia 1937 r. w Mysłowicach zawarł związek małżeński z Franciszką Larysz (1909—1987). Pod koniec listopada 1937 Zespół Literacki „Kuźnica” zorga- nizował w Katowicach wieczór trzech poetów: J. Baranowicza, J.K. Zaremby i K. Forysia. W maju 1938 r. Klub Literacki „Fantana” (jego ówczesna nazwa) wystąpił po raz pierwszy jako grupa podczas wieczoru literackiego w Białej. Wzięli w nim udział: J. Baranowicz, A. Hanzlówna, Z. Hierowski, W. Szewczyk, A. Widera i J.K. Zaremba. 17 czerwca 1938 r. odbyło się oficjalne organizacyjne spotkanie Zespołu Literatów i Artystów „Fantana”. W skład zarządu weszli: J.K. Zaremba — prezes, A. Piotrowski — wiceprezes, W. Szewczyk — sekretarz, A. Hanzlówna — skarbnik, J. Baranowicz, T. Dobrowolski, W. Pawłowski. W połowie roku 1938 w Bibliotece „Kuźnicy” ukazał się pierwszy tomik wierszy Baranowicza, zatytułowany Pieśń o jaworowym krzaku, który P. Musioł przedstawił w 15. numerze „Kuźnicy” (1938 r.), w artykule Nowe środowiska w poezji. Autor omówienia stwierdził, że poeta pomimo studiów oraz pracy w mieście i wśród robotników całym sercem i duchem czuł się nadal związany z ro- dzinną wsią i nie wyrzekł się swojego chłopskiego pochodzenia. Za najpiękniejsze utwory Musioł uznał: Oraczkę, Testament, Kosaćce i Litanię Loretańską. Powojenne recenzje również podkreślają silny związek liryki Baranowicza z krajobrazem wiejskim, ziemią, akcentują chłopski punkt spojrzenia i sposób myślenia pisarza, a także jego niechęć do miasta, które go „dręczy, wyniszcza, prześladuje i przygniata”. W grudniu 1938 r. „Fantana” zorganizowała pierwszy w katowickim radiu wieczór poetycki, w którym wystąpili: J. Baranowicz, W. Szewczyk, J.K. Zaremba, A. Hanzlówna, A. Widera, A. Fierla i Z. Bednorz. Kolejne spotkanie odbyło się w marcu 1939 r., w sali Instytutu Śląskiego. Nowe utwory odczytali: J. Baranowicz, Z. Bednorz, A. Hanzlówna, Z. Pyzik, W. Szewczyk, A. Widera oraz J. Wypler. Zagajenie wygłosił J.K. Zaremba, a całość poprowadził 9 Baranowicz Jan

Z. Hierowski. Podobny wieczór „Fantana” zorganizowała w tym samym miesiącu w Dziedzicach, a następnie w maju w Mysłowicach i Krakowie. Podczas krakowskiego spotkania utwory Baranowicza recytował Z. Estreicher. Było to podobno wówczas najlepsze odczytanie jego wierszy. 18 czerwca 1939 r. „Fantana” przygotowała w Katowicach Zjazd Literacki z okazji pierwszej rocznicy swego istnienia. Oprócz członków zespołu udział wzięli m.in.: F. Goetel, K. Irzykowski, A. Jesionowski, I. Fik oraz J. Koraszewski. W ostatnim numerze „Fantany” (1939, nr 7/8) ogłoszono ukazanie się pierwszego tomu Książnicy „Fantany”. Jak się później okazało, zbiór Chrystus w zaułku Baranowicza był równocześnie ostatnią publikacją w tej serii. Nie zdążył on zresztą zaistnieć na półkach księgarskich. Autor zdołał rozdać tylko kilka egzemplarzy swoim przyjaciołom, a większość nakładu zniszczyła niemiecka żandarmeria. W latach 1936—1938 publikował prozę i poezję na łamach „Kuźnicy”, następnie pomiędzy 1938 a 1939 r. w „Fantanie”. Wiersz Osobiste, dedykowany żonie, ukazał się także w „Zaraniu Śląskim” (1939, z. 1). W 1937 r. (1938 r.?) teatr amatorski Reduta Śląska wystawił w Chorzowie jego baśń sceniczną Madejowa klechda. Natomiast w 1939 r. ukazało się w Katowicach drukiem „plątowisko misteryjne” Skały Golgoty w ramach Biblioteki Scenicznej Śląskiego Związku Teatrów Ludowych. W latach 1938—1939 Baranowicz sprawował funkcję urzęd- nika Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy w Katowicach. Jego ostatnim zajęciem była pomoc przy ewakuacji Biura w ostat- nich dniach sierpnia 1939 r., po czym na krótko udał się do Rejonowej Komisji Uzupełnień w Bochni, a następnie powrócił na Śląsk, by odebrać dokument mobilizacyjny. Nie zdążył już jednak do swojego oddziału. Pociągiem dotarł do Tarnowa, a dalej pieszo i rowerem do Lwowa, gdzie poprosił o pomoc O. Ortwina i T. Parnickiego. Pisarze nie mogli jednak wiele uczynić dla poety. Gdy lwowski Oddział ZZLP przestał działać, Baranowicz powrócił w rodzinne strony, do Borzęcina i Bogumiłowic. Pracował w wiejskiej spółdzielni w Tarnowie, sprzedawał tam towar i przyjmował zboże do magazynu. W tym czasie współpracował z Batalionami Chłopskimi, rozprowadzając ludową prasę konspiracyjną, za co trafił w 1943 r. na półtora miesiąca do więzienia gestapo w Tarnowie. Lata okupacji wypełnił także gorączkowo sporządza- nymi notatkami wierszem i prozą, które miały mu pomóc utrwalić liczne szczegóły i zrozumieć to, co działo się wokół. Okres ten poświęcił ponadto na gruntowne osobiste studia etnograficzne Baranowicz Jan 10 i folklorystyczne. Zgromadzoną wiedzę oraz zapiski wykorzystał w twórczości powojennej. Na Śląsk powrócił w połowie 1945 r. W tym samym roku rozpoczął pracę w Polskim Radiu Katowice jako redaktor audycji dla wsi. Stworzył ich ok. 500. Z rozgłośnią był związany do 1953. Po wojnie współpracował z redakcjami następujących czasopism: „Gazeta Robotnicza” (1945—1946; redakcja dodatku „Gospoda Poetów”), „Zagroda Chłopska” (1945—1947, redakcja dodatku „Zagroda Literacka”), „Odra” (1949—1950), „Śląsk Literacki” (1952—1956), „Przemiany” (1956—1957). Ponadto pub- likował własne utwory oraz przekłady (m.in. z literatury niemieckiej i rosyjskiej) na łamach takich periodyków, jak: „Kocynder” (1945—1946), „Wieści” (1957—1959), „Poglądy” (1962—1968). Sporadycznie drukował w „Nowej Kulturze”, „Wsi”, „Trybunie Robotniczej” i „Dzienniku Zachodnim”. Często wyjeżdżał na spotkania literackie. Warto wymienić przynajmniej niektóre z nich. W lipcu 1945 r. wziął udział w pierwszym wieczorze autorskim literatów polskich w Gliwicach — „Zajazd literatów”. Obecni byli również: W. Szewczyk, Z. Bednorz, Z. Hierowski oraz E. Imiela. W kwietniu 1946 r. uczestniczył w wieczorze poetyckim w Opolu — „Twarzą na za- chód”. Towarzyszyli mu A. Baumgardten, J. Nacht-Prutkowski, W. Szewczyk oraz W. Żukrowski. W 1956 r. razem z M. Klimas ‍‑Błahutową, A. Baumgardtenem, J. Brzozą i W. Szewczykiem był w Czechosłowacji. Związek Pisarzy Czeskich zorganizował im wieczory autorskie w Ostrawie, Opawie, Żarach i Krnowie. W lutym 1960 r. katowicki Oddział ZLP i Wydawnictwo „Śląsk” przygoto- wali w Katowicach wieczór poezji łużyckiej. Wiersze we własnych przekładach czytali Baranowicz, A. Baumgardten i W. Szewczyk. W listopadzie 1961 r. Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” oraz dyrekcja Domu Książki w Katowicach zorganizowały cykl spotkań autorskich pod nazwą Tydzień Polskiej Literatury Współczesnej. W spotkaniach wzięli udział m.in.: Baranowicz, M. Klimas ‍‑Błahutowa, S. Lem, G. Morcinek, J. Pierzchała, W. Szewczyk, A. Wydrzyński. Druga edycja odbyła się w listopadzie kolejnego roku i zgromadziła m.in.: Baranowicza, Z. Herberta, M. Klimas ‍‑Błahutową, J. Pierzchałę, T. Różewicza. III Tydzień Polskiej Literatury Współczesnej odbył się w listopadzie 1963 r. W 61 spotkaniach udział wzięli m.in.: Baranowicz, M. Klimas-Błahutowa, A. Baumgardten. W latach 1959—1973 był kierownikiem literackim Teatru Nowego w Zabrzu. W tym czasie wystawiono na jego deskach 11 Baranowicz Jan trzy sztuki Baranowicza. W 1964 r. Żabie oczko w reżyserii W. Grabarczyka, ze scenografią A. Kuryło (drukiem utwór ukazał się w zbiorach Baśnie śląskie oraz W krainie baśni). W 1965 r. Rapsod śląski wyreżyserował A. Pisarek, a scenografię ponownie przygotowała A. Kuryło. W 1967 r. Z. Zbrojewski inscenizował Czarodziejskie klucze, scenografię zaprojektowała A. Sell-Walter, a muzykę skomponował M. Banasik. W bogatym dorobku powojennym znalazły się następujące publikacje: 15 tomików poetyckich (nie tylko tradycyjnych zbio- rów wierszy, ale także książek zawierających poematy, fraszki, satyry, humoreski, bajki, opowieści wierszem), 11 powieści (w tym beletryzowane wspomnienia Trudna młodość oraz Lata we mgle, a także opowieść dla młodzieży Mój przyjaciel Lompi), 4 zbiory opo- wiadań (Święta z Kępy, Zielone ścieżki, Ludzie i świątki, Przygoda z krętogłowem), szkic biograficzny (Juliusz Ligoń. Śląski działacz i poeta), 11 zbiorów oraz wydań samodzielnych baśni (niektóre ukazały się pośmiertnie, m.in. przygotowany przez J. Górdziałka tom W krainie baśni), 4 utwory sceniczne (po 1945 r. opublikowano misterium Szopka betleemska i baśń Madejowa klech da, które wystawiono przed wojną, oraz Ballady i jednoaktówkę Kołyszą się jodły), 2 zbiory reportaży (Spółdzielnia nad Zieloną Wodą, Chłopska pieśń walki i zwycięstwa) oraz wybór poezji łu- życkiej przetłumaczony przez Baranowicza (Malowane róże). Wiele jego utworów wykorzystano w publikacjach zbiorowych takich, jak: Ziemia rzeczywista. Współczesna poezja polska na estradzie (Warszawa 1965), Katowice w poezji i grafice (Katowice 1985, seria Catoviciana) oraz W skarbnikowym królestwie. Baśnie i podania śląskie (Katowice 1989). Liczne są motywy wiejskie i ludowe w dorobku literackim autora Potoku Łabajów. Wykorzystywał je zarówno w wierszach, poematach, satyrach, jak i baśniach, opowiadaniach oraz powieś- ciach. Twórczość opublikowana w latach 1950—1955 w głównej mierze porusza problematykę zasiedlania ziem zachodnich oraz gospodarki spółdzielczej. Język tych utworów jest nasycony pro- pagandą polityczną, a w prozie bohaterowie są przedstawiani za pomocą czarno-białej kreski, która dzieli świat przedstawiony na zwolenników nowego systemu oraz przeciwników rozkułaczania i kolektywizacji. Takie zatem publikacje, jak: Spółdzielnia nad Zieloną Wodą (reportaże), Chłopska pieśń walki i zwycięstwa (publicystyka), Spółdzielnia nad jeziorem (opowieść wierszem), Muzyka świerszczy (zbiór wierszy), Na chłopski rozum (satyry), Kołacz i razowiec (powieść), O babce, wnęku i mądrym karle Baranowicz Jan 12

(baśń), a także jednoaktówka Kołyszą się jodły oraz poemat Pieśń o Marku Prawym zasadniczo należą do obowiązującego wówczas nurtu realizmu socjalistycznego. Jedyna książka z tego okresu niemal całkowicie apolityczna to opowieść przyrodnicza Mój przyjaciel Lompi, która stanowi ewenement wydawniczy lat stalinowskich. Jest napisana w formie potocznej, zobiektywizo- wanej gawędy, której głównymi bohaterami są pies Lompi i kot Bonza. Najbliższe naturalne środowisko przyrodnicze ukazane jest niejako z ich perspektywy. Dodatkowo utwór odniósł nie- bywały sukces czytelniczy, sprzedał się bowiem w ciągu dwóch lat w trzech wydaniach o dość wysokich nakładach (m.in.: I — 10 tys. egz., III — 30 tys. egz.). Baranowicz jako autor baśni i podań korzystał nie tylko z opowieści zasłyszanych w rodzinnych stronach oraz na Gór- nym Śląsku (zwłaszcza na Opolszczyźnie), ale często sięgał także po motywy do innych kultur. Kolczyki Kalimury (1974) to baśnie i humoreski Cyganów z różnych krajów Europy, Studnia białonóżki (1963) z kolei to zbiór podań i legend bułgarskich. Baśnie o zwierzętach zebrane w Fortelu kota Myszopsota (1956) pisarz oparł na motywach ludowych baśni rosyjskich, chińskich, japońskich, indiańskich i afrykańskich. W cyklu Wydawnictwa „Śląsk” — Baśnie z Różnych Stron Świata — ukazały się trzy spisane przez Baranowicza: O mówiących winogronach, śmieją cych się jabłkach i dzwoniących brzoskwiniach (baśń węgierska), Skąd się wzięły skrzypce (baśń cygańska) oraz Wachlarz młodości (baśń japońska). Ważnym rysem twórczości autora Łąki skowronków jest także wykorzystywanie przez niego wątków autobiograficznych, które wplatał w treść utworów wzorem S. Czernika czy J.B. Ożoga. Z czasem coraz bardziej poddawał fakty ze swego życia nostal- gicznej obróbce, jednak nie wytworzył mitu własnej genealogii jak Czernik i nie zgromadził tak rozległej erudycji kulturowej jak J. Kawalec czy Ożóg. W poezji i opowiadaniach odnaleźć moż- na także liczne motywy religijne, świadczące o żywionych przez pisarza wątpliwościach. Pojawiają się one już w przedwojennych tomikach, a we wspomnieniach Lata we mgle przybierają wręcz postać kryzysu religijnego. Baranowicz był jurorem w konkursach literackich oraz re- cytatorskich, a także autorem tekstów piosenek, m.in. Pieśni o górniczej karcie (muz. J. Harald), Pieśni przodowników (muz. F. Ryling) czy 6 piosenek do przedstawienia Wspólne mieszkanie, wystawionego przez teatr w Jeleniej Górze. Ponadto był redakto- 13 Baranowicz Jan rem „Kalendarza Opolskiego” na rok 1955 i 1956 (była to opolska wersja „Kalendarza Śląskiego”). Jego twórczość literacka była często omawiana na łamach takich periodyków, jak: „Kuźnica”, „Śląsk Literacki”, „Życie Literackie”, „Twórczość”, „Nowe Książki”, „Poglądy”. Wśród recen- zentów wymienić można: P. Musioła, Z. Hierowskiego, H. Voglera, J. Śpiewaka, F. Netza, B. Lubosza, B. Surówkę. Autora Madejowej klechdy uhonorowano również licznymi wy- różnieniami. W 1950 r. zdobył III nagrodę za reportaż w za- mkniętym konkursie katowickiego Oddziału ZLP. W tym samym roku przyznano mu wyróżnienie w konkursie literackim tygodnika „Wieś” za reportaż Nowi ludzie nowej wsi. Rok 1952 przyniósł z kolei III nagrodę za reportaż Nad Dramą ludzie są młodzi (wśród autorów opracowań istnieją rozbieżności co do ty- tułu uhonorowanej pracy, podawane są także: Spółdzielnia nad Zieloną Wodą oraz Drama płynie w Gliwicach) w zamkniętym konkursie literackim zorganizowanym przez katowicki Oddział ZLP oraz Wydział Kultury i Sztuki Prezydium WRN w Katowicach. W 1955 r. Baranowicz otrzymał II nagrodę za Pieśń o jemielnic kiej rebelii w zamkniętym konkursie literackim ogłoszonym przez WRN i Oddział ZLP w Katowicach z okazji X-lecia PRL. Ponadto w 1956 r. zdobył wojewódzką nagrodę za twórczość literacką, w 1965 r. Złotą Odznakę „Zasłużony w Rozwoju Województwa Katowickiego”, a w maju 1983 r. (krótko przed swoją śmiercią) — nagrodę Prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości literackiej dla dzieci i młodzieży. Odznaczono go także Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1972) oraz Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1976). Od 1945 r. należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich, późniejszego Związku Literatów Polskich. W Oddziale w Katowicach pełnił wiele różnych funkcji, m.in.: sekretarza (1945—1948), członka zarządu (1948—1949), członka Komisji Kwalifikacyjnej (1949—1951), członka Komisji Rewizyjnej (1951—1952), członka Sądu Koleżeńskiego (1952—1956), skarbnika (1957—1959). W 1949 r. wstąpił do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Uprawiał także twórczość plastyczną w zakresie rzeźby (ko- rzenioplastyki). Jego prace były wystawiane w Pałacu Młodzieży w Katowicach. Zmarł 19 czerwca w Zabrzu. Pochowany jest na cmentarzu przy ulicy Francuskiej w Katowicach. Baranowicz Jan 14

Bibliografia

Syn Drzazgi. Powieść. [Powstała 1928—1933. Zniszczona podczas wojny]; Opowieści wieczorne. [Powstała 1928—1933. Zniszczona podczas wojny]; Madejowa klechda. Baśń sceniczna w pięciu aktach z prologiem. [Przedstawienie]. Prapremiera: Reduta Śląska. Chorzów 1937 [1938?]; Pieśń o jaworowym krza ku. Drzeworyty A. M a j c h e r. Katowice 1938; Chrystus w zaułku. Poezje. Drzeworyty A. M a j c h e r. Katowice 1939; Skały Golgoty. Plątowisko misteryjne w czterech obrazach wierszem. Katowice 1939; Madejowa klechda. Baśń scenicz na w pięciu aktach z prologiem. Katowice [1947]; Szopka betleemska. Misterium ludowe w trzech obrazach. Katowice [1947]; Wiersze. Katowice 1946; Ballady. Oprac. scen. Z. P y z i k. Katowice 1948; Łąka skowronków. Katowice 1948; Spółdzielnia nad Zieloną Wodą. Warszawa 1950; Chłopska pieśń walki i zwy cięstwa. Opole 1952; Spółdzielnia nad jeziorem. Opowieść wierszem. Warszawa 1952; Kołyszą się jodły. [Jednoaktówka]. Oprac. scen. G. L i p s z y c. Warszawa 1953; Muzyka świerszczy. Warszawa 1953; Mój przyjaciel Lompi. Warszawa 1954; Na chłopski rozum. Il. M. Piotrowski. Warszawa 1954; Kołacz i ra zowiec. Kraków 1955; Pieśń o Marku Prawym. Oprac. graf. A. H e i d r i c h. Warszawa 1955; Fortel kota Myszopsota. Il. M. Piotrowski. Warszawa 1956; O babce, wnęku i mądrym karle. Il. M. Czajkowska. Kraków 1956; Trudna młodość. Stalinogród 1956; Baśnie śląskie. Oprac. graf. Z. Ż u r o w s k i. Warszawa 1957; Lata we mgle. Katowice 1957; Święta z Kępy. Opowiadania. Il. A.A. Kowalewski. Warszawa 1957; Zielone ścieżki. Il. L. M a c i ą g. Warszawa 1957; Ośmiu świętych od wina. Oprac. graf. U. B r o l l. Katowice 1958; Ludzie i świątki. Warszawa 1959; Juliusz Ligoń. Śląski działacz i poeta. Katowice 1960; Liryki wybrane. Il. S. S u b e r l a k. Katowice 1960; Wróżka Mira. Il. O. S i e m a s z k o. Warszawa 1960; Baśnie kwitną na hałdach. Oprac. graf. S. S u b e r l a k. Katowice 1962; Kurtokowie. Saga śląska. Warszawa 1963; Studnia białonóżki. Podania i legendy bułgarskie. Il. M. U s z a c k a. Warszawa 1963; Żabie oczko. Baśń śląska w trzech aktach. [Przedstawienie]. Prapremiera Teatr Nowy. Zabrze 1964; Potok Łabajów. Powieść. Katowice 1965; Rapsod śląski. [Przedstawienie]. Premiera: Teatr Nowy. Zabrze 1965; Mój krajobraz. Il. E. R z e ż u c h a. Katowice 1966; Przygoda z krętogłowem. Wybór opowiadań. Katowice 1966; Siedem złotych kluczy. Baśń sceniczna w dwóch częściach. [Czarodziejskie klucze]. [Przedstawienie]. Prapremiera: Teatr Nowy. Zabrze 1967; Hobby pułkownika Kościeja. Katowice 1970; Polna obecność. Warszawa 1970; Przyjaźń o zmierzchu. Warszawa 1971; Kolczyki Kalimury. Posłowie A. S a l a m o n. Oprac. graf. A. C z e c z o t. Katowice 1974; Strzały na grobli. Powieść. Warszawa 1974; Świtem na skraju lasu. Katowice 1974; Podwieczorek z Sylenem. Satyry, fraszki, humoreski, bajki i dialogi heter. Katowice 1976; Ucieczka przed cieniem. Powieść sensacyjna z pierwszych lat po wyzwoleniu. Warszawa 1976; Ziołowe słowa. Warszawa 1977; Ballada o li powym klocu. Katowice 1978; Elegie intymne. Wiersze. Katowice 1981; Zmowa demonów. Katowice 1982; W krainie baśni. Wybór J. Górdziałek. Oprac. graf. J. G a j, S. K l u s k a. Katowice 1983; O mówiących winogronach, śmieją cych się jabłkach i dzwoniących brzoskwiniach. Baśń węgierska. Il. J. D u b i e l. Katowice [b.r.w.]; Skąd się wzięły skrzypce. Baśń cygańska. Il. J. B u d k a. Katowice [b.r.w.]; Wachlarz młodości. Baśń japońska. Il. J.M. P i w k o. Katowice [b.r.w.]. 15 Baranowicz Jan

Tłumaczenia: W. B o n s e l s: Pszczółka Maja i jej przygody. Przeł. M. Kreczowska. Wiersze przeł. J. Baranowicz. Il. A. C z e c z o t. Katowice 1961; Malowane róże. Wybór i wstęp J. Baranowicz. Il. S. S u b e r l a k. Katowice 1970. Opracowania: P. M u s i o ł: Ochotnicze Drużyny Robocze. Z 15 rycinami. Katowice 1937; Z. H i e r o w s k i: 25 lat literatury na Śląsku. 1920—1945. Katowice—Wrocław 1947, s. 137—142, 198; I d e m: Życie literackie Śląska w roku 1952. „Śląsk Literacki” 1953, nr 5, s. 115—124; K. J a r e c k a: Wieś niemalowana Jana Baranowicza. Śląski portret literacki. „Poglądy” 1963, nr 1, s. 12; Słownik współczesnych pisarzy polskich. T. 1. Red. E. Korzeniewska. Warszawa 1963, s. 159—161; Poezja Jana Baranowicza. W: A. K a m i e ń s k a: Pragnąca literatura. Problemy pisarstwa ludowego i nurtu ludowego poezji współczesnej. Warszawa 1964, s. 233—241; M. F a z a n: Kalendarz życia kulturalnego woj. katowickiego. 1. I —31. III 1964. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 266—270; I d e m: Z kroniki kulturalnej lat 1945—1963. Życie literackie i teatralne. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 213—265; Dziesięć lat działalności. 1959—1969. [Red. prog. J. Baranowicz]. Państwowy Teatr Nowy w Zabrzu [1969]; M. F a z a n, W. N a w r o c k i: Katowickie środowisko literackie w latach 1945—1967. Katowice 1969, s. 95—101; Z. H i e r o w s k i: Życie literackie na Śląsku w latach 1922—1939. Katowice 1969; O Janie Baranowiczu. Notator na turysta. W: F. Fornalczyk: Znani i nieznani. Szkice. Łódź 1974, s. 9—63; Rocznik literacki 1983. Komitet red. A. L a m (red. nacz.) i in. Warszawa 1991, s. 776, 799—801; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobi bliograficzny. T. 1. Red. J. Czachowska, A. S z a ł a g a n. Warszawa 1994, s. 93—95; L.M. B a r t e l s k i: Polscy pisarze współcześni 1939—1991. Leksykon. Wyd. 1 w tej edycji. Warszawa 1995, s. 10; K. Heska-Kwaśniewicz: Taki to mroczny czas. Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej. Katowice 2004, s. 23—24, 76, 200—203; Wielki leksykon pisarzy polskich. T. 1. Red. J. Pieszczachowicz. Kraków [cop.] 2005, s. 127—128; K. K n a s: Reduta Śląska. 1933... 2013... Chorzów 2013, s. 82. Autor o sobie: S ł a w i ń s k a: U Jana Baranowicza. [Wywiad]. „Trybuna Robotnicza” 1956, nr 179, s. 4; E. Z a b ł o c k a: Trzej panowie „B”. J. Baranowicz, A. Baumgardten, J. Brzoza o swojej twórczości. Nowe powieści, opowiadania i... sztuka teatralna. [Wywiad]. „Trybuna Robotnicza” 1956, nr 11, s. 4; T.K. [T. K i j o n k a]: Plastyka Jana Baranowicza. [Wywiad]. „Poglądy” 1965, nr 14, s. 13; J. Baranowicz: Pisarstwo w zielonym krajobrazie. „Poglądy” 1965, nr 19, s. 3, 12; I d e m: Próba życiorysu. „Poglądy” 1972, nr 14, [b.s.]; M.M. Szczawiński: Bez zygzaków. [Wywiad]. „Poglądy” 1982, s. 3. Dokumenty: Akt zgonu. Nr 1062. Zabrze 1983; Korespondencja J. Baranowicza dot. Teatru Nowego w Zabrzu. Biblioteka Śląska, rkps R 3531 III, k. 1—18, 18a, 19—30; Korespondencja J. Baranowicza, redaktora „Kalendarza Opolskiego” z autorami zamówionych tekstów. Biblioteka Śląska, rkps R3514 III, k. 97; Korespondencja J. Baranowicza ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym. Biblioteka Śląska, rkps R 3540 III, k. 16; Korespondencja różna J. Baranowicza. Biblioteka Śląska, rkps R 3554 III, k. 60; Korespondencja z czytelnikami swoich książek. Biblioteka Śląska, rkps 3534 III, k. 71; Umowy wydawnicze, rozliczenia honorariów, korespondencja J. Baranowicza z różnymi instytucjami. Biblioteka Śląska, rkps R 3529 III, k. 177; Wojewódzkie Biuro Funduszu Pracy 1935—1937. Archiwum Państwowe w Katowicach, Akta zespołu nr 12/2124; Zaproszenia do uczestnictwa w zjazdach i sympozjach literatów. Biblioteka Śląska, Bielas Leon 16 rkps R 3533 III, k. 37; Zaproszenia służbowe i prywatne kierowane do J. Baranowicza. Biblioteka Śląska, rkps R 3511 III, k. 108. Katarzyna Kuroczka

Bielas Leon (1931—1989), pseudonim Alojzy Piórnik — pisarz, tłumacz, pedagog, leksykograf. Urodził się 22 lutego 1931 r. w Ka- towicach, a zmarł 15 czerwca 1989 r. w Warszawie. Studiował fi- lologię romańską na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim. W latach pięćdziesiątych prowadził badania nad twórczością Michela de Montaige i Stendhala — opracował m.in. wydanie Prób i Pustelni parmeńskiej dla Państwowego Instytutu Wydawniczego. W latach sześćdziesiątych zajmował się leksy- kografią, przygotowując słowniki: polsko-niemiecki oraz polsko ‍‑francuski. W 1971 r. obronił rozprawę doktorską pt. Analiza porównawcza systemów wychowawczych szkolnictwa ogólnokształ cącego w dwóch państwach o wspólnych tradycjach historycznych i różnych ustrojach społecznych (NRD i NRF) napisaną pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Wilocha. Był pracownikiem Instytutu Badań Pedagogicznych oraz Ministerstwa Oświaty i Wychowania. Swoje prace z dziedziny pedagogiki publikował w ministerialnym miesięczniku „Nowa Szkoła”; na tych łamach ukazywały się także jego felietony podpisywane pseudonimem Alojzy Piórnik. Jako pisarz debiutował w 1963 r. książką Mers-el-Kebir, w serii Miniatury Morskie. Epizody Wojen Morskich. Za jego właściwy debiut uchodzi jednak wydana dziesięć lat później powieść Sławna jak Sarajewo. Została ona nagrodzona na ogólnopolskim konkursie zorganizowanym z okazji pięćdziesiątej rocznicy powstań śląskich przez Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Wydawnictwo „Śląsk” i katowicki oddział Związku Literatów Polskich. Tekst ten do wydarzeń z lat 1919—1921 nawiązuje jednak w niewielkim stopniu. Akcja toczy się w przededniu drugiej wojny światowej i w jej trakcie, a w tych okolicznościach historycznych przynależ- ność do Związku Powstańców czy Volksbundu staje się głównym czynnikiem, decydującym o losach bohatera; dramaturgicznym odzwierciedleniem tych sąsiedzkich porachunków jest konflikt pomiędzy broniącym Polski Kozubem a zwolennikiem nazistow- skich Niemiec — Grychtolikiem. Okoliczności powstania książki wymusiły na autorze wyeksponowanie czy raczej wykreowanie obrazu komunistycznego podziemia w Konewce. Nazwa miejsca 17 Bielas Leon akcji nie wskazuje wprawdzie na określoną miejscowość, lecz opisane w niej realia nie pozostawiają żadnych wątpliwości — to wieś Panewnik (od 1951 r. dzielnica Katowic — Panewniki), miejsce urodzin autora książki. Prozaik opisuje m.in. franciszkańską pa- rafię i neoromański kościół pw. św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP (w powieści — św. Józefa), Publiczną Szkołę Powszechną im. Króla Jana III Sobieskiego (u Bielasa — Stefana Batorego) czy rzeczywiste postacie, np. hauptwachtmeistra Dohlmana (to odpowiednik rezydującego tu członka NSDAP — Dalmana). Nie stroni też od ostrego, satyrycznego opisu swoich panewnickich sąsiadów, a jedyną nieskazitelną postacią jest tu w zasadzie komunista Czogała. Jednak mimo tych politycznych uzależnień, mimo zastanawiającego z perspektywy Tragedii Górnośląskiej zakończenia (powszechna celebracja zwycięstwa Armii Czerwonej pod Stalingradem), jest to barwny obraz górnośląskiego mikrokos- mosu. Trudno tu uciec od skojarzeń z opisem Poręby w Cholonku (Cholonek oder Der liebe Gott aus Lehm ) Janoscha, chociażby dlatego, że tłumaczenie tej proletariackiej epopei odbywało się równolegle z pisaniem książki. Wilhelm Szewczyk, charakteryzu- jąc styl Horsta Eckerta, pisał w posłowiu do pierwszego wydania (1974), że „potrafił uderzyć w nowe tony, być szorstkim i rów- nocześnie z delikatną serdecznością towarzyszyć swoim bohate- rom”. W powieści Bielasa satyrycznie wyborna galeria różnorod- nych postaci (pocieszny mściciel Chroboczek, rozwiązła i pobożna Cyla, inkwizytorski gwardian i swojski proboszcz, nielubiany „Polak z Kongresówki” Sznapka, przeobrażający się w brunatne- go Schnappkego) pozbawiona jest jednak sentymentalnych ram. Symbolicznym ostatnim kręgiem piekła dzieciństwa obydwu pisarzy urodzonych w 1931 r. są sceny morderstwa dzieci: Cholonka, ukamienowanego przez kolegów i Józika Kozuba, otrutego przez esesmana. Przekład Bielasa, wielokrotnie chwalony, poddany jednak głębszej dialektyzacji, wybrzmiewa od lat w adaptacji Teatru Korez. Zdaniem M. Smolorza inicjatywa opublikowania powie- ści „wyszła z Wydziału Pracy Ideowo-Wychowawczej KW PZPR z przesłaniem anty-Kutza”. I chociaż ta teza wydaje się bardziej prawdopodobna wtedy, gdy zestawia się Sławną jak Sarajewo z Cholonkiem, to jednak oba utwory przeszły już do kanonu ślą- skiej literatury. Kolejne prozatorskie dzieła Bielasa: Szukanie brodu (1977), Marly dla przyjaciół (1983), Pierwszy zastępca (1987), nie osiągają już tego stopnia artyzmu, świadczą natomiast o ciągle trwającym flircie pisarza z komunistyczną władzą. W pierwszej powieści Bielas Leon 18 mamy więc propagandowy opis Kraju Rad, w drugiej — nieco zdy- stansowany obraz zachodniej Europy (Francji), w trzeciej z kolei — rodzaj rozliczenia z zależności od świata czarnych wołg i republik pionierów. Z tych opisów wyłania się jednak obraz przepołowionej Europy: z jednej strony to bałaganiarska, lecz urzekająca dziedzictwem przeszłości Francja oraz kolorowe i atrakcyjne (nawet jeśli jest to „najlepsze kurewstwo” z hamburskiej Sankt Pauli) Niemcy Zachodnie, z drugiej spowite czerwonymi sztandarami i usiane pomnikami Lenina kraje demokracji ludowej. Z tych tekstów wyłania się także kryptoautobiograficzny opis kolejnych etapów życia samego autora. Marly dla przyjaciół to reportażowo-powieściowa relacja z pobytu w Paryżu i okolicach. Docent, główny bohater, zanurza się w otchłani francuskich zamków, muzeów i bibliotek, a jednocześ- nie angażuje się w dwa romanse. Już sam spis treści — nazwy zwiedzanych miejscowości lub obiektów świadczą o iluzorycz- ności fabuły, kosztem której rozbudowany jest wątek bedekero- wy. Oczywiście Maisons-Laffitte kojarzy się bohaterowi wyłącznie z zamkiem Mansarta i rodziną Thibaud. Bohater Pierwszego zastępcy to wiceprezes jednego z peerelow- skich urzędów centralnych, ale narrator, podporządkowany mu urzędnik, konsekwentnie nazywa go Bossem, co nadaje tej historii wymiar tyleż mafijny, co groteskowy. Nie brak w tej narracji i tonu jawnie oskarżycielskiego: „Władza zastępowała mu wszystko [...] zabierał innym ich zakresy obowiązków i wyjaławiał funkcje i stanowiska, czyniąc z równych sobie zwykłe marionetki”. Temat śląski powraca w niektórych wątkach powieści Szukanie brodu. To rodzaj powieści epistolarnej. Narrator pisze do swojego przyjaciela, który „uciekł” do RFN. Obaj są związani ze Śląskiem — narrator jest autochtonem, a Morawski wywodzi się z polskiej arystokracji, lecz ożenił się z rodowitą Ślązaczką. Czas właściwy akcji poświęcony jest opisom bratnich krajów NRD oraz ZSRR i — wbrew zamierzeniom autora? — zazwyczaj nuży czytelnika. Ekscytujące są natomiast retrospekcje poświę- cone Katowicom z okresu drugiej wojny światowej: niemieckiego gimnazjum, miejskiego teatru czy dzisiejszego parku Kościuszki (Südpark). Pojawiają się też portrety dwóch osobowości silnie związanych ze Śląskiem: Gerharda Hauptmanna i hrabiego (?) Schaffgotscha. Pierwszy wita przyjaźnie wkraczających do jego Jagniątkowa radzieckich żołnierzy, ale z żalem myśli o „pożegna- niu z krainą Liczyrzepy”, drugi, hrabia Schaffgotsch von Geyeras z linii dolnośląskiej (bez wzmianki o Hansie Ulryku, mężu Joanny 19 Bielas Leon

Gryzik), szykując się do ewakuacji przed Armią Czerwoną, obser- wuje spokój „tych odwiecznych Ślązaków, co wszystko przetrwają”. Proza Bielasa to próba zobrazowania procesu przystosowania, sprawdzanie możliwości asymilacji, wyrosłej na gruncie śląskim, w formach państwa totalitarnego, jeśli nawet tak ono przez autora nie zostało nigdzie określone. Józef Górdziałek w twórczości Bielasa wskazuje na sylwetkę „małego, zagubionego konformisty, chwiejnego człowieczka etapu mieszanego”, bohatera swoich cza- sów. Forma satyryczna, którą opanował autor nieomal bezbłęd- nie, okazuje się jednak zbyt mało pojemna na wyrażenie ogromu różnorodnych doświadczeń ludzi pogranicza. Co ciekawe, ten styl, rodem z powieści łotrzykowskiej, pojawia się także w felietonach Bielasa, chociażby w tym, w którym dowcip Erazma z Rotterdamu określa jako „smolisty, dubeltowy porter zmieszany z parującym, pełnotłustym mlekiem, prosto od łaciatej”. Takież walory w dia- logach bohaterów Sławnej jak Sarajewo musiał dostrzec Janusz Kidawa, który w 1987 r. przeniósł tę historię na wielki ekran. Film jest luźną adaptacją książki, a najciekawszym rozwiązaniem wydaje się zakończenie filmu — pozbawione doraźności politycznej, a doskonale wpisujące się w pikarejskiego ducha tej historii — Zbawicielem dla mieszkańców Konewki okazuje się nie gene- rał Żukow, a... Pan Bóg, przemawia do nich głosem Franciszka Pieczki. Testamentem literackim Bielasa okazało się tłumaczenie Króla Olch (Le Roi des aulnes) Michela Turniera. W historii Abla Tiffauges, z iście diabelską mocą hipnotyzującego i porywającego chłopców do szkółki SS w Prusach Wschodnich, musiał dostrzec autor mutację śląskiego losu, którego on sam doświadczył (opisy zbiórki Hitlerjugend w Sławnej jak Sarajewo, nazistowską in- doktrynację w katowickim Stadtgymnasium w Szukaniu brodu, ale i sceny spotkań z Bossem w Pierwszym zastępcy). Powieść Turniera ukazała się w 1990 r., już po śmierci autora.

Bibliografia

Mers-el-Kebir. Gdynia 1963; Sławna jak Sarajewo. Katowice 1973; Szukanie brodu. Katowice 1977; Marly dla przyjaciół. Katowice 1983; Pierwszy zastępca. Katowice 1987. Przekłady: J a n o s c h: Cholonek czyli Dobry Pan Bóg z gliny. Z języka niemieckiego przeł. L. B i e l a s, [posłowie W. S z e w c z y k]. Katowice 1974; M. T o u r n i e r: Król Olch. Z języka francuskiego przeł. L. B i e l a s. Katowice 1990. Bielas Leon 20

Opracowania: M. d e M o n t a i g n e: Próby. Z języka francuskiego przeł. i wstępem opatrzył T. Ż e l e ń s k i (B o y) [cytaty łac. i grec. przeł. T. S i n k o i E. Cięglewicz; przypisy L. B i e l a s]. Warszawa 1957; S t e n d h a l: Pustelnia parmeńska. Z języka francuskiego przeł. i wstępem poprzedził T. B o y - Ż e l e ń s k i, [posł. J. K o t t a; przypisy L. B i e l a s a]. Warszawa 1955. Prace leksykograficzne: L. B i e l a s: Słownik minimum francusko-polski i polsko-francuski. Warszawa 1969; Suplement do podręcznego słownika niemie cko-polskiego Pawła Kaliny. Oprac. L. B i e l a s. Warszawa 1966. Prace pedagogiczne (wybór): G. N e u n e r: Kształtowanie osobowości so cjalistycznej. Z języka niemieckiego przeł. L. B i e l a s. Warszawa 1979; L. B i e l a s : Historyczne i społeczne uwarunkowania reformy oświatowej w Austrii. „Nowa Szkoła” 1989, nr 4; Cykl felietonów pod wspólnym ty- tułem Kredą i gąbką, podpisane pseudonimem Alojzy P i ó r n i k. „Nowa Szkoła” 1982—1989; A. W i d e r a: Debiut powieściowy naukowca. „Poglądy” 1973, nr 14, s. 12; S. Z i e l i ń s k i: Dobra Konewka. „Nowe Książki” 1973, nr 10, s. 19—20; W. S z e w c z y k: Posłowie. W: J a n o s c h: Cholonek. Katowice 1974, s. 260—262; K. Heska-Kwaśniewicz: Szukanie bro du [rec.]. „Poglądy” 1977, nr 23, s. 11; L. Kurpiewski: Zdradliwe wody. „Nowe Książki” 1978, nr 6, s. 20—21; K. W ę g r z y n e k: Szkolnictwo. W: Zarys dziejów Ligoty i Panewnik. Red. G. P ł o n k a. Katowice 2010, s. 287—318; I. Gralewicz-Wolny: Leon Bielas, „Sławna jak Sarajewo” W: 99 książek czyli mały kanon górnośląski. Red. Z. K a d ł u b e k, przy współpracy Ł. Staniczkowej. Katowice 2011, s. 44—45; M. S m o l o r z: Janosch, „Cholonek, czyli dobry Pan Bóg z gliny”. W: 99 książek czyli mały ka non górnośląski. Red. Z. K a d ł u b e k, przy współpracy Ł. Staniczkowej. Katowice 2011, s. 141—144; J. Górdziałek: Motyw pogranicza. W: I d e m: Kantory graniczne. Eseje. Katowice 2012, s. 111—121; K. G a ł u s z k a: Bielas. Strachy gór. http://bibliotekanoca.blog.pl/2015/07/16/bielas [dostęp: 20.02.2016]; W. K u n i c k i: Od Wiatru od Wschodu do „ostatniej” Polki — nie miecki obraz regionu w XX w. W: Leksykon mitów, symboli i bohaterów Górnego Śląska XIX—XX wieku. Red. B. L i n e k, A. Michalczyk. Opole 2015, s. 292—294. Krystian Węgrzynek C

Cassel Paulus Stephanus (1821—1892), pisarz, dziennikarz, historyk, wydawca, pedagog, teolog oraz pastor ewangelicki. Uro- dził się 27 lutego w Głogowie, w rodzinie żydowskiej (jako Selig Cassel). Jego ojciec był rzeźbiarzem, a brat David znanym pedagogiem i historykiem literatury oraz teologiem — wykładowcą w berlińskiej Hochschule für die Wissenschaft des Judenthums (Wyższa Szkoła Tematyki Żydowskiej). Cassel kształcił się w katolickim gimnazjum w Głogowie, a następnie ewangelickim w Świd- nicy. Po czym przeniósł się do Berlina, gdzie studiował filozofię i historię (m.in. uczęszczając na wykłady historyka Leopolda von Rankego). Równocześnie studiował Talmud i historię literatury rabinackiej (uzyskał dyplom rabina). W latach 1849—1850 reda- gował w Berlinie „Constitutionelle Zeitung”, a 1850—1856 w Er- furcie „Erfurter Zeitung” (w latach 1850—1851 był redaktorem „Deutsche Reform”). Selig Cassel przeszedł na konfesję chrześcijańską i 28 maja 1855 r. został ochrzczony jako członek Kościoła ewangelickiego w Peterskirche w Büßleben (obecnie w granicach administracyjnych Erfurtu), otrzymując imiona Paulus Stephanus. Jako konwertyta zerwał wszelkie kontakty z bratem Davidem. W latach 1857—1859 był bibliotekarzem w Bibliotece Królewskiej w Erfurcie oraz sekretarzem w Erfurckiej Akademii Nauk. W 1859 r. z nadania króla Fryderyka Wilhelma IV otrzymał tytuł profesora, a w kolejnym roku przeniósł się do Berlina, gdzie był nauczycielem w gimnazjum. Jednocześnie zajmował się pracą literacką, był redaktorem pisma „Deutsche Reform” oraz głosił wykłady publiczne, które gromadziły wielu odbiorców różnych konfesji. Te zajęcia uczyni- ły go znanym zarówno w Berlinie, jak i w Niemczech. W latach 1866—1867 Cassel zajął się działalnością polityczną i z ramienia frakcji konserwatywnej (pruskiej Partii Narodowoliberalnej) był posłem okręgu wyborczego Teltow—Beeskow—Storkow do parla- Cassel Paulus Stephanus 22 mentu pruskiego. Po zdaniu egzaminu z teologii protestanckiej od 1867 do 1891 r. był misjonarzem w służbie londyńskiego Towarzystwa Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów (obecnie znane jako Londyńskie Towarzystwo Szerzenia Chrześcijaństwa wśród Żydów; ang. London Society for Promoting Christianity Amongst the News; CMJ). W tym samym czasie (1867 r.) Cassel objął funkcję kaznodziei Christuskirche w Berlinie (pozostawał w jego służbie przez 24 lata), który był poza strukturami Kościoła krajowego. Jako duszpasterz utworzył szkołę niedzielną, towarzystwa misyjne dla kobiet i dziewcząt oraz dom dziecka. Od 1875 do 1889 r. redagował pismo „Sunem, ein Berliner Wochenblatt für Christliches Leben und Wissen” (łącznie wydał 16 volumi- nów). Poza licznymi wykładami w Berlinie (m.in. w Gimnazjum Fryderyka Wilhelma) jeździł na spotkania oraz prelekcje do wielu miast Niemiec i Europy (m.in. Amsterdamu, Budapesztu) na których gromadziło się wielu słuchaczy. Refleksje i przemyślenia z niniejszych wykładów (obejmujących historię narodów, Kościoła, kultury i literatury) zawarł także w późniejszych publikacjach. Osobiście ochrzcił 262 Żydów, wśród nich lekarzy, pisarzy, dzien- nikarzy i kupców. Ponadto Cassel działał w różnych stowa- rzyszeniach dobroczynnych i naukowych (m.in.: Frauenverein für Belehrung und Unterhaltung, Steglitzer Fortbildungsverein i Vereins Berliner Presse). Paulus Stephanus Cassel pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy i pisarski. Na jego twórczość składają się liczne prace, przyczynki i artykuły popularnonaukowe. Napisał i wydał wiele książek, rozpraw i broszur o różnych rozmiarach oraz tematyce. Zajął się m.in. takimi zagadnieniami jak: historia, historia Kościoła, teologia (w tym studia biblijne, pisma homiletyczne i apologetyczne), archeologia, architektura, biografistyka, etno- logia, geografia, pedagogika oraz literatura piękna (w tym eseje, hymny, nowele, pieśni, utwory dramatyczne). Niektóre z jego pism przetłumaczono na języki: angielski i francuski. Część swoich utworów literackich (wiersze, wspomnienia, nowele i kilka dramatów) opublikował w formie manuskryptów, ponadto wydał zbiór hymnów. W licznych pamfletach wypowiadał się też na temat bieżących zagadnień społecznych i socjalnych. Jedną z najważniejszych jego prac naukowych jest (napisana jeszcze przed konwersją) historia Żydów obejmująca okres od zniszczenia Jerozolimy do 1847 r.: Juden [Geschichte] zamieszczona w Die Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste (Ed. Johann Samuel Ersch, Johann Gottfried Gruber. Leipzig 23 Cassel Paulus Stephanus

1850, Vol. 167, Teil 27, s. 1—238). W wielu publikacjach Cassel zdecydowanie zwalczał antysemityzm i wypowiadał się przeciwko jego reprezentantom (m.in. Adolfowi Stoeckerowi, Heinrichowi von Treitschkemu i Richardowi Wagnerowi). Odrzucając wszelkie przejawy protestanckiego antysemityzmu, akcentował (m.in. w broszurze wydanej w 1886 r. zatytułowanej Wie ich über Judenmission denke. Ein kurzes Sendschreiben an englische Freunde zur Erinnerung an die ersten Tage des September) ko- nieczność pracy misyjnej wśród Żydów. W 1891 r. z powodu złego stanu technicznego budynku za- mknięto Christuskirche i wówczas Paulus Cassel mógł poświęcić więcej czasu życiu prywatnemu. Należy wspomnieć, że z mał- żeństwa z Marią z domu Lehmann miał kilkoro dzieci. Zmarł 23 grudnia 1892 r. we Friedenau koło Berlina, w wieku 71 lat. Został pochowany na Jerusalemes Friedhöfe vor dem Halleschen Tor.

Bibliografia

Publikacje: Ueber die Rabbinerversammlung des Jahres 1650. Eine histo rische Abhandlung. Festschrift Sr. Ehrwürden Herrn J.J. Oettinger, Rabbiner in Berlin, zu seinem 25 jährigen Amtsjubiläum in Ehrfurcht geweiht. Berlin 1845; Die preussischen Bürger des jüdischen Glaubensbekenntnisses Erste Gelegenheitsschrift. Leipzig 1847; Magyarische Alterthümer. Berlin 1847, 1848; Von Warschau bis Olmütz. Ein Preußisches Geschichtsblatt, den 27. Februar 1851. Berlin 1851; Sabbatliche Erinnerungen. Erfurt 1853, 1854; Wissenschaftliche Berichte. Unter Mitwirkung von der Mitgliedern Erfurter Akademie gemeinnützi ger Wissenschaften. Erfurt 1853—1854; Denkschrift der Königlichen Akademie gemeinnütziger Wissenschaften in Erfurt. Herausgegeben am Seculartage ihrer Gründung, den 19. Juli 1854. Erfurt 1854; Der Mittler (Mesites). Ein exegeti scher Versuch zu Galater 3,19.20. Erfurt 1855; Irene, eine sprachlich-exegetische Skizze. Erfurt 1855; Aus der Hagia Sophia. Ein Akademisches Neujahrs- Programm. Erfurt 1856; Dialoge über Wissenschaft und Christenthum. Erfurt 1856; Eddische Studien. Weimar 1856; Über thüringische Ortsnamen. Erfurt 1856—1858 (reprint: Cologne 1983); König Jerobeam. Eine biblische Abhandlung. Erfurt 1857; Emancipation und Mission. Vortrag in der Versammlung des kirch lichen Zentralvereins zu Gnadau am 10.02.1860. Quedlinburg 1860; Rose und Nachtigall. Vortrag auf Veranlassüng des Berliner Hülfsvereins des Germanischen National-Museums in Nürnberg den 8. Februar 1860. Berlin 1860; Der Schwan in Sage und Leben. Eine Abhandlung. Berlin 1861; Weihnachten, Ursprünge, Bräuche, und Aberglauben: Ein Beitrag zur Geschichte der Christlichen Kirche und des deutschen Volkes. Berlin 1861 (reprint: Wiesbaden 1973, 1980); Die drei sprachige Sardinische Inschrift. Ein Sendschreiben. Berlin 1864; Die schwalbe und ihre heimkehr. Berlin 1866; Israel in der Weltgeschichte. Ein Vortrag. Berlin 1866; Die Inschrift des Altares zu Athen. Eine wissenschaftliche Auslegung. Berlin Cassel Paulus Stephanus 24

1867; Drachenkämpfe. Archäologische und mythologische auslegungen. Berlin 1868, 1878; Azereth, Pfingsten. Eine alttestamentliche Auslesung. Berlin 1869; Das Evangelium der Söhne Zebedäi (das vierte Evangeliu.). Eine Abhandlung. Berlin 1870; Deutsche Reden. [Teil] 2: Von Napoleonismus; [Teil] 1: Rede gehalten am 4. August 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870; Paris und die Pariser Rede gehalten am 15. September 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870; Preussen und Deutschland. Berlin 1870; Von der Liebe zum Vaterland: Rede gehalten am 28. Juli 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1870, 1871; Gedanken beim Einzug in Versailles Rede gehalten am 22. September 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1871; 1808—1870 Rede gehalten am 18. August 1870 im Concertsaale des Berliner Schauspielhauses. Berlin 1871; Mesopotamien als Grenze und Gegensatz. Ein weltgeschichtlicher Vortrag. Berlin 1872; Vom Wege nach Damaskus. Gotha 1872; Hohenzollern. Ursprung und Bedeutung dieses Namens, sprachwissenschaftlich erläutert. Berlin 1873, 18803; Aus guten Stunde. Betrachtungen und Erinnerungen. Gotha 1874, Berlin 1881; Esmun. Eine ar chäologische Untersuchung aus der Geschichte Phöniciens und Kenaans. Berlin [1875]; Panthera — Stada — Onokotes. Caricaturnamen Christi unter Juden und Heiden. Ein kirchengeschichtliches Sendschreiben an Frederic W. Farrar. Berlin 1875; Der Chazarische Königsbrief aus dem 10. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte d. südlichen Russland. Berlin 1877; Thurm und Glocke (Symbol und Name). Eine wissenschaftliche Abhandlung. Berlin 1877; Das Buch Esther. Ein Beitrag zur Geschichte des Morgenlandes; aus dem Hebräischen übersetzt, historisch und theologisch erläutert. Berlin 1878, Edinburgh 1888; Der Phönix und seine Aera. Ein Beitrag zur alten Kunst-Symbolik und Chronologie. Berlin 1879; Von der Unfehlbarkeit. Brief eines franz. Prälaten an Papst Leo XIII. Berlin 1879; Christliche Sittenlehre. Eine Auslegung des Briefes Pauli an Titus, mit einer Schlußbemerkung über Semitismus, zur Erinnerung an den 28. Mai 1855. Berlin 1880; Die Juden in der Weltgeschichte. Berlin 1880; Wider Heinrich von Treitschke. Für die Juden. Berlin 1880; Der Judengott und Richard Wagner. Eine Antwort an die Bayreuther Blätter. Berlin 1881; Die Antisemiten und die Evangelische Kirche. Sendschreiben an einen Evangelischen Geistlichen. Berlin 1881; Für ernste Stunden. Betrachtungen und Erinnerungen. Berlin 1881; Iron und Isolde, ein altdeutsches Sagenbild, und der Bär von Berlin. Berlin 1881; Königslieder. Nachtrag zum „Hallelujah”, für Weihnachten 1881. Berlin 1881, Stanford 2000; Das tausend jährige Reich und die Satansbindung. Eine theologisch-historische Abhandlung. Berlin 1882; Fredegunde. Eine Novelle in Briefen. Leipzig 1883; Aus Literatur und Symbolik. Abhandlungen. Leipzig 1884; Aus dem Lande des Sonnenaufgangs. Berlin 1885; Kritische Sendschreiben über die Probebibel. Berlin 1885; Wie ich über Judenmission denke. Ein kurzes Sendschreiben an englische Freunde zur Erinnerung an die ersten Tage des September. Berlin 1886; Ahasverus. Die Sage vom ewigen Juden; eine wissenschaftliche Abhandlung. Mit einem kritischen Protest wider Eduard von Hartmann und Adolf Stöcker. Berlin 1885, 1887; Aus Literatur und Geschichte. Berlin—Leipzig 1885; Zweites Targum zum Buche Esther. Im vocalisirten Urtext mit sachlichen und sprachlichen Erläuterungen. Berlin—Leipzig 1885; Ahasverus; die Sage vom ewigen Juden. Berlin 1887; Das Buch der Richter und Ruth. Theologisch-homiletisch bearbeitet. Bielefeld 1887; Kitim — Chitim. Ein Sendschreiben an Prof. A.H. Sayce in Oxford. Angehängt sind einige wissenschaftliche Erinnerungen an die Januar- und Februartage in London. Berlin 1887; Der Elephantenorden und seine Symbolik. 25 Cassel Paulus Stephanus

Besonderer Abdruck aus dem Sunem, 38. Berlin 1888; Der grüne Papagei. Eine Symbolik des Grün und Apologie der „Pfaffen”; Frühlingsgabe zum 28. Mai. Berlin 1888; Hallelujah. Einhundert und acht und achtzig geistliche Lieder. Berlin 1889; Christus und Maria. Skizze eines Vortrages am 28. März 1890. Berlin 1890; Ich und Ist (Reformation und Abendmahl). Einige Antithesen. Berlin 1890; Paulus oder Phol. Ein Sendschreiben an Professor Buggein Christiania. Guben—Berlin 1890; Reformation und Revolution. Vortrag. Berlin 1890; Vom heiligen Land. Erinnerung für Alt und Jung. Berlin 1890; Arba Kanfos. Ein Sendschreiben an den Bischof Dr. Korum über den heiligen Rock zu Trier. Berlin 1891; Die Hochzeit von Cana. Theologisch und historisch in Symbol, Kunst und Legende ausgelegt. Berlin 1891; Erstes Sendschreiben an Freunde in Deutschland und England über die Christuskirche in Berlin und ihr Martyrium durch die London Society. Berlin 1891; Vom neuen Aristoteles und seiner Tendenzen. Berlin 1891; Der Katechismus der evangelischen Kirche alt und neu. Friedenau bei Berlin 1892; Epikuros, der Philosoph, vertheidigt und erklärt. Berlin 1892; Kirchliche Sitten. Bd. 1—2. Friedenau bei Berlin 1892; Mephisto in Cypern. Dramatische Scenen, Zum 28. Mai. Berlin 1892; Paulus in Rom. Drama in drei Akten. Friedenau bei Berlin 1892; Das Leben des Menschen und Geschichte und Symbol. Berlin 1893; oraz praca redakcyjna zamieszczona na łamach „Magazin des Haupt-Vereins für christliche Erbauungsschriften in den Preussischen Staaten” Die Geschichte des Volkes jüdi schen seit der Eroberung und Zerstörung Jerusalems und seines Heiligthums durch die Römer bis zum Jahre 1847. Eine wissenschaftliche Skizze, Gesellschaft zur Beförderung des Christenthums unter den Juden. Berlin 1860; A. H i n r i c h s e n: Das litterarische Deutschland. Berlin 1887, s. 93; F. B r ü m m e r: Cassel Paulus. In: Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 47. München—Leipzig 1903, s. 465—466; A. B e r n s t e i n: Some Jewish witnesses for Christ. London 1909 (passim); [R.M.]: Encyclopedia Judaica. Jerusalem 1972, wyd. 4 — 1978, s. 231; F.D. L u c a s, M. H e i t m a n n: Stadt des Glaubens. Geschichte und Kultur der Juden in Glogau. Hildensheim 1991, s. 395—398 [wydanie polskie: Żydzi głogowscy. Dzieje i kultura. Tłum. J. Obrusnik-Jagla. Głogów 2013, s. 312—315]; Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 2. München 1999, s. 293—294; C. Trautmann-Waller: Leopold Zunz and Moritz Steinschneider. Wissenschaft des Judentum as a Struggle aganist Ghettoization in Science. In: Studies on Steinschneider: Moritz Steinschneider and the Emergence of the Science of Judaism in Nineteenth—Ceuntry Germany. Ed. R. L e i c h t, G. Freudenthal. Leiden—Boston 2012, s. 81—108; E. P o e t t g e n s: Hoffmann von Fallersleben und die Lande niederländischer Zunge. Briefwechsel, Beziehungsgeflechte, Bildlichkeit. 2 Bde. Münster—New York 2014, s. 144—145. Marek Robert Górniak

Farnik Ernest (1871—1944), pseudonimy: F., Ślązak; nauczyciel, publicysta, działacz oświatowy i kulturalny, założyciel i redaktor „Zarania Śląskiego”. Urodził się 26 czerwca w Cierlicku Górnym na Zaolziu. Był synem wolnego chłopa Alojzego i Rozalii Palarczyk. Wykształcenie zdobywał w gimnazjum w Cieszynie (1885—1893) i na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie studiował germanistykę. Doktorat z zakresu filozofii uzyskał na podstawie rozprawy Über Goethes „Nausikaa”, wydrukowanej w Wadowicach w 1901 r. Przez wiele lat pracował jako nauczyciel. Początkowo był zatrudniony jako zastępca nauczyciela w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a w roku szkolnym 1900/1901 w Wadowicach, gdzie uczył Emila Zegadłowicza. Jako profesor Gimnazjum Polskiego w Cieszynie (1.09.1901—31.08.1910) wykładał m.in. język niemiec ki, języki klasyczne, propedeutykę i filozofię. W tym czasie był również kierownikiem Bursy Macierzy Szkolnej w tym mieście i przez pewien czas pełnił obowiązki powiatowego inspektora szkół polskich w powiecie frysztackim. W latach 1910—1918 zajmował stanowisko dyrektora Seminarium Nauczycielskiego w Bobrku. Przez pół roku (1.06.1918—1.12.1918) był dyrektorem Gimnazjum Polskiego w Cieszynie. W grudniu 1918 r. został naczelnikiem Komisji Szkolnej przy Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Od 1922 r. był wizytatorem szkół średnich i zastępcą naczelnika w Wydziale Oświecenia Publicznego przy Urzędzie Wojewódzkim Śląskim w Katowicach, gdzie pracował aż do emerytury, na którą przeszedł w 1931 r. Zmarł 5 listopada 1944 r. W 1894 r. był jednym z założycieli stowarzyszenia akademików — Polaków ze Śląska Cieszyńskiego „Znicz” (wraz z Władysławem Michejdą i Józefem Buzkiem). Aktywnie działał w Macierzy Szkolnej Śląska Cieszyńskiego i w Polskim Towarzystwie Pedagogicznym na Śląsku, przez szereg lat był prezesem Czytelni Farnik Ernest 28

Ludowej w Cieszynie. Działał również w organizacjach katolic kich. W latach 1912—1925 był członkiem zarządu Dziedzictwa Błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku. 7 lipca 1923 r. został wybrany przez walne zgromadzenie zastęp- cą prezesa tej organizacji, z funkcji tej zrezygnował 5 września 1925 r. z powodu przesiedlenia do Katowic. Wiadomo, że w za- stępstwie prezesa księdza Tomasza Dudka 23 września 1923 r. prowadził wiec kulturalno-oświatowy zorganizowany na cieszyń- skim placu Dominikańskim z okazji pięćdziesięciolecia towarzystwa. Należał również do Związku Śląskich Katolików i jako jego przedstawiciel zasiadał w Wydziale Gminnym Cieszyna, będącym odpowiednikiem Rady Miasta w okresie od 2 maja 1919 do lipca 1920 r. Wydział Gminny Cieszyna został wówczas zlikwidowa- ny i zastąpiła go Komisja Administracyjna mianowana przez Zygmunta Żurawskiego. Uczestniczył w organizacji Koła Literatów na Śląsku, które powstało w 1929 r. Ernest Farnik był założycielem, twórcą i pierwszym redaktorem „Zarania Śląskiego”, kwartalnika poświęconego literaturze, kulturze i historii Śląska. Pierwszy numer pisma ukazał się 15 października 1907 r. w Cieszynie, w 90. rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Nowe pismo miało umożliwić debiut mło- dym poetom śląskim piszącym w języku polskim; inspirować ży- cie literackie; drukować teksty pisane gwarą śląską oraz zbierać różnorodne materiały folklorystyczne dotyczące Śląska. Program czasopisma zdeterminowany został więc przez trzy elementy: lite- raturę, folklor i język. Od 1908 r. odpowiedzialność za publikację pisma spoczywała na Towarzystwie Ludoznawczym z Cieszyna, a periodyk drukowany był w tamtejszej drukarni Towarzystwa Domu Narodowego Pawła Mitręgi. To dzięki „Zaraniu Śląskiemu” ożywiony został ruch kulturalny na Śląsku i utworzyła się niejako miejscowa szkoła literacka, skupiająca wokół kwartalnika takich pisarzy jak: Emil Niebrój, Emanuel Grim, Andrzej Hławiczka, Franciszek Popiołek, Józef Londzin, Franciszek Habura, Paweł Klimczuk, Jan Sznurowacki, Jerzy Nikodem, Jan Łysek czy Jan Nikodem Jaroń. W 1912 r. „Zaranie Śląskie” przestało ukazywać się, lecz w 1929 r. dzięki inicjatywie Towarzystwa Ludoznawczego i Ernesta Farnika znowu zostało reaktywowane. Ernest Farnik to autor broszur: Parszywe owce: o nauce dzieci polskich w języku obcym i nauce w języku ojczystym (tekst ukazał się pod kryptonimem F. w „Gwiazdce Cieszyńskiej” w 1901 r.) i O doniosłości języka polskiego w szkole i życiu codziennym: lu dowi polskiemu pod rozwagę (wydane pod pseudonimem Ślązak 29 Farnik Ernest w Polskim Towarzystwie Pedagogicznym na Śląsku w 1905 r.), w których bronił języka polskiego. Na łamach „Zarania Śląskiego” ogłosił w 1908 r. utwór sceniczny Iste roki, pierwszą i przez dłu- gie lata jedyną regionalną sztukę ludową dla śląskich teatrów amatorskich. Jego artykuły z zakresu folkloru i piśmiennictwa śląskiego drukowano w „Gwiazdce Cieszyńskiej” (m.in. artykuł dotyczący poezji Adama Sikory z 1917 r.) czy „Zaraniu Śląskim” (m.in. monografia Jana Łyska z 1929 r.). W broszurze O poezji ludowej na Śląsku (Cieszyn 1904) pisał zarówno o anonimowej twórczości ludowej, jak i o poezji Jana Kubisza czy Adama Sikory. Na kartach „Zarania Śląskiego” opublikował mnóstwo materiałów ludoznawczych, m.in. pieśni oraz przyczynki do znajomości zwy- czajów, obrzędowości i strojów śląskich. Przejawem jego pasji et- nograficznych może być również fakt towarzyszenia Kazimierzowi Nitschowi w jego podróży dialektologicznej po Śląsku. Kolejną pasją autora Istych roków było fotografowanie. Źródłem interesujących materiałów do biografii Ernesta Farnika jest tzw. Archiwum Farnika, które znajduje się w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Zbiór ten składa się z czterdziestu trzech pozycji inwentarzowych, obejmujących sygnatury R 649—692. W zbiorze można znaleźć: rękopisy właś- ciciela (m.in. notatki z czasów szkolnych z zakresu literatury niemieckiej, psychologii czy gimnastyki oraz artykuły i utwory o charakterze ludowym), teksty pisarzy pochodzących ze Śląska (m.in. Adama Sikory, Jana Łyska, Jerzego Nikodema, Emanuela Grima, Józefa Lebiedzika czy Jana Sznurowackiego), ciekawą korespondencję ukazującą rozległe kontakty i szerokie zainteresowania jej właściciela, wyciągi kontowe z K.K. Postsparkassen-Amt informujące o wysokości wpłat na rachunek „Zarania Śląskiego” oraz materiały Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego. W tzw. Archiwum Ernesta Farnika znajdują się źródła doty- czące jego współpracy z Polskim Radiem w Katowicach. Są to przede wszystkim rękopiśmienne teksty audycji z cyklu Szkice z niwy polskiej Śląska zebrane w czterech zeszytach (R 680 II/1—4), wykłady z gramatyki języka polskiego spisane w pięciu zeszytach (R 679 I/1—5) oraz odczyt W dziesięciolecie powrotu Ziemi Cieszyńskiej do Polski (R 681 I). Wartość dokumentalną mają również listy słuchaczy radiowych adresowane do ich autora i pisma z Polskiego Radia w Katowicach informujące o ter- minach nadawania poszczególnych audycji (R 687 III/3). Jak wynika z tych materiałów archiwalnych, współpraca Ernesta Farnika z katowicką rozgłośnią trwała od 11 stycznia 1928 r. Farnik Ernest 30 do 26 maja 1930 r., o czym informują nas wpisy z datami i go- dzinami nadawania programów umieszczane na pierwszej stronie poszczególnych zeszytów. Można się domyślać, że audycje z udziałem wizytatora śląskich szkół nagrywano w studiu literackim Polskiego Radia przy ulicy Warszawskiej 7 w Katowicach. Radiowa przygoda Ernesta Farnika rozpoczęła się 11 stycznia 1928 r., kiedy to wygłosił pierwszą audycję z cyklu Szkice z niwy polskiej Śląska. Przywołany tytuł w bezpośredni sposób nawią- zuje do tomów poetyckich Z niwy śląskiej Konstantego Damrota (1893) i Jana Kubisza (1902). Zasadniczym tematem Szkiców... była śląska literatura ludowa, w czasie kolejnych spotkań z ra- diosłuchaczami gospodarz audycji omawiał teksty jej przedstawi- cieli. Farnik przygotował trzydzieści sześć słuchowisk, z których każde trwało dwadzieścia pięć minut, a środowy wieczór stał się z biegiem czasu dniem nadawania programów. W Polskim Radiu w Katowicach Ernest Farnik prowadził również audycje językowe zatytułowane Systematyczne lekcje języka polskiego dla początku jących. Pierwsza radiowa lekcja gramatyki została nadana w po- niedziałek 3 grudnia 1928 r. wieczorem i trwała dwadzieścia pięć minut. Porady językowe cieszyły się ogromną popularnością wśród ówczesnych słuchaczy szczególnie ze względu na ich praktyczny i użyteczny charakter. W śląskiej książnicy znajduje się również zbiór prywatnych książek autora Istych roków, który został przekazany bibliotece przez jego rodzinę w latach 1964—1965. Księgozbiór ten składa się z ponad dwustu druków, wśród których dominują teksty wy- dawane w latach 1900—1938, zaledwie dwadzieścia cztery pocho- dzą z XIX stulecia. Większość publikacji ukazała się w śląskich miastach, wśród których dominują Cieszyn (ponad 80 pozycji) i Katowice (ponad 30 pozycji). W kolekcji znajduje się też kilka- naście druków wielkopolskich Józefa Chociszewskiego, wydanych w Gnieźnie bądź Poznaniu, a także pojedyncze teksty publikowane we Lwowie, w Krakowie, Warszawie czy Wrocławiu. Księgozbiór Ernesta Farnika ma charakter polskojęzyczny, w zbiorze znajduje się 21 druków niemieckich, jeden słowacki i jeden francuski. Na poszczególnych książkach są widoczne noty proweniencyjne, których autorem był Ernest Farnik. Podpisywał on swoje książ- ki odręcznie, ołówkiem, czerwoną kredką lub atramentem. Noty własnościowe można znaleźć na stronach tytułowych, okładkach bądź na pierwszych stronicach tekstu poszczególnych druków. Najczęściej zapisywał swoje nazwisko, które zawsze uzupełniał inicjałem bądź pełną formą imienia. Wiadomo również, że zało- 31 Farnik Ernest

życiel „Zarania Śląskiego” posiadał dwie pieczątki własnościowe: „Dr ERNEST FARNIK” oraz „Dr Ernest Farnik”, którymi stemp- lował wybrane pozycje ze swojego zbioru. Warto zwrócić uwagę na książki z rękopiśmiennymi dedykacjami autorów, które są częścią księgozbioru Ernesta Farnika, gdyż potwierdzają jego istotną pozycję w śląskim środowisku intelektualno-kulturalnym okresu dwudziestolecia międzywojennego. Jednocześnie są wyra- zem uznania i szacunku, jakim darzyli go ludzie mu współcześ- ni, wśród których byli jego uczniowie, nauczyciele, śląscy literaci i twórcy, a także ludzie nauki i politycy (m.in. Józef Londzin, Tadeusz Dobrowolski, Roman Dyboski, Emanuel Imiela, Doman Wieluch czy Henryk Życzyński).

Bibliografia

„Gwiazdka Cieszyńska” 1931, nr 89, s. 2; L. B r o ż e k: Farnik Ernest. W: Polski słownik biograficzny. T. 6. Kraków 1946—1948, s. 371—372; K. H e s k a ‍ Kwaśniewicz: „Zaranie Śląskie” (1907—1939). Zarys mono graficzny. Katowice 1979; J. G o l e c, S. B o j d a: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn 1993, s. 93; B. S n o c h: Górnośląski leksykon biograficzny. Katowice 1997, s. 54; M. F a z a n: Archiwum Ernesta Farnika. „Zaranie Śląskie” 1966, z. 1, s. 122—132; I d e m: Ernest Farnik (1871—1944). Sylwetka biograficzna. „Rocznik Cieszyński” 1976, T. 3, s. 35—57; D. D u b i e l: Z dziejów cieszyńskiej fotografii. „Kalendarz Cieszyński” 2000, s. 113—116. Marta Kasprowska-Jarczyk

Galicz Jan (1874—1939), historyk, nauczyciel, działacz narodowy i społeczny, krajoznawca. Urodził się 28 stycznia 1874 r. w Leskowcu (obecnie część miasta Frydek-Mistek) na Śląsku Cie- szyńskim, w rodzinie spolonizowanego emigranta chorwackiego Jana Galicza oraz Joanny z Uherków. Ojciec pracował w hucie w Leskowcu (według niektórych źródeł prowadził tam gospodę), a od 1877 r. w Trzyńcu. Rodzina zamieszkała w Końskiej (obecnie część Trzyńca). W 1880 r. Galicz zaczął naukę w szkole ludowej w Końskiej, potem w Cieszynie (od 1885 r.), a od 1887 r. w cie- szyńskim gimnazjum niemieckim. Tam też podjął działalność w Jedności, organizacji, która miała na celu rozbudzenie polskiego poczucia narodowego młodzieży. Przyjął pseudonim Zawisza. Był sekretarzem, a w latach 1896—1897 prezesem tej organizacji. Po maturze, w 1896 r., wstąpił do Seminarium Duchownego w Oło- muńcu. Był członkiem Kółka Polskich Teologów, opiekował się ich biblioteką. Po dwóch latach przerwał studia teologiczne, przeniósł się do Krakowa, gdzie w roku akademickim 1897/1898 studiował germanistykę. Wkrótce zrezygnował i powrócił do seminarium, które przeniesione było już do Widnawy. Ostatecznie jednak teologii nie ukończył, ponownie przeniósł się do Krakowa, gdzie studiował germanistykę i filologię klasyczną. Uczestniczył w pracach koła naukowego germanistów, a na spotkaniach wygłosił dwa referaty naukowe. Jeden z nich, o poezji Anastasiusa Grüna, został mu zaliczony do egzaminu nauczycielskiego. Uczęszczał również na wykłady z języka polskiego oraz historii literatury polskiej. Brał też udział w pracach Stowarzyszenia Akademików Polskich na Śląsku „Znicz”. Absolutorium uzyskał 18 lipca 1902 r. i rozpoczął pracę w Gimnazjum Polskim w Cieszynie jako zastępca nauczyciela. 18 listopada 1903 r. zdał egzamin nauczycielski i uzyskał prawa nauczania języka niemieckiego jako przedmiotu główne- Galicz Jan 34 go oraz języków klasycznych jako przedmiotu dodatkowego. Od marca 1904 r. był nauczycielem rzeczywistym oraz profesorem gimnazjalnym. Od 1905 r. pełnił w Cieszynie również funkcję kierownika Kursów Uzupełniających dla Dziewcząt (do 1921 r.). Doktorat z filozofii w zakresie filologii germańskiej uzyskał 14 lipca 1913 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim, na podstawie wydanej w Cieszynie rozprawy Anastasius Grüns politische Lyrik. W czasie wojny, w latach 1914—1916, służył w armii austriackiej. Powrócił potem do nauczania w Gimnazjum Polskim, a w 1917 r. objął dyrekcję prywatnego kursu żeńskiego seminarium nauczycielskiego. Dwa lata później kurs ten przemianowano na Żeńskie Seminarium Nauczycielskie, które istniało do 1921 r. Galicz podjął wówczas pracę w Wydziale Oświecenia Publicznego w Katowicach. Gdy w 1922 r. Seminarium reaktywowano, wrócił do Cieszyna jako jego dyrektor. Funkcję tę pełnił do 1931 r., gdy przeszedł na emeryturę. Był pedagogiem z zamiłowania, a wspo- minano go jako surowego i bardzo wymagającego nauczyciela. Jan Galicz całe życie angażował się w pracę społeczno-narodo- wą. Od 1901 r. działał w Macierzy Śląska Cieszyńskiego, w latach 1921—1922 był prezesem. Współorganizował też ruch sokoli na Śląsku Cieszyńskim, pełnił funkcję prezesa Sokoła w Cieszynie (1904—1912). W 1908 r. zorganizował zlot w Cieszynie, który stał się wielką manifestacją narodową. W tym samym roku założył Towarzystwo Śpiewacze. Po 1918 r. odnowił działalność sokolą, w latach 1919—1922 był prezesem X Okręgu Sokolego Dzielnicy Śląskiej. Należał również do Związku Śląskich Katolików. Żywo interesował się też turystyką. W 1910 r. współtworzył Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski” (w 1920 r. weszło ono w skład Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego jako oddział cieszyński). Jan Galicz pracował w zarządzie, pełnił funkcję wice- prezesa, a od 1928 r. prezesa Cieszyńskiego oddziału PTT. Należał do Zarządu Głównego (od 1929 r.), był też członkiem honorowym PTT. W latach 1930—1936 redagował „Roczniki Oddziału PTT »Beskid Śląski«”, w których zamieścił wiele artykułów. W 1931 r. w Cieszynie ukazał się jego autorstwa Przewodnik po Beskidzie Śląskim od Brennej po Ostrawicę i Śląsku Cieszyńskim [...], a kilka lat później Przewodnik po Cieszynie i okolicy (Cieszyn 1933, 1939). Jan Galicz łączył pracę nauczyciela z pracą badawczą. W 1911 r. w Sprawozdaniach Dyrekcji Gimnazjum Polskiego w Cieszynie uka- zała się jego praca Powstanie listopadowe w poezji niemieckiej. Na potrzeby uczniów wydał dwa opracowania historyczne: Historia Polski w najważniejszych datach i streszczeniach od czasów naj 35 Galicz Jan dawniejszych aż do czasów najnowszych (Cieszyn 1925, 1928, 1938) oraz Historia powszechna w najważniejszych datach i stresz czeniach od czasów najdawniejszych aż do najnowszych (Cieszyn 1930). Był również autorem publikacji, w których udokumentował działalność organizacji narodowych oraz osób pracujących na rzecz ludu polskiego na Śląsku. W 1922 r. ukazała się praca jego autorstwa: Ks. Ignacy Świeży, jego życie i działalność. Przybliżył w niej sylwetkę posła do parlamentu austriackiego, założyciela Związku Śląskich Katolików, jednego z organizatorów i prezesa Dziedzictwa Błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku. Z inicjatywy Galicza opracowana została Księga pa miątkowa ku uczczeniu 40. rocznicy założenia stowarzyszenia „Jedność” (Cieszyn 1926). We wstępie do tej publikacji przedstawił rozwój ruchu narodowego wśród uczniów szkół śląskich, a tekst ten został też w tym samym roku wydany oddzielnie pod tytu- łem Historia ruchu narodowego wśród młodzieży szkół średnich Księstwa Cieszyńskiego. Problematyki historycznej dotyczy też opublikowana rok później praca Generał Bem, jego życie i czyny. Po przejściu na emeryturę skoncentrował się na pracy naukowej. W pracy opublikowanej w 1933 r. udokumentował pięćdzie- sięcioletnią działalność Związku Śląskich Katolików. Przybliżył też historię i zbiory biblioteki polskich studentów teologii w seminarium duchownym dla austriackiej części diecezji wrocław- skiej (Biblioteka Polskich Teologów Wrocławskich w Ołomuńcu i Widnawie. Cieszyn 1934). Doświadczenia działaczy ruchu narodowego i pracy kulturalno-oświatowej ujął w tomie szkiców opublikowanym w 1937 r. pod tytułem Z minionych lat. Niemiecki przekład tego tekstu został opracowany i wydany w 1938 r. na- kładem Publikationsstelle przy Archiwum Pruskim w Berlinie- Dahlem. W 1939 r., oprócz przewodnika po Cieszynie, wydał również pracę o kościołach parafialnych istniejących w tym mie- ście. Współpracował też z „Gwiazdką Cieszyńską” i „Zaraniem Śląskim”. Napisał pamiętnik, który jednak zaginął w czasie wojny. Fragmenty brulionu znajdowały się w zbiorze L. Brożka. Jan Galicz był żonaty z Wandą z Gawińskich (zm. 1945), miał córkę Marylę. Zmarł w Cieszynie 5 listopada 1939 r. Galicz Jan 36

Bibliografia

Powstanie listopadowe w poezyi niemieckiej. W: XVI Sprawozdanie dyrekcyi c.k. gimnazjum polskiego w Cieszynie za rok szkolny 1910/11. Cieszyn 1911, s. 3—37; Anastasius Grüns politische Lyrik. Teschen 1912; Historja Polski w najdawniejszych datach i streszczeniach od czasów najdawniejszych aż do najnowszych. Jako repetytorjum do użytku szkolnego i podręcznego. Cieszyn 1925 (wyd. 2 — Cieszyn 1928; wyd. 3 — Cieszyn 1938); Księga pamiątkowa ku uczcze niu 40. rocznicy założenia Stowarzyszenia „Jedność” w Cieszynie. 1886—1926. Red. J. G a l i c z. Cieszyn 1926; Historja ruchu narodowego wśród młodzieży szkół średnich Ks. Cieszyńskiego. Cieszyn 1926; Generał Józef Bem. Jego ży cie i czyny. Cieszyn 1927; Turystyka polska w Beskidzie Śląskim. W: Księga o Śląsku. Wydana z okazji jubileuszu 35-letn. istnienia „Znicza”. Red. A. T a r g. Cieszyn 1929, s. 172—187, fot. [wyd. odrębne: Cieszyn 1929]; Historia powszech na w najważniejszych datach i streszczeniach od czasów najdawniejszych aż do najnowszych. Jako repetytorjum do użytku szkolnego i podręcznego. Cieszyn 1930; Przewodnik po Beskidzie Śląskim od Baraniej po Ostrawicę i Śląsku Cieszyńskim z szczególnem uwzględnieniem miasta Cieszyna. Cieszyn 1931; Przewodnik po Cieszynie i okolicy. Z 12 ilustracjami w tekście i planem miasta. Cieszyn [ok. 1933], wyd. 2 — Cieszyn [1939]; Ks. Ignacy Świeży, jego życie i działalność. Cieszyn 1933; Związek Śląskich Katolików 1883—1933. Szkic hi storyczny ku uczczeniu 50-letniej działalności. Czeski Cieszyn 1933; Bibljoteka Polska Teologów Wrocławskich w Ołomuńcu i Widnawie (przyczynek do dziejów ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim). Cieszyn 1934; Józef I. Kraszewski i „Gwiazdka Cieszyńska”. „Zaranie Śląskie” 1936, z. 2, s. 146—148; Edward Świerkiewicz (1808—1875). Garść wspomnień na podstawie roczników „Gwiazdki Cieszyńskiej”. „Zaranie Śląskie” 1936, z. 4, s. 238—241; Z minionych lat. Cieszyn 1937 [Aus bewegter Zeit. Beiträge zur Geschichte der nationalen Bewegung im Teschener Schlesien. Übers. G. S m o l k a. Berlin 1938]; Początki turystyki polskiej w Beskidzie Śląskim. Z kroniki Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid” w Cieszynie. „Zaranie Śląskie” 1937, z. 3, s. 193—196; Felieton lite racki w najstarszych pismach polskich Śląska Cieszyńskiego „Zaranie Śląskie” 1938, z. 1, s. 12—17; Z dziejów prywatnego szkolnictwa polskiego na Śląsku Cieszyńskim. Kursy Uzupełniające dla Dziewcząt w Cieszynie (1899—1930). „Zaranie Śląskie” 1938, z. 4, s. 221—225; [rec.:] Walerian Sobkowiak: Józef Chociszewski <1837—1914> Gniezno 1937. „Zaranie Śląskie” 1938, z. 3, s. 191—192; Cieszyńskie kościoły parafialne na przestrzeni wieków. Cieszyn 1939; Cmentarzysko słowiańskie między Łabą i Odrą. „Zaranie Śląskie” 1939, z. 2—4, s. 109—114; Kilka słów o pracy naukowej w dawnych gimnazjach cie szyńskich (1850—1873). „Zaranie Śląskie” 1939, z. 1, s. 29—32; L. B r o ż e k: Galicz Jan (1874—1939). W: Polski słownik biograficzny. T. 7, z. 3. Kraków 1948, s. 224—225, bibliogr.; L. B r o ż e k, R. H a j d u k, A. T a r g, H. R e c h o w i c z: Materiały do listy strat kultury polskiej na Śląsku w latach 1939—1945. „Zaranie Śląskie” 1960, z. 4, s. 635; W. Ogrodziński: Dzieje piśmien nictwa śląskiego. Katowice 1965, s. 331; M. F a z a n: Galicz Jan. W: Śląski słownik biograficzny. T. 3. Red. J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1981, s. 104—106, bibliografia; K.A. K u c z y ń s k i: Pedagog i społecznik. „Kalendarz Cieszyński” 1987, s. 136—138; K.A. K u c z y ń s k i: W służbie śląskiej ziemi... (Jan Galicz — Jan Wypler — Ryszard Ligacz). „Kwartalnik Opolski” 1987, T. 2 s. 69—80; Z. J a s i ń s k i: Mały leksykon Nadolziański. 37 Galicz Jan

Opole 1990, s. 50; B. S n o c h: Górnośląski leksykon biograficzny. Katowice 1997, s. 198; W. S o s n a: Turystyczne zasługi Jana Galicza. „Kalendarz Cieszyński” 1999, s. 238—242; Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51—1917/18. E—J. Red. K. S t o p k a. Kraków 2006, s. 244. Weronika Pawłowicz

Hanke Martin (1633—1709), Hankius Martinus, Hantkius; hu- manista doby baroku, nauczyciel i pedagog, poeta metafizyczny, filolog, bibliotekarz, historyk, badacz przeszłości Śląska, kolekcjo- ner. Urodził się 15 lutego 1633 r. w miejscowości Borne (Źródła) położonej niedaleko Środy Śląskiej. Był synem Johannesa Han- kego, ewangelickiego duchownego i Agnes Pittich. Miał dziewię- cioro rodzeństwa. Naukę rozpoczął we Wrocławiu, w tamtejszym Gimnazjum św. Elżbiety, gdzie kształcił się w latach 1642—1652. Następnie, idąc za przykładem starszego brata Johanna, pod- jął studia z zakresu filozofii i teologii na uniwersytecie w Jenie (1652—1656), gdzie uzyskał tytuł magistra. Podczas studiów pra- cował jako nauczyciel domowy, w latach 1556—1659 przebywał w otoczeniu luterańskiego teologa i profesora tamtejszego uniwersytetu Christiana Chemniza (1615—1666). Od 1659 r. zajmował posadę nauczyciela gimnazjum w Gocie w Turyngii i sympatyzo- wał z dworem księcia saksońskiego Ernesta I Pobożnego. Pracę uzyskał dzięki protekcji prawnika i kanclerza książęcego Georga von Frantzke (1594—1659). Od grudnia 1661 r. był nauczycielem historii, filozofii i retoryki we wrocławskim Gimnazjum św. Elż biety. Z biegiem czasu powierzono mu obowiązki prorektora, a od 1688 r. rektora tej śląskiej szkoły. Był również wrocławskim in- spektorem szkolnym. W latach 1670—1688 sprawował funkcję bibliothecarius elisabethanus w Bibliotece Redigeriańskiej, którą otwarto 12 października 1661 r. W 1662 r. poślubił Theodorę, córkę Johannesa Fechnera, rektora wrocławskiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Małżonkowie mieli czworo dzieci, z których dwójka zmarła przedwcześnie. Był uznanym poetą, w 1656 r. od cesarza uzyskał godność poeta laureatus caesarus. Jego twórczość poetycka, która była spi- sywana po łacinie i niemiecku, ma charakter rozmyślań nad czasem. Spośród tomów poetyckich Martina Hankego wymienić trze- Hanke Martin 40 ba: Hundert Deutsche Gedichte (Jena 1656), De Cometa Coloribus diversis [...] epigrammata (Vratislaviae 1681), Poematum Liber ad Patrem Johannem Hanckium Theologum Vratislaviensem Anno Christi 1653 scriptus (Francfourti ad Viadrum 1684), Poematum liber ad Patronum Georgium Frantzkium... (Francfourti ad Viadrum 1684), Poematum liber ad amplissimum virum Chrysostomum Schultzium... (Francfourti ad Viadrum 1689), Poematum Libri VII... (Francfourti ad Viadrum 1695), Deutscher Lieder 5 Bücher (Breslau 1698) oraz Epigrammatum Liber. Ad Praecellentem Virum Johannem Petrum Titium... (Lipsiae 1701). W jego twórczości poetyckiej sporo miejsca zajmują utwory o charakterze okolicznościowym, by wymienić tylko epitafia poświęcone Zuzannie Schollin (Der Christen Wechsel, als die edle [...] Frau Susanna Schollin, deß edlen [...] Herren Daniel Reusches [...] Eh-Liebste, im 1674sten Jahre, den 19. Mertz seelig verblichen, und den 26sten darauff [...] zur Erden bestattet wurde, Mitleidend vorgestellet. Breßlau 1674), Ewie Saebisi (Matronam [...] Evam Mariam Saebisiam [...] viduam [...]. Vratislaviae 1684), Annie Benignie (Viri nobilissimi excellentissimi Eliae Thomae Gymnasii Elisabethani rectoris [...] Anam Benignam uxorem lectissimam lu gentis [...]. Vratislaviae 1686 wydane wspólnie z C. Gryphiusem, G. Küpffenderem i E. Maiorem) czy Helenie Arazii (Monumentum quo generosam Helenam Elisabetham Araziam [...]. Vratislaviae 1685). Pisał również scenariusze gimnazjalnych przedstawień teatralnych i przygotowywał dramaty szkolne. Wiadomo, że w Elisabethanum wystawiono jego sztuki: Silesiorum Res Saeculo XVII. notabiles (10 czerwca 1700), Silesiorum Antiquitates ab Orbe condito, ad Annum Christi DL... (16 luty 1702), Silesii indige nae Germani, quanqu, ab Anno Christi 550 as 1170, disertatio nibus historicis declarandi... (7 czerwca 1703) oraz Silesiorum moneta (3 czerwca 1706). W latach 1665—1689 opracował dla swych uczniów całą serię historycznych wzorców sławnych mę- żów Wrocławia i Śląska (Vratislavienses eruditionis propagatores. Id est Vratislaviensium Scholarum Praesides, Inspectores, Rectores, Professores, Praeceptores Tabulis Chronologicis comprehensti...). Znany jest przede wszystkim jako autor dzieł historiogra- ficznych, w których badał przeszłość Ślązaków: De Silesiorum nominibus antiquitates (Lipsiae 1702), De Silesiorum majoribus antiquitates ab urbe condito ad annum Christi 550 (Lipsiae 1702), De Silesiorum rebus ab anno Christi 550 ad 1170 exercitationes (Lipsiae 1705). Gromadził również materiały do dziejów Śląska, jest uznawany za nowożytnego odkrywcę najstarszego śląskiego 41 Hanke Martin utworu historiograficznego, jakim jest Kronika polska (wydana po raz pierwszy z rękopisu przez F.W. Sommersberga w 1729 r.). W swoim dziele De Silesiorum rebus ab anno Christi 550 ad 1170 exercitationes z 1705 r. opublikował pierwszą informację o ręko- piśmiennej kronice będącej własnością Biblioteki Redigeriańskiej, której odpis sporządził na własne potrzeby. Uznać go można za „historyka kontynuatora”, w swoich dziełach nawiązuje do dawnych kronik i kontynuuje je, poprzez uzupełnianie bądź skra canie. Z zamiłowaniem oddawał się również biografistyce. Jest autorem prac zawierających informacje na temat wybitnych śląskich uczonych żyjących w latach 1165—1550 pod tytułem De Silesiis in digenis eruditis post literarum culturam, cum Christianismi Studiis, anno 965 suscepam ab anno 1165 ad 1550. Liber singularis (Lipsiae 1707) oraz De Silesiis alienigensis ab anno Christi 1170 ad 1550 (Lipsiae 1707). Opracowywał biogramy Ślązaków, sięga- jąc aż do roku 1708, materiały te jednak pozostały w rękopisach i uległy częściowemu rozproszeniu. Gromadził również informacje dotyczące śląskich inspektorów szkolnych i nauczycieli z lat 1525—1700, pracujących we wrocławskich szkołach: św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i św. Ducha, które opublikowano jako Vratislavienses eruditionis propagatores id est Vratislaviensium scholorum praesides, inspectores, rectores, professores, praeceptores tabuli chronologicis comprehensi (Lipsiae 1701). Martin Hanke zajmował się również zbieraniem, gromadzeniem i porządkowaniem źródeł epigraficznych (napisów z nagrobków i tablic pamiątkowych) oraz numizmatycznych, dzięki czemu można go uznać za jednego z prekursorów nowych dyscyplin w badaniach historycznych. Prawdopodobnie inspiracją dla niego była działalność przyjaciela Johanna Sigismunda von Haunold (1634—1711), który zajmował się zbieraniem pamiątek numizmatycznych. W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu znajdują się ma- teriały rękopiśmienne z jego spuścizny (m.in. źródła do biografii, korespondencja, szkolne sztuki teatralne, utwory poetyckie, ma- teriały warsztatowe dotyczące historiografii i zbiory numizma- tyczne). Martin Hanke zmarł 20 kwietnia 1709 r. we Wrocławiu. Mowę pogrzebową wygłosił jego przyjaciel Kaspar Naumann, pastor u św. Elżbiety i wrocławski inspektor kościelny. Hierowski Zdzisław 42

Bibliografia

J. B u d z y ń s k i: Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI—XVIII wiek). Katowice 1996, s. 101—109; J. B u d z y ń s k i: Historia książki, druku i bi bliotek w nauczaniu oraz w działalności kulturalno-naukowej starych szkół Wrocławia w XVII i XVIII w. „Bibliothecalia Wratislaviensia” 1995, z. 2, s. 140, 156; Encyklopedia Wrocławia. Wrocław 2000, s. 256; M.P. F l e i s c h e r: Späthumanismus in Schlesien. Ausgewählte Aufsätze. München 1984, s. 87; B. G a j : Ślązaczka. Pomiędzy rustica grossa a Pallas Silesiae — portret kobiety w literaturze łacińskiego Śląska. Opole 2010, s. 257—259; B. G a j: Z dzie jów śląskiej historiografii — „Katalog kobiet” Martina z Baldhofen (XVI/XVII), dziejopisarstwa Martina i Godfryda Hankich (XVII/XVIII w.). „Zielonogórskie Studia Łużyckie” 2007, T. 5: Człowiek pogranicza polsko-niemieckiego. Red. W. Hładkiewicz, T. J a w o r s k i, s. 155—158; K. G a r b e r: Zwei Gestalten des Übergangs: Nicolaus Henel von Hennenfeld und Martin Hanke. In: I d e m: Das alte Breslau. Kulturgeschichte einer geistigen Metropole. Köln 2014, s. 340—357; L. H a r c: Kierunki rozwoju nowożytnej historiografii śląskiej. „Historia” 2002, T. 157: Samuel Beniamin Klose (1730—1789). Studium historio graficzno-źródłoznawcze, s. 37—39; Z. K a d ł u b e k: Homo et tempus Martina Hankego (1633—1709). Kilka uwag o śląskim historyku i poecie nowołacińskim. „Terminus” 2002, z. 2, s. 63—71; H. K a e m m e l: Hanke Martin. In: Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 10. Leipzig 1879, s. 514—515; H. M a r k g r a f: Martin Hanke, einer der grossen Rektoren des. 17. Jahrhunderts, und seine Bedeutung für die schlesische Geschichtsschreibung. In: Kleine Schriften zur Geschichte Schlesiens und Breslaus. Breslau 1915, s. 30—52; Schlesische Landesleute. Ein Gedankbuch hervorragender, in Schlesien geborener Männer und Frauen aus der Zeit von 1180 bis zur Gegenwart. Hrsg. G.H. B e r n e r. Leipzig 1901, s. 39; Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce. Oprac. D. K a m o l o w a, przy współudziale T. Sieniateckiej. Wyd. II. Warszawa 2003, s. 533. Marta Kasprowska-Jarczyk

Hierowski Zdzisław (1911—1967) — krytyk i historyk literatury, publicysta, tłumacz. Pseudonimy: Bakałarz; (h); (Hier.); J.P. Plewiarz; ki; (ki); Ki; (Ki); (ski); Tadeusz Boronowski; Z.H.; (Z.H.); Zastępca; Zetha; zh; (zh); Zh. Zdzisław Hierowski urodził się w Stubienku koło Przemyśla 7 lipca 1911 r. Był synem Ta- deusza i Marii z Dobiaszów. Naukę rozpoczął w Przemyślu, a od 1922 r. kontynuował ją w I Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Katowicach, po przeniesieniu się rodziny Hierowskich na Śląsk. W 1929 r. zdał maturę w Zakładzie Wychowawczym oo. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem. W latach 1929—1934 studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po uzyskaniu tytułu magistra za pracę pt. Dramaty Dominika Magnu 43 Hierowski Zdzisław szewskiego powrócił na Śląsk i zamieszkał w Siemianowicach Śląskich. Pracował jako instruktor i referent prasowy w Woje- wódzkim Okręgu Ligii Powietrznej i Przeciwgazowej w Katowicach. W latach 1936—1937 był współredaktorem czasopisma „Kuźni- ca”. Wspólnie z Wilhelmem Szewczykiem (1916—1991) i Janem Kazimierzem Zarembą (1906—1983) założył czasopismo „Fanta- na” (1938—1939). W tym samym czasie (aż do wybuchu wojny) kierował referatem audycji aktualnych w Rozgłośni Katowickiej Polskiego Radia. Podczas okupacji przebywał w Miechowie, gdzie pracował w spółdzielni rolniczo-handlowej Rolnik. Ściśle współ- pracował z ośrodkami konspiracyjnymi Armii Krajowej z Krako- wa i Warszawy, a z polecenia Delegatury Rządu przygotowywał się do objęcia katowickiej rozgłośni (m.in. gromadził księgozbiór, a także instrumenty dla mającej powstać w przyszłości orkiestry radiowej). Po oswobodzeniu Miechowa przez krótki czas pracował w Rejonowej Komendzie Uzupełnień, aby po wyzwoleniu Katowic objąć funkcję dyrektora programowego Radia Katowice, którą peł- nił do sierpnia 1946 r. Od 1945 należał do Stronnictwa Demokra- tycznego oraz Związku Zawodowego Literatów Polskich (późniejszy Związek Literatów Polskich). Wspólnie z Wilhelmem Szewczykiem wydawał w Katowicach czasopismo „Odra” (1945—1952), w której prowadził stałą rubrykę Przegląd prasy (od 1946 r. nosiła nazwę Wśród czasopism). W okresie 1946—1948 redagował serię Arkusz Śląski, natomiast w latach 1947—1948 pełnił funkcję sekretarza redakcji „Zarania Śląskiego”, a w latach 1948—1950 współreda- gował „Wieczory Teatralne”. W okresie 1952—1956 był zastępcą redaktora naczelnego kwartalnika „Śląsk Literacki”, od 1945 do 1957 kierował działem kulturalnym tygodnika „Panorama”. W sezonie teatralnym 1948/1949 był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej, a następnie w Państwowej Operze Śląskiej w Bytomiu. W okresie 1957—1958 pracował w redakcji „Magazynu Niedzielnego Trybuny Śląskiej”, następnie do 1960 r. współpracował z wrocławskim czasopismem „Odra” i pracował jako kierownik literacki w Teatrze Śląskim w Katowi- cach. W 1958 r. został wybrany prezesem katowickiego oddziału Związku Literatów Polskich oraz członkiem Komisji Zagranicznej i Stypendialnej Zarządu Głównego Związku. Od 1959 r. był redaktorem naczelnym „Zarania Śląskiego”, natomiast rok później został kierownikiem Pracowni Historyczno-Literackiej w Śląskim Instytucie Naukowym w Katowicach. W roku 1962 w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu uzyskał tytuł doktora na podstawie pracy Problemy literatury śląskiej drugiej połowy XIX i XX Hierowski Zdzisław 44 wieku, przygotowanej pod kierunkiem prof. Stanisława Kolbu- szewskiego (1901—1965). Współpracował również z „Życiem Li- terackim” (1957—1967), „Rocznikiem Literackim” (gdzie w latach 1958—1966 prowadził dział Literatura czeska i słowacka) oraz „Poglądami” (1961—1967). Podczas studiów debiutował fragmentem wspomnień pt. W Tatrach w „Przeglądzie Chyrowskim” z 1930 r., jednak za właś- ciwy debiut uważał szkic 30-lecie krakowskiej „sceny niezależnej” opublikowany w „Kurierze Literacko-Naukowym” (1933, nr 11). Dwa lata później na łamach „Kuźnicy” ukazał się jego szkic Życie literackie Śląska. Do czasu wybuchu wojny opublikował liczne prace dotyczące literatury czeskiej i słowackiej oraz dokonywał jej przekładów (w sumie 43 tłumaczenia). Przetłumaczył m.in.: Adolfa Hoffmeistera (1902—1973) Turysta mimo woli (Katowice 1946), Eduarda Bassa (1888—1946) Klub jedenastu (Katowice 1947), Vladislava Vančury (1981—1942) Koniec starych czasów (Warszawa 1948), Petera Jilemnickýego (1901—1949) Kronika (Warszawa 1950) i Dominika Tatarki (1913—1989) Wiklinowe fo tele (Warszawa 1965). Opublikował również broszurę Odbudowa kulturalna odzyskanego Śląska (Katowice 1946), w której sfor- mułował podstawowe kierunki rozwoju kultury na Ziemiach Odzyskanych. W następnym roku wydał pracę 25 lat literatury na Śląsku: 1920—1945 dotyczącą rozwoju literatury śląskiej w okresie międzywojennym. W pracy zbiorowej Śląsk, ziemia i ludzie (Katowice 1948) przygotowanej pod redakcją Romana Lutmana (1897—1973) i Kazimierza Popiołka (1903—1986), opracował część poświęconą literaturze śląskiej z XIX w. pt. Piśmiennictwo na Śląsku. Rok 1957 przyniósł pracę Cztery szkice: Jan Wiktor, Jan Brzoza, Gustaw Morcinek, Pola Gojawiczyńska oraz monografię Józef Lompa, jego działalność i zasługi dla Śląska. Cztery lata później wydał książkę Nauczyciel z Lubszy i inne szkice opisują- cą działalność literacką i postawy patriotyczne pisarzy śląskich (m.in. Jana Kubisza, Józefa Lompy, Karola Miarki) oraz dwóch autorów wywodzących się ze Śląska, piszących w języku niemiec kim: Hansa Marchwitzy i Arnolda Ulitza. W roku 1966 opubliko- wał: Literatura czeska i słowacka w Polsce Ludowej 1945—1964 stanowiącą podsumowanie jego literackich związków polsko-cze- chosłowackich. Już po śmierci Zdzisława Hierowskiego ukazała się jego najważniejsza praca Życie literackie na Śląsku w latach 1922—1939, w której zostały opisane formy aktywności kulturalnej Śląska w okresie międzywojennym, oraz kształtowanie się śląskiego środowiska literackiego. 45 Hierowski Zdzisław

Zdzisław Hierowski prowadził również prace redakcyjne, był autorem licznych wstępów, posłowi oraz opracowań. W 1946 r. wydał Śląsk walczący: poezja i pieśń — publikację poświęconą śląskiej pieśni i poezji patriotycznej od średniowiecza do współ- czesności, natomiast w 1948 r. razem ze Stanisławem Rospondem (1906—1982) książkę Język i piśmiennictwo na Śląsku. W 1963 r. opublikował we Wrocławiu antologię Pisarze śląscy XIX i XX wie ku. Wspólnie z Ludwikiem Brożkiem (1907—1976) przygotował do druku pracę Wincentego Ogrodzińskiego Dzieje piśmiennictwa śląskiego (Katowice 1965). Był tłumaczem sztuk teatralnych wystawianych w teatrach i operach w Polsce. Wymienić tu należy przede wszystkim Igraszki z diabłem Jana Drdy (1915—1970), Czarodziejski flet Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756—1791), Zaręczyny w klasztorze Sergieja Prokofiewa (1891—1953), Bajka o czterech doktorach i jednym drwalu Karela Čapka (1890—1938). Zdzisław Hierowski był laureatem wielu nagród i otrzymał wiele odznaczeń, np. w 1946 r. został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi, natomiast w 1956 r. Krzyżem Oficerskim. Za przekłady z literatury czeskiej i słowackiej otrzymał w 1958 r. nagrodę Województwa Katowickiego. W 1961 r. uhonorowany został Złotą Odznaką Zasłużonego w Rozwoju Województwa Katowickiego, a rok później przyznano mu Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury. W 1966 r. otrzymał nagrodę Czeskiego Funduszu Literatury, z kolei w roku 1967 nagrodę miesięcznika „Odra”, i Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Zdzisław Hierowski zmarł 14 grudnia 1967 r. w Katowicach.

Bibliografia

Rękopis w zbiorach Biblioteki Śląskiej: Materiały dotyczące Zdzisława Hierowskiego ze spuścizny Związku Literatów Polskich, Oddział Katowice. Katowice [etc.], ca 1946—1967. Z. H i e r o w s k i: Wątpliwości i próba samo określenia. „Poglądy” 1965, nr 22; Z. H i e r o w s k i: Mój powojenny debiut. „Odra” 1964, nr 1. T. S i e r n y: Człowiek wierny zasadom: w setną rocznicę urodzin 1911—1967. „Śląsk” 2011, nr 8; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik bio bibliograficzny. T. 3: G—J. Red. J. Czachowska. Warszawa 1994 (zawiera bibliografię prac Z. Hierowskiego); M. F a z a n: Zdzisław Hierowski (1911— 1967): krytyk, historyk, tłumacz. Katowice 1985; W. N a w r o c k i: Twórczość Zdzisława Hierowskiego: próba rekonesansu. „Zaranie Śląskie” 1982, T. 1—2; Znani i nieznani katowiczanie: wybór sylwetek zasłużonych dla miasta. Red. L. S z a r a n i e c. Katowice 1980; Ludzie trzydziestolecia: sylwetki zasłużo nych dla województwa katowickiego: praca zbiorowa. Red. H. R e c h o w i c z. Hierowski Zdzisław 46

Katowice 1974; M. F a z a n, W. N a w r o c k i: Katowickie środowisko lite rackie w latach 1945—1967. Katowice 1969 (zawiera bibliografię prac Z.H.); S. W i l c z e k: Zdzisław Hierowski (1911—1967). „Ruch Literacki” 1968, nr 4. Mateusz Ściążko K

Karsch Anna Louisa, Karschin (1722—1791), niemiecka poetka i publicystka oświeceniowa wyznania luterańskiego. Urodziła się 1 grudnia w Przetocznicy (niem. Hammer; obecnie w woje- wództwie lubuskim, w powiecie świebodzińskim, w gminie Skąpe) jako córka ubogiego karczmarza i piwowara Christiana Dürba- cha. Jej dzieciństwo i młodość nie należały do szczęśliwych. Po wczesnej śmierci ojca w 1728 r., matka (N.N. Kuchel) oddała ją pod opiekę stryjecznego dziadka, komornika sądowego w Trzcie- lu (niem. Tirschtiegel; obecnie miasto w województwie lubuskim, w powiecie międzyrzeckim), tam potajemnie zdobyła podstawy edukacji (nauczyła się pisać i czytać). Po 1732 r. matka zabrała ją do domu, aby zajmowała się wypasaniem krów, opieką nad dziećmi swoich przyrodnich sióstr oraz pracą pokojówki w obcych domach. Kiedy osiągnęła 16 lat, została wydana za mąż za sukiennika Michaela Hirsekorna ze Świebodzina. Z tego związku przyszło na świat trzech synów. Jednak nie było to szczęśliwe małżeństwo, gdyż jej pierwszy mąż był alkoholikiem, nie tolerował zamiłowa- nia Anny do poezji oraz książek (będąc w związku z Michaelem Hirsekornem zaczęła pisać pierwsze wiersze) i wręcz nieludzko znęcał się nad nią. Wszystko zakończyło się fatalnie, a mąż, za- chowując posag, odesłał Annę będącą w ciąży i bez środków do życia, do matki. Kiedy w 1749 r. wprowadzono w Prusach usta- wę o prawnej możliwości rozwiązywania związków małżeńskich Anna Louisa prawdopodobnie jako jedna z pierwszych uzyskała rozwód (po 11 latach małżeństwa). Ponieważ znalazła się trudnej sytuacji, tuż po rozwodzie za namową matki zawarła kolejny związek małżeński, z wędrow- nym czeladnikiem krawieckim Danielem Karschem ze Wschowy. Niestety kolejne małżeństwo również nie było udane, a drugi mąż był także alkoholikiem. We Wschowie jej talent zauważył Karsch Anna Louisa 48 rektor miejscowej szkoły Georg Ribov. Karsch zaczęła pisać coraz więcej okolicznościowych wierszy, zyskując pewien rozgłos. Wspierali ją miejscowi prominenci. Publikowała utwory na ła- mach gazet, a dzięki honorariom zdobywała dodatkowe, skromne finanse rodzinne. W tym okresie inspirowała się lekturą pism Christiana Fürchtegotta Gellerta (1715—1769), Owena Günthera (1532—1615), Albrechta von Hallera (1708—1777) oraz Friedricha Gottlieba Klopstocka (1724—1803). Ważnym momentem w jej życiu była wizyta króla polskiego Augusta III Sasa (1696—1763) we Wschowie w 1752 r., którą upamiętniła utworem An Seine Majestät den König von Polen chwalącym pokojową politykę monarchy, a jednocześnie zwróciła uwagę odbiorców na swoją trudną egzystencję. Nie przyniosło to jej jeszcze wtedy szerszego rozgłosu, ale zaczęły ją wspierać miej- scowe rodziny protestanckie. Dzięki nim w 1755 r. przeprowadziła się z całą rodziną do Głogowa, gdzie spotykała się przedstawi- cielami miejscowej elity (m.in. rodzin szlacheckich oraz oficerów miejscowego garnizonu). W krótkim czasie zyskała uznanie jako utalentowana autorka okolicznościowych wierszy oraz patriotycz- nych pieśni (drukowanych na ulotkach i w prasie codziennej). 13 maja 1758 r. wraz z trójką swych dzieci przeżyła tragiczny pożar miasta, co opisała w utworze Zwei Oden auf den großen Brand in Glogau (Glogau 1758; Dwie ody na wielki pożar Głogowa). Karsch w okresie pruskiej kampanii przeciw Austrii na Śląsku oraz wojny siedmioletniej napisała szereg utworów na cześć kró- la pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712—1786), sławiących jego zwycięstwa. Niebawem jej twórczość zaczęła już być szerzej znana i dotarła do Berlina. Utwory (wiersze oraz poematy) podejmujące zagadnienia grozy wojen publikowane były w śląskich almana- chach i czasopismach. Jednocześnie ze względu na pogarszający się jej stan zdrowia i w następstwie nasilającego się alkoholizmu męża, zatroskani przyjaciele skierowali ją w 1760 r. do uzdro- wiska w Cieplicach na dwumiesięczny wypoczynek. Po powrocie Anny Louisy do Głogowa komendant twierdzy — pułkownik Nicolas Ludwig von Hacke postarał się o skierowanie 45-letniego Daniela Karscha do służby w zapleczu wojska. W 1761 r., dzięki mecenasowi baronowi Rudolfowi Gotthardowi von Kottwitzowi z Bojadeł, poetka wyjechała do Berlina, gdzie wkrótce zwrócili na nią uwagę wiodący myśliciele i artyści, tacy jak: Johann Wilhelm Ludwig Gleim (1719—1803), Gotthold Ephraim Lessing (1729—1781), Moses Mendelssohn (1729—1786), Karl Wilhelm Ramler (1725—1798) i Johann Georg Sulzer (1720— 49 Karsch Anna Louisa

1779). Jednocześnie dzięki lekturze antycznych autorów (w tłu- maczeniach niemieckich) Karsch rozszerzyła swoje horyzonty edukacyjne. Gleim zaprosił ją na roczny pobyt (od jesieni 1761—do jesieni 1762 r.) w Halberstadt i Magdeburgu. W Magdeburgu uzyskała kontakt z pruskim dworem królewskim (m.in. współpracowa- ła z siostrą króla Amalią nad Passionskantate), a Uniwersytet w Helmstedt mianował ją honorowym członkiem Towarzystwa Naukowego. Wtedy zyskała większą popularność dzięki naturalnej łatwości rymowania. Równocześnie przylgnęło do niej pieszczot- liwe zdrobnienie „Karschin”. Szczytowy okres jej kariery przy- padł w momencie opublikowania w 1764 r. wybranych wierszy Auserlesene Gedichte von Anna Luisa Karschin (z biografią i wstę- pem Johhanna Sulzera), za co uzyskała wysokie wtedy hono- rarium 2000 talarów i wkrótce otrzymała miano „marchijskiej i niemieckiej Safony” (w nawiązaniu do sławnej poetki antycznej). Jednakże w późniejszym czasie jej rymy oceniane były krytycznie i klasyfikowane w ramach poezji okolicznościowej. Do najważniejszych osiągnięć literackich Anny Louisy Karsch zalicza się korespondencję — szczególnie jej listy do Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, w których wnikliwie opisano „literackie sceny” w Berlinie i Halberstadt. Zostały one wydane przez Reginę Nörtemann jako Mein Bruder in Apoll. Briefwechsel zwi schen Anna Louisa Karsch und Johann Wilhelm Ludwig Gleim. Briefwechsel 1761—1768 (Bd. 1—2. Göttingen 1996). Listy te stanowią odzwierciedlenie epoki późnego oświecenia w Prusach. Ponadto pod kierunkiem Karla Wilhelma Ramlera podejmowała się uprawiania rozmaitych innych, modnych wtedy form lirycz- nych. Tworzyła ody, elegie, hymny oraz wplatała w swe wiersze postacie i wydarzenia z antycznej mitologii. Po powrocie do Berlina ponownie żyła w trudnych warunkach, a z obietnicy przekazania jej środków na życie, którą dał jej król Fryderyk Wielki podczas audiencji 11 sierpnia 1763 r., nie wywiązano się. Jedynie utrzymywała się z darmowych posiłków i skromnej renty z niewielkiego majątku, jaki posiadała (dzięki opublikowaniu w 1764 r. w Berlinie zbioru wierszy Auserlesenen Gedichte, które zapewniły jej skromny byt). W 1778 r. Annę od- wiedził w Berlinie Johann Wolfgang von Goethe (1749—1832), z którym później prowadziła korespondencję. Karsch dedykowała mu m.in. wiersz Schön gutten Morgen Herr Doktor Göth. Goethe zaś poświęcił jej jeden z aforyzmów: Wahrheitsliebe zeigt sich da rin, daß man überall das Gute zu finden und zu schätzen weiß Karsch Anna Louisa 50

(Miłość do prawdy ukazuje się w tym, iż wie się jak odnaleźć dobro i jak je cenić). Dopiero w 1789 r. z polecenia Fryderyka Wielkiego wybudo- wano jej mały dom w Berlinie i dzięki temu ostatnie lata życia spędziła w znośnych warunkach. Ów okres był też dla niej najbardziej literacko owocny. Jako autorka wydawanych w związku z różnymi uroczystościami wierszami (z okazji wesel, chrzcin, urodzin czy też pogrzebów) i panegiryków dla wysoko urodzonych adresatów zdołała wejść w obszar poezji uprawianej wcześ- niej jedynie przez mężczyzn. Uznanie twórczości zyskała przede wszystkim dzięki faktowi, że jako autorka nie reprezentowała wyższego wykształcenia i nie aspirowała do poziomu tzw. poezji uczonej. Była przede wszystkim podziwiana za naturalny talent i umiejętność tworzenia utworów na każdą okazję oraz świetną improwizację. Cechą jej utworów, będącą jedną z konsekwencji przyjętej przez nią postawy naturalności, jest ścisły związek z biografią. Ważnym wyróżnikiem jej twórczości w dużej mierze była postawa patriotyczna, zwłaszcza podziw dla osiągnięć monarchy. Anna Karsch pomimo ekonomicznych, edukacyjnych i ideologicznych ograniczeń osiągnęła znaczący sukces i stała się przykładem emancypacji w duchu oświecenia. Podczas podróży do Frankfurtu nad Odrą zachorowała i wkrót- ce zmarła 12 października 1791 r. (mając 69 lat). Pochowana została na cmentarzu w Berlin-Mitte w sąsiedztwie kościoła św. Zofii. Na północnej ścianie świątyni ufundowano jej pamiątko- wą tablicę, a na grobie umieszczono napis: „Kennst Du, Wandrer, sie nicht / So gehe und lerne sie kennen” („Nie znasz jej wę- drowcze, więc idź i poznaj ją”). W 1792 r. pośmiertnie w Berlinie ukazały się Gedichte z biografią autorstwa jej córki Caroline Luise von Klencke. Również jej wnuczka Helmine von Cezy zajmowała się poezją. Anna Karsch ma znaczący dorobek literacki (szczegółowe zestawienie jej utworów zawiera Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung aus dem Quellen — Bd. 4/1 w opracowaniu redakcyj- nym Karla Goedekego i Edmunda Goethego). Wśród jej utworów są (w układzie chronologiczno-alfabetycznym) m.in.: Ode an das zerstörte Cüstrin (b.m.w., ok. 1750—1770); Freudige Empfindungen redlicher Herzen, die wegen des verliehenen herrlichen Sieges dem höchsten Dank opferten, welchen Se. Königl. Majest. von Preussen den 5. December 1757. bey Fröbelwitz, zwischen Neumarck und Lissa über die Oesterreichische grosse Armee erfochten haben, beschrieben von Anna Louisa Karschin, geb. Dürbachin... (Glogau 51 Karsch Anna Louisa

1757); Die gedemüthigten Russen zur Ehre Gottes und des Grossen Friedrichs am Tage der öffentlichen Freude beschrieben (Glogau 1758); Friedrich der Beschützer und Liebenswürdige. Besungen den 24. Jenner 1759 (b.m.w. 1759); Den 3. November 1760. gross durch den Sieg des Königs bey Torgau, beschrieb Anna Louisa Karschin gebohrne Dürbachin (Glogau 1760); Idyllen (Halberstadt 1762); Sammlungs-Plan zur Herausgabe der Gedichte der Frau A.L. Karschin (Magdeburg 1762); Gesänge bey Gelegenheit der Feierlichkeiten Berlins (Berlin 1763); An ihro Königliche Hoheit die Herzogin von Braunschweig (Berlin 1764); Auserlesene Gedichte (Berlin 1764, 2010); Einige Oden über verschiedene hohe Gegenstände (Berlin 1764, München 19902); Poetische Einfalle (Berlin 1764); Lied an die versammleten Freymäurer, von A. L. Karschin. Den 5. Julii 1767 (Berlin 1767); Anna Louisa Karschin Ode an den Herrn Oberhofprediger Sack in Berlin am Hochzeittage seines Sohnes mit der Jungfer Spalding (Berlin 1770); Dem Hochfürstlich — Hessencasselschen Bibliothecario und Antiquario Herrn Rath Raspe bey Seiner Eheverbindung mit der Demoiselle Langen, gewidmet von Anna Louisa Karschin, am Hochzeitabend den 9. April 1771 (Berlin 1771); Wiegenliedchen dem Sack — und Spaldingschen Enckel zu Magdeburg, gewidmet von Anna Louisa Karschin geb. Dürbachen (Berlin 1771); Gesang auf die Eheverbindung Kochischen Acteurs Herrn Henkens mit ... Mademoiselle Schickin ... den 12ten April 1772 (Berlin 1772); Neue Gedichte (Mietau—Leipzig 1772); Zur Ehefeyer des Herrn Doctor und Stadtphysicus Pyls und Seiner vermählten Demoiselle Rehbelt geweihet von ihrer Freundinn A.L. K. Berlin den 4. Julii 1780 (Berlin 1780); Zuruf an den Fremdling beym Sarge des großen Friedrichs den 18. August 1786 von A. L. Karschin (Berlin 1786) oraz Gedichte von Anna Louisa Karschin, geb. Dürbach nach der Dichterin Tode nebst ihrem Lebenslauff (Berlin 1792, 17972).

Bibliografia

J. K r e b s: Schlesische Zustände im ersten Jahrhunderte der preussis chen Herrschaft. Ein Beitrag zur Cultur- und Sitten-Geschichte Schlesiens in vertrauten Briefen eines dem Tode entgegengesanden. Breslau 1840, s. 375; F.H. L e w e s t a n: Karschin, właściwie Karsch (Anna Ludwika). W: Encyklopedyja powszechna [S. Orgelbranda]. T. 14. Warszawa 1863, s. 263; H. P a l m: Karsch, Anna Louisa. In: Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 15. Leipzig 1882, s. 421—422; Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung aus dem Quellen. Hrsg. K. G o e d e k e, E. G o e t h e. Bd. 4/1. Dresden Klimas-Błahutowa Maria 52

1916, s. 291—297; A. L u b o s: Geschichte der Literatur Schlesiens. Bd. 1. München 1960, s. 183—185; M. Urbanowicz: Z dziejów literatury niemie ckiej na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Red. J. G i e r o w s k i. Wrocław 1964, s. 12—13; M. Urbanowicz: Oświecenie w literaturze niemieckiej na Śląsku. Wrocław 1965, s. 30—33; M. S z y r o c k i: Historia literatury niemieckiej. Zarys. Wrocław 1971, s. 249; 418; G. H a y: Karsch Anna Louisa, geborene Dürbach. In: Neue Deutsche Biographie. Bd. 11. Berlin 1977, s. 299—300; H. S c h l a f f e r: Naturpoesie im Zeitalter der Aufklärung. Anna Luisa Karsch (1722—1791). Ein Portrait. In: Deutsche Literatur von Frauen. Hrsg. G. Brinker-Gabler. Bd. 1. München 1988, s. 313— 324; J. Maliszewski: J.W. Goethe na Śląsku. O podróży poety w 1790 roku. Opole 1993 (passim); U. P o t t: Briefgespräche. Über den Briefwechsel zwischen Anna Louisa Karsch und Johann Wilhelm Ludwig Gleim. Mit einem Anhang bislang ungedruckter Briefe aus der Korrespondenz zwischen Gleim und Caroline Luise von Klenke. Göttingen 1998; W. K u n i c k i: Karsch Anna Louisa. W: Encyklopedia Wrocławia. Red. J. Harasimowicz [i in.] Wrocław 2000, s. 338; M. C z a r n e c k a: Wieszczki. Rekonstrukcja kobiecej genealogii w hi storii niemieckiej literatury kobiecej od połowy XIX do końca XX wieku. Wrocław 2004, s. 45, 215; P. K a r w o w s k i: Nieznane związki Goethego ze Śląskiem i Ziemią Lubuską. „Pro Libris. Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne” 2006, nr 4(17), s. 64—66; A. Ł a c h o w s k a: Karsch Anna Louisa. W: Encyklopedia ziemi głogowskiej, z. 66/67. Red. A. B o k [i in.]. Głogów 2007, s. 17—18; A. T a l a r c z y k: Literatura piękna ziemi chojeńskiej na obszarze (dawnej) Nowej Marchii — projekt badawczy dla polskich germanistów. Uwagi wstępne. „Rocznik Chojeński” 2011, T. 3, s. 111—113; A. Żbikowska-Migoń: Książka lite racka w śląskim repertuarze wydawniczym w latach 1750—1820. Rozpoznanie wstępne. W: Śląska republika uczonych. Red. M. H a ł u b, A. M a ń k o ‍‑ M a t y s i a k. T. 5. Dresden—Wrocław 2012, s. 229—240; I. P u c h a l s k a: Improwizacja poetycka w kulturze polskiej XIX wieku na tle europejskim. Kraków 2013, s. 65—67, 73—74; I. K o r d i n: Individualität in der Briefliteratur des 18. Jahrhunderts: Louise Gottsched, Anna Louisa Karsch, Heinrich von Kleist. Würzburg 2014. Marek Robert Górniak

Klimas-Błahutowa Maria, właściwie Maria Jadwiga Klimas -Błahutowa; kryptonimy: M.K.B., (M.K.B.), MKB, (MKB) (1909— 1994); powieściopisarka, publicystka. Urodziła się 8 kwietnia 1909 r. w Koziegłowach, obecnie powiat myszkowski w woje- wództwie śląskim, jako córka Leona Klimasa i Marii ze Stanków. Ojciec początkowo był sekretarzem Sądu Gminnego, po I wojnie światowej został obrońcą sądowym, a następnie, po weryfikacji prawników w Polsce Ludowej, adwokatem. Mieszkała wraz z rodzicami w Dąbrowie Górniczej. W 1920 r. zmarła jej matka. 53 Klimas-Błahutowa Maria

Maturę uzyskała w 1928 r. w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Emilii Plater w Sosnowcu. W latach 1928—1932 studiowa- ła polonistykę i germanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. 25 czerwca 1937 r. uzyskała dyplom magistra na podstawie pracy pt. Studium o nowelach Bolesława Prusa. 10 lipca 1932 r. w kościele pw. św. Anny w Krakowie wyszła za mąż za Romana Błahuta, pracownika umysłowego firmy naftowej Karpaty, z którym miała dwoje dzieci: syna Jerzego (ur. 1940) oraz córkę Ewę (ur. 1948). Po uzyskaniu tytułu magistra podjęła bezpłatną praktykę w Państwowym Gimnazjum i Liceum Męskim im. Waleriana Łukasińskiego w Dąbrowie Górniczej, a rok póź- niej otrzymała płatną posadę polonistki w Prywatnym Żeńskim Gimnazjum i Liceum im. Emilii Zawidzkiej w Dąbrowie Górniczej. Podczas II wojny światowej w ramach tajnego nauczania pra- cowała jako nauczycielka języka polskiego i historii. W lutym 1945 r. podjęła obowiązki polonistki i wychowawczyni młodzieży w Liceum im. Emilii Zawidzkiej, organizując pracę szkoły w warunkach powojennych oraz przeprowadzając pierwsze matury, w tym także eksternistyczne. Po zakończeniu pierwszego roku szkolnego w Polsce Ludowej przeniosła się do Katowic, zarzucając definitywnie pracę w szkolnictwie. Mieszkała przy ul. Wapiennej i ul. Kruczkowskiego. W 1939 r. debiutowała na antenie Radia Katowice esejem Zagłębie w literaturze polskiej. W 1947 r. wydała napisaną w latach okupacji powieść Na hałdach rosną ludzie, która ukazała się nakładem Spółdzielni Księgarskiej „Ognisko” w Katowicach. Wstęp do niej napisał Gustaw Morcinek, który podkreślił, że na literackiej scenie regionu pojawił się ktoś — obok niego samego — kto zajął się tematem robotniczym nie z perspektywy snobizującego pisarza, co było zapewne aluzją do zakazanego wówczas pisarstwa Juliusza Kadena-Bandrowskiego, ale z perspektywy rea- listycznej, ukazującym prawdziwe życie okręgu przemysłowego z jego wszystkimi problemami. Zdzisław Hierowski po kilku latach wskazał z kolei na błędy i niedoskonałości wspomnianej powieści. Obaj dostrzegli jednak w Marii Klimas-Błahutowej utalentowaną pisarkę, reprezentującą Zagłębie ubogie w owym czasie w literackie talenty. Na hałdach rosną ludzie należy również uznać za prozę mającą już cechy realizmu socjalistycznego, choć oczywiście w znacznie ograniczonym zakresie w porównaniu do kolejnych trzech publikacji autorki (Miasto pod łuną, Kamienna róża oraz Przedmieście). Klimas-Błahutowa Maria 54

W 1952 r. nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” uka- zała się powieść Miasto pod łuną, którą wznowiono w 1953 r. Pierwotny tytuł Seweryna matka nasza stawiał w centrum hutę „Sewerynę”, wokół której toczyło się życie wszystkich mieszkań- ców miasta (pozbawionego w tekście nazwy). Trzeba dodać, że wspomniana metropolia to bardziej idea miasta zrzucającego jarz- mo niemieckiej niewoli i przyjmującego z entuzjazmem socjalizm, aniżeli opis konkretnej gminy czy powiatu. Oczywiście, można by uznać, że przywołane miasto to Sosnowiec czy Dąbrowa Górnicza, jednak dowodów na słuszność tych przypuszczeń w tekście nie ma. Pewne jest, że fabuła została osadzona w Zagłębiu, a dokład- niej na jego pograniczu. W 1952 r. opublikowała także reportaż Kobiety Ziemi Opolskiej, którego wydawcą był Wojewódzki Komitet Wyborczy Frontu Narodowego w Opolu. W następnym roku nakładem Czytelnika ukazało się opowiadanie Kamienna róża z posłowiem Wilhelma Szewczyka. W latach 1955—1956 na antenie Radia Katowice była emitowana jej powieść radiowa Nowakowie. W 1956 r. ponownie w Czytelniku wydała powieść Przedmieście, za którą w 1957 r. otrzymała nagrodę literacką miasta Katowic. Był to ostatni utwór prozatorski tej autorki, który mieścił się w stylistyczno-tematycz- nych ramach realizmu socjalistycznego. Powieść nosiła pierwot- nie tytuł Młodość, a jej fabuła została umieszczona na terenie Katowic. Na jej kartach można odnaleźć Pałac Młodzieży, a tak- że przeczytać opis budowy prawdopodobnie fińskich domków w Bogucicach. W 1958 r. Maria Klimas-Błahutowa wydała ponownie swój powieściowy debiut Na hałdach rosną ludzie, który przeredago- wała i nadała mu nowy tytuł Drogi do domu. Utwór ukazał się w oficynie Nasza Księgarnia, a jego adresatem była młodzież. W 1962 r. opublikowała w oficynie Czytelnik swoją najlepszą powieść Siedem krów tłustych, która doczekała się w sumie czterech edycji. Autorka była za nią wielokrotnie chwalona przez kry- tyków. Wilhelm Mach pisał na przykład, że to powieść harmonijna w formie, po męsku zamaszysta w zabudowie szerokiej panoramy epickiej i po kobiecemu czuła, wrażliwa i skrzętna w utrwalaniu zmiennej, przelotnej urody drobnych rzeczy. W 1964 r. na ła- mach Radia Katowice w audycji przygotowanej przez Aleksandra Widerę autorka opowiedziała o swojej pracy nad tym utworem. Jego pierwotny tytuł brzmiał Rodzina Wincklerów, gdyż opowiada dzieje Franza Wincklera oraz jego obu żon, ale także jest historią Katowic, a dokładniej początków jej miejskiego rozdziału. 55 Klimas-Błahutowa Maria

W 1965 r. ukazała się kolejna powieść — Dziewczyna z Wieży Babel, wznowiona w 1970 r., o krystalizowaniu się świadomo- ści narodowej u młodej dziewczyny ze Śląska tuż po wojnie. Prawdopodobnie o tej publikacji myślała pisarka we wspomnianej audycji radiowej, gdy w 1964 r. mówiła, że pracuje właśnie nad powieścią pt. Śmiejąca się Polka. Ten ostatni bowiem tytuł nigdy nie został wydrukowany, a zatem mogło chodzić o Dziewczynę z Wieży Babel. W 1969 r. w Wydawnictwie Literackim opublikowano powieść Skandal w niebie nakreślającą złożony obraz spo- łeczeństwa zachodnioniemieckiego. W 1973 r. Czytelnik wydru- kował powieść rodzinną z szerokim tłem obyczajowo-społecznym i politycznym oraz galerią różnobarwnych postaci pt. Drzewo życia, którą następnie wznowił w 1977. W 1976 r. nakładem „Iskier” ukazała się powieść Mister Universum, którą ponownie wydrukowano w 1978. Wreszcie rok 1979 przyniósł ostatnią po- wieść Głowa do góry, która wyszła nakładem Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Oprócz powieści i opowiadań Klimas-Błahutowa napisała także utwór sceniczny w jednym akcie W górniczym domu (1949), który nie został jednak opublikowany ani wystawiony. Od 1947 r. należała do Związku Zawodowego Literatów Polskich (od 1949 Związku Literatów Polskich). W 1972 r. zosta- ła przyjęta do warszawskiego oddziału ZLP. Była związana z ze- społami redakcyjnymi „Życia Literackiego” (1951—1956), „Śląska Literackiego” (1952—1956), „Przemian” (1956—1957) i „Panoramy” (1958—1970). W ostatnim periodyku w latach 1964—1967 pub- likowała cykl felietonów o tematyce kulturalnej pt. Zwierzenia za trzy grosze. Ponadto drukowała teksty literackie, krytyczne oraz publicystyczne w „Kulturze”, „Polityce”, „Nowej Kulturze”, „Trybunie Robotniczej”, „Dzienniku Zachodnim” (np. powieść Miasto pod łuną w odcinkach w 1951 r.), „Trybunie Opolskiej” (np. powieść Dziewczyna z Wieży Babel w odcinkach w 1965 r.). Poza nagrodą literacką miasta Katowic za książkę Przedmieście, którą otrzymała w 1957 r., zdobyła także III nagrodę w konkursie literackim WRN i Oddziału ZLP w Katowicach za reportaż Pokolenie, które dojrzewa (1952). Uhonorowano ją również Medalem X-lecia PRL (1956) oraz Złotą Odznaką Zasłużonego w Rozwoju Województwa Katowickiego (za zasługi w dziennikarstwie) (1964). Od 1949 r. należała do PZPR. W partii pełniła różne funkcje, m.in.: II sekretarza, a następnie I sekretarza POP przy katowickim oddziale ZLP, a także członka komisji kultury przy Komitecie Miejskim PZPR w Katowicach. Ponadto należała do zarządu wo- Klimas-Błahutowa Maria 56 jewódzkiego Towarzystwa Szkoły Świeckiej oraz była członkiem Rady Kultury przy WRN w Katowicach. Zmarła 11 grudnia 1994 r. w Katowicach.

Bibliografia

M. Klimas-Błahutowa: Na hałdach rosną ludzie. Powieść z życia Zagłębia Dąbrowskiego. Przedmowa G. M o r c i n e k. Katowice 1947; W górni czym domu. [Utwór sceniczny w 1 akcie]. 1949; Miasto pod łuną. Warszawa 1952; Kobiety Ziemi Opolskiej. Opole 1952; Kamienna róża. Posłowie W. S z e w c z y k. Warszawa 1953; Nowakowie. [Powieść radiowa]. Polskie Radio Katowice 1955— 1956; Przedmieście. Warszawa 1956; Drogi do domu. Warszawa 1958 [II zmie- nione wyd. Na hałdach rosną ludzie]; Siedem krów tłustych. Warszawa 1962; Dziewczyna z Wieży Babel. Warszawa 1965; Skandal w niebie. Kraków 1969; Drzewo życia. Warszawa 1973; Mister Universum. Warszawa 1976; Głowa do góry. Warszawa 1979 [druk ukończono w grudniu 1978 r.]. Opracowania (wybór): W. S z e w c z y k: Okupacyjne dzieje miasta. „Śląsk Literacki” 1952, nr 3/4, s. 131—135; Z. H i e r o w s k i: Spór o „Miasto pod łuną”. „Życie Literackie” 1952, nr 20, s. 11; L. F l a s z e n: Portret kobiety proletariackiej. „Śląsk Literacki” 1953, nr 8, s. 127—128; A. W i d e r a: Portret literacki Marii Klimas-Błahutowej. Omówienie twórczości pisarki, fragmenty jej powieści. Rozmowa z autorką. Reż. B. Brzezińska. [Audycja]. Polskie Radio Katowice [1964]. Archiwum przejściowe, AP 927; M. F a z a n: Z kroniki kulturalnej lat 1945—1963. Życie literackie i teatralne. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 213—265; M. F a z a n, W. N a w r o c k i: Katowickie środowisko litera ckie w latach 1945—1967. Katowice 1969, s. 175—176; A. W i d e r a: Miasto pod łuną. (O pisarstwie Marii Klimas-Błahutowej). „Zaranie Śląskie” 1980, z. 2, s. 326—343; J. Górdziałek: O sztuce pisarskiej M. K. B. „Zaranie Śląskie” 1985, z. 3/4; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobiblio graficzny. T. 4. Red. J. Czachowska, A. S z a ł a g a n. Warszawa 1996, s. 152; K. B e r e t a: Miasto pod łuną jako przykład zagłębiowskiej prozy reali zmu socjalistycznego. „Śląskie Miscellanea” 2011, T. 24, s. 91—102. Autor o sobie: B. J u r a s z: Z wizytą u autorki „Przedmieścia”. W pracow niach śląskich pisarzy. „Trybuna Robotnicza” 1957, nr 64. Dokumenty: [Akt urodzenia Marii Jadwigi Klimas wraz z załącznikiem]. nr 158/1909. Zespół archiwalny Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Koziegłowach 1869—1914. Archiwum Państwowe w Częstochowie; Teczki akt dyplomowych 1927—1951. KM 56. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego; Prace magisterskie 1927—1951. KM 57. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego; J. Pierzchała: Korespondencja. Listy 20—46, k. 41—88. R5071 III/2. Biblioteka Śląska; [Teczka osobowa Marii Klimas-Błahutowej z ZLP w Warszawie]. Biblioteka Śląska [brak sygnatury, nieopracowana]. Katarzyna Kuroczka 57 Kuchler Jakob

Kuchler Jakob* (ok. 1524—ok. 1571), warianty nazwiska: Cuchler Jacob; Kuchlerus Jacobus; Cuchlerus Jacobus. Urodzony w Jeleniej Górze, cesarski poeta uwieńczony. Immatrykulował się w Uniwersytecie Lipskim w zimowym semestrze 1543 r., a następnie w Akademii Wittenberskiej we wrześ- niu 1545 r. Z tego okresu pochodzi Elegia de angelis Deo placen tibus et excubias agentibus pro ecclesia, wydana po raz pierwszy w Wittenberdze w 1545, a więc był tam jeszcze za życia Lutra (zm. 22 lutego 1546 r.). Prawdopodobnie nie zdołał go jednak poznać, gdyż w październiku 1545 r. Luter opuścił Wittenbergę i wyjechał do Mansfeld. Należał natomiast do kręgu bezpośrednich uczniów Filipa Melanchtona. W czasie studiów zawarł znajomość z wieloma Polakami, m.in. z Janem Kośmidrem z Poznania, Janem Chryseusem ze Wschowy, Stanisławem Niegolewskim. Opuścił wówczas Wittenbergę bez uzyskania stopnia magistra, ale prawdopodobnie zdobył go później, bywając jeszcze w Wittenberdze lub na królewieckiej Albertynie. Po studiach w Wittenberdze szybko znalazł się na dworze magnata wielkopolskiego Andrzeja Górki (1500—1551), kasztelana poznańskiego. W latach 1547—1550 był wychowawcą jego młodszych synów Andrzeja i Stanisława, których uczył łaciny, niemieckiego, retoryki i poetyki. W tym samym czasie pozostawał też na usługach księcia Albrechta Hohenzollerna, który wielokrotnie się z Górką spotykał i kore- spondował. Był klientem Hohenzollerna aż do jego śmierci i utrzy- mał z dworem królewieckim częste kontakty. Potwierdza to m.in. jego twórczość panegiryczna. Opiewał bowiem w uroczystym epitalamium ślub księcia Albrechta z Anną Marią, księżniczką brun- szwicką, tytułując się wówczas wychowawcą młodszych synów Górki. Sam kasztelan poznański nie był obecny na ślubie, oba- wiając się gniewu króla Zygmunta Augusta, choć gościł u siebie w Poznaniu księżniczkę, gdy ta była w drodze na swoje zaślubi- ny. Kuchler osobiście uczestniczył w uroczystościach weselnych w Królewcu, w czasie których opublikował ten utwór. Tamże poeta miał wsparcie dwóch przyjaciół: zięcia Melanchtona Georga Sabinusa i pisarza luterańskiego Eustachego Trepki. Jak można przypuszczać na podstawie aluzji zawartych w utworach, to właś- nie z rąk Georga Sabinusa Kuchler uzyskał tytuł poety uwień-

* Hasło opracowane na podstawie badań przeprowadzonych w ramach pro- jektu „Łacińska poezja biblijna na Śląsku w XVI i XVII wieku”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w latach 2012—2016 (nr UMO 2011/03/D/ HS2/02786). Kuchler Jakob 58 czonego i dlatego uważał go za swego mentora i mistrza. Ponadto znajomość z Sabinusem świadczy też o wpływie Melanchtona na jego działalność reformacyjną i publikowaną twórczość, z dumą bowiem podkreślał, że należał do grona jego uczniów. Natomiast Trepka był wcześniej wychowawcą synów Górki, zwłaszcza najstarszego Łukasza, a od 1546 r. osiadł w Królewcu, zajmując się działalnością reformacyjną na zlecenie księcia. Czy od książęcego wesela Kuchler przebywał na dłużej w Królewcu, czy tylko często tam gościł, do końca nie jest pewne. Prawdopodobnie kontynu- ował studia humanistyczne na królewieckiej Albertynie, którą wychwalał we wspomnianym utworze weselnym. W każdym razie w listopadzie 1551 r., na krótko przed śmiercią Andrzeja Górki, w Królewcu wydaje wraz z kilkunastoma innymi utworami, na- pisany jeszcze w Poznaniu poemat pod tytułem Historia Jonae carmine elegiaco. Ten nacechowany luterańską doktryną zbiorek poetycki został dedykowany Janowi Tarnowskiemu, kasztelano- wi krakowskiemu (1488—1561), który również pozostawał w do- brych relacjach z księciem Albrechtem. W zbiorku tym znajduje się ponadto elegia dedykowana królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi, w której poeta namawia polskiego króla do wprowa- dzenia luteranizmu w Rzeczypospolitej, a także utwór pochwalny dla Georga Sabinusa i epitalamium dla Eustachego Trepki, którego wesele odbyło się w 1549 r. W czasie działalności na terenie Rzeczypospolitej i Prus Kuchler utrzymywał też kontakty ze śląskimi humanistami. Świadczy o tym fakt, że był obecny na weselu Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką jako dworzanin Jana, księcia ziębickiego i z tej okazji we Wrocławiu, w oficynie Kryspina Scharffenberga w 1553 r., opublikował epitalamium, w którym opisał wspaniałe uroczystości i przybyłych gości, w tym Górków, Łaskich i Tarnowskich. Jest to najstarszy ze znanych obecnie druków z oficyny Kryspina Scharffenberga. Dedykował go Mikołajowi Radziwiłłowi, który w tym samym roku przeszedł na protestantyzm. W następnych latach wrócił na służbę do Górków. Towarzyszył zapewne swojemu wycho- wankowi Stanisławowi w peregrynacjach studenckich. Stanisław przebywał najpierw na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, gdzie wykładał Sabinus, a następnie w Wittenberdze. Stanisław Górka immatrykuluje się na uniwersytecie wittenberskim w maju 1554 r. i wkrótce zostaje rektorem honorowym (15 maja 1554 r.). Można przypuszczać, że Kuchler przy współudziale Sabinusa uła- twił Górce zawrzeć znajomość z Melanchtonem, który dyskretnie wspierał Polaka w sprawowaniu tej funkcji i nawet sam napisał 59 Kuchler Jakob dlań mowę pożegnalną, gdy ów tę godność oddawał. Jak podaje Kazimierz Lepszy, to właśnie Kuchler zapoznał Stanisława Górkę z innym Ślązakiem Johannem Seckerwitzem, który z okazji ty- tulatury Górki publikuje parafrazy psalmów, dedykowane na tę okoliczność młodemu polskiemu magnatowi. Zapewne to wówczas Melanchton przekonał młodego Górkę do konwersji na luteranizm i wzięcia udziału w wyprawie inflanckiej w interesie księcia pruskiego w 1557 r. W następnych latach Kuchler nadal działał na terenie Wielkopolski, nie tracąc jednak kontaktów z księciem Albrechtem i jego zwolennikami. Prawdopodobnie wielokrotnie odgrywał rolę poufnego książęcego wysłannika w różnych sprawach. W korespondencji Albrechta znajduje się wzmianka świadcząca o tym, że w czasie obecności w Królewcu w 1558 r. miał pośredniczyć w przekazaniu ze skarbca książęcego jakiejś sumy dla Stanisława Ostroroga (1519—1568), ale uprzedził go Eustachy Trepka i książę martwił się, by z tego powodu Kuchler nie został podejrzany o de- fraudację tych pieniędzy. W 1558 r. opisał ślub młodego Andrzeja Górki. Uroczyste epitalamium drukuje w Szamotułach, na zamku Łukasza Górki. W 1559 r. wychwala natomiast zaślubiny Andrzeja Opalińskiego z Katarzyną, córką Janusza Kościeleckiego, wojewody sieradzkiego. Utwór ten również publikuje w Szamotułach. Natomiast w dniach 15—19 maja 1560 r. pisze w Poznaniu z kolei epicedium na śmierć umiłowanego mistrza Filipa Melanchtona — Memoriae optimi praeceptoris — zmarłego 19 kwietnia 1560 r. Z tonu utworu wynika, że pozostawał z nim w dużej zażyłości, wzywa go po imieniu (Melanchton pozwalał swoim uczniom na tego rodzaju poufałość), ale też z głęboką czcią nazywa go nauczycielem, ojcem i patronem. Jego śmierć traktuje jako osobiste nie- szczęście. Wynika z tego, że po studiach jego kontakty z mistrzem nie ustały, Kuchler pośredniczył zapewne wraz z Sabinusem i Trepką w kontaktach z Albrechtem, środowiskiem wielkopolskich luteranów i dzięki temu uczestniczył w rozprzestrzenianiu się wpływów melanchtońskich na Wielkopolskę i we wspólnej z Hohenzollernem polityce niemieckiego reformatora. W tym samym roku umiera też Sabinus. Jego uczeń i zarazem przyjaciel Kuchlera, Johann Boticher publikuje Oratio de vita [...] Georgii Sabini (1561). W wydaniu drugim tegoż żywota Sabinusa z 1563 r. na końcu zamieszczono epitafia napisane przez Kulchlera, który podpisał się wówczas jako: Jacobus Cuchlerus Silesius artium magister et palatini Syradiensis secretarius, tj. sekretarz wojewody sieradzkiego Janusza Kościeleckiego, starosty generalnego Kuchler Jakob 60

Wielkopolski. Druk ten jako jedyny potwierdza uzyskanie przez Kuchlera magisterium. Być może dopiero wtedy postarał się o nie w Wittenberdze. Gdy Kościelecki zmarł 8 grudnia 1564 r., poeta wydał w Wittenberdze 1565 epicedium na jego cześć. Po śmierci Kościeleckiego Kuchler opuścił Poznań. W 1565 r. był już sekretarzem miejskim w Gdańsku, tak podpisuje bowiem wydane 1 stycznia 1566 r. w Gdańsku wznowienie Historia Ionae, tym razem z dedykacją dla senatu gdańskiego. W Bibliotece Miejskiej (obecnie Gdańska Biblioteka PAN) zachował się egzem- plarz Jonasza z 1566 r., natomiast w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu wydanie królewieckie z 1551 r. Bez wątpienia utwór ten był luterańską odpowiedzią na znany w Polsce utwór antyrefor- macyjny Jana Dantyszka Ionas propheta. Podczas gdy Dantyszek krytykował w swoim utworze wpływy luterańskie w Gdańsku, Kuchler krytykuje katolickie. W pierwotnym znaczeniu utwór Kuchlera nie odnosił się do Gdańska, ale od początku manife- stował poglądy reformacyjne i był rodzajem luterańskiej parenezy skierowanej do obywateli Rzeczpospolitej, mógł mieć wtedy na myśli katolicki Kraków, jak można sądzić po pierwotnych dedyka- cjach i treści utworów zawartych w całym zbiorku. Zapewne jednak przedruk Jonasza rozsławił go w środowisku gdańskich pro- testantów i służył wzmocnieniu ich pozycji w mieście. Wiadomo, że funkcję gdańskiego sekretarza sprawował jeszcze w 1568 r. Tak bowiem podpisał swoją elegię na śmierć księcia Albrechta, którą ofiarował jego synowi Albrechtowi Frydrychowi, margra- biemu brandenburskiemu. Prawdopodobnie po śmierci protektora opuścił Gdańsk i wrócił do Poznania, gdzie w 1570 r. opubliko- wał epicedium na śmierć Katarzyny z Górków Działyńskiej, żony Rafała Działyńskiego, kasztelana brzesko-kujawskiego. Wiadomo, że mieszkał w Poznaniu jeszcze w 1571, ale nie udzielał się już wtedy politycznie i literacko, dokładna data jego śmierci nie jest znana. Pozostawił po sobie twórczość w większości okolicznościową, nacechowaną panegiryzmem i luterańską dewocyjnością. Mają one przede wszystkim wartość historyczną, gdyż zawierają wiele cennych wiadomości dotyczących ważnych wydarzeń politycznych i religijnych, w których Kuchler bezpośrednio uczestniczył. Większą wartość posiadają wiersze religijne. Johnius, znając zbiorek wydany w Królewcu, oceniał, że jest to twórczość obdarzona urokiem, aczkolwiek zawiera pewne błędy w metryce. Kuchler utrzymywał kontakty ze śląskimi humanistami. Znał Johannesa Seckerwitza, z którym miał styczność w Wittenberdze 61 Kuchler Jakob podczas rektoratu Stanisława Górki w 1554 r. Znał też na pew- no Heinricha Martina z Żagania, który był profesorem teologii w Wittenberdze. Jego twórczość miała wpływ na utwory kilkana- ście lat młodszego Ślązaka z Rud Laurentiusa Fabriciusa, który mógł go poznać w Królewcu, gdzie Fabricius tworzył, publikował i nauczał w latach 1562—1571. Poza tym Fabricius był też uczniem Melanchtona i klientem księcia Albrechta. Kuchler mógł też znać Adama Schroetera, gdyż obaj uczestniczyli w weselu Zygmunta Augusta i Katarzyny Habsburżanki oraz opublikowa- li utwory weselne na cześć królewskiej pary, ponadto Kuchlera i Schroetera łączyły sprawy Łaskich, Górków i Kościeleckich. Trudno ustalić związki rodzinne Kuchlera. Jego ojcem mógł być Valentin Kuchler z Jeleniej Góry. Odnotowano też Hierimiasa Kuchlera z Jeleniej Góry, który immatrykulował się na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą w 1549 r., był też w Królewcu i mógł być bratem Jakoba. Ponadto wydaje się dość prawdopodobne, że krewnym Jacoba Kuchlera (bratankiem?) był Elias Cuchler, rektor gimnazjum w Zgorzelcu.

Bibliografia

J. K u c h l e r: Elegia de angelis Deo placentibus et excubias agentibus pro ecclesia. Witebergae 1545; In Nuptias Illvstrissimi Principis Ac Domini, Domini Alberti Marchionis Brandeburgensis [...] Carmen gratulatorium a Iacobo Kuchlero [...] scriptum. Regiomonti 1550; Historia Ionae carmine elegiaco tractata a Iacobo Cuchlero Hyrsbergense. Cui addita sunt alia nonnulla sacri argumenti poemata eodem authore. Regiomonti 1551; De nuptiis Poloniae regis Sigismundi secundi Augusti et Catharinae Regis Ferdinandi filiae Epithalamion. Vratislaviae 1553; Epithalamion de nuptiis Illustris et Magnifici Domini. D. Andreae comitis et heredis in Gorka. Gnesnen Valcen [et]c Capitanei [et] Magnificae Dominae. D. Barbarae de Folsteyn. Hirsbergense—Schamotuli 1558; Epithalamion in nuptias clarissimi viri domini Stephani Micani medicinae dictoris et honestissimae virgi nis Annae filiae olim nobilis Ioannis Viliczinski Rescii civis Posnaniensis Iacobo Kuchlero Hirsbergensi Authore. [S. l., 1558]; In nuptias Generosi ac vere nobilis Domini D. Andreae Opalensky et Praestantissimae omnibusq[ue] virtutibus orna tissimae Virginis Catharinae Filiae Magnifici Domini, D. Ianusij a Cosczielecz, Palatini Siradiensis Maioris Poloniae generalis Naclensiq[ue] Capitanei. Carmen nuptiale Scriptum a Iacobo Kuchlero Hirsbergen Silesio. Schamotuli 1559; De vita et obitu Georgii Sabini oratio M. Iohannis Boticheri Rupinensis. Ad finem adiecta sunt epitaphia conscripta a clarissimo viro d. Iacobo Cuchlero Silesio Palatini Syradiensis secretario. Witebergae 1563; Epicedion in funere illustris et magnifici Domini D. Ianusii a Kosczielecz palatini Siradiensis Maioris Poloniae Generalis Naclensisque capitanei, qui obiit Posnaie 8 decembris anno 1564. Scriptum Posnaniae a Jacobo Cuchlero Hirsbergensi Silesio. Witebergae 1565; Epithalamion de nuptiis ornatissimi viri doctrina et virtute praestantis d. Ioannis Kuchler Jakob 62

Boccatii inclytae Rei Publicae Gedanensis secretarii et honestissimae virginis Elisabethae, filiae honestii pieque defuncti Andreae Cholaei Civis Gedanensis. Autore Iacobo Cuchlero Hirsbergen. Gedani 1566; Historia Ionae prophetae car mine elegiaco tractata per Iacobum Kuchlerum, Incytae Republicae Gedanensis Secretarium, Amplissimo Ordini Senatorio Regiae Civitatis Gedaniensis dedicata, anno 1566. Cal Ianuarii. Gedani [1566]; Epithalamion de nuptiis magnifici do mini genere, doctrina, virtute et sapientia praestantis domini Christofferi a Zema Meven. [...] Hollandesisque capitanei haeredis in Christburgk etc. et nobilissimae et ornatissimae virginis Gertrudis Krachtin sponsae. Scriptum a Iacobo Kuchlero inclytae Reipublicae Gedanen. secretario. Accessit Elegia de isdem nuptiis ab Achatio Cureo Marienburgene in honorem sponsi et familiae Zemianae nobilissimae scripta anno Domini 1567. Dantisci 1567; Carmen funebre In obitu[m] illustris simi principis ac Domini, Domini Alberti Senioris, Marchionis Brandenburgensis, Prussiae, Stetinensiu[m], Pomeraniae, Cassubiorum et Sclavorum Ducis, Burgravij Norinbergensis. Rugiae Principis, etc. qui simul cum charissima coniuge sua Domina Anna Maria ex Illustri et veteri Ducum Brunsvicensium familia nata, ex hac mortali vita decessit 13 Calend. Aprilis, Anno aetatis suae 78. Scriptum a Iacobo Cuchlero Hirsbergen[si] Reipub. Gedanensis Secretario. Dantisci 1568; Carmen funebre in obitum magnificae omnique virtutum genere ornatissimae do minae d. Catharinae ex illustri comitum a Gorka familia natae magnifici domini Rafaelis a Dzialin castellani Brzestensis Covaliensisque capitanei pietissimae coniugis. [S. l.], 1570. J.H. C u n r a d u s: Silesia Togata. Ed. C.Th. Schindlerus. Liegnitz 1706, s. 47; Parnassi Silesiaci, sive, Recensionis poëtarum silesiacorum quotquot vel in patria, vel in alia etiam lingua musis litarunt centuria I. Wratislaviae 1728, s. 50; Album Academiae Vitebergensis. Ed. K.E. F ö r s t e m a n n. Leipzig 1841, s. 227; T. W o t s c h k e: Jakob Kuchler: ein Posener Humanist. “Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1905, Jg. 20, s. 213—247; T. W o t s c h k e: Zum Leben des Posener Humanisten Jakob Kuchler. „Historische Monatsblätter für die Provintz Posen” 1913, Jg. 14, Nr. 10, s. 165—166; K. L e p s z y: Górka Stanisław (1538—1592). W: Polski słownik bibliograficzny. T. 8. Wrocław 1959—1960, s. 416—421. Angelika Modlińska-Piekarz L

Laube Heinrich Rudolf Constanz, pseudonimy Alethophi- los, Gustav von Pittersburg, Harry Green (1806—1884), dra- maturg, filolog, historyk Kościoła, pisarz, publicysta i działacz polityczny. Urodził się 18 września w Szprotawie (obecnie w powiecie żagańskim, w województwie dolnośląskim) w niezamożnej rodzinie rzemieślniczej Gottfrieda Laubego. W latach 1811—1820 uczęszczał do szkoły miejskiej w Szprotawie, a następnie dzięki otrzymanemu od magistratu szprotawskiego stypendium kon- tynuował edukację w ewangelickim gimnazjum w Głogowie. Ze względu na trudną sytuację finansową udzielał jednocześnie kore- petycji dzieciom bogatych mieszczan głogowskich. Z okresu nauki w głogowskiej placówce wspominał swojego nauczyciela Gottfrieda Günthera Röllera, który według niego posiadał wyjątkowy kunszt pisarski i stał się wzorem dla przyszłego dramaturga. W Głogowie także po raz pierwszy zetknął się z teatrem (w mieście prężnie działał Teatr Miejski). Jednakże po pięciu latach nauki i konflik- cie z dyrektorem gimnazjum Christianem Davidem Klopschem zmuszony został przenieść się do Świdnicy (1825 r.). Po ukończeniu nauki w świdnickim gimnazjum (ze względu na korzystne stypendia i warunki socjalne) od 1826 r. studio- wał na wydziale teologii Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle. Jednak z powodu przynależności do liberalnej organizacji studen- ckiej (niem. Burschenschaft) został usunięty z uczelni. W latach 1827—1828 kontynuował studia we Wrocławiu, zgłębiając historię literatury. Mieszkał wówczas u jednego z kolegów — korporantów i miał styczność z Polakami, którzy w znaczącej liczbie mieszkali we Wrocławiu, studiując na tamtejszym uniwersytecie. Wtedy też Laube wstąpił do uczelnianego koła młodych literatów i publiko- wał pierwsze swe utwory (od początku 1829 r. pisał do czasopisma wrocławskiego „Die Freikugeln”). W lipcu 1829 r. objął redakcję czasopisma „Aurora”. Po studiach wyjechał z Wrocławia i od lip- Laube Heinrich Rudolf Constanz 64 ca 1830 r. otrzymał posadę guwernera w Kotowicach (wówczas niem. Kottwitz) u rodziny Rumprechtów. Tam doszły go wieści o wybuchu powstania listopadowego (określanego przez Laubego jako „nowoczesna Iliada”). Pod wpływem tego wydarzenia pilnie studiował historię Polski i zaczął pisać utwory o charakterze politycznym, poświęcone tematyce polskiej. W 1831 r. przeniósł się do Jeszkowic koło Wrocławia (obecnie gmina Czernica), gdzie także pracował jako nauczyciel domowy u rodziny von Nitsch. Niebawem jednak ze względu na znaczną różnicę w poglądach politycznych ze swoim pracodawcą musiał zrezygnować z tej posady. W 1832 r. Laube wyjechał do Lipska, gdzie tworzył jako nie- zależny literat. Został tam zatrudniony w renomowanej gazecie „Zeitung für die elegante Welt” i nadal utrzymywał kontakty ze środowiskiem literackim Śląska (m.in. Karlowi Leopoldowi Schallowi poświęcił nekrolog drukowany w listopadzie 1833 r. na łamach swojej gazety). Niedługo po przybyciu do Lipska poznał Richarda Otto Spaziera, znawcę spraw polskich i autora dzieła Geschichte des Aufstandes des Polnischen Volkes in den Jahren 1830 und 1831. Nach authentischen Documenten, Reichstagsacten, Memoiren, Tagebüchern, schriftlichen und mündlichen Mittheilungen von mehr als hundert und fünfzig der vorzüglichsten Theilnehmer (Stuttgart 1834; Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831). W 1833 r. wraz z pisarzem Karlem Ferdinandem Gutzkowem odbył podróż do Włoch, co opisał w Reisennovellen. W jednym z rozdziałów tej publikacji wspominał również lata szkolne w Głogowie oraz zawarł refleksje dotyczące przywódców powstania listopadowego (m.in. Józefa Grzegorza Chłopickiego i Jana Zygmunta Skrzyneckiego). Wtedy też wydano pierwszą część jego trylogii Das junge Europa. Novelle (Młoda Europa; 1833) oraz Das neue Jahrhundert (Nowe stulecie; 1833) ujęte w formie listów. Książki te dowodziły jego sympatii do francuskiej rewolucji lipcowej oraz powstania listopadowego w Polsce. Ponadto podejmo- wały tematykę reformy Kościoła protestanckiego i wolności. Jako dzieła należące do ruchu Młodych Niemiec zostały zakazane przez cenzurę pruską i były powodem relegowania pisarza z Lipska, skąd udał się do Berlina. Następnie Laube został aresztowany i od lipca 1834 do marca 1835 r. osadzony w berlińskim areszcie śledczym. W 1836 r. został skazany na karę półtora roku aresztu, któ- rą za wstawiennictwem księcia Hermanna von Pückler-Muskau (1785—1871) mógł odbywać w jego dobrach w Muskau nad Nysą Łużycką (Mużaków). W 1837 r. ożenił się z Iduną Hänel (z domu 65 Laube Heinrich Rudolf Constanz

Buddeus, 1808—1880), wdową po profesorze medycyny z Lipska (Albercie Friedrichu Hänelu, 1800—1833). W latach 1836—1838 był redaktorem dziennika „Mitternachtszeitung fuer gebildete Staende”. W tym czasie napisał czterotomową Geschichte der deutschen Literatur (Stuttgart 1839—1840) oraz wydał dzieła naj- wybitniejszego przedstawiciela ruchu literackiego Młode Niemcy (Junges Deutschland) Christiana Johanna Heinricha Heinego (1838 r.). Po zwolnieniu z aresztu latem 1839 r. odbył z żoną podróż po Francji i Algierii. Wrażenia z tej wędrówki opracowy- wał w licznych pracach, z których najwyższe uznanie zyskała Französische Lustschlösser (Leipzig 1840). W 1840 r. wrócił do Lipska i w latach 1842—1844 objął ponownie funkcję redaktora „Zeitung für die elegante Welt”. Napisał wówczas: tragedie — Monaldeschi (Leipzig 1845) i Struensee (Leipzig 1847), ko- medie — Rococo (Leipzig 1846) i Gottsched und Geliert (Leipzig 1847), ponadto sztuki teatralne — Die Bernsteinhexe. Historisches Schauspiel in 5 Akten (Leipzig 1843, 1846), Prinz Friedrich (Leipzig 1845, 1880) i Die Karlsschüler (Leipzig 1848). Od 1848 r. Laube był członkiem Parlamentu frankfurckiego (we Frankfurcie nad Menem) i należał do frakcji Augsburger Hof dążącej do ustanowienia dziedzicznego cesarstwa Hohenzollernów w Niemczech. Po odmowie przyjęcia korony cesarskiej przez Fryderyka Wilhelma IV (1795—1861), w marcu 1849 r., Laube zrezygnował z pełnionej funkcji. W latach 1849—1867 był dyrektorem wiedeńskiego teatru nadwornego (Burgtheater) oraz przy- czynił się do jego rozkwitu i zdobycia międzynarodowej sławy. Z Wiednia przeniósł się do Lipska, gdzie od 1869 do 1870 r. był dyrektorem Stadttheater, który dzięki niemu znacznie się rozwinął. Po licznych niesnaskach z tamtejszymi władzami po- wrócił do Wiednia, gdzie w latach 1872—1879 był dyrektorem Stadttheater (z roczną przerwą). Swoje doświadczenia z 30-letniej pracy dramaturga zawarł w pismach: Das Burgtheater. Ein Beitrag zur deutschen Theater-Geschichte (Leipzig 1868, wyd. 2 — 1891), Das Norddeutsche Theater. Ein neuer Beitrag zur deutschen Theatergeschichte (Leipzig 1872) i Das Wiener Stadttheater (Leipzig 1919). Zmarł 1 sierpnia 1884 r. w Wiedniu i został pochowany na tamtejszym ewangelickim cmentarzu Matzleinsdorf. Laube pozostawił obszerną spuściznę literacką (szczegółowe zestawienie publikacji Heinricha Laubego dokonał Heinrich Hubert Houben w Allgemeine Deutsche Biographie). Jego dzieła Heinrich Laubes gesammelte Werke — zebrane przez Alberta Hänela i Heinricha Huberta Houbena (50 tomów) opublikowano nakła- Laube Heinrich Rudolf Constanz 66 dem Max Hesses Verlag (Leipzig 1908—1909), a w 2001 r. ukazał ich reprint w ramach wydawnictwa Adamant Media Corporation (w Bostonie, USA). Łącznie z wyżej omówionymi pracami godne odnotowania są jego dzieła (wybór w układzie chronologiczno ‍‑alfabetycznym): Das junge Europa. Novelle (Młoda Europa; 1—3. 5 Bde. Leipzig 1833, Mannheim 1837: Bd. 1: Die Poeten, Bd. 2: Die Krieger, Bd. 3: Die Bürger; 1—5 Bde. München 1991), Das neue Jahrhundert (Nowe stulecie. 2 Bde. — Bd. 1: Polen. Fürth 1833, Bd. 2: Politische Briefe. Leipzig 1833), Reisenovellen (Opowiadania z podróży; Bd. 1.2. Leipzig 1834, Bd. 3.4. Mannheim 1836. Bd. 5.6; Neue Reisenovellen, Bd. 1.2. Mannheim 1837; Frankfurt am Main 1973 — reprint), Moderne Charakteristiken (Nowoczesne cechy; 2 Bd.: Mannheim 1835), Die Bandomire. Kurische Erzählung (Mitau 1842, München 1991), Gräfin Chateaubriant (Leipzig 1843), George Sand‘s Frauenbilder. Mit 24 Stahlstichen (Brüssel 1845), Monaldeschi. Tragödie in fünf Acten (Leipzig 1845, Berlin 2010), Die Bernsteinhexe — wespół z Wilhelmem Meinholde i Maxem Geißlerem (Leipzig 1847, 2014), Die Karlsschüler. Schauspiel in fünf Acten (Leipzig 1847, 1908), Das erste deutsche Parlament. 3 Bde. (Leipzig 1849; Bd. 1—3. München 1991—1994), Graf Essex Trauerspiel in fünf Acten (Hrabia Essex; Leipzig 1856, 1915), Der deutsche Krieg. Historischer Roman in drei Büchern (Bd. 1—9. Leipzig 1863—1866), Das Norddeutsche Theater. Ein neuer Beitrag zur Deutschen Theatergeschichte (Teatr północnoniemiecki. Nowy wkład do niemieckiej historii teatru; Leipzig 1872), Gesammelte Schriften (Pisma zebrane. 16 Bde. Wien 1875—1882), Erinnerungen. (Wspomnienia. 2 Bde. Wien 1875—1882), Der Schatten Wilhelm. Eine geschichtliche Erzählung (Cień Wilhelma. Narracja historycz na; Leipzig 1883), Franz Grillparzers Lebensgeschichte. Mit dem Porträt des Dichters in Stahlstich (Stuttgart 1884), Ruben. Ein moderner Roman (Leipzig 1885), Gesammelte Werke in fünfzig Bänden. Unter Mitwirkung von Albert Hänel (Leipzig 1908—1909), Dramaturgische Schriften (Leipzig 1891—1909; Bd. 1: Briefe über das deutsche Theater; Bd. 2: Das Burgtheater; Bd. 3: Das nord deutsche Theater; Bd. 4: Das Wiener Stadttheater).

Bibliografia

J. K r e b s: Schlesische Zustände im ersten Jahrhunderte der preussischen Herrschaft. Ein Beitrag zur Cultur- und Sitten-Geschichte Schlesiens in ver trauten Briefen eines dem Tode entgegengesanden. Breslau 1840, s. 375; H.H. H o u b e n: Heinrich Laubes Leben und Schaffen. Sonderabdruck aus: 67 Laube Heinrich Rudolf Constanz

Heinrich Laubes ausgewählte Werke in zehn Bänden. Leipzig 1905; I d e m: Laube Heinrich. In: Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 51. Leipzig 1906, s. 752—790; G. A l t m a n n: Heinrich Laubes Prinzip der Theaterleitung. Ein Beitrag zur Ästhetik der dramatischen Kunst im XIX Jahrhundert. Dortmund 1908; S. L e o n h a r d: Pisma Laubego o Polsce. Szkic. Kraków 1914; K. N o l l e: Heinrich Laube als sozialer und politischer Schriftsteller. Münster 1915; E. W e h l e r: Die epische Darstellung in H. Laubes Romantrilogie „Der deutsche Krieg”. Hamburg 1928; E. Z i e m a n n: Heinrich Laube als Theaterkritiker. Bonn 1931; A. L u b o s: Geschichte der Literatur Schlesiens. Bd. 1. München 1960, s. 340—346; L. S t r ä t e r: Burgtheaterdirektor Heinrich Laube und sein Publikum. Wien 1960; M. Urbanowicz: Z dziejów literatury niemieckiej na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Red. J. G i e r o w s k i. Wrocław 1964, s. 89—100, 182—183; S. P e e k: Cottas Morgenblatt für gebil dete Stände. Seine Entwicklung und Bedeutung unter der Redaktion der Brüder Hauff (1827—1865). „Börsenblatt für den Deutschen. Buchhandel” [Frankfurt am Main] 1965, Jg. 42, s. 947—1064; M. S z y r o c k i: Historia literatury niemieckiej. Zarys. Wrocław 1971, s. 249; 418; W. H ö m b e r g: Zeitgeist und Ideenschmuggel. Die Kommunikationsstrategie des Jungen Deutschland. Salzburg 1973; A. L u b o s: Geschichte der Literatur Schlesiens. Bd. 3. München 1974, s. 503—504; G. A l t m a n n: Heinrich Laubes Prinzip der Theaterleitung. Hildesheim 1978; J.K. L a w s o n: Heinrich Laubes „Junges Europa”. Bloomington 1980; J. W e b e r: Laube Heinrich. In: Neue Deutsche Biographie. Bd. 13. Berlin 1982, s. 689—692; E. K l i n: Drei Reisen nach Polen. (Zur Beschreibung der polnischen Gesellschaft in der Literatur des Jungen Deutschland). „Studia i Materiały [Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze]. Germanistyka” 1988, z. 4(26), s. 165—180; E. von I t t e r: Heinrich Laube: ein jungdeutscher Journalist und Kritiker. Frankfurt am Main 1989; M. Jaroszewski: Der Novemberaufstand in der zeitgenoessischen deut schen Literatur und Historiographie. Warszawa 1989 (passim); M. D z i u b e k: Heinrich Laubes Polen. W: Deutsche Polenliteratur. Internationales Kolloquium Karpacz 3—7 Oktober 1988. Wrocław 1991, s. 465—552; M. Szydłowska: Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej 1860—1918. Kraków 1995, s. 116; H. D v o r a k: Biographisches Lexikon der Deutschen Burschenschaft. Bd. 1. Politiker, Teilband 3: I—L. Heidelberg 1999, s. 247—250; W. K u n i c k i: Laube Heinrich. W: Encyklopedia Wrocławia. Red. J. Harasimowicz [i in.]. Wrocław 2000, s. 448; G.F. P e t e r s: The Poetas Provocateur: Heinrich Heine and His Critics. New York 2000, s. 70; M. C i m e k: Laube Heinrich Rudolf Constantin. W: Encyklopedia ziemi głogowskiej. Red. A. B o k. Głogów 2004, z. 57, s. 5—7; R. C l a r k, O. L u b r i c h: Transatlantic Echoes. Alexander von Humboldt in World Literature. New York 2012, s. 193—196; I. Bartoszewicz: Heinrich Laube (1806—1884) und Schlesien. In: Sprache — Literatur — Kultur im germanistischen Gefüge. Bd. 4: Identitäten und kulturelles Gedächtnis. Hrsg. I. Bartoszewicz, M. H a ł u b, E. T o m i c z e k. Wrocław—Dresden 2013, s. 207—220. Marek Robert Górniak Lubosz Bolesław 68

Lubosz Bolesław (1928—2001), poeta, prozaik, eseista, saty- ryk, tłumacz literatury niemieckiej i łużyckiej. Pseudonimy: (b); b.b.; (b.b.); (b.l.); B.L.; (B.L.); B. Lub.; Beusz; (blu), Blu; Blusz; (Blusz); Dyplomowany Podbipięta; Janusz Porębski; Jerzy Poręb- ski; Kobra; (l); l; L; (lb); M.K.; N.H.; Optymista; OSZ; Podbipięta; Stańczyk; W. St.; W. Sta.; (W. Sta); Wacław Stanisz. Urodził się 11 stycznia 1928 r. w Tarnowskich Górach. Był piątym dzieckiem Franciszka i Augustyny z Mrozków. Ojciec Bolesława po ukończeniu szkoły powszechnej podjął pracę w fabryce Fritznera w Strzybnicy, gdzie wyszkolił się na ślusarza, a następnie ukoń- czył na koszt kolei techniczną szkołę zawodową. Do wybuchu pierwszej wojny światowej pracował w kolejowych zakładach na- prawczych w Gliwicach. Po powrocie z wojny ożenił się i zamiesz- kał z żoną w domu teściów. Brał udział w trzech powstaniach śląskich, a po ich zakończeniu przeniósł się z rodziną do Katowic, a następnie osiedlił się w Tarnowskich Górach. Bolesław Lubosz bardzo przykładał się do nauki, najpierw w Szkole Podstawowej im. Króla Jana III Sobieskiego, a po za- kończeniu wojny w Państwowym Gimnazjum Męskim im. Jana I Opolskiego, które ukończył w 1948 r. Jego nauczycielami byli m.in. polonista Stanisław Huza (1898—1982) oraz matematyk Jadwiga Ważewska (1892—?). Po zdaniu matury rozpoczął studia slawistyczne i polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Wśród jego wykładowców znajdowali się m.in.: Kazimierz Wyka (1910—1975), Witold Taszycki (1898—1979), Stanisław Pigoń (1885—1968), Tadeusz Lehr-Spławiński (1891— 1965), Zenon Klemensiewicz (1891—1969), Roman Ingarden (1893— 1970) i Tadeusz Grabowski (1871—1960). Od pierwszego semestru działał w kole pisarskim przy Wydziale Filologicznym oraz nale- żał do koła młodych krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich. Tu do jego kolegów należeli m.in.: Ludwik Flaszen (ur. 1930), Andrzej Kijowski (1928—1985), Wisława Szymborska (1923—2012), Leszek Herdegen (1929—1980), Zygmunt Greń (1930—2012) i Sławomir Mrożek (1930—2013). Debiut literacki Bolesława Lubosza przypadł na rok 1950, kiedy to ukazały się jego wiersze O Franciszku i Bez pracy („Po prostu”, nr 24). On sam za właściwy debiut uważał utwory pt. Pieśń tragarzy, O prawo człowieka i Muru z cyklu Historie murzyń skie („Dziennik Literacki” 1950, nr 41). W 1951 r., będąc już na ostatnim roku studiów, podjął pracę w „Dzienniku Zachodnim”, gdzie przygotowywał niedzielny dodatek „Świat i Życie”. Za na- mową Wilhelma Szewczyka (1916—1991) został członkiem kan- 69 Lubosz Bolesław dydatem Związku Literatów Polskich w Katowicach. Tu spotkał wybitnych śląskich literatów, takich jak: Gustaw Morcinek (1891— 1963), Aleksander Baumgardten (1908—1980), Stanisław Ligoń (1879—1954) czy Zdzisław Hierowski (1911—1967). W roku 1953 został sekretarzem Komitetu dla Spraw Historii Zabytków Ziemi Tarnogórskiej, który powstał z inicjatywy sztygara Alfonsa Kopii (1902—1962). Komitet ten doprowadził do utworzenia 31 stycznia 1954 r. Stowarzyszenia Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej (późniejszego Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej). Od 1954 r. był współpracownikiem, a od 1955 r. członkiem redakcji Trybuny Robotniczej, na łamach której pub- likował swoje liczne szkice (m.in. w cyklach Dyliżansem historii w 1962 r., Miłość ma sto imion w 1964 r., Z dziejów i pradziejów w 1965 r.), artykuły dotyczące upowszechniania kultury, jak rów- nież recenzje literackie i teatralne. W 1958 r. Bolesław Lubosz opuścił Tarnowskie Góry i przeniósł się do Bielska-Białej, gdzie do 1964 r. pełnił funkcję kierownika literackiego w tamtejszym Teatrze Polskim. Później to samo stanowisko zajmował w Teatrze Zagłębia w Sosnowcu (1965—1966) i Teatrze im. Adama Mickiewicza w Częstochowie (1966—1974). W 1959 r. opublikował pierwszy zbiór wierszy pt. Czas ballady (cykle Legendy do ocalenia i Czas ballady). Jednak za ważniejszą od debiutu uważał Lubosz swoją drugą książkę Milczenie węgla (Katowice 1962), w której odnalazł swoją formułę twórczą. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz został członkiem Związku Literatów Polskich. W kolejnych latach publikował dalsze zbiory wierszy: Odkrywanie Kolumba (Katowice 1970), Spojrzenie za siebie (Kraków 1978), Rzecz osobi sta (Bielsko-Biała 1981), Gniazdo (Katowice 1983), Wawel (Opole 1990), Wiersze łużyckie (Katowice 1992) oraz Tam, gdzie żyjemy (Katowice 1997), Niedoskonałość (Mississauga 2000), Późny hory zont (Katowice 2001). W 1969 r. nakładem Wydawnictwa „Śląsk” w Katowicach uka- zała się gawęda literacka pt.: Kraina gwarków i lasów. Była to barwna opowieść o ludziach, dziejach, przyrodzie i skarbach ziemi bytomsko-tarnogórsko-lublinieckiej. W 1975 r. wydał album Budziszyn = Budissin: z dziejów tysiącletniego miasta. Autorem fotografii był Gerald Grosse. Rok 1976 przyniósł zbiór opowia- dań Opowiedzieć zapomnienie dotyczących okresu powstań ślą- skich oraz okupacji hitlerowskiej. Kolejny rok to zbiór esejów Fi lomaci i entuzjaści poświęconych m.in. Adamowi Mickiewiczowi (1798—1855), Józefowi Lompie (1797—1863), Pawłowi Stalmacho- Lubosz Bolesław 70 wi (1824—1891) oraz Emanuelowi Imieli (1888—1953). Dwa lata później wydał powieść psychologiczną Wyjście z ognia, za któ- rą otrzymał nagrodę Ministra Górnictwa oraz Związku Literatów Polskich w Katowicach. W książce tej, posiadającej kompozycję sensacyjnej noweli, oprócz wątku sensacyjnego (wyjaśnienia ta- jemniczej śmierci), ukazał dylematy moralne ludzi, którzy prze- grali swoje życie. Bardzo interesującą pracą Lubosza jest zbiór esejów Bohaterowie i statyści (Katowice 1982). Przedstawia w niej m.in. przebieg bitwy pod Byczyną (1588 r.), oraz sylwetki Jana Nikodema Jaronia (1881—1922) i Emanuela Imieli. Pracę zamy- ka zbiorcza analiza poezji i prozy dotyczących powstań śląskich. W 1986 r. w serii Sylwetki Działaczy Śląskich wydał pracę Paweł Stalmach: (1824—1891): pierwszy z budzicieli ducha narodowego na Śląsku Cieszyńskim, redaktor „Gwiazdki Cieszyńskiej”, twórca i pierwszy prezes Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, poświęconą wybit- nemu działaczowi społecznemu i narodowemu Śląska Cieszyń- skiego. W następnym roku ukazały się, bardzo dobrze przyjęte przez czytelników, Opowieści o sławnych kochankach. W 1990 r. wydał poemat historiozoficzny Cztery pory odkupienia. Pięć lat później wydał Alfabet śląski — zbiór felietonów poświęconych znanym pisarzom, muzykom, lekarzom i aktorom. Opisał ich często w sposób żartobliwy, bez zbędnego patosu. Rok później wydał kolejną powieść Twoja zagłada w Rzymie (Katowice 1996) będącą pierwszą częścią dyptyku, opowiadającą o wydarzeniach we Wło- szech na tle sytuacji polityczno-kulturowej XIV w. W tym samym roku opracował, uhonorowaną nagrodą specjalną wojewody katowickiego Eugeniusza Ciszaka (1929—2007), antologię poświęconą działalności Związku Harcerstwa Polskiego na Śląsku we wrześ- niu 1939 r. Zawiera szkic B. Lubosza Obrona cywilna i literatura oraz wiersze m.in.: Zbyszko Bednorza (1913—2010), Aleksandra Baumgardtena (1908—1980) i Tadeusza Kijonki (ur. 1936). Druga część dyptyku Cola di Rienzo ukazała się w 1997 r. Przedstawił w niej karierę i dzieje rzymskiego trybuna z XIV w., zwolennika przywrócenia republiki oraz jednoczenia wszystkich państw-miast Półwyspu Apenińskiego pod rzymskim panowaniem. Wydał rów- nież zbiór opowiadań Śląski hetman. W 2000 r. wydał, poświęconą Adamowi Mickiewiczowi, książkę Kobieto, boski diable: opowieści z Mickiewiczowej Litwy. Jest to opowieść o poecie dojrzewającym do wielkiej ekspansji twórczej, a jednocześnie o wrażliwym mło- dzieńcu poszukującym miłości, przyjaciół i piękna. Bolesław Lubosz był również autorem przekładów, adaptacji scenicznych i montaży poetyckich. W roku 1959 przygo- 71 Lubosz Bolesław tował dla Teatru Polskiego w Bielsku-Białej montaż utworów Juliusza Słowackiego (1809—1949) Dzień dobry, Juliuszu oraz przekład Sprzysiężenie Fiesca w Genui Fryderka Schillera (1759— 1805). Dla Teatru Śląskiego w Katowicach przygotował montaż Powstańczy rapsod (1966) oraz opracował Strofy miłosne (1966), a dla Teatru im. A. Mickiewicza w Częstochowie widowisko poetyckie (z adaptacją teksów i opracowaniem dramaturgicznym) Rapsod o Leninie (1970). Lubosz przetłumaczył z języka łużyckiego na polski m.in. powieść Jurija Kocha (ur. 1935) Drzewo wiśni oraz zbiór legend Mistrz Krabat-dobry łużycki czarodziej Měrćina Nowaka-Njechorńskiego (1900—1990). Poza tym tłumaczył lite- raturę niemiecką, rosyjską i czeską. Prowadził również liczne prace redakcyjne. Przygotował m.in.: Ponad milczeniem i wal ką: antologia poezji i satyry powstań śląskich (Katowice 1970), Życie teatralne w Częstochowie 1870—1945—1970 (Katowice 1970), Insurgenci: opowiadania o powstaniach śląskich (Katowice 1980) oraz Z biegiem Strugi, z biegiem lat: antologia powojennej poezji Serbo-Łużyczan (Katowice 1993). Liczne eseje, wiersze, opowiadania, felietony, artykuły publicystyczne drukował Lubosz m.in. w „Życiu Literackim”, „Dzien- niku Zachodnim”, „Literaturze”, „Zaraniu Śląskim”, „Kwartalniku Opolskim”, „Odrze”, „Przemianach” i wielu innych czasopismach. W roku akademickim 1969/1970 prowadził zajęcia z literatury współczesnej oraz ćwiczenia z literatury regionalnej na Uniwersy- tecie Śląskim w Katowicach. Od 1970 r. pracował jako redaktor w dwutygodniku „Poglądy”, a w latach 1974—1982 pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego Wydawnictwa „Śląsk”. Następnie powrócił do redakcji „Poglądów”, obejmując funkcję zastępcy redaktora naczelnego, którą pełnił aż do zlikwidowania pisma w 1983 r. W tym samym roku został kierownikiem redakcji literatury tygodnika „Panorama”. Był również sekretarzem Głównej Komisji Rewizyjnej Zarządu Głównego Związku Literatów Pol- skich, a od 1986 r. członkiem Komisji Kwalifikacyjnej Zarządu Głównego Związku. Od 1994 r. pełnił funkcję jurora w Tarno- górskim Konkursie Poetyckim im. ks. Jana Twardowskiego. Bolesław Lubosz był laureatem wielu nagród i wyróżnień. Za poemat Przydrożna pogoda otrzymał w 1963 r. I nagrodę w konkursie literackim Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach i Oddziału Katowickiego ZLP. W 1972 r. został wyróżniony nagro- dą WRN za twórczość literacką. Stowarzyszenie „PAX” przyznało mu w 1978 r. Śląską Nagrodę im. Juliusza Ligonia. Z najważ- niejszych odznaczeń wymienić należy: złotą odznakę „Zasłużony Lubosz Bolesław 72 w Rozwoju Województwa Katowickiego” przyznaną w 1965 r., odznakę „Zasłużony dla Województwa Bielskiego” z 1967 r., „Zasłużony Działacz Kultury” z 1967 r. Złoty Krzyż Zasługi (1974), Krzyż Kawalerski (1979) oraz Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1988). W 1999 r. za twórczość literacką i pub- licystyczną przyznano mu tytuł Honorowego Obywatela Miasta Tarnowskie Góry. Zmarł 7 września 2001 r. w Katowicach. Został pochowany 14 września na starym cmentarzu przy kościele św. Anny w Tarnowskich Górach.

Bibliografia

Pozostaję w swoim mateczniku. [Rozmowę przeprowadził E. S z o p a]. „Śląsk” 1998, nr 1; Rękopis w zbiorach Biblioteki Śląskiej: B. L u b o s z: Materiały do tyczące Bolesława Lubosza ze spuścizny Związku Literatów Polskich, Oddział Katowice. Warszawa—Katowice 1950—1984. (R 5379 III); K. Krzemiński: In memoriam: Bolesław Lubosz (1928—2001). „Rocznik Muzeum w Tarnowskich Górach” 2008, T. 2; Bolesław Lubosz — śląski literat i poeta (1928— 2001). Red. S. Wyciszczak, R. Wasilewski. Tarnowskie Góry 2007; K. Krzemiński: Bez odpowiedzi!: w piątą rocznicę śmierci Bolesława Lubosza. „Śląsk” 2006, nr 12; E. Siatkowska: Śląsk utracił ambasadora łużyckiej kultury: nekrolog. „Zeszyty Łużyckie” 2003, T. 35/36; Tropiciel słów: siedemdziesiąt lat Bolesława Lubosza. [Aut. Rudolf Baron, Zbyszko Bednorz i in.] Katowice 1998; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik bio bibliograficzny. T. 5: L—M. Red. J. Czachowska, A. S z a ł a g a n. Warszawa 1997 (zawiera bibliografię prac B. Lubosz); L.M. B a r t e l s k i: Polscy pisarze współcześni 1939—1991: leksykon. Warszawa 1995. Mateusz Ściążko O

Opacki Ireneusz (1933—2005), literaturoznawca, teoretyk literatury, dydaktyk. Urodził się 5 sierpnia w Czortkowie (woj. tarnopolskie) jako syn Józefa i Heleny z domu Jurasek. W czasie drugiej wojny światowej przebywał w Czortkowie, a po jej zakoń- czeniu przybył w 1945 r. w ramach tzw. akcji repatriacyjnej do Gliwic, gdzie uczęszczał do gimnazjum i liceum. Od 1953 r. studiował polonistykę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (od 2005 KUL Jana Pawła II), gdzie kształcił się pod okiem m.in. prof. Ireny Sławińskiej i prof. Romana Ingardena. W 1958 r. uzyskał magisterium pod kierunkiem prof. Czesława Zgorzelskiego. Debiutował w 1955 r. artykułem pt. Czy jest ko- nieczna nauka ekonomii politycznej, ogłoszonym w dodatku „Słowa Powszechnego” (nr 136/1). Po studiach pracował do 1973 r. w II Katedrze Literatury Polskiej KUL. Pisał artykuły naukowe i popularnonaukowe dotyczące poezji okresu romantyzmu i dwudziestolecia międzywojennego oraz problemów teoretycznolitera- ckich. Swoje prace publikował m.in. w „Kamenie” (od 1957 r.), „Zeszytach Naukowych KUL” (od 1959 r.), „Pamiętniku Literackim” (od 1960 r.), „Rocznikach Humanistycznych” (od 1960 r.). W 1966 r. uzyskał stopień stopień doktora na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy O przenikaniu się konwencji gatunkowych (promotor prof. Kazimierz Wyka). W tym samym roku został członkiem Towarzystwa Naukowego KUL, a w latach późniejszych Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. W 1972 r. habilitował się w Instytucie Badań Literackich PAN w Warsza- wie. W 1973 r. podjął pracę naukowo-dydaktyczną na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego. W 1974 r. utworzył w ramach Wydziału Zakład Teorii Literatury, którym kierował prawie 30 lat. W latach 1974—1978 pełnił funkcję prodziekana Wydzia- łu Filologicznego, a w latach 1987—1990 dziekana Wydziału Ra- dia i Telewizji. Był wieloletnim dyrektorem Instytutu Literatury Opacki Ireneusz 74 i Kultury Polskiej (następnie Nauk o Literaturze Polskiej), dziś jest jego patronem. W 1974 r. założył w Sosnowcu oddział Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza, którego został prezesem (1976 członek Zarządu Głównego). W 1975 r. wszedł w skład Komitetu Nauk o Literaturze PAN. W latach 1975—1978 był członkiem Zespołu Programowego Ministra Oświaty i Wychowania, a od 1976 r. Komisji Historycznoliterackiej Oddziału PAN w Katowicach (1980— 1988 jako przewodniczący). W 1977 r. uzyskał tytuł naukowy profesora i został wicedy- rektorem Instytutu Literatury i Kultury Śląskiej Uniwersytetu Śląskiego (do 1987). W tym samym roku objął stanowisko redaktora serii Prace Historycznoliterackie Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Od 1978 r. był redaktorem m.in. tomów stu- diów z cyklu „Skamander”. W latach 1980—1981 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Programowej Wszechnicy Górnośląskiej, a w latach 1981—1982 prorektora Uniwersytetu Śląskiego. Od 1982 r. był redaktorem serii Historia Literatury wydawanej przez Uniwersytet Śląski. W 1983 r. został kierownikiem Zakładu Teorii Literatury Uniwersytetu Śląskiego. Od 1984 r. był prezesem Towarzystwa im. Z. Kossak w Cieszynie (1984—1993 prezes Zarządu Głównego). Za działalność naukową oraz osiągnięcie naukowe, dydak- tyczne i organizacyjne otrzymał wiele odznaczeń i nagród, m.in. Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki III (1976) i II (1980) stopnia, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1979), Medal Komisji Edukacji Narodowej, Nagrodę „Pro Scienta et Arte” za „wybitne i twórcze osiągnięcia naukowe oraz osiąg- nięcia w zakresie kształcenia kadry tworzącej silny ośrodek hu- manistyki uniwersyteckiej na Śląsku”. Zmarł 9 lipca 2005 roku w Katowicach. Zainteresowania teoretycznoliterackie skupiał na zagadnie- niach poetyki historycznej, śledząc przemiany i rozwój gatunków, zwłaszcza ballady i elegii. Opracował nowatorski styl badania utworów poetyckich, w którym połączył elementy strukturalizmu z doświadczeniami sztuki interpretacji. Szczególnie ważnym dla rozwoju teorii gatunku stał się jego tekst Krzyżowanie się postaci gatunkowych jako wyznacznik ewolucji poezji zamieszczony w antologii Davida Duffa pt. Modern Genre Theory. Zajmował się także poezją romantyczną oraz literaturą dwudziestolecia między- wojennego. Był pomysłodawcą i redaktorem serii monograficznej „Skamander” (T. 1—10, 1982—1996), redaktorem studiów o twór- 75 Opacki Ireneusz czości J. Słowackiego (1982), J. Lechonia (1991), W. Iwaniuka (1992), J. Iwaszkiewicza (1993).

Bibliografia

Ewolucje balladowej opowieści. Zagadnienia narratora i narracji w balladzie lat 1822—1920. Lublin 1961; Ballada polska. Oprac. i wstęp C. Z g o r z e l s k i, I. O p a c k i. Wrocław 1962; C. Z g o r z e l s k i, I. O p a c k i: Ballada. Wrocław 1970; Poezja romantycznych przełomów. Szkice. Wrocław 1972 [rozprawa habi- litacyjna]; A. O p a c k a, I. O p a c k i: Ruch konwencji. Szkice o poezji roman- tycznej. Katowice 1975; Poetyckie dialogi z kontekstem. Szkice o poezji XX wieku. Katowice 1979; Studia o twórczości Słowackiego. Katowice 1982; Studia o twórczo- ści Józefa Wittlina. Katowice 1990; „W środku niebokręga”. Poezja romantycznych przełomów. Katowice 1995; Król-Duch, Herostrates i codzienność. Szkice. Katowice 1997; Cykl „Skamander”. T. 1—10. Red. I. O p a c k i: T. 1: Studia z zagadnień poetyki i socjologii form poetyckich. Katowice 1978; T. 2: Studia z zagadnień poetyki i socjologii form poetyckich. Katowice 1982; T. 3: Studia o poezji Juliana Tuwima. Katowice 1982; T. 4: Studia o twórczości Stanisława Balińskiego. Red. I. O p a c k i, M. P y t a s z. Katowice 1984; T. 5: Studia o twórczości Kazimierza Wierzyńskiego. Red. I. O p a c k i, R. C u d a k. Katowice 1986; T. 6: Studia o twór- czości Antoniego Słonimskiego. Red. I. O p a c k i, A. W ę g r z y n i a k. Katowice 1988; T. 7: Szkice o twórczości Jana Lechonia. Katowice 1991; T. 8: Szkice i interpretacje. Katowice 1991; T. 9: Twórczość Jarosława Iwaszkiewicza. Interpretacje. Red. I. O p a c k i, A. N a w a r e c k i. Katowice 1993; T. 10: Studia i szkice. Red. I. O p a c k i, J. Piotrowiak. Katowice 1995; Studia skamandryckie i inne. Red. I. O p a c k i, T. S t ę p i e ń. Katowice 1985; Szkice o twórczości Wacława Iwaniuka. Red. I. O p a c k i, Z. M o k r a n o w s k a. Katowice 1992; Lechoń i polskie mity. Kielce 1993; Odwrócona elegia. O przenikaniu się postaci gatunkowych w poezji. Katowice 1999. J. T r z y n a d l o w s k i: „Ewolucje balladowej opowieści. Zagadnienie nar ratora i narracji w balladzie lat 1822—1920”, Ireneusz Opacki, Lublin 1961, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Rozprawy doktorskie, magisterskie i seminaryjne [recenzja]. „Pamiętnik Literacki” 1962, z. 4, s. 631—641; A. N a w a r e c k i: Skarb w Srebrnym Jeziorze. O sztuce retorycznej Ireneusza Opackiego. W: Znajomym gościńcem. Prace ofiarowane Profesorowi Ireneuszowi Opackiemu. Red. T. S ł a w e k, A. N a w a r e c k i, D. P a w e l e c. Katowice 1993, s. 181—189; Romantyzm to walka o oddech. Z prof. dr. hab. I. Opackim roz- mawia M. Kisiel. „Śląsk” 1995, nr 2; J. Z a w a d z k a: Opacki Ireneusz. W: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Red. J. C z a c h o w s k a, A. S z a ł a g a n. T. 6. Warszawa 1999, s. 156—159; P. M a j e r s k i: Opacki Ireneusz. W: Pisarze i badacze literatury w Zagłębiu Dąbrowskim. Red. P. M a j e r s k i. Sosnowiec 2002, s. 131—135; D. N o w a c k i: Opacki Ireneusz. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 2000, s. 483; K. K ł o s i ń s k i: Profesor Ireneusz Opacki, czyli odkrywanie Innego. W: Tkanina. Studia, szkice, interpretacje. Red. A. W ę g r z y n i a k, T. S t ę p i e ń. Katowice 2003, s. 344—357. Monika Piech

Prus Konstanty (1872—1961), pseudonimy: Jan Łuka, Jacenty Pyrlik, Jan Skryba — dziennikarz, działacz plebiscytowy, bibliotekarz, bibliofil. Urodził się 14 kwietnia 1872 r. w Wielopolu koło Rybnika w rodzinie Jakuba i Katarzyny z Marcolów. Rodzice byli rolnikami. W domu otrzymał wychowanie polskie i religijne. Szkołę powszechną ukończył w Golejowie, a następnie uczył się w Turynie, w szkole salezjanów. Tam zdobył wykształcenie śred- nie i rozpoczął studia teologiczne. Został jednak przez władze pruskie wezwany do służby wojskowej i w 1900 r. powrócił na Śląsk. Wkrótce, zrezygnowawszy ze studiów, rozpoczął pracę na rzecz polskości Śląska. Został dziennikarzem „Katolika”, podczas aresztowania Bronisława Koraszewskiego był redaktorem „Gazety Opolskiej”. W 1901 r. został redaktorem „Kuriera Sosnowieckiego Przemysłowo-Handlowego” wydawanego w Sosnowcu, kierował też redakcją „Nowin Raciborskich”. Powrócił do „Katolika” w 1904 r. Podczas pierwszej wojny światowej powołany został do wojska niemieckiego. Pełnił służbę w Nysie, a następnie we wrześniu 1915 r. został oddelegowany do Częstochowy. Jako urzędnik w niemieckim urzędzie powiatowym pracował do końca wojny na stanowisku kierownika biura tłumaczeń i redaktora gazety urzę- dowej. Nawiązał liczne kontakty z ludnością polską. W związku z zakazem posługiwania się językiem polskim, a nie chcąc uży- wać niemieckiego, w korespondencji z niektórymi osobami pisał po łacinie. Po zakończeniu wojny powrócił do „Katolika”. Podczas choroby Napieralskiego redagował pismo wspólnie z Józefem Palędzkim. W 1920 r. przeniósł się do Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, gdzie kierował sekcją druków Wydziału Prasowego. Bardzo aktywnie i z oddaniem służył polskiej sprawie. Był autorem wielu artykułów, przemawiał na wiecach i zebraniach. Miał liczne procesy wytoczone przez władze o łamanie prawa Prus Konstanty 78 prasowego. W 1922 r. podjął pracę w Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. Został kierownikiem biblioteki, współorganizował Archiwum Wojewódzkie. W 1937 r. przeszedł na emeryturę, podczas której poświęcił się pracy naukowej. Od 1922 r. mieszkał w Mikołowie. Posiadał wielki i cenny zbiór książek, gromadzonych przez ponad 40 lat. K. Prus utrzymywał żywe kontakty z księgarzami i antykwariuszami, na książki wy- dawał dużą część swoich dochodów. Kolekcjonował głównie mate- riały dotyczące Śląska. Część zbiorów, ok. 5000 woluminów, prze- kazał do Biblioteki Śląskiej. W obliczu nadchodzącej wojny starał się zabezpieczyć choć część swojej kolekcji. Niektóre materiały dał na przechowanie znajomym, a najcenniejsze dzieła zamurował w budynku Kurii Diecezjalnej. Niestety, uległy one uszkodzeniu, niektóre skradziono. W listopadzie 1940 r. został wyrzucony ze swego mieszkania. Zamieszkał wówczas przy szpitalu sióstr Bo- romeuszek w Mikołowie, gdzie wykonywał prace fizyczne. Na pod- daszu klasztoru ukrył też część swoich zbiorów, ale i ta skrytka została przez Niemców odnaleziona, książki zaginęły. Przepadły też jego prace przygotowane do druku, korespondencja i inne zbiory, których nie zdołał wywieźć z mieszkania. 7 sierpnia 1943 r. za odmowę podpisania Volkslisty został aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Dzięki staraniom siostrze- nicy i ze względu na podeszły wiek, został zwolniony 18 września. Powrócił do Mikołowa, gdzie ponownie zamieszkał w szpitalu. Po wojnie wynajmował pokój u znajomych, a ostatnie lata życia spę- dził w Domu Starców w Pszczynie. Udało mu się odzyskać jedynie niewielką część zbiorów ukrytą u znajomych. Żył w trudnych warunkach, brakowało mu pieniędzy. Dopiero w 1957 r. uzyskał god- ną emeryturę. Nadal jednak aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym i naukowym. Był zapraszany na spotkania i konferencje, niekiedy wygłaszał referaty. Służył fachową pomocą wszystkim, którzy zwracali się do niego z zapytaniami o sprawy Śląska, pro- wadził obszerną korespondencję. Zmarł 5 października 1961 r. Pochowany został na cmentarzu w Mikołowie. Konstanty Prus zasłużył się jako dziennikarz, bibliofil, na- ukowiec. Debiutował w 1890 r. listem-artykułem o sytuacji na Śląsku przesłanym do jednej z gazet górnośląskich. Pisał później artykuły w gazetach oraz broszury dla uświadomienia i poucze- nia ludu o przeszłości Śląska. Należał do towarzystw naukowych: niemieckich Verein für Geschichte Schlesiens (1908—1943) i Verein für Schlesische Volkskunde (1908—1915) oraz polskich: Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Polskiego Towarzystwa 79 Prus Konstanty

Historycznego, Towarzystwa Bibliotekarzy Polskich w Krakowie, współtworzył Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku. Był za- stępcą członka Rady Muzealnej Muzeum Śląskiego, pracował w Śląskiej Radzie Archiwalnej, Komisji Bibliotecznej Śląskiej Biblioteki Publicznej. Od 1930 r. należał do Śląskiego Komitetu Regionalnego. Brał udział w pracach przy redagowaniu Polskiego słownika biograficznego, Słownika geograficznego Państwa Polskiego, Bibliografii Śląskiej. Polska Akademia Umiejętności za- prosiła K. Prusa do współpracy w Komisji Historii Literatury Polskiej. Poświęcone przeszłości Śląska prace naukowe i popularnonaukowe publikował w gazetach i czasopismach, także na łamach „Zarania Śląskiego” i w „Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”. Artykuły i broszury najczęściej publikował pod pseu- donimami, gdyż, jak pisał do E. Farnika (dat. Bytom, 10.12.1907): „[...] niestety ja mam coś takiego — nie wiem czy przesąd, czy jakie inne pojmowanie fałszywe sprawy — w każdem razie coś takiego, co utrudnia do niemożliwości podpisywanie się mem właściwem nazwiskiem pod jakiebądź moje artykuły”. Był głęboko wierzący, żył skromnie. Płacił składki do różnych towarzystw wspierających potrzebujących, pomagał też finansowo krewnym i wielu obcym osobom. Był również hojnym darczyńcą na rzecz budowy katedry w Katowicach. Jak podkreślał, pisał zawsze bezinteresownie, jedynie za dwie pozycje wziął wynagro- dzenie: za Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego oraz Krót- ki zarys dziejów Śląska. Władze Mikołowa chciały mu zapłacić za Historię Mikołowa, ale pieniądze te polecił przekazać ubogim i bezrobotnym. Jego wielostronna działalność była doceniana. W 1930 r. otrzy- mał Medal 10-lecia Odzyskania Niepodległości. Dwa lata później Rada Ministrów Rzeczpospolitej Polskiej przyznała mu Srebrny Krzyż Zasługi za osiągnięcia w pracy społecznej. Polska Akademia Literatury w 1937 r. odznaczyła go Srebrnym Wawrzynem Akademickim, a w 1938 Śląski Urząd Wojewódzki nadał mu brą- zowy medal Za Długoletnią Służbę. W roku 1957 otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Był też odznaczony przez papieża orderem Pro Ecclesia et Pontifice. W 1989 r. Miejska Biblioteka Publiczna w Rybniku otrzymała imię Konstantego Prusa. Prus Konstanty 80

Bibliografia

Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach. Spuścizna Konstantego Prusa, sygn. ZS 189—445. Biblioteka Śląska. Zbiory Specjalne. Sygnatury: R 867 III: Korespondencja Ernesta Farnika. Listy K. Prusa (k. 188—189, 291—292); R 692 II; R 954 I; R 1574 II. Świętobliwa księżniczka Ofka i klasztor PP. Dominikanek w Raciborzu. Kartka z dawnych dziejów Śląska. Bytom 1910. Wyd. 2 popr.: Opole 1948; Józef Lompa, jego życie i prace. Na 50. rocznicę zgonu jego. Bytom 1913; O walce z pijaństwem na Śląsku Górnym za czasów księdza Ficka (w roku 1844). Zarys historyczny. Bytom 1914; Krótki zarys dziejów Górnego Śląska. Opole 1920; O pierwszych polskich drukarzach i wydawcach na Śląsku Górnem to i owo. Mikołów 1920; War Oberschlesien deutsch oder polnisch? Kreuzburg 1920 (3 wyd.); Das Verhältnis Oberschlesiens zu Polen, Böhmen und Österreich. Ein geschichtlicher Überblick. Beuthen O.-S. 1920; Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego. Nazwy wszystkich gmin, obszarów dworskich oraz osad i kolonji znaczniejszych. Bytom 1920; Jak Prusacy zabrali Śląsko Górne. Kilka przypomnień i uwag. Katowice 1921; K. D a m r o t: Z niwy śląskiej. Wiersze. Przedmowa K. P r u s. Wyd. 3 zm. Mikołów 1922; Silesiana. Nr 1. Mikołów 1923; Silesiana. Nr 2. Mikołów 1923; Karol Miarka. Krótki zarys jego życia i pracy. Na 100. rocznicę jego urodzin. Katowice—Cieszyn 1924; Z dawnego sądownictwa wójtowskiego w Mikołowie. „Zaranie Śląskie” 1929, z. 1, s. 3—5; Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy. Mikołów 1932. Reprint: Mikołów 1992, wyd. 2 uzup.: Mikołów 1997; Zakład św. Józefa czyli Klasztor SS. Boromeuszek w Mikołowie. Krótki zarys historyczny. Mikołów 1932; 25 lat panewnickiego klasztoru. Krótki zarys historyczny. Panewnik 1933; Piotr Kołodziej pisarz sztuk teatralnych. Mikołów 1936; Spis nazw miejscowości Śląska Opolskiego. Katowice 1939; [Autobiografia]. „Zaranie Śląskie” 1947, z. 4, s. 222—227, fot., bibliogr.; Przeżycia we wrześniu 1939. „Mikołowskie Zeszyty Historyczne” 2014, nr 1, s. 55—71; Laureaci Śląska. Jan Fojcik, Franciszek Popiołek. Konstanty Prus. „Zaranie Śląskie” 1947, z. 4, s. 222—227; A. T a r g: Konstanty Prus — bibliofil śląski. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1960, z. 4, s. 171—177; S. D z i k i: Prus Konstanty. W: Słownik pracowników książki polskiej. Red. I. T r e i c h e l. Warszawa—Łódź 1972, s. 719, bibliogr.; A. T a r g: Prus Konstanty. W: Śląski słownik biograficzny. T. 1. Red. J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1977, s. 212— 214, bibliogr.; B. S n o c h: Górnośląski leksykon biograficzny. Katowice 1997, s. 179—180; M. S w o r z e ń, A. D u d e k: Mikołowski słownik biograficzny. Mikołów 1998, s. 146—147; 50 lat Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Konstantego Prusa w Rybniku. 1949—1999. Informator. Rybnik 1999; K. S z a r a n i e c: Konstanty Prus 1872—1961. Sylwetka dziennikarza i historyka. Katowice 1982. Wyd. 2. uzup.: Katowice 2008, bibliogr.; K. T a ł u ć: Emil Szramek, Jan Kudera, Konstanty Prus — pierwsze pokolenie badaczy śląskiego regionalizmu literackiego. Katowice 2002, bibliogr.; K. H e s k a - K w a ś n i e w i c z: Taki to mroczny czas. Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej. Katowice 2004, s. 30—31, 46; „Mikołowskie Zeszyty Historyczne” 2014, nr 1. Dostępne w internecie: http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=96911&from=&dirid s=1&ver_id=&lp=2&QI=. Weronika Pawłowicz R

Rudnicki Piotr (1919—1987), pedagog, pisarz, publicysta, oficer Wojska Polskiego, działacz konspiracyjny i społeczny. Urodził się l sierpnia we wsi Borów na Lubelszczyźnie (obecnie w powiecie krasnostawskim, w gminie Gorzków) w rodzinie rolnika Edwarda Rudnickiego i Heleny z domu Rogowskiej. Po ukończeniu w 1934 r. nauki w Szkole Podstawowej w Gorzkowie, rozpoczął praktykę w zawodzie kowalskim. W 1938 r. został powołany do służby wojskowej. We wrześniu 1939 r. powrócił do Borowa i roz- począł działalność konspiracyjną. W czasie wojny pozostawał na Lubelszczyźnie, walcząc w szeregach Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej (m.in. w ramach 80. Plutonu Dy- wersyjnego). W lecie 1944 r. wstąpił do Batalionów Chłopskich i walczył w szeregach Kompanii Dywersyjnej „Zaręba”. Wiosną 1945 r. wyjechał do Torunia. Następnie osiedlił się w okolicach Głogowa we wsi Nowa Kuźnia (obecnie w powiecie polkowickim, w gminie Radwanice). Od 14 lutego 1946 r. pracował w Pań- stwowej Roszarni Lnu i Konopi w Polkowicach (początkowo na stanowisku referenta aprowizacji, a później do spraw zaopatrzenia i zbytu). Pod koniec 1946 r. ożenił się ze Stanisławą Sankowską i zatrudnił się jako urzędnik w biurze Państwowego Nadleśnictwa w Głogówku z siedzibą w Golinie (gmina Kotla), tam też później pracował jako nauczyciel. Jednocześnie rozpoczął naukę w Pań- stwowej Komisji Rejonowej dla Czynnych, Niewykwalifikowanych Nauczycieli Szkół Podstawowych w Nowej Soli (przy Liceum Peda- gogicznym), gdzie zdał w 1950 r. egzamin maturalny. Następnie odbył dwuletni Kurs Przysposobienia Zawodowego Nauczycieli Szkół Średnich w Warszawie i studiował zaocznie na Wydziale Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego (do 1959 r.). Po studiach pracował w Liceum Pedagogicznym w Nowej Soli, następnie był kierownikiem Szkoły Podstawowej w Głogówku. Po czym przeniósł się do Żagania, gdzie pracował jako nauczyciel w Technikum Włó- Rudnicki Piotr 82 kienniczym (obecnie Zespół Szkół Tekstylno-Handlowych) i dzia- łał w miejscowych organizacjach ZBoWiD i ZBŻZ (Związku Byłych Żołnierzy Zawodowych). Na początku 1982 r. wrócił do Kotli. Angażował się w działalność społeczno-kulturalną i poli- tyczną, m.in. działał w Związku Nauczycielstwa Polskiego (od 1957 r. był prezesem Ogniska ZNP w Kotli i podczas pierwszej konferencji ZNP w Głogowie w tym samym roku został wybrany prezesem Zarządu Powiatowego Towarzystwa Szkoły Świeckiej w Głogowie). Był także członkiem Zarządu Powiatowego Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Głogowie, członkiem Zarządu Okręgu Związku Nauczycielstwa Polskiego w Zielonej Górze, członkiem Zarządu Powiatowego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), radnym w Głogowie i przewodniczącym Frontu Jedności Narodowej (FJN). Ponadto był założycielem i prezesem Koła Stronnictwa Ludowego w Kotli. Piotr Rudnicki opublikował wiele artykułów (ponad 200), współ- pracując m.in. z czasopismami: „Argumenty”, „Fakty i Myśli”, „Głos Nauczycielski”, „Kulisy”, „Nadodrze”, „Oświata i Wychowanie”, „Rodzina i Szkoła”, „Trzeźwość i Zdrowie”, „Tygodnik Kulturalny”, „Zielony Sztandar” oraz „Za Wolność i Lud”. Część z jego publikacji została zamieszczona w wydaniach książkowych, wśród nich pozycje: Czujemy się tak, jakbyśmy tu wyrośli (W: Mój dom nad Odrą. Zielona Góra 1976); Jak wychowaliśmy nasze dzieci (W: Rodzina socjalistyczna — a więc jaka? Warszawa 1976); Szkoła, wieś, plebania (W: Młode pokolenie wsi Polski Ludowej. Pamiętniki i studia. T. 6. Warszawa 1969); Ziemia cząstką ojczyzny (W: Ojczyzna w moim losie. Warszawa 1987); Z wiejskiej kuźni na katedrę (W: Nauczyciela portret własny. Rzeszów 1986); Żołnierz — jak inni (W: Wspomnienia wojenne nauczycieli. Warszawa 1977). Opublikował też zbiorek legend z terenów Lubelszczyzny, wydany przez Lubelską Spółdzielnię Wydawniczą oraz był współredakto- rem (razem z Bronisławem Bugielem, Stanisławem Gawlikiem, Mieczysławem Górskim oraz Czesławem Zarzyckim) wydawnictwa jubileuszowego Wczoraj — dziś i jutro: Wydawnictwo wydane z okazji piętnastolecia Technikum i Zasadniczej Szkoły Włókienniczej w Żaganiu: II Zjazd Absolwentów, Żagań, czerwiec 1974 roku (Żagań 1974). Za wszechstronną działalność społeczną Piotr Rudnicki otrzy- mał m.in.: Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari V klasy, Krzyż Walecznych, Medal 40-lecia Polski Ludowej, Medal Rodła, Medal Komisji Edukacji Narodowej, Krzyż Partyzancki, Medal Zwycięstwa i Wolności, Odznakę Grunwaldzką oraz Medal za Obronę Ojczyzny 83 Rudnicki Piotr

1939 roku (brązowy, srebrny i złoty). Ze związku z Stanisławą z domu Sankowską miał troje dzieci (Michała, Zofię i Teresę). Zmarł 6 września 1987 r., w wieku 68 lat.

Bibliografia

J. C h a ł a s i ń s k i, B. G o ł ę b i o w s k i: Młode pokolenie wsi Polski Ludowej. Pamiętniki i studia. T. 6: Nauczyciele i uczniowie. Warszawa 1969, s. 315—338; J. K o n i u s z: Mój dom nad Odrą. Pamiętniki i wspomnienia mieszkańców ziemi lubuskiej. Zielona Góra 1971, s. 116—122; J. K a n i a: Ojczyzna w moim losie. Warszawa 1987, s. 117—126; Służyli polskiej szkole. Sylwetki nauczycieli i działaczy oświatowych Środkowego Nadodrza z lat 1945— 1989. Red. W. K o r c z. Zielona Góra 1990, s. 113—116; M.R. G ó r n i a k: Piotr Rudnicki. „MIT — Głogowski Miesięcznik Kulturalny” 1995, nr 11(14), s. 21—23; W. M a c h n i c k i: Historia Polkowic. Polkowice 1998, s. 139—140; M.R. G ó r n i a k: Rudnicki Piotr. W: Encyklopedia ziemi głogowskiej, z. 56. Red. J.B. S a d o w s ki. Głogów 2003, s. 16—17; I d e m: Pamiętniki i wspomnienia osadników rejonu Gminy Grębocice. Z. 3: Pionierzy i ich następcy. Grębocice— Lublin 2011, s. 11—12; J. B a r a n i e c k i, M.R. G ó r n i a k: Relacje i wspomnienia osadników rejonu Gminy Kotla. Kotla—Lublin 2012, s. 153—156, 237—242, 267—270, 297—302; W. C h ł o p e k, R. G u z e n d a, B. S z t u b a: Związek Żołnierzy Wojska Polskiego w Żaganiu 1981—2014. Żagań 2014, s. 74, 179, 232; J. B a r a n i e c k i, M.R. G ó r n i a k, Ł. H o r b a t o w s k i: Osadnicy i ich następcy. Relacje i wspomnienia mieszkańców Gminy Kotla. Kotla—Lublin 2015, s. 419—432. Marek Robert Górniak

Sachs Michael Jehiel (1808—1864), badacz starożytności żydowskiej, językoznawca, kaznodzieja, poeta, teolog i tłumacz. Urodził się 3 września w Głogowie w rodzinie dobrze sytuowanego i wykształconego kupca Löba Isaaca Sachsa (1743—1803). O jego matce niewiele wiadomo, ponieważ nie została ona wymieniona w żadnych znanych dokumentach rodzinnych, natomiast odnotowano dwie siostry Michaela (Jeanette i Albertine). Pierwsze lekcje Biblii i Talmudu pobierał u profesora głogowskiej jesziwy rabina Jacoba Josepha Oettingera (1780—1860), ponadto kształcił się w miejscowym ewangelickim gimnazjum humanistycznym. Rodzice Michaela wspierali jego kształcenie oraz byli otwarci na idee oświeceniowe. Mając zaledwie 13 lat Michael ułożył wiersz, który został wydrukowany w czasopiśmie „Allgemeine Zeitung Ju- denthums” (1864, nr 10). Wówczas już czytał dużo dzieł klasyków rzymskich oraz greckich i w rodzinnym mieście wcześnie zyskał podziw oraz sympatię swoich nauczycieli i kolegów. Z Głogowa wyjechał do Berlina i 2 maja 1827 r. został immatry- kulowany na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma. Tam, do 1835 r. studiował orientalistykę, filologię klasyczną i filozofię. Uczęszczał na wykłady Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770—1831), Frie- dricha Schleiermachera (1768—1834) oraz Atrhura Schopenhaue- ra (1788—1860), ale przede wszystkim studiował pod kierunkiem berlińskiego wykładowcy filologii klasycznej Augusta Boeckha (1785—1867) i 30 maja 1835 r. otrzymał dyplom końcowy z zakresu filologii. Po czym w Jenie na podstawie dysertacji o Ho- merze uzyskał tytuł doktora i ożenił się z Henriettą Lehfeldt (ok. 1816—1878), córką Immanuela Nathana Lehfeldta i Edeli z domu Riess. Jednocześnie zgłębiał literaturę żydowską i z entuzjazmem czytał dzieła badacza kultury oraz piśmiennictwa judaizmu Le- opolda Zunza (m.in. autora Gottesdienstliche Vorträge der Juden z 1832 r.), z którym przetłumaczył Biblię na niemiecki w 1835 r. 70 stowarzyszenia wspierającego literaturę żydowską, i dostarczał do jego organu prasowego Sachs Michael Jehiel 86 wydawanego w latach 1833—1856 w Wiedniu) liczne כֶּרֶם חֶמֶד .Kerem Hemed” (hebr„ (przez niemal 100 lat była obowiązującą wersją dla niemieckoję- artykuły. zycznych Żydów i wielokrotnie wydawaną; w 1935 r. ukazała się już po raz 17.). Pogłębiał też teksty biblijne (zajmował się krytyką Sachs, będąc rabinem i kaznodziejąoraz, szczególn egzegeząą uwag biblijną)ę zwraca i studiowałł na modlitw poezję ę hebrajską. i rytuały, Był także obowiązującą wersją dla niemieckojęzycznychjednym Żydów z i pionierów wielokrotnie ruchu wydawan Wissenschaftą; w 1935 r. des Judentums, a jego ukazała się już po raz 17). Pogłębiał też tekstypasją biblijne stały (zajmowa się badaniał się krytyk i tłumaczeniaą oraz egzegez średniowieczneją poezji Ży- stąd wielebiblijn ączasu) i studiowa poświł poezjęcił ęna hebrajsk wydanieą. By łmodlitewników takdówże jednym hiszpańskich. z pionierów w wersji W ruchu sierpniu hebrajsko-niemieckiej Wissenschaft 1836 r.des został powołany (Die na ka- znodzieję gminy synagogalnej70 w Pradze (od 1840 r. stał na czele Judemtus, a jego pasją stały się badania i tłumaczenia średniowiecznej poezji Żydów tamtejszego rabinatu), a od 1844 r. był rabinem pomocniczym Festgebetehiszpań skich.der Israeliten W sierpniu – 1836 9 Bde. r. zosta Berlinł powo 1855—1956).i kaznodziejąłany na kaznodziej (Rabbinatassessor Z jegoę gminy inicjatywy synagogalnej und w Prediger)ż ydowskiej w gminy berlińskiej. Pradze (od 1840 r. stał na czelestowarzyszenia tamtejszego rabinatu), wspierajWspółpracowałą cegoa od 1844 literatur wtedy r. byę łż ydowskrabinemz Elechananemą ,pomocniczym i dostarcza Rosensteinemł do jego organu (1796—1869) prasowego i kaznodzieją (Rabbinatassessor und Prediger) gminy berlińskiej. Współpracował wtedy z -wydawanegoądku nabonauczycielem wż e latachństw. 1833—1856Niektórez okresu młodości w Wiedniu) — Jaco liczne כּgłogowskim porzֶרi ֶם חֶמֶד gminie berlińskiej zastosowano„Kerem innowacje Hemed” oraz (hebr.w rytuale swoim Elechananem Rosensteinem (1796—1869) orazbem swoim Josephem głogowskim Oettngerem. nauczycielem Pełnił zfunkcję okresu kierownika Mekize Nir- młodości — Jacobem Josephemartyku Oettngerem.ły. damim Pełnił funkcj(pol. Budzącyę kierownika Uśpionych), Mekize Nirdamimmiędzynarodowego stowarzysze- ,do jego, ę iorganu rytuały פיוט modlitwy(pol. odmawiano Budzący Uśpionych), po niemiecku, międzynarodowegoSachs, z modlitewników będąniac rabinem wspierającego stowarzyszenia i kaznodziej wycofano literaturę wspierają, szczególn pijutim ążydowską,cegoą uwag ( literaturpijutę i zwraca dostarczał—ę hebr.ł na modlitw wydawanego w latach כֶּרֶם חֶמֶד .żydowską, i dostarczał do jego organu prasowegoprasowego „Kerem „Kerem Hemed” Hemed” (hebr. (hebr 1833—1856 w Wiedniu) liczne artykuły. wydawanego w latach 1833—1856stąd wiele w Wiedniu) czasu poś licznewięcił artykuna wydanieły. modlitewników w wersji hebrajsko-niemieckiej (Die l. mn.Sachs, pijutim będ;ą żc ydowska rabinem i kaznodziejpoezja religijnaą, szczególn tworzonaą Sachs, uwagę w zwraca będąc średniowieczu),ł rabinem na modlitw i ękaznodzieją, i a rytua wprowadzonoły, stą d szczególną chór. uwagę zwra- cał na modlitwę i rytuały, stąd wiele czasu poświęcił na wyda- wiele czasu poświęcił na Festgebete wydanie modlitewników der Israeliten – w 9 Bde. wersji Berlin hebrajsko-niemieckiej 1855—1956). Z jego (Die inicjatywy w żydowskiej PonadtoFestgebete Sachs dergłosi Israelitenł kazania — 9po Bde. niemi Berlinecku, 1855—1956).nie które modlitewników cieszy Z jegoły si inicjatywywę duwersjiżą popularnoscihebrajsko-niemieckiej w żydowskieją . Jego (Die Festgebete gminie berlińskiej zastosowano innowacje der w rytuale Israeliten i porz —ą dku 9 Bde. nabo Berlinżeństw. 1855—1956). Niektóre Z jego inicjatywy gminie berlińskiejw zastosowano żydowskiej innowacje gminie w berlińskiej rytuale i porz zastosowanoądku nabożeń stw. innowacje Niektóre w ry- .l ,פיוט .modlitwy odmawiano po niemiecku, z modlitewników wycofano pijutim (pijut — hebr wyjątkowe uzdolnienia retoryczne sprawiatualeły, ż e i cechowaporządkuł y nabożeństw. się one wyj Niektóreątkową si modlitwyłą wyrazu. odmawiano A po ,פיוט .mn. pijutim; żydowska poezjamodlitwy religijna odmawiano tworzonaniemiecku, po w niemiecku,średniowieczu), z modlitewników z modlitewników a wprowadzono wycofano wycofano chór. pijutim pijutim (pijut (pijut — — hebr. hebr Ponadto Sachs głosił kazania po niemiecku,l.mn. które pijutim cieszył;y żydowska się dużą popularnosci poezja religijnaą. Jego tworzona w średniowie- poniewawyjążtkowe poza uzdolnienia talentem retorycznekaznodziejskiml. mn. pijutimsprawia; łży, ydowskaobdarzony żczu),e cechowa a poezja wprowadzonoł yby sireligijnałę gonełębok wyj tworzona chór.ątkow wiar ą Ponadto ąsiw,łą śwywieraredniowieczu), wyrazu. Sachs Ał du głosiłż ay wprowadzono wp kazaniaływ po chór. nie- ponieważ poza talentem kaznodziejskim obdarzonymiecku, był g którełębok ą cieszyły wiarą, wywiera się dużął du ż popularnoscią.y wpływ Jego wyjątkowe na słuchaczy, co było szczególniePonadto istotneSachs g włosiuzdolnienia okresieł kazania os połabienia retoryczne niemi ecku, tradycyjnego sprawiały,które cieszy judaizmu łżey sicechowałyę du pożą popularnosci się one ąwyjątkową. Jego na słuchaczy,epoce oświecenia. co było Sprzeciwiaszczególnieł się istotne zastosowaniu wsiłą okresie wyrazu. w synagodze os łAabienia ponieważ organów tradycyjnego poza i muzyki,talentem judaizmu jako kaznodziejskim po obdarzony był głęboką wiarą, wywierał duży wpływ na słuchaczy, co było retoryczne, droga, sprawia zachowanie;ły, że cechowa w judaizmieły się one wyjątkową siłą wyrazu. Aלכה ה .sprzecznych z halalchą (halachawyjątkowe — uzdolnienia hebr epoceautorytatywna oświecenia. wyk Sprzeciwiaładnia Prawał siMoję zastosowaniużeszowegoszczególnie — Tory). w synagodze istotne w organówokresie osłabieniai muzyki, tradycyjnegojako judaizmu po epoce oświecenia. Sprzeciwiał się zastosowaniu w synagodze Do kręgu berlińskich przyjacióponiewał Michaelaż poza talentem Sachsa kaznodziejskim należeli uczeni obdarzony i myśliciele: był g Friedrichłęboką wiar ą, wywierał duży wpływ Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldtorganów (1769—1859), i muzyki, David jako Rosin sprzecznych (1823—1894), z halalchą (halacha — hebr. droga,droga, zachowanie;zachowanie; w wjudaizmie judaizmie autorytatywna wykładnia , הלכה .sprzecznych z halalchą (halacha — hebr Friedrich Wilhelm Joseph na Schelling słuchaczy, (1775— co było1854), szczególnie Karl istotne August w Varnhagen okresie osł abienia von Ense tradycyjnego judaizmu po (1785—1858), Karl Friedrich Werder (1806—1893)Prawa Mojżeszowego oraz lider społ eczno — Tory).ści żydowskiej — Do kręgu berlińskich przyjaciół Michaela Sachsa należeli Moritz Veit (1808—1864). Jako rabin Michael Sachs był także aktywny politycznie i w autorytatywna wykładnia Prawaepoce Mojoświecenia.żeszowegouczeni Sprzeciwia — i myśliciele:Tory).ł się zastosowaniu Friedrich w synagodze Wilhelm organów Heinrich i muzyki, Alexander jako von czasie rewolucji marcowej 1848 r. (niem. Humboldt Märzrevolution) (1769—1859), uczestniczy ł David z duchownymi Rosin (1823—1894), Friedrich chrześcijańskimi w pogrzebie ofiar wystąpień i demonstracji ulicznych i przemawiał do nale, droga, (1775—1854),żeli zachowanie; uczeni Karl i w myjudaizmie Augustśliciele: Varnhagen הלכה Do kręgu berlińskichsprzecznych przyjació z halalchł Wilhelm Michaelaą (halacha Joseph — Sachsa hebr. Schelling zebranych. Sach stał się dla wielu młodych Żydówvon Ensew Berlinie (1785—1858), nauczycielem Karl i mistrzem. Friedrich Ci Werder z (1806—1893) oraz nich, którzy zdecydowali się na świeckie studia na Uniwersytecie Berlińskim, mogli Friedrich Wilhelm Heinrichautorytatywna Alexander wykvonliderładnia Humboldt społeczności Prawa Moj (1769—1859),żeszowego żydowskiej — Tory). — David Moritz Rosin Veit (1808—1864). (1823— Jako jednocześnie pod jego kierunkiem pogłęrabinbiać Michael swoją wiedz Sachsę był judaistyczn także ą aktywny. Sachs politycznie i w czasie 1894),niejednokrotnie Friedrich Wilhelm spotykał siJosephę ze swoimi DoSchelling kr uczniamięgu berli(1775—1854), weńskich własnym przyjació mieszkaniu, Karlł Michaela Au cogust wp Sachsa łVarnhagenynęło nalena żeli von uczeni Ense i myśliciele: bliższe nieformalne relacje między nimi. Wśród jego najwybitniejszych uczniów byli Markus (1785—1858),Mordechaj Jastrow Karl (1829—1903) FriedrichFriedrich Werder i Manuel Wilhelm (1806—1893) Joël Heinrich (1826—1890), Alexander oraz w których lidervon Humboldt zaszczepi społeczno ł (1769—1859), poglścią dyżydowskiej David Rosin — (1823— dotyczące reform w judaizmie.1894), Poza Friedrich licznym Wilhelm gronem Josephzwolenników, Schelling uczniów (1775—1854), i przyjació Karlł w Au gust Varnhagen von Ense MoritzBerlinie Veit Michael (1808—1864). Sachs utrzymywa Jako rabinł bliskie Michael kontakty Sachs z wieloma był takŻydamiże aktywny z rodzinnego politycznie i w Głogowa, m.in. z: Davidem(1785—1858), Casselem (1818—1893), Karl Friedrich Josephem Werder Lehmannem (1806—1893) (1801—1871), oraz lider społeczności żydowskiej — czasieSalomonem rewolucji Munkiem marcowej (1803—1867),Moritz 1848 Veit r. Nahmanne (1808—1864). (niem. m Märzrevolution) Rapaportem Jako rabin (ok. Michael 1705— uczestniczy Sachs ok. by 1759)łł tak z iż e duchownymi aktywny politycznie i w Josephem Zednerem (1804—1871). chrzeJakścija bardzońskimi był ceniony w pogrzebie i wręczasiecz uwielbiany ofiar rewolucji wyst przez marcowejąpie wspóń ł iczesnych demonstracji1848 r.pobratymców (niem. Märzrevolution) ulicznych dowodzi m.in. i przemawia uczestniczy ł ł z do duchownymi ogromna liczba wspomnieńchrze pośśmiertnychcijańskimi i w mów pogrzebie żałobnych, ofiar które wyst ą mupień dedykowano, i demonstracji po ulicznych i przemawiał do zebranych.niespodziewanej Sach sta śmierci,ł się dla w wiekuwielu 56 m lat.łodych Zmar ł Ż31ydów stycznia w Berlinie1864 r. w Berlinie,nauczycielem gdzie zosta i mistrzem.ł Ci z pochowany na Jüdischer Friedhofzebranych. (Cmentarzu Sach sta Żłydowskim) się dla wielu przy m łSchönhauserodych Żydów Allee. w Berlinie Na jego nauczycielem i mistrzem. Ci z nich, którzy zdecydowali się na świeckie studia na Uniwersytecie Berlińskim, mogli cześć Samuel David Luzzattonich, którzy z Padwy zdecydowali (1800—1865), się na z świeckie którym studia Sachs na wiele Uniwersytecie lat Berlińskim, mogli korespondował, napisał poetycką inskrypcję nagrobną. jednocześnie pod jego jednocze kierunkiemśnie pod pog jegołębia kierunkiemć swoją pog wiedzłębiaćę swoj judaistyczną wiedzę ą. judaistyczn Sachs ą. Sachs niejednokrotnie spotykał sięniejednokrotnie ze swoimi spotykauczniamił się we ze swoimi własnym uczniami mieszkaniu, we własnym co mieszkaniu, wpłynęło co na wp łynęło na bliższe nieformalne relacje mibliżęszedzy nieformalne nimi. W śrelacjeród jego między najwybitniejszych nimi. Wśród jego najwybitniejszych uczniów49 byli uczniówMarkus byli Markus Mordechaj Jastrow (1829—1903) i Manuel Joël (1826—1890), w których zaszczepił poglądy Mordechaj Jastrow (1829—1903) i Manuel Joël (1826—1890), w których zaszczepił poglądy 87 Sachs Michael Jehiel rewolucji marcowej 1848 r. (niem. Märzrevolution) uczestniczył z duchownymi chrześcijańskimi w pogrzebie ofiar wystąpień i demonstracji ulicznych oraz przemawiał do zebranych. Sachs stał się dla wielu młodych Żydów w Berlinie nauczycielem i mistrzem. Ci z nich, którzy zdecydowali się na świeckie studia na Uniwersytecie Berlińskim, mogli jednocześnie pod jego kierunkiem pogłębiać swoją wiedzę judaistyczną. Sachs niejednokrotnie spotykał się z uczniami w swoim mieszkaniu, co wpłynęło na bliższe nieformalne relacje między nimi. Wśród jego najwybitniejszych ucz- niów byli Markus Mordechaj Jastrow (1829—1903) i Manuel Joël (1826—1890), w których zaszczepił poglądy dotyczące reform w judaizmie. Poza licznym gronem zwolenników, uczniów i przyja- ciół w Berlinie Michael Sachs utrzymywał bliskie kontakty z wieloma Żydami z rodzinnego Głogowa, m.in. z: Davidem Casselem (1818—1893), Josephem Lehmannem (1801—1871), Salomonem Munkiem (1803—1867), Nahmannem Rapaportem (ok. 1705— ok. 1759) i Josephem Zednerem (1804—1871). Jak bardzo był ceniony i wręcz uwielbiany przez współczesnych pobratymców, dowodzi m.in. ogromna liczba wspomnień pośmiert- nych i mów żałobnych, które mu dedykowano, po niespodziewanej śmierci, w wieku 56 lat. Zmarł 31 stycznia 1864 r. w Berlinie, gdzie został pochowany na Jüdischer Friedhof (Cmentarz Żydowski) przy Schönhauser Allee. Na jego cześć Samuel David Luzzatto z Padwy (1800—1865), z którym Sachs wiele lat korespondował, napisał poetycką inskrypcję nagrobną. Michael Sachs ma znaczący dorobek literacki (szczegółowe zestawienie jego publikacji zawiera Biographisches Handbuch der Rabbiner. Teil 1: Die Rabbiner der Emanzipationszeit in den deut schen, böhmischen und großpolnischen Ländern 1781—1871 — Bd. 2 (K—Z). Hrsg. M. B r o c k e, J. C a r l e b a c h. München 2004, s. 762—764 [poz. 1530]). Do miana najważniejszego dzieła Michaela Sachsa pretenduje tłumaczenie dwóch wielkich żydow- skich modliewników — machzor (z modlitwami na święta) oraz sidur (do użytku synagogalnego i domowego, zawierający modlitwy na dni powszednie i zwykłe szabaty) według niemieckiego i polskiego obrządku. Zawierają one dzieła żydowskiego poety liturgicznego Eleazara ben Killira (Eleazar Kalir, Eleazar Qalir, El’azar HaKalir; ok. 570—ok. 640) oraz jego następców z Niemiec i Francji. Ponadto Sachs zajął się tłumaczeniem selichot (modlitw pokutnych i przebłagalnych), które jednak nie zostały opublikowane. Do ważniejszych dzieł Sachsa zalicza się także Die religiöse Poesie der Juden in Spanien (Berlin 1845, wyd. 2 — 1901, New Sachs Michael Jehiel 88

York 1980). Ponadto spuścizna Sachsa obejmuje m.in. prace: Die Psalmen übersetzt und erläutert (Berlin 1835), Beitraege zur Sprach- und Alterthumsforschung. Aus Jüdischen Quellen (Bd. 1—2. Berlin 1852—1854, 2010); Stimmen vom Jordan und Euphrat. Ein Buch fürs Haus (2 Bde., Berlin 1853, wyd. 3 — Frankfurt am Main 1891); Festgebete der Israeliten in Wuertemberg: mit vollstaendi- gem, sorgfaeltig durchgesehenem Texte (Berlin 1857); Jom Kippur. Abendgebet (Berlin 1860; Frankfurt am Main 1928); Schemini Azereth und Simchath Thorah (Berlin 1860; Frankfurt am Main 1928), Siddûr Tefillat Jiśrāēl (Berlin 1864); Stimmen vom Jordan und Euphrat. Ein Buch furs Haus (Berlin 1864; Frankfurt am Main 1891), Festpredigten (wespół z Davidem Rosinem; Berlin 1866), Sabbatpredigten: zu den Wochenabschitten des fünften Buches Moses (wespół z Davidem Rosinem; Berlin 1869), Gebetbuch für Israeliten: mit sorgfaltig durchgesehenem Texte (Wien 1880; Basel 1949); Liber Psalmorum: Textum masoreticum accuratissime expres- sit, e fontibus Masorae varie illustravit (wespół z S. B a e r e m; F. Delitzschem; Lipsiae 1880) oraz Festgebete der Israeliten: mit vollstandigem, sorgfaltig durchgesehenem Texte (Breslau 1891; Frankfurt am Main 1927).

Bibliografia

F. S t r a u c h: Sachs (Michał). W: Encyklopedyja powszechna [S. Orgelbranda]. T. 22. Warszawa 1866, s. 779; D. K a u f m a n n: Sachs Michael. In: Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 30. Leipzig 1890, s. 131—133; F. M u t h: Geschichte des Königlichen Evangelischen Gymnasiums zu Glogau: 1708—1908. Festschrift zur zweihundertjährigen Jubelfeier am 1. November 1908 Bericht, Königliches Evangelisches Gymnasium (Groß-Glogau). Glogau 1909; J. B l a s c h e: Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes. Glogau 1913, s. 310; M. Salomonski: Michael Sachs, Rabbiner und Lehrer. Kleiner Almanach der Juden in Berlin 5699. Berlin 1939, s. 5—14; E.D. Goldschmidt: Sachs Michael. In: Encyclopedia Judaica. Jerusalem 1972, 1978, s. 595; V. S a d e k: La synagogue réformée de Prague (la „Vieille école”) et les études juives au cours du 19 siècle. „Judaica Bohemiae” 1980, Vol. 16, No 2, s. 119— 123; F.D. L u c a s, M. H e i t m a n n: Stadt des Glaubens. Geschichte und Kultur der Juden in Glogau. Hildensheim 1991, s. 467—471 [wydanie polskie: Żydzi głogowscy. Dzieje i kultura. Tłum. J. O b r u s n i k - J a g l a. Głogów 2013; s. 362—365]; F.D. L u c a s, H. F r a n k: Michael Sachs — der konservative Mittelweg. Leben und Werk des Berliner Rabbiners zur Zeit der Emanzipation. Tübingen 1992; M. B r o c k e: Stein und Name. Die jüdischen Friedhöfe in Ostdeutschland (Neue Bundesländer/DDR und Berlin). Berlin 1994, s. 136; J. F i e d l e r: Migracje żydowskie między terenami polskimi a czesko-moraws- kimi. W: Żydowskie gminy wyznaniowe. Studia z dziejów kultury żydowskiej 89 Seckerwitz Johannes [Młodszy] w Polsce. T. 1. Wrocław 1995, s. 77—80; A. B r ä m e r: Rabbiner und Vorstand. Zur Geschichte der jüdischen Gemeinde in Deutschland und Österreich 1808— 1871. Wien 1999, s. 112, 199—200, 216; Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 8. München 1999, s. 488; F. R ü c k e r t: Michael Sachs und eine kaum beachtete Übersetzung der Psalmen von 1835. „Kalonymos. Beiträge zur deutsch-jüdischen Geschichte aus dem Salomon Ludwig Steinheim-Institut” 2000, Nr. 4, s. 4—6; Biographisches Handbuch der Rabbiner. Teil 1: Die Rabbiner der Emanzipationszeit in den deutschen, böhmischen und großpolni- schen Ländern 1781—1871. Bd. 2 (K—Z). Hrsg. M. B r o c k e, J. C a r l e b a c h. München 2004, s. 762—764; M. G a l a s: Rabin Markus Jastrow i jego wizja reformy judaizmu. Studium z dziejów judaizmu w XIX wieku. Kraków 2007, s. 53—59, 84—86; H.O. H o r c h: Nowy leksykon judaistyczny. Red. J.H. S c h o e p s. Warszawa 2007, s. 732; M. S c h a d: Rabbiner Michael Sachs. Judentum als höhere Lebensanschauung (Netiva-Wege deutsch-jüdischer Geschichte. Gebundene Ausgabe — 1). Hildesheim—Zürich—New York 2007; I d e m: Das höhere Selbst. Rabbiner Michael Sachs (1808—1864). „Kalonymos. Beiträge zur deutsch-jüdischen Geschichte aus dem Salomon Ludwig Steinheim ‍‑Institut” 2008, Nr. 2—3, s. 1—4; M.R. G ó r n i a k: Wielowiekowy wkład Żydów w dziedzictwo kulturowe Głogowa. W: Wielokulturowe dziedzictwo Głogowa, wczoraj i dziś. Red. L. L e n a r c z y k [i in.] Głogów—Wrocław 2010, s. 179—181; M.T. G a l a s: Jewish-Polish relations in the writings of rabbi Marcus Jastrow. „Jewish Studies at the Central European University“ 2007— 2009, Vol. 6. Ed. A. K o v á c s, M.L. M i l l e r. Budapest 2011, s. 39—53; M. T h u l i n: Kaufmanns Nachrichtendienst. Ein jüdisches Gelehrtennetzwerk im 19. Jahrhundert. Göttingen 2012, s. 195—198. Marek Robert Górniak

Seckerwitz Johannes [Młodszy]* (ok. 1530—1583), inne warianty nazwiska: Seckervitz Johann, Seccervitius Joannes, Seccervitius Ioannes, Seccerwicz Johannes, Secerwitzius Johan- nes, Seckerbikius Johannes, Seckerwicz Ioannes, Segkerwitz Jo- hannes, Sekerwitz Johannes, Sekgerwitz Johannes, Seccervicius Johannes, Seckerbikius Joannes, Segkerwitz Johan. Poeta uwień- czony, profesor poetyki na Uniwersytecie w Tybindze, w archi gimnazjum wiedeńskim i w Akademii w Greifswaldzie. Urodzony około 1530 r. we Wrocławiu, gdzie rozpoczął naukę, najprawdopodobniej w szkole św. Elżbiety. Immatrykulował się w Wittenberdze 1 maja 1548 r. i przebywał tam do 1550 r. Jako

* Hasło opracowane na podstawie badań przeprowadzonych w ramach pro- jektu „Łacińska poezja biblijna na Śląsku w XVI i XVII wieku”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w latach 2012—2016 (nr UMO 2011/03/D/ HS2/02786). Seckerwitz Johannes [Młodszy] 90 zwieńczenie tych studiów powstała parafraza listów Ezawa i Ja- kuba, opublikowana w Wittenberdze w 1550 r.: Duae epistolae ficticiae altera Iacobi ad Fratrem Esau, et altera responsoria Esau ad Iacobum. Utwór ten dedykował wrocławskiemu patrycjuszowi Janowi Morenbergowi, co potwierdza, że był on w czasie studiów jego mecenasem. Już 28 października 1550 r. wpisuje się w po- czet studentów królewieckiej Albertyny, jednak szybko przerywa te studia, by ponownie wpisać się na nie 10 kwietnia 1551 r. Zapewne przerwa spowodowana była pobytem na dworze Pau- la Sperata, biskupa pomezańskiego, z którego gościny korzystał w jego siedzibie w Kwidzynie, a następnie bawił u Jerzego So- kołowskiego, sędziego ziemskiego chełmińskiego, w jego dobrach — we wsi Wisła koło Torunia. W podzięce za gościnę obu moż- nowładców opublikował dwa wiersze bożonarodzeniowe, wydane prawdopodobnie w Królewcu w pierwszej połowie 1551 r. Jeden ma formę elegii, drugi eklogi: Elegia de natali Christi Servatoris nostri. [...] Ecloga continens colloquium Pastorum, quibus Angelus annuntiavit Nativitatem Domini. Paulus Speratus zmarł 12 sierpnia 1551 r., więc czas gościny i publikacji musiał poprzedzać tę datę. Prawdopodobnie pod koniec 1551 r. Seckerwitz wrócił do Witten- bergi i przebywał tam jeszcze do roku 1553, z sześciomiesięczną przerwą na pobyt w Torgau z powodu panującej w Wittenberdze zarazy. W 1553 r. był rekomendowany na nauczyciela dla dzieci Georga Fabriciusa, ale ostatecznie z niewiadomych przyczyn (być może z powodu wyższych aspiracji) nie podjął tej pracy. W tym samym roku był klientem Johanna a Borcken. Opublikował 28 listopada 1553 r. uzyskanie przez tegoż doktoratu na Uniwersyte- cie we Frankfurcie nad Odrą, a nieco później, już po doktoracie, wydał epitalamium na jego cześć. Utwory te zostały wydane we Frankfurcie nad Odrą, a obecnie znajdują się w Bibliotece Jana Łaskiego w Emdem, co może świadczyć, że spotkał się z Janem Łaskim ok. 1553—1554, gdy ten opuścił Anglię. Podczas pobytu we Frankfurcie, w październiku lub listopadzie 1553 r., sam też zapisał się na tamtejszy uniwersytet, który opuścił dość szybko, prawdopodobnie już w 1554 r., gdyż na ten rok przypada jego publikacja wybranych psalmów w Wittenberdze dedykowana Stani- sławowi Górce, którego poznał zapewne w czasie drugiego pobytu w Wittenberdze w 1554 r. Było to w czasie, gdy Górka rozpoczął studia (immatrykulował się 10 maja 1554 r.) i w semestrze zimowym został tytularnym rektorem. W 1555 r. korzystał już z gości- ny hrabiego Hieronyma de Nagorola et Welfart w Insbruku, gdzie napisał Eidylion de passione. Natomiast Elegia de Divite Epulone 91 Seckerwitz Johannes [Młodszy] et Mendico Lazaro, dedykowana braciom Frydrychowi i Karolowi, hrabiom z Mansfeld, świadczy o kolejnej gościnie. Jeszcze w pierwszym kwartale udał się do Bazylei, gdzie przebywał przez co naj- mniej kilka miesięcy. Poznał tam Filipa Bechiusa, profesora logiki i medycyny. W kwietniu 1556 r. opublikował w Bazylei poetycką parafrazę Księgi Mądrości Syracha, dedykowaną księciu Krzyszto- fowi Wirtemberskiemu, który w latach 1556—1558 był jego kolejnym mecenasem. W 1558 r. wydał w Bazylei poetycką parafrazę Księgi Amosa. W tym czasie był profesorem poezji i historii na Uniwersytecie w Tybindze. Zachowała się przemowa Seckerwitza z 1 marca 1557 r., z której wynika, że pracował tam już od po- czątku roku. W Tybindze przebywał jeszcze na początku 1559 r., na ten rok przypadają dwie publikacje tam wydane. Zapewne co jakiś czas odwiedzał rodzinny Wrocław, o czym świadczy m.in. list do Jana Cratona (z którym się tam spotkał w 1562). Odwiedzał rodzinne miasto także wcześniej, wiadomo bowiem, że miał dobre kontakty z Baltazarem z Promnicy, a po jego śmierci zabiegał także o przychylność nowego biskupa wrocławskiego — Kaspara z Łagowa. Wówczas nie pozostał długo na Śląsku, wiadomo bowiem, że bywał też w Pradze, a w latach 1562—1569 przebywał na posadzie w Wiedniu. W 1563 r. publikował jako profesor poetyki w archigimnazjum wiedeńskim, korzystając ze wsparcia Georga Edera, radcy i prokuratora cesarskiego. Wiedeń opuścił w 1569 r., na ten rok przypada bowiem utwór pożegnalny Valedicio Austriae. Po opuszczeniu Wiednia udał się prawdopodobnie do Rostocku, gdzie został opublikowany utwór pochwalny dla Dawida Chytra- eusa, który wrócił do Rostocku z Austrii. Można więc przypusz- czać, że to właśnie wraz z Dawidem Chytraeusem opuścił Austrię w 1569 r. i to on pomógł Seckerwitzowi w nowym środowisku. Odwiedzał też Śląsk, głównie w celach wydawniczych. W 1573 r. opublikował prognostyk w Nysie, zaś w 1574 r. poemat Carmen de Abrahamo tentato wydał we Wrocławiu, dedykując go księciu pomorskiemu Janowi Fryderykowi. Wówczas Seckerwitz miał już posadę profesora poetyki w Greifswaldzie. Tytułował się również wówczas magistrem sztuk wyzwolonych i mianem poety uwień- czonego. Nie wiadomo, kiedy, gdzie i od kogo otrzymał wieniec poetycki. Było to zapewne w czasie długiego pobytu w Wiedniu lub Pradze (może dzięki wsparciu Jana Cratona lub Paula Melis- susa Schede). W 1577 r. wydał Carmen elegiacum de septem donis Spiritus Sancti, dedykowaną radzie i senatorom Lubeki oraz tragi- komedię Samarites seu Epimetheus restitutus, dedykowaną radzie i senatorom Królewca, co znaczy, że pisał też na potrzeby tych Seckerwitz Johannes [Młodszy] 92 protestanckich miast i od wymienionych rad miejskich otrzymy- wał jakieś stypendia. W 1579 r. był prefektem w gimnazjum w Lu- bece. Wrócił jednak do Greifswaldu na rozkaz księcia, prowadził tam wykłady, m.in. z psalmów Georga Buchanana. Odnowiono mu dom i do śmierci poeta pozostał na tym stanowisku. Wiado- mo, że 26 czerwca 1581 r. był obecny na chrzcie córki Frydery- ka II, króla Danii i Norwegii, jako dworzanin w orszaku księcia Jana Fryderyka. Z tej okazji wydał w 1581 r. dla duńskiego króla Fryderyka II zbiorek poetycki Daneida (Dane idum libri quattuor) zawierający twórczość okolicznościową, zaś w 1582 r. dedykowany księciu pomorskiemu Janowi Fryderykowi analogiczny, choć ob- szerniejszy zbiór poezji panegirycznej dotyczącej pomorskich ksią- żąt i pomorskich elit — Pomeranidę (Pomeraneidum libri quinque) (1582). Nie zaprzestał też twórczości religijnej — w 1582 r. wydał Carmen de victoria Gideonis i Ephemeris Christiana, która ukaza- ła się pod koniec roku, a więc na krótko przed jego śmiercią. Na książkach z 1582 r. nie ma jego podpisu jako profesora Akademii Greifswaldzkiej, ale miał już wtedy ugruntowaną pozycję i sławę literacką. Zmarł w Greifswaldzie 6 stycznia 1583 r. Seckerwitz był wybitnym poetą nowołacińskim, zaangażowa- nym po stronie reformacji. Z początku stał po stronie luteranizmu, z czasem jednak jego poezja wyraźnie nabiera cech filipistycznych i kalwińskich. Jego poezja religijna odznacza się oryginalnoś- cią w przedstawianiu problematyki wyznaniowej oraz znacznymi walorami artystyczno-literackimi. Interesująca jest też twórczość okolicznościowa jego autorstwa, która mimo panegiryzmu i wy- raźnych cech propagandowych stanowi wartościowy materiał historyczny i literacki. Seckewitz miał uznanie współczesnych, m.in. współpracował z Filipem Melanchtonem, Janem Cratonem, Paulem Melissusem Schede, Davidem i Nathanem Chytraeusami. Wielkim uznaniem darzył go Nikodem Frischlin, który mówi o nim tak: „sed et Iohanne Maiore et Iohanne Seccervitio (nam hos aliqui subinde per opprobium mihi obiiciunt) quis ingenio et poetica maior inventus est? qui si ex iracundia aut alia culpa interdum peccarunt, an propterea artes illorum contemni atque contumeliis affici debent?”.

Bibliografia

J. S e c k e r w i t z: Elegia gratulatoria in nuptias doctissimi ac humanissimi viri, domini magistri Samuelis Iauch Freistadiensis, amici sui unice colendi, scrip- 93 Seckerwitz Johannes [Młodszy] ta à Ioanne Seckerwitzio. Wratislaviense, [s. l.], 1549; Elegia gratulatoria in nuptiis magistri Nicolai Iagenteuffelii Borussi, et honestae virginis Walpurgis ad diem XXIX. Ianvarii. Scripta a Ioanne Seckervviczio. Wratislauiense, [s. l.; s. n.], 1550; Duae epistolae ficticiae altera Iacobi ad Fratrem Esau, et altera responsoria Esau ad Iacobum. Quibus accesisit brevis interpretatio historiae. Per Ioannem Sekeruutzium Wratislaviensem. Wittebergae 1550; Epithalamion Erasmo Reinholt, Salvedensi Mathem. Professori, et sponsae eius Marthae. Witebergae [s. n.], 1550; Elegia de natali Christi Servatoris nostri. Scripta ad Reverendissimum Praesulem Dominum Paulum Speratum a Rutilis etc. episcopum Pomesaniensem. Ecloga continens colloquium Pastorum, quibus Angelus annuntiavit Nativitatem Domini. Scripta ad nobilem et generosum virum Georgium Socolofsky, terrae Culmensis iudicem, per Ioannem Seckerwitz Vratislaviensem, [s. l. et d.] [Regiomonti circa 1551]; Oratio, D. Hieronymi Schvirphii De S. Gallo, I. V. Doctoris In Academia Francofordiana ad Oderam 28. Nouembris, in aede sacra beatae uirginis recitata, cum D. Ioannes a Borcken, uir singularis eruditionis, non solum eidem Domino Doctori Schuirphio, sed toti Collegio Iurisconsultorum, & multis alijs ob eximiam doctrinam & animi integritatem probatissimus, Doctoratus insignia reciperet. Gratiarum Actio, ad clarissimum virum Dominum Hieronymum Schuirphium, I. V. Doctorem, de institutione et promotione clarissimi viri Ioannis a Borcken Bremensis, in I. V. Doctorem per Ioannem Seckeruuicz Vratislauiensem. Francofurti ad Viadrum 1553; Elegia Gratulatoria In Nvptiis clarissimorum Virorum Domini Ioannis a Borcken Bremensis, I. V. Doctoris, cum honestissima virgine, Catharina a Wilmers, nobilis viri Ioannis a Wilmers filia, Et Domini Guari Weigandi Guarini, medicin[a]e Doctoris, cum honestissima virgine Catharina Dittelbachs, clarissimi uiri Domini Christophori Dittelbachs, Cancellarii Brandenburgensis in Onolczbach, etc. I. V. Doctoris filia per Ioannem Seckervuicz Vratislauiensem. Francforti ad Viadrum 1553; Querela Germaniae de bellis civilibus cum psalmo XXVII Sapphicis versibus expresso per Joannem Seckerwitz Vratislaviensem. Wittembergae 1553; Elegia de nuptiis honesti viri Iohannis Selneri Nabpurgensis et honestae virginis Valburgae, Egidii Leneri Civis Witebergensis filiae. Per Iohannem Seckerwitz Vratislaviensem. Witebergae 1553; Epithalamion scriptum viro honesto et erudito Abelo Pirkenhein Vratislaviensi, et pudicae virgini Sibyllae sponsae eius. Witebergae 1554; Psalmi aliquot lyricis modis versi ac dedicati illustri et magnificoque Domino D. Stanislao Comiti a Gorca. Witebergae 1554; Eidyllion de passione et resurrectione Christi Redemptoris nostri: ad generosum Dominum Hieronymum Comitem de Nagorola et Welfart, Ode facta ad imitationem duodecimae in primo libro Odarum Horatii. Per Ioannem Seckerwitz Wratislaviensem. Oeniponti 1555; Elegia de Divite Epulone et Mendico Lazaro, desumpta ex Evangelicis historiis, auctore Ioanne Seckerbikio. Nunc primum edita et missa ad illustreis Comites a Mansfeld Friedrychum et Carolum fratres. Coloniae 1556; Iesu Syriaci liber, qui vvulgo ecclesiasticus dicitur, carmine elegiaco redditus, Ioanne Seckerwitzio Wratislaviensi autore. Adiectum eiusdem autoris Carmen De Christo Agno. Basileae 1556; Sophoclis Tragoediae septem: Latino carmine red- ditae, & Annotationibus illustratae per Thomam Naogeorgum Straubingensem: Quarum nomina versa pagina reperies; Collectae sunt etiam gnomai, dictaque proverbialia ex hisce Tragoediis / per eundem: atque finem operis adiectae Graece et Latine. Basileae [1558]. [Johannes Seckerwitz jest tu autorem utworu pochwalnego]; Hymnus de Spiritu Sancto, miraculosum in festo Pentecostes ad apostolos adventum, caeteraq[ue] ipsius opera ac beneficia tum in naturam uni- versam, tum praecipue in ecclesiam complectans autore Ioanne Seccervitio Seckerwitz Johannes [Młodszy] 94

Wratislaviensi, poetices et Latine linguae, in Academia Tubingensi, professore, s. l. et d. [Tibingae 1557?]; Eidyllion, de passione et resurrectione Christi Redemptoris nostri. Cui adiectae sunt quatuor elegiae. I. De collatione ionae prophetae et Christi. II. De latrone emendato in cruce. III. De auspitio lectionum Theodorici Schnepfii, s. Theologiae professoris. IIII. De obitu Maximiliani filii ducis Wirtembergensis. Tubingae 1557; Epicedion in obitum clarissimi atque ornatissimi viri D. Caspari Beri: I.V. doctoris integerrimi, qui illustriss Wirtembergicorum Ducis a consiliis fuit. Tubingae 1558; In Obitum Caroli Quinti Invictissimi quon- dam, ac semper Augusti Romanoru[m] Imperatoris etc. foelicis immortalisq[ue] memoriae Pathologia Danubii. Autore Ioanne Seccervitio Vratislaviensi, facultatis Oratoriae, in Academia Tubingensi professore. [Augsburg 1559]; Ioannis de Monte Regio Mathematici clarissimi tabulae directionum profectionumque, non tam as- trologiae iudiciariae, quam tabulis instrumentisque, innumeris fabricandis utiles ac necessariae. Denuo nunc aeditae, et pulchriore ordine dispositae, multisque in locis emandatae eiusdem Regiomontani. Tubingae 1559 [Seckerwitz jest autorem utworu pochwalnego]; Epistola gratulatoria Silesiae ad [...] Casparum a Loga, Vratislaviensium episcopum &c./scripta a Joanne Seccervitio [...]. Vratislaviae 1562; In auspicatum et felicem adventum invictissimi sacratissimi Rom. Caesaris D. N. Maximiliani Bohemorum Regis et Austriae Archiducis etc. congratulatio supplex inclyti Archigymnasii Viennensis, eiusq: alumnorum, obse- quii ergo pro sua fortuna tenui humiliter exhibita. Viennae 1563. [Seckerwitz autorem jednego z utworów pochwalnych]; Elegia de Christo fonte sapientiae. Sumpta ex materia evangelii de Christo nato annos duodecim, ac scripta ad magnificum ac clarisimum virum, dominum Georgium Ederum, I. V. Consultum, ac procuratorem fisci caesareum etc. Dominum ac patronum sibi observandissi- mum. Viennae Austriae 1563; Epithalamia in nuptias [...] Georgii Tanneri [...] et [...] Annae [...] Francisci Emerici [...] nepotis atque [...] Eliae Anharti [...] viduae, autorum nomina sequens pagina indicat. Viennae 1563; Epithalamion in nuptias [...] Abrahami Iorgeri à Tolleth [...] [et] [...] virginis Barbarae [...] viri [...] Domini Philippi Preineri, liberi Baronis in Stubing [...] relictae filiae. Viennae 1563; Carmen in obitum Leonardi Phyleri ad Dionysium Pioppium episcopum Modrusiensem etc. Per Joannem Secceruitium. Viennae 1566; Armatura militis Christiani informata ex textu D. Pauli ad Ephesios VI. Ac illustri et magnifico D. Domino Eckio comiti à Salm, etc. Omnibusque piis et strenuis militibus pro auspicio foelicis anni dedicata à Joanne Seccervitio. Viennae 1568; De auspica- ta ac felici legatione, qua sacra caesa: mts pace cum imperatore Turcarum con- stituta, Halcyonia orbi Christiano, et rebus populisque Romani imperii publicum otii ac quietis bonum restaurauit officio, fide, et dexteritate reverendissimi D. D. Antonii Verantii episcopi ecclesiae Agriensis elegia gratulatoria ad eundem reverendißimum dominum suum scripta à Johanne Seccervitio Vratislaviensi. Viennae 1568; Valedicio Austriae. Viennae 1569; Oratio Davidis Chytraei habita in Academia Rostochiensi, cum post reditum ex Austria ad chronici lectionem reverteretur. In qua, de statu Ecclesiarum hoc tempore in Graecia, Asia, Austria, Ungaria, Böemia etc. narrationes verae et cognitu non iniucundae exponuntur. Rostochii 1569 [tu utwór pochwalny Seckerwitza]; De prognostico novae prorsus admirandaeque stellae, quae Anno LXXII. iam inde a decimo quinto Novembris in hunc usque diem in Sydere Cassiopeiae manifestissime conspicitur Elegia poetae Ioannis Seckerwitz. Nissae Silesiorum 1573; Carmen de Abrahamo tentato: scriptum ad illustrissimum principem [...] Ioannem Fridericum, ducem Stetini, Pomeraniae... Autore Ioanne Seccervitio Vratislaviensi. [Wrocław] 1574; Carmen 95 Seckerwitz Johannes [Młodszy] de pio ac felici rege Ezechia, patriae et verae religionis instauratore, divinitus ac mirabiliter in obsidione urbis Hierosolymae per virtutem Angelicam liberato. Scriptum ad illustrissimum Principem et Dominum D. Ernestum Ludovicum Ducem Stetini, Pomeraniae, Cassubiorum et Henetorum [...]; Dominum suum clementissi- mum. Accesit Hymnus Sapphico metro de S. Angelis. Autore M. Iohanne Seccervitio professore Academiae Gryphiswaldensis. Rostochii 1575; Carmen de Sermone Itineris Paschalis in Emaus. Elegia de festo Purificationis Mariae deque Homagio, quod circa id tempus Illustrissimo suo Principi ac Domino, Domino Ioanni Friderico, Stetini ac Pomeraniae Duci etc. incyta civitas Stargardia praestitit, una cum brevi eiusdem civitatis encomio. /Autore M. Iohanne Seccervitio Oratoriae et Poetices in Academia Gryphiswaldensis professore. Stetini 1575; Epithalamia scripta in honorem doctissimi et ornatissimi viri M. Sebaldi Kobrovii, Rectoris Scholae Gryphswaldensis, cum honestissima foemina Anna Keben Sundii matri- monium contrahentis. Rostochii 1575; Epicedion in obitum magnifici et amplissi- mi Viri, nobilitate generis et sapientia ac virtute prœstantissimi Domini Huldrici Schwirini, Domini hœreditarii in Spantcou et Putzar, illustrissimi Principis ac Domini D. Ernesti Lvdovici Stetini et Pomeraniœ Ducis etc. Consiliarii et supremi Curiœ Magistri. Elegia Funebris de Eodem, in qua tractatur historia de filia Iairi à mortuis resuscitata. Stetini 1575; Elegia de dulcissimo nomine Immanuelis. Stetini 1576; Lycidas eidyllion genealogicum. Ilustrissimis principibus Domino D. Iulio Patri et Domino D. Henrico Iulio filio, Ducibus Brunsuig. et Luneburg: etc. dominis suis [...] in publica festiuitate nuptiali honoris et gratulationis ergo con- scriptum a Iohanne Seccervitio professore Gryphiswaldensi. Rostochii 1577; Carmen gratulatorium in nuptiis illustrissimi principis, ac D. Domini Johannis Friderici, ducis Stetini, Pomeraniae, Cassubiorum et Henetorum, Principis Rugiae, comitis Caycorum, et illustrissimae virginis dominae Erdmudis natae Marchionissae Brandenburgensis, etc. Scriptum à M. Johanne Seccervitio professore Academiae Gryphiswaldensis. Rostochii 1577; Havelus gratulans. Carmen ad illustrissimum principem Johannem Georgium, Marchionem Brandeburgensem, sacri Romani imperii archicamerarium in nuptiis filiae suae, D. D. Erdmudis. Illustriss. Princip Iohan. Frid. Sett. et Pom. Ducis, etc. Sponsae florentissimae. Scriptura à M. Johanne Seccervitio professore Academiae Gryphiswaldensis. Rostochii 1577; Carmen gratulatorium in nuptiis illustrissimi Principis ac Domini D. Ernestii Ludovici Ducis Stetini, Pomeraniae [...] et illustrissimae Virginis D. Sophiae Heduigis D. Iulii Ducis Brunswig: et Lunaeburg: filiae. Scriptum a Johanne Secceruitio professore Gryphiswaldensi. Rostochii 1577; Samarites. Seu Epimetheus restitutus: Tragicomoedia de lapsu Hominis, eiusdemqve per Christum restitutione, mysticis simulacris concinnata [...]. Rostochii 1577; In Natalem Filiolœ Primogenitœ, illustrissimi Principis, ac Domini, D. Ernesti Ludovici, Ducis Stetini, Pomeraniœ, Cassubiorum et Henetorum, Principis Rugiœ, Comitis Caycorum etc. Elegia gratulatoria scripta a Iohanne Seccervitio. Rostochii 1579; Philetus gratulatorium nuptiis eximii Henningi Ramini [...] et Agnetis, filiae [...] Christiani Cussovii. Rostochii 1579; Epicedion in obitum ill. virginis ac dominae D. Ameliae, natae ducissae Stetini, Pomeraniae, quae pie in Christo defuncta est Anno 1580, die 15 Sept. et sepulta Volgasti eiusdem mensis die 23. Stetini. [S.l.] 1580; Daneidum sive carminum de rebus Danicis libri quattuor [...] a M. Johanne Seccervitio [...]. Stetini 1581; Pomeraneidvm Johannis Seccervitii libri qvinqve: qvorvm priores tres heroico, posteriores duo carmine elegiaco conscripti sunt: index materiarum, in singulis libris, sub finem operis est adiectus. Gryphiswaldiae 1582; Carmen de victoria Gideonis, qui fuit typus Christi, Servatoris nostri, iux- Sikora Adam 96 ta locum Esaiae 9. Sceptrum exactoris eius superati sicut in die Midian. Scriptum in natali Domini ac veri Gideonis nostri, proque auspicio foelicis anni, dedicatum Nobili ac amplissimo viro Domino Herdvigo Malzan, invictissimi Principis D.D. Ernesti Ludovici, Stetini et Pomeraniae Ducis et Consiliario et Capitaneo praefecturae Lazensis autore Iohanne Seccervitio. Gryphiswaldiae 1582; Ephemeris Christiana piarum precum in singulos dies hebdomadae distributa rum: ex precationibvs [...] Iohannis Auenarii latinitate donatis vario genere car- minis. 1582. N. F r i s c h l i n: Oratio in M. Vaganerum. Pragae 1587; N. F r i s c h l i n: Orationes insigniores aliquot. Argentorati 1605; J.H. C u n r a d u s: Silesia Togata. Ed. C.T. S c h i n d l e r u s. Liegnitz 1706; S. J o h n i u s: Parnassi Silesiaci sive recensionis poetarum Silesiacorum [...] Centuria II. Accedunt ad centuriam primam quaedam supplementa. Wratislaviae 1729, s. 157—158; Album Academiae Vitebergenis. Ed. K.E. F ö r s t e m a n n. Leipzig 1841, s. 239; F. H a a s e: De vita Ioannis Seccervitii Vratislaviensis: olim professoris poetices Gryphiswaldensis commentatio. Vratislaviae 1863; G. E r l e r: Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i.Pr.: Die Immatrikulationen von 1544—1656. Bd. 1. Leipzig 1910; K. E s t r e i c h e r: Bibliografia polska. Cz. III, T. 27. Kraków 1929, s. 329; S. T r e i c h e l: Leben und Werke des Johannes Seccervitius. Greifswald 1928; G. E l l i n g e r: Die neulateinische Lyrik Deutschlands in der ersten Hälfte des sechzehnten Jahrhunderts. Die neulateinische Lyrik Deutschlands in der ersten Hälfte des sechzehten Jahrhunderts. Bd. 2. Berlin 1969 [przedruk z 1929 r.], s. 287—286; H. W i e g a n d: Johannes Seckerwitz als neulateinischer Dichter. In: Pommern in der frühen Neuzeit: Literatur und Kultur in Stadt und Region. Vorträge and Referate des interdisziplinären Symposions in Greifswald vom 29.9. bis 2.10.1992. Hrsg. W. K ü h l m a n n, H. L a n g e r. Tübingen 1994, s. 125—144. Angelika Modlińska-Piekarz

Sikora Adam (1819—1871), tkacz, poeta. Urodził się 14 grudnia 1817 r. w Jabłonkowie. Był synem tkacza Adama Sikory (1795—1841) i Marii z Lipowskich (1798—1855). Jego starszy brat Paweł (1817—1854) również był tkaczem. Rodzina Sikorów była bardzo religijna i już jako małe dzieci Paweł i Adam uczestniczyli w codziennym nabożeństwie w kościele katolickim. Wykonywali też swoje obowiązki domowe i pomagali w pracy tkackiej swemu ojcu. Rodzina uprawiała też pole. Adam Sikora wzrastał w miesz- czańsko-rolniczym, wielonarodowościowym środowisku Jabłon- kowa. Kontakty utrzymywał z Niemcami, Czechami i Polakami mieszkającymi w mieście. Należał do tzw. Jacków jabłonkowskich, grupy górali wyróżniających się strojem. W latach 1827—1833 Adam uczęszczał do dwuklasowej szko- ły parafialnej z morawskim językiem wykładowym. Był zdolnym 97 Sikora Adam i pilnym uczniem, a za swoje osiągnięcia corocznie otrzymywał nagrody książkowe. Po pierwszym roku nauki otrzymał wydaną w Cieszynie w 1823 r. Książkę modlitewną dla katolickiej mło- dzieży, autorstwa cieszyńskiego proboszcza i dziekana ks. Jana Brzuski. Jednak, pomimo zaleceń księdza proboszcza Piontka, kontynuowanie nauki nie było możliwe. Adam był dla rodziców wsparciem, zwłaszcza że starszy syn, Paweł, był wątłego zdrowia. Podjął więc pracę w warsztacie ojca. Jako młody człowiek poznawał świat poprzez opowiadania ojca, który za przędzą wędrował do Galicji, na Orawę, uczestni- czył w pielgrzymkach do Kalwarii Zebrzydowskiej i Częstochowy. Z czasem zaczął towarzyszyć ojcu w wyprawach na targ do Cieszyna. Miał jednak też czas na spotkania i zabawy z rówieś- nikami, wśród których cieszył się szacunkiem. Wraz z nimi też uczestniczył w nabożeństwach, procesjach, stał w straży przy Grobie Chrystusa. We wrześniu 1836 r. wybuchła w Jabłonkowie epidemia cho- lery, która do listopada pochłonęła 86 ofiar. Pociechy i pomocy szukano wtedy przy krzyżu w Łomnej Górnej. Adam podjął potem pielgrzymkę do Kalwarii Zebrzydowskiej i Częstochowy. Jeszcze kilkakrotnie w życiu podejmował takie peregrynacje, zawsze po trudnych wydarzeniach. Był wrażliwy na ból i cierpienie innych, a wędrówki przynosiły spokój i ukojenie. Podczas wypraw tych sprzedawał też swoje wyroby, kupował przędzę, a także książki. Kształtował się też wtedy jego światopogląd i polskie poczucie narodowe. W 1841 r. zmarł ojciec. Adam miał 22 lata, gdy przejął gospo- darstwo i dwa warsztaty tkackie. Na jego utrzymaniu była matka i podupadający na zdrowiu brat. Adam Sikora zaczął się także udzielać społecznie. Podjął działalność w zarządzie cechu tkaczy jabłonkowskich, należał do konnej banderii. 19 listopada 1845 r. poślubił Annę z domu Płoszek. Również ona pochodziła z rodziny tkaczy; dzięki znajomości rzemiosła była dla męża wielkim wsparciem. Jego brat Paweł także się ożenił (z Marią Grochol, 1819—1868) i odszedł z rodzinnego domu. W latach 1846—1849, skutkiem głodu i epidemii, rodzina Sikory żyła w nędzy, ale pomagała też innym, przygarniała sie- roty i opiekowała się nimi, dopóki nie znalazły domu u swoich krewnych. W 1848 r. przez Jabłonków przeszła armia austriacka skierowana przeciwko powstańcom węgierskim, potem prawdopodobnie też wojska carskie. Adam Sikora wstąpił do gwardii Sikora Adam 98 narodowej powołanej z rozkazu cesarskiego; został też wybrany do jej rady. W 1851 r. Sikora, za zaciągniętą pożyczkę, na publicznej li- cytacji kupił murowany dom. Rodzina przeprowadziła się tam z drewnianego, podupadającego domu na „Wyszobrónie”, w po- bliżu starego cmentarza. Nowy dom stał się siedzibą rodziny do czasu wielkiego pożaru, który w ciągu trzech dni w 1890 r. strawił większą część miasta. Gdy w 1854 r. zmarł brat Paweł, Adam otoczył opieką wdowę po nim i córkę Marię (1846—1893). Rok później zmarła matka, która pomagała dotąd Adamowi we wszystkich pracach. Pomimo ciężkiej pracy wszystkich domowników rodzina Sikory żyła w ubóstwie. Od najmłodszych lat w tkactwie pomagały dzieci. Sam Sikora starał się udoskonalić warsztat tkacki, czego dowo- dzą zachowane notatki. Wędrował też do okolicznych wiosek, na Węgry, do Galicji, aby zakupić przędzę. Podczas podróży pozna- wał regiony, ludzi, obyczaje, a także różne rodzaje drzew owoco- wych. Zajął się sadownictwem, szczepił drzewa i nauczał tego innych. Należał do światłych i szanowanych obywateli Jabłonkowa. Posiadał niewielki księgozbiór, w którym znalazły się książki religijne w językach: polskim, niemieckim i czeskim. Polską literaturę i pieśni miał możliwość poznać podczas pielgrzymek i wypraw do Galicji. Pożyczał książki od organisty Adama Poloczka, a od miejscowego księdza „Gwiazdkę Cieszyńską”. Sikora dokładnie wszystko czytał i przekazywał informacje dalej, podczas spotkań i pogawędek sąsiedzkich opowiadał pozostałym o wydarzeniach na świecie. Z czasem podupadł na zdrowiu, zachorował na gruźlicę. Nie mógł dużo pracować, ograniczył wędrówki po miasteczku, naj- częściej odwiedzano go w domu. Kontynuował jednak działal- ność społeczną. Należał do komitetu założycielskiego Katolickiej Czytelni Ludowej, a pierwsze posiedzenie członków-założycieli od- było się 6 stycznia 1870 r. w jego domu. Został też wiceprezesem Czytelni, której otwarcie nastąpiło 29 maja 1870 r. (zrezygnował z tej funkcji 30 kwietnia 1871 r.). 19 sierpnia 1870 r. spisał testament. Zmarł 14 grudnia 1871 r. Trzy miesiące później, w Wielką Sobotę 30 marca 1872 r., zmarła jego żona. Twórczość poetycka Adama Sikory rozwinęła się już w jego młodzieńczych latach. Jego pierwszym — według syna Ludwika — utworem jest wiersz Do Ułanów, który powstał w 1831 r., gdy do Jabłonkowa dotarły echa powstania listopadowego. Wiersz ten ukazał się w „Gwiazdce Cieszyńskiej” w 1866 r. Jednak przez 99 Sikora Adam badaczy (m.in. M. Fazana) datowany jest na rok 1863, na czas powstania styczniowego, podobnie jak Krakowiak dla ochotników. Natomiast według L. Brożka pierwszym wierszem A. Sikory było podziękowanie dla nauczyciela, które napisał po polsku z okazji zakończenia nauki w szkole (1832/1833). Ten utwór był również ogłoszony w „Gwiazdce Cieszyńskiej” w 1901 r. Do wcześniejszych wierszy należą też Lamenty Jasiowe w 1844 r. W 1848 r. napisał wiersz dla gwardzistów, który niestety spłonął w 1890 r. Z jego zawodem związana jest Piosenka o tkaczach, powstała w 1867 r. Miejscowość rodzinną uwiecznił w Pochwale Jabłonkowa. Wiele utworów napisał dla upamiętnienia różnych wydarzeń, np. wybudowanie przędzalni w Jabłonkowie, otwarcie szkoły w sąsiedniej wsi, śmierć księżniczki w Wiedniu. Tworzył też „na zamówienie” innych osób, na prośby dzieci. W ten sposób powstały wiersze na nowy rok, dla nauczyciela, dla przyjaciół, na różne uroczystości: śluby, wesela, imieniny. Współpracował z Adamem Poloczkiem, pierwszym śpiewakiem kościelnym, który ułożone przez Sikorę pieśni wykonywał w czasie procesji. Wiele zaczerpniętych jest z tradycji ludowej, polskiej i czeskiej. Mogą też dowodzić istnienia dawniejszych pieśni ludowych, już dziś nieznanych. Sikora w swoich utworach posługiwał się właściwie literackim językiem polskim, ale zawarł też wiele regionalizmów, a także zjawiska językowe czeskie i słowackie. Pieśni pisał pod istniejące melodie, na które były potem śpiewane. Uczył ich wyko- nywania dzieci, które śpiewały je w czasie jasełek czy chodzenia „po pastuszkach”. Na prośbę przyjaciela J. Paducha napisał Nabożne pieśni o cu- downym krzyżu świętym w Górnej Łomnej, które ukazały się ich wspólnym nakładem w 1863 r. w Cieszynie. Głównym dziełem Sikory są Pieśni nabożne z kantyczkami. Opublikowane zostały w 1866 r. we Frysztacie. Tam też ukazała się Kolęda pastuszków. Adam miał pięcioro dzieci. Najstarszy syn Jan (1849—1889) był nauczycielem. Paweł (1851—1878) chorował umysłowo. Ludwik (1856—1936) był krawcem, udzielał się społecznie, m.in. w Czytelni Ludowej, był bibliotekarzem, pisał wiersze, pełnił też funkcję su- flera podczas przedstawień teatru amatorskiego. Rozalia (1858— 1923) mieszkała razem z bratem Ludwikiem. Szczepan (1865— 1936) pracował jako rymarz i siodlarz. Zainicjował amatorski ruch teatralny w Jabłonkowie, był członkiem Rady Miejskiej, a w 1920 r. został burmistrzem Jabłonkowa. Ludwik i Szczepan troszczyli się o dziedzictwo ojca. Ludwik wydawał utwory swego ojca, napisał jego życiorys, korespondo- Sikora Adam 100 wał z E. Farnikiem. Bracia urządzili w Jabłonkowie Muzeum Adama Sikory. Katalog zbiorów zamieszczony został na czwartej stronie okładki broszurki Pamiątka dziejowa kościoła parafialnego w Jabłonkowie (Jabłonków 1931). Muzeum istniało do 1938 r.

Bibliografia

Rękopisy: Biblioteka Śląska. Zbiory Specjalne. sygn. R 658—665 II: Utwory Adama Sikory; R. 687 III: Korespondencja E. Farnika. Listy L. i S. Sikorów; R 680 II: E. F a r n i k: Szkice z niwy polskiej Śląska. Odczyty radiowe 1928— 1929. Spuścizna rękopiśmienna L. Sikory w posiadaniu W. Młynka. Wydania dzieł A. Sikory i opracowania zestawili: J. K u c i a n k a: Śląscy pisarze ludowi (1800—1914). Antologia poezji i prozy. Wrocław 1968, s. 14—36; W. M ł y n e k: Rodowód Sikorów. „Biuletyn Ludoznawczy” [Czeski Cieszyn] 1986, z. 16, s. 21—87; W. M ł y n e k: Adam Sikora — życie i twórczość. „Literatura Ludowa. Dwumiesięcznik naukowo-literacki” 1993, nr 4—6, s. 129—148. Ponadto m.in.: W. M ł y n e k: Kole gód: tradycyjne wierzenia, zwyczaje i obrzędy ludowe w regionie jabłonkowskim. Czeski Cieszyn 1989 [cyt. m.in. utwory A. Sikory]; L. S i k o r a: Życiorys Adama Sikory tkacza-poety z Jabłonkowa. „Zaranie Ślaskie” 1907, nr 1—2, s. 12—18; L. B r o ż e k: O muzeum jabłon- kowskiem im. Adama Sikory. „Zaranie Śląskie” 1931, z. 3/4, s. 227—228; [G. Przeczek] (pg): Tkacz-poeta z Jabłonkowa. „Szyndzioły. Dodatek do Głosu Ludu poświęcony kulturze i sztuce” [Czeski Cieszyn] nr 1 (2 III 1947), s. 1—3; [L. Brożek] J. Kurzelowski: Poetyckie wzloty. Cz. 1. „Zwrot” 1957, nr 1, s. 4; L. B r o ż e k: Gwiazdkowy poeta. „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1957, nr 50, s. 3; E. R o s n e r: Jabłonkowski tkacz — poeta. „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1969, nr 50, s. 4; L. M i ę k i n a, E. R o s n e r: Pisarze Ziemi Cieszyńskiej (słownik bio- i bibliograficzny). „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1964, nr 10, s. 4, bibliogr.; W. S i k o r a: Adam Sikora a tradycja literacka i ludowa. „Zwrot” 1971, nr 12, s. 4—7; L. M i ę k i n a, E. R o s n e r: Stu pisarzy cieszyńskich. Słownik bio- i bibliograficzny. „Rocznik Cieszyński” 1976, T. 3, s. 195—196; J. K o ł e k: O pieśniach świeckich Adama Sikory. „Kalendarz Śląski” [Ostrawa] 1977, R. 16, s. 167—170; J. K u c i a n k a: Adam Sikora (1819—1871), pisarz ludowy. W: Śląski słownik biograficzny. T. 2. Red. J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1979, s. 209—210, bibliogr.; W. M ł y n e k: O jabłonkowskich Sikorach. „Kalendarz Śląski” [Ostrawa] 1986, R. 25, s. 95—100; W. S i k o r a: Adam Sikora — poeta -tkacz. W: I d e m: Wielokropki. Katowice 1982, s. 5—34; W. S i k o r a: Tradycja literacka i ludowa Adama Sikory. „Biuletyn Ludoznawczy” [Czeski Cieszyn] 1985, z. 15, s. 159—164; Z. J a s i ń s k i: Mały leksykon nadolziański. Opole 1990, s. 149; W. S i k o r a: Obraz literatury polskiej na Zaolziu. „Annales Silesiae” 1991, T. 21, s. 54; W. S i k o r a: Adam Sikora (1819—1871). W: Pisarze Zaolzia. Materiały pomocnicze dla szkół polskich w RC. Czeski Cieszyn 1992, s. 8—9 (biogram), 42—43 (wiersze); J. G o l e c, S. B o j d a: Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej. T. 2. Cieszyn 1995, s. 206, bibliogr.; M. F a z a n: Adam Sikora (1819—1871). W: Polski słownik biograficzny. T. 37, z. 3. Warszawa—Kraków 1997, s. 404—405, bibliogr.; B. S n o c h: Górnośląski leksykon biograficzny. Katowice 1997, s. 198; A. S t a r á: Historie Jablunkova. Jablunkov 2000, 101 Szewczyk Wilhelm s. 155; L. M i ę k i n i a: Znów minie wiek... Antologia literatury nadolziańskiej. Cieszyn 2001, s. 41—42; A. S z p y r c: Jabłonków 1435—1939. Wędrynia 2010, s. 21. Weronika Pawłowicz

Szewczyk Wilhelm (1916—1991) — poeta, prozaik, publicysta, tłumacz. Pseudonimy: B.M.; B. Miłobędzka; Barbara Miłobędzka; bm; BM; Bracia Mleczko; brz; (brz.); Brz.; (brzym); Brzym; Emil Wyleżuch; Hanys Kocynder; Henryk Weber; Ibrahim Ibn Jakub (Młodszy); J.B.; J. Brzym; Jacek Brzym; Jan Brzym; Jerzy Szumi- las; Kora; (Kora); Nieliterat; Omikron; p.k.; P.K.; Paweł Kupke; pk; (pk); Polak Mały; R.K.; r.p.; (r.p.); Rajmund Pisarski; rk; Silesius; Spartacus; sz; Sz; tsm; W. Ostatni; W.Sz.; (wh); Wilhelm Ostatni; Wisz; (Wisz); Z-ca. Urodził się 5 stycznia 1916 r. w Czuchowie niedaleko Rybnika. Był najstarszym dzieckiem górnika Hieroni- ma Szewczyka i Anny Sochol (Sokół). Początkowe nauki pobie- rał w szkole powszechnej w Czerwionce, a następnie kształcił się w Państwowym Gimnazjum Męskim w Rybniku. W 1930 r. zo- stał członkiem Zarządu Oddziału Ligi Morskiej i Rzecznej w Małej Dąbrówce. W następnym roku, jeszcze jako uczeń gimnazjum, opublikował w czasopiśmie „Katolik” cykl artykułów o idei sło- wiańskiej pt. Słowiańska obrzędowość wiosenna. Trzy lata później założył Koło Przyjaciół Kultury Słowiańskiej. W roku 1931, będąc w szóstej klasie gimnazjum, opublikował swój pierwszy wiersz Ko- chaj śląską ziemię! („Młodzież Śląska” 1931, nr 3). Swoją edukację zakończył w 1936 r. W latach 1937—1939 współpracował z czasopismem „Kuźnica”, a według antologii Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik biobibliograficzny (T. 8) w latach 1938—1939 należał do grupy literackiej skupionej przy piśmie „Fontana” i był członkiem zespołu redakcyjnego tego miesięcz- nika, wspólnie ze Zdzisławem Hierowskim (1911—1967) i Janem Kazimierzem Zarembą (1906—1983). Od czerwca 1939 r. pracował w Redakcji Polskiego Radia w Katowicach jako kierownik referatu literackiego. W roku 1940 został aresztowany i do 1942 r. przeby- wał w więzieniach w Antwerpii, Strasburgu, Oleśnicy, Görlitz oraz w Katowicach. W 1943 r. przedostał się do Generalnego Guber- natorstwa i do 1945 r. pracował w tajnym nauczaniu w Opatow- cu, Miechowie i Rędzinach koło Częstochowy. Pod koniec stycznia przeniósł się do Katowic i rozpoczął pracę w Wydziale Propagandy Szewczyk Wilhelm 102 i Informacji Urzędu Wojewódzkiego jako referent w dziale wydawnictw. W tym samym roku został członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (do 1947 r. pełnił funkcję sekretarza Oddziału w Katowicach, a w latach 1959—1982 prezesa Oddziału) oraz pro- wadził Wydział Literacko-Teatralny w miejscowej rozgłośni Polskie- go Radia (do września 1947 r.). Od lipca 1945 do stycznia 1950 r. pełnił funkcję redaktora naczelnego tygodnika społeczno-kulturalnego „Odra”. 14 sierpnia 1945 r. ożenił się ze Stefanią Kawką, z którą miał dwoje dzieci: córkę Grażynę Barbarę (ur. 1945) oraz syna Mirosława (1947—2001). Przez trzy kadencje działał jako radny Wojewódzkiej Rady Narodowej, a w czerwcu 1947 r. został członkiem Polskiej Partii Robotniczej. W tym samym roku zo- stał kierownikiem literackim Teatru Śląskiego im. Stanisława Wy- spiańskiego w Katowicach. Funkcję tę pełnił do 1951 r. Wilhelm Szewczyk pracował przy redagowaniu wielu czasopism: „Wieczory Teatralne” (1948—1950), „Życie Literackie” (1951—1989), „Śląsk Literacki” (1952—1956), „Przemiany” (1956—1957), miesięcznik literacki „Odra” (1960—1966), „Poglądy” (1962—1982). W latach 1953—1955 był kierownikiem Studium Dramatycznego w Teatrze Śląskim w Katowicach. W 1958 r. został członkiem Polskiego PEN Clubu. Był (w latach 1979—1980) członkiem egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach oraz Państwowej Rady Kultu- ry i Sztuki. Jako członek delegacji Sejmu PRL i ZLP wielokrotnie wyjeżdżał za granicę, m.in. do Związku Radzieckiego, Jugosławii, Czechosłowacji, Finlandii, Niemiec, Norwegi i Austrii. Na dorobek pisarski Wilhelma Szewczyka składa się blisko 60 tytułów oraz około 7000 artykułów. Jego twórczość obejmuje poezję, poematy, powieści, szkice literackie, felietony, reportaże, gawędy, eseje oraz przekłady z literatury niemieckiej i łużyckiej. Debiutował książkowo w 1937 r. Listem do Łużyczan, wydanym w ilości 100 egzemplarzy nakładem „Katolika”. W kolejnych latach publikował kolejne zbiory wierszy oraz poematy: Hanys (Katowice 1938), Noc (Katowice 1941), Posągi (Katowice 1945), Wiersze (Katowice 1948), Poemat górniczy (Warszawa 1951), Wiersze wybrane (Kraków 1954) i Zima boi się drzew (Katowice 1959). Znacznie obszerniejsza jest twórczość prozatorska Szewczyka. Jego pierwsza powieść to wydane w 1951 r. Kleszcze. W kolejnych latach opublikował: Czarne słońce (Warszawa 1953), Pogodne noce (Warszawa 1955), Klara Krause i inne opowiadania (Kraków 1956), Skarb Donnersmarcków (Warszawa 1956), Wyprzedaż samotności (Katowice 1959), Trzciny (Katowice 1964), Od wiosny do jesieni (Katowice 1965), Ptaki ptakom (Warszawa 1967), Dzikie wino 103 Szewczyk Wilhelm

(Poznań 1969), Gadzi raj (Warszawa 1969) oraz Moja tratwa naj- silniejsza (Poznań 1972). Z licznych szkiców i felietonów wymienić należy m.in.: Śląski trud literacki: pisarze śląscy XIX i XX wieku (Wrocław—Warszawa 1946), Światła nad brzegami Odry (Opole 1952), Z wami przyjaciele: wybrane szkice i felietony (Stalinogród 1955), napisane wspólnie z Włodzimierzem Janiurkiem (1924—) O Śląsku i Ślązakach (Katowice 1958), Zbliżenia i refleksje (Warszawa 1977) i Rozmowy o współczesności (Katowice 1961), Syndrom śląski: szkice o ludziach i dziełach (Katowice 1985) oraz wydane pośmiertnie Każdy ma swój życiorys (Katowice 1996). Ważne miejsce w twórczości W. Szewczyka zajmowała proble- matyka niemiecka. Pierwszą pracą z tego zakresu była Literatura niemiecka po wojnie (Poznań 1948), jednak jej nakład nie zo- stał dopuszczony do rozpowszechnienia. W 1954 r. wydał szkice Niemiecka dramaturgia, w której zajmował się losami współczes- nego dramatu niemieckiego. Sześć lat później, z W. Janiurkiem opublikował Notatnik niemiecki (Katowice 1960). Najważniejszą pracą o tej tematyce jest Literatura niemiecka w XX wieku (Katowice 1962), w której skupia swoją uwagę na problematyce ideowej literatury niemieckiej. Cztery lata później wydał Hitleryzm i Niemcy we współczesnej literaturze polskiej (Opole 1966). Rok 1969 przyniósł trzy prace poświęcone niemieckiemu życiu lite- rackiemu. Pierwszą z nich była Co robią Niemcy, będąca wybo- rem felietonów Szewczyka drukowanych w czasopismach „Odra” i „Życie Literackie”, drugą — broszura Literatura i sztuka w NRD i NRF. Trzecią publikacją były Okulary z firmy Brauxel & Co. Był to wybór szkiców publikowanych w czasopismach („Kultura”, „Życie Literackie”, „Odra”, „Rocznik Kultury i Sztuki”) oraz re- feratów wygłaszanych na Zjazdach Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych oraz na sesji naukowej Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych w Warszawie. Wilhelm Szewczyk był również autorem prac biograficznych. W 1953 r. wydał Trzynaście portretów śląskich, w których przed- stawił sylwetki działaczy śląskich od końca XVIII w. do 1945 r. (m.in.: Emanuela Smołki, Józefa Lompy, Pawła Oszeldy, Juliusza Ligonia i Konstantego Damrota). Cztery lata później opublikował szkic biograficzny Z kraju Lompy (Katowice 1957). W roku 1980 wydał biografię Marnotrawstwo serca czyli Lou Andreas-Salome, drukowaną w latach 1977—1978 (nr 18—24 i 1—15) na łamach czasopisma „Poglądy”. Kolejne dwie prace biograficzne Szewczyka ukazały się w 1987 r. Były to: Ryszard Hajduk: 1920—1982, działacz, pisarz, Szewczyk Wilhelm 104 dziennikarz oraz W kręgu Domana Wielucha, napisana wspólnie z Józefem Meyerem (1902—1996). Liczne podróże W. Szewczyka zaowocowały dwiema publikacja- mi opisującymi odwiedzone kraje. Pierwszą z nich była Sampo czyli Młynek szczęścia: z notatnika fińskiego (Poznań 1970), w której omawia wpływ historii i geografii na losy Finlandii oraz charak- teryzuje jej sytuację kulturalną. Druga to rozważania o historii, literaturze i tradycjach Norwegów oraz związkach z Polską Anioły z lodu: z notatnika norweskiego (Poznań 1978). Przedstawił w niej również sylwetki m.in. Johana Borgena (1902—1979), Henryka Ibsena (1828—1906) i Edvarda Muncha (1863—1944). W. Szewczyk był również współautorem kilku wydawnictw albumowych: Opole (Warszawa 1956), Powstania śląskie 1919, 1920, 1921 (Katowice 1961) z przedmową Jerzego Ziętka, wspól- nie z Jeremim Gliszczyńskim Powstania śląskie: 1919, 1920, 1921 (Warszawa 1971), Gliwice (Katowice 1971) oraz Podróż na Łużyce (Katowice 1974). Dokonał również przekładów (z języków: niemieckiego i łużyckiego). Były to kolejno: powieść Williego Bredela (1901—1964) Otzhausen (Warszawa 1950), powieść dla młodzieży Karla Brucknera (1906—1982) Indianin Pablo (Warszawa 1951), przysłowia łużyckie Jaki ptak — taka pieśń (Wrocław 1984), Książeczka pogody: łużyckie chłopskie przykazania (Wrocław 1987) oraz pamiętniki Horsta Bienka (1930—1990) Brzozy i wielkie piece: dzieciństwo na Górnym Śląsku (Gliwice 1991). Przetłumaczył rów- nież sztuki teatralne: Friedricha Wolfa (1888—1953) Wójt Anna, którą wystawiono w 1951 r. w Państwowym Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu, Gerharta Hauptmanna (1862—1946) Tkacze (Warszawa 1955) graną w tym tłumaczeniu w Teatrze Nowym w Łodzi w 1968 r. oraz Majtki Carla Sternheima (1878—1942), której premiera odbyła się 15 maja 1963 r. w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej. Wiersze, artykuły, szkice, felietony, recenzje, fragmenty opowiadań i dramatów ukazywały się w wydawni- ctwach zbiorowych oraz licznych czasopismach polskich i za- granicznych. Prowadził również prace redakcyjne, był autorem licznych wstępów, posłowi, przedmów oraz opracowań. W roku 1991 nakładem wydawnictwa Śląsk ukazała się ostat- nia książka Wilhelma Szewczyka Z dymkiem cygara. Był to zbiór gawęd wygłaszanych w II programie Telewizji Polskiej w latach 1983—1988. Wilhelm Szewczyk zmarł 8 czerwca 1991 r. w Katowicach. Pochowany został na Cmentarzu Ewangelickim przy ul. Francuskiej. 105 Szewczyk Wilhelm

W. Szewczyk był laureatem wielu nagród i odznaczeń. Otrzymał m.in.: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1954), Medal X-lecia PRL (1955), Order Sztandaru Pracy II klasy (1959), Nagrodę Artystyczną województwa śląskiego z okazji XV-lecia Polski Ludowej, nagrodę „Życia Literackiego” i Złotą Odznakę Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego (1960), Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury (1963), Order Sztandaru Pracy I klasy (1964), Medal Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966), Nagrodę Ministra Obrony Narodowej II stopnia (1967), Złotą Odznakę „Trybuny Robotniczej”, Medal 30-lecia Polski Ludowej, Srebrny i Brązowy Medal Obronności Kraju, „Złote Pióro” „Dziennika Zachodniego” (1973), Order Budowniczego Polski Ludowej (1967), nagrodę im. Gustawa Morcinka (1978), „Trzy Powstańcze Skrzydła” (1985), Nagrodę im. Karola Miarki, Śląską Nagrodę im. Juliusza Ligonia (1987) i nagrodę im. Jerzego Ziętka (1988).

Bibliografia

W. S z e w c z y k: Wspomnienia. Katowice 2001; Rękopis w zbiorach Biblioteki Śląskiej; Materiały dotyczące Wilhelma Szewczyka ze spuścizny Związku Literatów Polskich, Oddział Katowice. Katowice, ca. 1946—2001 (R 5380 III); Wilhelm Szewczyk. Red. R. R a t a j c z a k. Czerwionka-Leszczyny 2011; M. F i c: Wilhelm Szewczyk (1916—1991): śląski polityk i działacz społeczny. Katowice 2007; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik biobibliograficzny. T. 8. Red. J. C z a c h o w s k a, A. S z a ł a g a n. Warszawa 2003 (bibliografia prac W. Szewczyka); Wilhelm Szewczyk: pisarz, publicysta, niem- coznawca: materiały posesyjne. [Do druku przygot. J. Ś l i w i o k]. Katowice 2002; J. G l e n s k: Wilhelm Szewczyk jako redaktor i publicysta (z okazji dziesiątej rocznicy zgonu wielkiego Ślązaka). „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2002, T. 5, z. 1; Okolica najbliższa: szkice do portretu Wilhelma Szewczyka. Red. S. K r a w c z y k. Czerwionka-Leszczyny 2001; B. S z c z y p k a - E l y a c h o u t i: Śląsk według Wilhelma Szewczyka: portret pisarza przez pryzmat jego publicy- styki. Oslo 1997; B. D r o b n y: Szewczyk Wilhelm. W: Materiały do księgi ży- ciorysów ludzi kultury literackiej Zagłębia Dąbrowskiego. Red. A.W. J a r o s z. Katowice 1995; B. L u b o s z: Z Czuchowa w świat: wspomnienie o Wilhelmie Szewczyku w I rocznicę śmierci. Katowice 1992. Wilhelm Szewczyk — w siedem- dziesiątą piątą rocznicę urodzin, piątego stycznia tysiąc dziewięćset dziewięćdzie- siątego pierwszego roku. Związek Literatów Polskich. Oddział w Katowicach. Katowice 1991 (zaw. bibliografię prac W. Szewczyka); S. P i s k o r: Szkic do portretu Wilhelma Szewczyka. „Zaranie Śląskie” 1991, z. 3/4. Mateusz Ściążko Szędzielorz Daniel 106

Szędzielorz Daniel (1836—1916), ludowy poeta śląski, autor sztuki scenicznej, wykonywanej na scenach amatorskich, a tak- że około 500 utworów okolicznościowych i pieśni, popularnych zarówno na Śląsku, jak i wśród Polonii amerykańskiej, gdzie uzyskały popularność dzięki przedrukom w tamtejszej polsko- języcznej prasie. Urodził się l stycznia 1836 r. w Michałkowi- cach, wówczas samodzielnej wsi, obecnie dzielnicy Siemianowic Śląskich, w rodzinie chłopskiej. Jego ojcem był Jan Szędzielorz, a matką Franciszka z domu Chorzela. Wraz z o dwa lata młod- szym bratem Mikołajem uczęszczał do michałkowickiej szkoły, a po jej ukończeniu podjął pracę w pobliskiej kopalni Ficinius. Tam też po kilkunastu latach, około roku 1860, uległ wypad- kowi — przysypały go zwały węgla — po którym pozostały mu niesprawne: noga i ręka. Porzucił wnet zaproponowaną mu po wypadku mało płatną pracę na powierzchni w kopalni i zatrudnił się w siemianowickiej hucie Laura. W tym czasie nawiązał też bliższe kontakty z michałkowickim proboszczem, również poetą, ks. Antonim Stabikiem, korzystał przede wszystkim z jego biblioteki, dzięki której jako samouk zdobył w trakcie rozległej lektury szeroką wiedzę. Debiut poetycki miał miejsce w 1869 r. w „Zwiastunie Górnośląskim’’, gdzie anonimowo opublikował (nr 36 z 2 października) wiersz Jakże dzisiaj wielce się cieszymy... Był jednym z organizatorów założonego w Michałkowicach w czerwcu 1882 r. Kółka Polskiego, powstałego w na wzór sie- mianowickiego Związku Chrześcijańsko-Ludowego. Na skutek re- presji pruskich władz rozpadło się ono jednak przed podjęciem faktycznej działalności, a jego członkowie zasilili siemianowicki Związek. Szędzielorz stał się wnet nieoficjalnym jego rymopisem, do którego obowiązków należało m.in. redagowanie zaproszeń, pi- sanie sprawozdań z wystawianych przedstawień teatralnych oraz upamiętnianie różnych wydarzeń z życia Związku. Współpracował też przy organizacjii amatorskiej sceny teatralnej i wystawianiu przedstawień m.in. wspólnie z innym ówczesnym śląskim pisarzem ludowym — Piotrem Kołodziejem. W następnym roku znowu podjęto próbę założenia Kółka Polskiego w Michałkowicach, tym razem pod patronatem ks. Franciszka Przyniczyńskiego, znanego również jako polski dzia- łacz narodowy w Wielkopolsce i na Śląsku. Dzięki jego staraniom w czerwcu 1883 r. michałkowickie kółko rozpoczęło działalność pod nazwą Gwiazda Michałkowska, licząc ponad stu członków. Szędzielorz objął w nim funkcję bibliotekarza, kontynuował także 107 Szędzielorz Daniel swą działalność literacką, tworząc liczne pieśni i utwory okolicz- nościowe. Pisywał też korespondencje do „Gazety Górnośląskiej”, informujące m.in. o działalności michałkowickich społeczników. Przy kole prowadzono rozległą akcję oświatową, m.in. poprzez liczne odczyty, oraz utrzymywano scenę amatorską. Tylko w ciągu pierwszego półrocza 1884 r. wystawiono tam 6 sztuk, m.in. utwór Szędzielorza Wójt oszukany, czyli kara za pychę, której tekst — pozostający tylko w odpisach — nie zachował się. Prawdopodobnie był to jedyny utwór sceniczny Szędzielorza, który w dalszym ciągu pisał wiersze i pieśni, uprawiał też publicystykę prasową w ówczesnych pismach śląskich — w „Zwiastunie Górnośląskim”, „Gazecie Górnośląskiej”, „Katoliku”, „Górnoślązaku”, „Głosie Ludu Górnośląskiego”, „Gwieździe Piekarskiej”, „Kurierze Górnośląskim”, a także w krakowskim „Diable”. Gwiazda Michałkowska była stowarzyszeniem cieszącym się dużą popularnością wśród mieszkańców tej wsi, liczącym wkrótce około 400 członków. Dobre kontakty Szędzielorza z ks. Stabikiem sprawiły, że michałkowicki proboszcz otaczał szczególną opieką bibliotekę stowarzyszenia, wspierając ją licznymi darami i prze- kazując na jej rzecz część swego księgozbioru. Biblioteka ta prze- trwała nawet upadek Gwiazdy Michałkowskiej, na której miejscu powstało w 1892 r. koło Towarzystwa Alojzjanów. Szędzielorz peł- nił funkcję bibliotekarza do 1894 r., w którym przekazał tę funk- cję swojemu synowi Janowi. Wówczas też, w 1894 r., opublikował na łamach „Kuriera Górnośląskiego” ostatnie znane dziś wiersze. Upadek organizacji polskich w Michałkowicach sprawił, że w końcu przeniósł on zbiory biblioteczne do własnego domu, w którym urządził wypożyczalnię i czytelnię. Dramatycznym wydarzeniem był pożar w domu Szędzielorza w 1908 r., w którym spłonął nie tylko cały księgozbiór biblioteki, ale i jego prywatne zbiory bibliofilskie — polskie druki, m.in. modlitewniki, śpiewniki, podręczniki, kalendarze, gazety i ulotki, a także rękopisy jego utworów. Zmarł w Michałkowicach 20 lutego 1916 r.

Bibliografia

J. L i s s o w s k i: Zapomniany Daniel — poeta. „Powstaniec Śląski” 1938, nr 41; W. O g r o d z i ń s k i: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. Katowice 1965; Śląscy pisarze ludowi: (1800—1914): antologia poezji i prozy. Wyboru dokonała i oprac. J. K u c i a n k a. Katowice 1968. Jacek Lyszczyna Szymutko Stefan 108

Szymutko Stefan (1958—2009), historyk literatury, nauczyciel akademicki, twórca licznych prac poświęconych prozie i poezji (i to zarówno w jej obcej, jak i rodzimej odsłonie), jeden z najwybitniejszych w Polsce znawców twórczości Teodora Parnickiego, autor zbioru esejów Nagrobek ciotki Cili. Szymutko urodził się w Mysłowicach w rodzinie robotniczej, jego ojciec był górnikiem, matka referentem biurowym. Po zdaniu egzaminu maturalnego w 1977 r. rozpoczął studia na Wydziale Filologicznym Uniwer- sytetu Śląskiego, gdzie studiował filologię polską. Bezpośrednio po obronie magisterium (1981) — tytuł magistra uzyskał na podstawie, napisanej pod kierownictwem prof. dr. hab. Tadeusza Bujnickiego i obronionej z wyróżnieniem, pracy poświęconej ka- tegoriom czasu i przestrzeni w Czerwonych tarczach Jarosława Iwaszkiewicza — rozpoczął pracę w Zakładzie Historii Literatury Poromantycznej na Uniwersytecie Śląskim. Rozprawę doktorską zatytułowaną Wielość i wielkość w „Końcu »Zgody Narodów«” Teo- dora Parnickiego (jej promotorem ponowie był Tadeusz Bujnicki) obronił w maju 1991 r. Stała się ona podstawą głośnej książki Zrozumieć Parnickiego (1992), w której śląski badacz nie tylko zaproponował nowatorskie odczytanie jednej z najbardziej skom- plikowanych powieści Parnickiego, ale też sugestywnie dekonstru- ował przypisywane tej twórczości poznawcze stereotypy. W czerwcu 1999 r. na podstawie książki Rzeczywistość jako zwątpienie w literaturze i literaturoznawstwie Szymutko uzyskał stopień doktora habilitowanego. Rok wcześniej został pierwszym prezesem Towarzystwa Literackiego im. Teodora Parnickiego (funkcję tę pełnił w latach 1998—2001), w czym można zobaczyć zarówno wyraz uznania za wkład włożony w propagowanie twórczości autora Srebrnych orłów, jak i następstwo skonsolidowania się wokół Szymutki swoistej „szkoły badawczej”, grupy uczonych (m.in. R. Koziołek, I. Gielata, T. Markiewka, P. Tomczok), którzy z jego inspiracji podejmowali studia i pisali rozprawy poświęcone kolejnym powieściom Parnickiego. W 2006 r. Szymutko opublikował zbiór artykułów poświęconych literaturze zatytułowany Przeciw marzeniu? Jedenaście przykładów, ośmioro pisarzy, zaś rok później z rąk Prezydenta RP odebrał tytuł profesora nauk humanistycznych. W 2013 r., już po śmierci autora, w opracowaniu Mariusza Jochemczyka i Grzegorza Olszańskiego, ukazała się książka Po co literatura jeszcze jest? Pisma rozproszone gromadząca artykuły, szkice, ale też wywiady, które nie znalazły się w żadnej z opub- likowanych dotąd książek autorskich Stefana Szymutki. 109 Szymutko Stefan

Jako badacz literatury Szymutko był uczonym nadzwyczaj kon- sekwentnym, piszącym, jak dowodził w inicjalnych fragmentach Przeciw marzeniu, „ciągle o tym samym, podobnie, mimo że nie tak samo”. Innymi słowy, choć w jego książkach znaleźć można cenione szkice i rozprawy poświęcone twórczości Gombrowicza, Schulza, Lechonia, Broniewskiego, Joyce’a czy Blixen, to jedno- cześnie najważniejszym twórcą, pisarzem, do którego nieustannie wracał, był Teodor Parnicki. Co więcej, wierności lekturowej od- powiadała stałość zadawanych pytań i poruszanych zagadnień. Kluczowym leksemem w jego prywatnym akademickim słowniku było słowo „rzeczywistość”. „Zawsze ciekawiła mnie życiowa war- tość literatury, choć żyłem w czasach niesprzyjających refleksji na ten temat” — pisał Szymutko w jednym ze szkiców (Przeciw marzeniu), zaś w innym pytał „Tylko jeśli literatura nie będzie o rzeczywistości, naprawdę będzie miała sens?” (Parnicki for ever). Choć nieporozumieniem byłoby widzieć w Szymutce socjologa literatury czy też naiwnego badacza realizmu, to jednocześnie trudno nie zauważyć, że w uporczywie zadawanych pytaniach o sposoby zjawiania się rzeczywistości w literaturze, w próbach deskrypcji relacji między słowem a rzeczą przejawia się przekonanie, że niezależnie od literackiej autoreferencjalności i autonomii świat przedstawiony w dziele literackim mówi coś niebywale istotnego również o świecie, w którym egzystują czytelnicy literatury. W 2001 r. Szymutko opublikował zbiór tekstów zatytułowanych Nagrobek ciotki Cili. Choć wchodzące w jej skład szkice w swej inicjalnej części związane były z miejscem zatrudnienia Szymutki (powstały one jako teksty wystąpień wygłaszanych w ramach odbywających się na Uniwersytecie Śląskim konferencji poświęco- nych specyfice kultury Górnego Śląska) to jednocześnie zarówno formą, jak i tematyką zdecydowanie wykraczały one poza to, co tradycyjnie utożsamiane bywa z pracą naukową czy akademicką praktyką. Wspomniana książka to zbiór czterech, zróżnicowanych pod względem objętości, tematyki i poetyki erudycyjnych esejów, dla których trudno byłoby znaleźć jakiś wiążący pierwowzór — chodzi tu zarówno o jakość myśli, jej poznawcze ambicje, ale i literacki kunszt autora, dzięki któremu można te teksty czytać na różnych poziomach i w zależności od lekturowych kompe- tencji każdy czytelnik znajduje tu coś dla siebie. Jedni mogą w tych szkicach znaleźć przede wszystkim poruszający rys pracy żałoby, melancholijny zapis jednostkowych biografii (ciotki Cili, dziadka Stefana, chłopców z Cimoka), nostalgiczną, choć nie pozbawioną humoru historię o odchodzeniu i zamieraniu pewnej Szymutko Stefan 110 formacji dziejowej i świata. Inni dostrzegą w tych esejach przede wszystkim frapującą książkę, której autor nie boi się zadawać pytań tyleż naiwnych, co fundamentalnych, jakich współczesna, przede wszystkim akademicka filozofia, skoncentrowana na moc- no specjalistycznych rozważaniach, z zasady unika. Szymutko odważnie pyta tu więc o przestrzeń urodzenia jako determinant naszych poczynań, o przemijanie, o ludzkie życie i jego sensow- ność, wreszcie o śmierć. Dla jeszcze innych Nagrobek ciotki Cili może być przede wszystkim rozprawą o niełatwych relacjach słowa i rzeczy, języka i rzeczywistości, bo Szymutko, manife- stując swoistą jedność pisarza z badaczem, zadaje tu również te same pytania, które od lat frapowały go w pracach naukowych. Autor Nagrobka ciotki Cili — i to stanowi bez wątpienia jeden z najważniejszych powodów wyjątkowości tej książki — błyskot- liwie miesza wzniosłe z niskim, poważne z zabawnym, śląskie witze i bojki z fragmentami pism filozofów, zaś przewodnikami po świecie wyrastającym z tych tekstów na równych prawach są zarówno Martin Heidegger, jak i ciotka Cila (która w dodatku okazuje się od słynnego filozofa „skuteczniejsza dydaktycznie”), dziadek Stefan i Søren Kierkegaard, chłopcy, z którymi narrator w dzieciństwie grał w fuzbal na mysłowickim Maine Road, ale i Edmund Husserl, Jacques Derrida czy Zygmunt Bauman, któ- rzy, użyczając mu swych spostrzeżeń, pomagają zrozumieć to, co go/nas spotyka. W tym wielostronnym dialogu, jaki słychać w tej książce, gwarze głosów tych, którzy normalnie nigdy nie mieliby okazji się spotkać, swoistej polifonii, jaką autor uzyskuje, mieszając częstokroć nieprzystające do siebie porządki, najważ- niejsza kwestia dotyczy chyba jednak jednostkowego odchodzenia, zgody i niezgody na nie, śmierci oraz nicości, którą rzeczywistość jest podszyta i która ma czelność podszywać się pod rzeczy- wistość. Miarą wyjątkowości tej książki były liczne omówienia prasowe („Gazeta Wyborcza”, „Tygodnik Powszechny”, „Twórczość”, „FA-art”), wyróżnienia i nominacje do nagród — Nagrobek ciotki Cili otrzymał Nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek i Nagrodę Literacką „Solidarności” oraz znalazł się wśród wydawnictw nominowanych do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, jak i do Literackiej Nagrody „Nike”. 111 Szymutko Stefan

Bibliografia

Ciotka a sprawa Śląska. Rozmowa z udziałem K. K a r w a t a, M. K i s i e l a, D. N o w a c k i e g o i K. U n i ł o w s k i e g o. „Opcje” 2001, nr 6; W. F o r a j t e r: Pisać po cimoku. „Tygiel Kultury” 2001, nr 7/9; W. K o n o p e l s k a: Papierowy cień. „Śląsk” 2001, nr 7; M. Z a l e s k i: Jakie monumentum? „Res Publica Nowa” 2001, nr 8; J. M o m r o: Dyktatura języka. „Dekada Literacka” 2002, nr 7—8; R. K o z i o ł e k, I. G i e l a t a: Odlany z próżni kształt. „Twórczość” 2003, nr 4; P. T o m c z o k: Stefan Szymutko — wspomnienie, pożegnanie. „Teksty Drugie” 2010, nr 1—2; G. O l s z a ń s k i: „Nagrobek ciotki Cili”. W: 99 książek, czyli mały kanon górnośląski. Red. Z. K a d ł u b e k. Katowice 2011; M. J o c h e m c z y k, G. O l s z a ń s k i: Po to literatura jeszcze jest! W: S. S z y m u t k o: Po co literatura jeszcze jest? Pisma rozproszone. Katowice 2013. Grzegorz Olszański

Targ Alojzy urodził się 14 maja 1905 r. w Łazach na Śląsku Cieszyńskim jako syn Jana i Katarzyny z Gańczarczyków. Edu- kację rozpoczął w miejscowej szkole ludowej. Jej kierownikiem był wówczas wielki obrońca Śląska przed „austrializacją” — Atanazy Pacuła. Dalsze wykształcenie pobierał w polskim gimnazjum w Cieszynie im. A. Ossuchowskiego, które ukończył złożeniem egzaminu dojrzałości 5 czerwca 1925 r. W latach 1925—1929 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Głównym przedmiotem studiów Alojzego Targa była historia, natomiast dodatkowym — nauki obywatelskie. W czasie nauki korzystał z wykładów prowadzonych przez wybitnych hi- storyków, m.in.: Władysława Semkowicza, Józefa Feldmana, Jana Dąbrowskiego i Władysława Konopczyńskiego. Podczas studiów, wraz z Pawłem Musiołem (1925—1943) i Alojzym Gembalą (1904— 1963), aktywnie działał w Stowarzyszeniu Studentów Polaków ze Śląska Cieszyńskiego „Znicz”. W latach 1926—1928 należał do Młodzieży Wszechpolskiej w Krakowie. W roku 1929 zredagował „Księgę o Śląsku” z okazji 35-lecia działalności „Znicza”. Publi- kacja ta miała ogromne znaczenie w ożywieniu zainteresowania Śląskiem Cieszyńskim. W tym samym roku na łamach „Zarania Śląskiego” ukazał się jego artykuł O jednolity typ Ślązaka. Od- czyt wygłoszony na zjeździe jubileuszowym „Znicza”. W 1930 r., po uzyskaniu absolutorium, rozpoczął pracę jako nauczyciel. W roku 1932 uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich. W latach 1930—1939 pracował jako nauczyciel w szkołach w Cho- rzowie (Państwowe Gimnazjum Klasyczne), Katowicach (Miejskie Gimnazjum Żeńskie), Lublińcu (Państwowe Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne) i Boguminie (Państwowe Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne). Przez krótki okres był kierownikiem Szkoły Przo- downików Oświatowych w Starej Wsi. Pracując w szkolnictwie, należał do Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Targ Alojzy 114

W tym czasie blisko współpracował z redagowanym przez Pawła Musioła czasopismem „Kuźnica”. W latach 1936—1939 na jej łamach ukazało się 17 artykułów autorstwa A. Targa. Należał również do Ruchu Narodowo-Radykalnego (1933—1938), gdzie był członkiem zarządu wojewódzkiego. Po wybuchu wojny pozostał na Śląsku i pracował jako robotnik w Drogowej Firmie Budowlanej w Bielsku. Działał również czynnie w konspiracji. Należał do Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej, powołanej do życia przez Pawła Musioła. Pod koniec 1940 r. przedostał się do Warszawy, gdzie przebywał aż do za- kończenia powstania warszawskiego. W dalszym ciągu działał czynnie w konspiracji pod pseudonimem Marcin. W Warszawie odnalazł swoją byłą uczennicę, Monikę Karkoszkę (1920—1998), którą wprowadził w działalność konspiracyjną. Alojzy Targ był również inicjatorem akcji oświatowej dla Śląska, prowadzonej przez mieszczące się w Warszawie Śląskie Biuro Szkolne w latach 1941—1944. W latach 1942—1944 należał do organizacji Ojczyzna. Od 1943 r. pełnił funkcję zastępcy delegata Rządu RP na Śląsk. Po zakończeniu powstania warszawskiego Alojzy Targ wraz z Moniką Karkoszką oraz innymi działaczami śląskimi dotarli do Krakowa. W październiku 1944 r. został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu na Montelupich, skąd został wysłany do obozu koncentracyjnego w Groß-Rossen, a następnie do Mittelbau-Dora, Osterode i Holstedt. Po powrocie do kraju w 1945 r. podjął pracę w Zjednoczeniu Górniczo-Hutniczym Metali Nieżelaznych „Metale” w Katowicach, gdzie pracował jako urzędnik do 30 czerwca 1947 r. Następnego dnia rozpoczął pracę w Dyrekcji Polskiego Związku Zachodniego w Poznaniu. 8 września 1947 r. został aresztowany przez władze komunistyczne i oskarżony o działalność antypaństwową. W lipcu 1949 r. sąd skazał go na dziewięć lat pozbawienia wolności. Wyrok odsiadywał w: Mikołowie, Wronkach, Barczewie i Sławie. W maju 1954 r. został warunkowo zwolniony. Decyzją Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy Wydziału IV Karnego z dnia 8 kwietnia 1960 r. został oczyszczony ze stawianych mu zarzutów. 16 lipca 1954 r. podjął pracę na stanowisku dietariusza w Bibliotece Śląskiej w działach bibliograficzno-naukowym oraz księgozbiorów. Od 1 października 1958 r. był kierownikiem Pracowni Śląskiej. Równocześnie prowadził intensywne badania historyczne. Współpracował z wieloma instytucjami naukowymi, m.in.: Radą Naukową Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich, Śląskim Instytutem Naukowym w Katowicach, Instytutem 115 Targ Alojzy

Śląskim w Opolu, Komisją Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego oraz Komisją Badań Zbrodni Hitlerowskich. Na podstawie prowadzonych badań naukowych opublikował w 1958 r. rozprawę Opolszczyzna pod rzą- dami Lukaschka i Wagnera, poświęconą polityce germanizacyjnej w okresie międzywojennym. Następnie uzyskał w 1962 r. tytuł doktora nauk humanistycznych nadany przez Radę Wydziału Filologiczno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Promotorem pracy był prof. dr Kazimierz Orzechowski (1923— 2009). Pracę naukową Alojzy Targ rozpoczął jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej. Jego zainteresowania związane były z najnowszymi dziejami Śląska, w szczególności z problematyką mniejszości niemieckiej w dawnym województwie śląskim. Lata wojny sprawiły, że wiele uwagi zaczął poświęcać problematyce okupacyjnej. W 1946 r. wydał książkę Śląsk w okresie okupacji niemieckiej (1939—1945), opisującą konspirację na Śląsku, opie- rając się zarówno na danych źródłowych, jak i własnych prze- życiach. W kolejnych pracach skupiał się przede wszystkim na ruchu oporu, tajnym nauczaniu oraz społecznej i konspiracyjnej działalności żeńskiego harcerstwa śląskiego. Jako znawca organizacji tajnego nauczania pozostawił bogate materiałowo prace na jego temat i zachęcał innych do podjęcia tego zagadnienia. Szczególną uwagę zwracał na świadectwa polskiej postawy Ślązaków w okresie okupacji niemieckiej i starał się ocalić je od zapomnienia. Miał również swój udział przy zestawieniu listy strat kultury polskiej i działaczy społecznych na Śląsku w latach 1939—1945. Bardzo cenił każdą inicjatywę w tej dziedzinie, po- dejmowaną przez instytucje, jak i przez indywidualnych badaczy. To z jego inspiracji Józef Pilch (1913—1995) opublikował w 1971 r. książkę Przyczynek do dziejów Ustronia z lat 1939—1945: straty w ludziach i straty w kulturze materialnej, którą A. Targ poprze- dził przedmową. Wiele uwagi poświęcał również kontaktom Śląska z innymi regionami Polski, w szczególności z Poznaniem i Krakowem. W roku 1964 na łamach „Zarania Śląskiego” opublikował artykuł Przyczynek do historii Elsów śląskich. Uwagi wstępne. Przedstawił w nim historię Eleusis na Śląsku do wybuchu pierwszej wojny światowej oraz zarys problematyki badawczej, pomijając całkowi- cie religijny charakter stowarzyszenia. W dalszej kolejności Targ planował przygotowanie pracy Związki Śląska z Krakowem na przełomie XIX i XX w. ukazującej całokształt stosunków Śląska Targ Alojzy 116 z Krakowem, do której przez wiele lat zbierał materiały, lecz któ- rej nie zdążył już opublikować. W 1967 r. wydał pracę Związki Śląska z Wielkopolską na przełomie XIX i XX wieku, w której opisał kontakty mieszkańców obu regionów, jak również udział Wielkopolan w życiu narodowym Górnego Śląska. Był także dobrym znawcą Opolszczyzny i jej problemów w walce z germa- nizacją w okresie okupacji. Zainteresowaniom tym dawał wyraz m.in. w wydanej w 1959 r. publikacji Kardynał Bertram a polskość Śląska Opolskiego (opublikowanej również w języku francuskim i angielskim), rozdziale Życie polskie w powiecie opolskim w latach 1922—1939 zamieszczonym w pracy zbiorowej Powiat opolski. Szkice monograficzne oraz artykule Zarys działalności Związku Polaków w Niemczech (1922—1939) opublikowanym „Przeglądzie Zachodnim” 1962, nr 4. Bardzo ważne miejsce w pracach naukowych Alojzego Targa zajmowała biografistyka. Podczas pracy w Śląskim Instytucie Naukowym w Katowicach zainicjował utworzenie Śląskiej kartoteki biograficznej, będącej podstawą do przygotowywanego Śląskiego słownika biograficznego. Dzięki zaangażowaniu Alojzego Targa oraz szerokiego grona jego współpracowników, w ciągu dziesięciu lat zebrano prawie 2 500 biogramów do kartoteki głównej i ponad 15 000 haseł do kartoteki cząstkowej. Gromadzone życiorysy publikował również w Polskim słowniku biograficznym, Słowniku biograficznym pracowników książki polskiej, Słowniku biograficznym działaczy polskiego ruchu robotniczego oraz w licznych czasopismach katolickich, m.in. w „Gościu Niedzielnym”, „Katoliku” i „Tygodniku Powszechnym”. Wśród publikacji Alojzego Targa na szczególną uwagę zasłu- gują dwie prace o charakterze monograficznym. Pierwsza z nich ukazała się w 1965 r. i poświęcona była życiu i działalno- ści redaktora „Nowin Opolskich” Bronisławowi Koraszewskiemu (1864—1924). Drugą opublikował w 1966 r. na łamach „Zarania Śląskiego”. Przybliżył w niej postać, nieznanego w tamtych czasach poety ludowego, działacza narodowego i badacza dziejów Śląska Marcina Kopca (1843—1919). Materiały dotyczące Kopca przekazał Targowi, krótko przed swą śmiercią, śląski bibliofil Konstanty Prus (1872—1961). W latach 1967—1970 przygo- towywał Sylwetki zasłużonych ludzi dla Śląska, publikowane w „Kalendarzu Śląskim Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich”. Alojzy Targ był także współautorem monografii miast górnoślą- skich: Mikołowa, Świętochłowic i Zabrza. Ważne miejsce w dorobku twórczym Alojzego Targa zajmowała działalność recenzencka. 117 Targ Alojzy

Wysoce cenił on każdą pracę podejmującą problemy z historii Śląska. Doceniając wysiłek autora, dyskretnie dorzucał kilka szczegółów, nigdy nie wytykając niewiedzy twórcy. W roku 1970, wskutek złego stanu zdrowia, Alojzy Targ prze- szedł na emeryturę. Nie zamierzał jednak odpoczywać od pracy naukowej. Do końca życia brał czynny udział w redakcji pierwszego tomu Śląskiego Słownika Biograficznego. Zmarł 4 marca 1973 r. i pochowany został na cmentarzu w Katowicach-Piotrowicach. Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Kazimierą Warzechą miał troje dzieci: Andrzeja (ur. 1938), Ewę (ur. 1945) i Katarzynę (ur. 1947). Z drugiego, z Moniką Karkoszką, córkę Monikę (ur. 1958). W uznaniu za swoją pracę Alojzy Targ był wielokrotnie wy- różniany. Odznaczony został m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotą Odznaką „Zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego”, Odznaką „Zasłużonego Działacza Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich”.

Bibliografia

Akta osobowe A. Targa w Bibliotece Śląskiej; H. R e c h o w i c z: Suum cuique: w dziewięćdziesięciolecie: sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej. Katowice 2012; J. G o l e c: Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn 1993; Śląski słownik biograficzny. T. 2. Red. J. K a n t y k a, W. Z i e l i ń s k i. Katowice 1979; Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. T. 26. Warszawa 1975; L. B r o ż e k: Bibliografia ważniejszych prac Alojzego Targa. „Studia Śląskie. Seria nowa” 1974, T. 25; K. Heska-Kwaśniewicz: Alojzy Targ (1905—1973). „Studia Śląskie. Seria nowa” 1974, T. 25; F. M a r o ń: Dr Alojzy Targ. Szkic biograficzny i bibliografia prac. „Śląskie Studia Historycz no-Teologiczne” 1974, T. 7; F. L e n c z o w o w s k i: Alojzy Targ (14 V 1905— 4 III 1973) „Studia Historyczne” 1973, z. 4. Mateusz Ściążko

Wachsmann Karl Adolf von (1787—1862), prozaik, publicysta, wydawca i oficer armii pruskiej. Urodził się 27 września w Zielonej Górze w rodzinie oficera wojska — emerytowanego ka- pitana pruskiej kawalerii. Do szkoły powszechnej uczęszczał we Wrocławiu, a następnie, podtrzymując tradycje rodzinne, w wieku 15 lat wstąpił do służby w armii pruskiej. W latach 1806—1807 uczestniczył w kampanii napoleońskiej. Po czym wystąpił z armii pruskiej i już jako oficer służył w Badenii oraz brał udział w od- działach napoleońskich (w stopniu porucznika w składzie brygady pod dowództwem Karla Freiherra von Stockhornera) w bitwach pod Bergisel przeciw powstańcom z Tyrolu (1809 r.) i Hiszpanom (1810 r.). Po kampanii hiszpańskiej w 1811 r. powrócił ze swoim regimentem do Mannheim, po czym czasowo przebywał w garni- zonie w Szczecinie. W latach 1812—1818 zamieszkał w podgłogow- skiej posiadłości w Krzydłowicach (wówczas Kreidelwitz, obecnie wieś w gminie Grębocice, w powiecie polkowickim). Z czasem nabył także dobra ziemskie w Krzaczynie w pobliżu Kowar (obecnie dzielnica tegoż miasta), ale w 1833 r. zamieszkał i — jak się okazało — osiadł na stałe w Dreźnie. Od 1824 r. Wachsmann rozpoczął działalność pisar- ską. Zajmował się przede wszystkim nowelistyką historyczną i w tym zakresie pozostawił spory dorobek twórczy. Jego debiutem literackim były wspomnienia z kampanii w Hiszpanii Über Burgos (O Burgos) zamieszczone w 1825 r. w czasopiśmie „Der Gesellschafter”. Najważniejszym dziełem są Erzählungen und Novellen (Opowiadania i nowele. Leipzig 1830—1849), w ramach którego ukazało się łącznie 37 tomów zawierających 93 tytu- ły, w tym m.in.: I — 1: Der Tempelherr (Templariusze. Leipzig 1830), 2: Die Brüder (Bracia. Leipzig 1830), 3: Das Ebenbild (Podobieństwo. Leipzig 1830), III — 1: Der Wahn: eine Erzählung (Złudzenie: opowieść. Leipzig 1832), 2: Die Geächteten (Banici. Wachsmann Karl Adolf von 120

Leipzig 1832) i 3: Die Remonstranten (Arminianizm. Leipzig 1832). Próbował także, ale z nieco mniejszym powodzeniem, uprawiać dramat historyczny i ogłosił m.in. pięcioaktową sztukę Das Urtheil des Vaters (Wyrok ojca; wydania: Breslau 1836; Dresden 1842). Następnie opublikował kolejne zbiory nowel Historische Erzählungen (Opowiadania historyczne. Leipzig 1852; w 4 tomach) oraz Epheuranken (Wici bluszczu. Leipzig 1852; w 2 tomach), które napisane w formie gawędy o codzienności zyskały sobie licznych czytelników, m.in. dzięki lokalnemu kolorytowi i barwnej narracji. Do jego najpopularniejszych nowel zaliczane są: Der Assassine (Asasini. Leipzig 1833) — którą w formie przeróbki dramatycznej wystawiono w Wiedniu, nowelę egzotyczną Die Empörung der Sklaven (Bunt niewolników. Leipzig 1835) z akcją rozgrywającą się w Ameryce Środkowej na Haiti oraz opowiadanie Der Wäringer (Wareg. Leipzig 1836) — nagrodzone w konkursie wiedeńskiego pisma „Telegraph”, następnie udramatyzowane i przełożone na język włoski. Wśród pozostałych są także prace historyczne Das Leben in den Sudeten (Życie w Sudetach. Stuttgart 1840) oraz Egeria. Alles ist möglich: historische Erzählungen (Egeria. Wszystko jest możliwe: narracje historyczne. Tabor 1853). Wachsmann współpracował z kilkoma renomowanymi czasopismami, m.in.: „Abendzeitung”, „Der Gesellschafter”, „Zeitung für die elegante Welt”. Sam zaś wydawał Lilien. Taschenbuch historisch-romantischer Erzählungen (Leipzig 1838—1848 i po przerwie w 1850 r.; kieszonkowe wydanie historyczno-romantycznych opo- wiadań). Zmarł w Dreźnie 28 sierpnia 1862 r., w wieku 74 lat.

Bibliografia

K.G. N o w a c k: Schlesisches Schriftsteller-Lexikon oder Bio-Bibliographisches Verzeichnis der im zweiten Viertel des 19. Jahrhunderts lebenden schlesischen Schriftsteller. Breslau 1836, s. 152—153; J. K r e b s: Schlesische Zustände im ersten Jahrhunderte der preussischen Herrschaft. Ein Beitrag zur Cultur- und Sitten-Geschichte Schlesiens in vertrauten Briefen eines dem Tode entgegengesanden. Breslau 1840; F. B r ü m m e r: Deutscher Dichter-Lexicon. Eichstätt 1876; I d e m: Wachsmann Karl Adolf von. In: Allgemeine deutsche Biographie. Bd. 40. Leipzig 1896; F. S c h u l z e, W. T i e m a n n, H.A. M ü l l e r: B.G. Teubner 1811—1911. Geschichte der Firma. Wiesbaden 1911; Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung aus dem Quellen. Bd. 10: Vom Weltfrieden bis zur fran- zösischen Revolution 1830. Hrsg. K. G o e d e k e, E. G o e t h e. Dresden 1913, s. 262—265; A. L u b o s: Geschichte der Literatur Schlesiens. Bd. 1. München 1960; M. U r b a n o w i c z: Z dziejów literatury niemieckiej na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Red. J. G i e r o w s k i. Wrocław 1964, s. 148—149, 193; 121 Wantuła Leon

E. B a u m g ä r t e l: Die Almanache. Kalender und Taschenbücher (1750—1860) der Landesbibliothek Coburg. Wiesbaden 1970; D. K o t l a r e k: Zielona Góra w niemieckim piśmiennictwie do roku 1945 (w ujęciu historyczo-bibliograficznym). Zielona Góra 2008. Marek Robert Górniak

Wantuła Leon (1928—2005), powieściopisarz i autor opowia- dań, technik górnik. Urodził się 4 maja w Strumieniu (wówczas Schwarzwasser), w powiecie Bielsko (później powiat Cieszyn), jako syn robotnika Franciszka Wantuły i jego żony Agnieszki z domu Chudek. Miesiąc po urodzeniu oddano go na stałe do rodziny górnika Emanuela Wantuły i Agnieszki z domu Pisarek. Od tej pory mieszkał w Chwałowicach, w powiecie rybnickim. W latach 1935—1942 uczył się w szkole podstawowej w Chwałowicach (obecnie SP nr 13 im. Bohaterskich Harcerzy Rybnika-Chwałowic). Od lipca 1942 r. do listopada 1943 r. (1944 r.?) był zatrudniony jako uczeń górniczy w kopalni Jankowice w Boguszowicach. Następnie do marca 1945 r. pracował w Fabryce Maszyn „Mach i Synowie” w Rybniku. Od 25 kwietnia 1945 r. do 30 czerwca 1946 r. zajmował stanowisko pracownika umysłowego w Prezy dium Gminnej Rady Narodowej przy Urzędzie Gminnym w Chwa łowicach. 16 lipca 1946 r. rozpoczął swoją wieloletnią pracę w kopalni Chwałowice w Rybniku. Zatrudniony był kolejno na stanowiskach: sekretarza BHP (1946—1950), referenta technicznego współzawod- nictwa (1950—1952), nadgórnika (1952—1953), technika gospodarki materiałowej (1953—1959), kierownika działu gospodarki materiałowej (1960—1966), sztygara objazdowego (1966—1980) oraz starszego inspektora gospodarki materiałowej (1980—1981). W roku 1948 wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W kolejnym roku zawarł związek małżeński z Teresą Marią Piechą. W latach 50. urodziły im się dwie córki — Jolanta oraz Gabriela. Na podstawie świadectwa odbytej praktyki zawodowej został dopuszczony w Technikum Górniczym Ministerstwa Górnictwa w Rybniku do egzaminu dla eksternów z zakresu programu wydziału odbudowy złóż węglowych. Po pozytywnie złożonych egzaminach w marcu 1952 r. uzyskał tytuł technika górnika. Przed debiutem literackim zajmował się amatorsko malar- stwem, grafiką i plakatem. Zdobył III nagrodę na wystawie gór- Wantuła Leon 122 niczej amatorów plastyków w Warszawie (1956) oraz III nagrodę i dwa wyróżnienia w konkursie na plakat o tematyce BHP (1963). Chociaż ostatecznie literatura stała się jego najważniejszą formą aktywności artystycznej, to nigdy nie zapomniał o twórczości malarskiej, do której zdarzało mu się tęsknić także na emeryturze. Wybrał słowo, bo — jak stwierdził w jednym z wywiadów — obraz dysponuje tylko dwoma wymiarami, a literatura jest sztuką trójwymiarową, a nawet czterowymiarową, gdyż ma do dyspozycji jeszcze czas. Gustaw Morcinek miał podobno zachęcić go do wysłania opowiadania na konkurs „Trybuny Robotniczej”. Udział w nim zakoń- czył się jednak porażką Wantuły. Pierwszy nieznaczny sukces literacki osiągnął w 1961 r., uzyskując wyróżnienie za opowiadanie Rozdroże w konkursie zorganizowanym przez WRN i Oddział ZLP w Katowicach. Za debiut literacki uznaje się opublikowanie opowiadania Konflikt w 1962 r. na łamach dwutygodnika „Poglądy” (nr 3) oraz emisję słuchowiska Wiedeński walc w tym samym roku na antenie Polskiego Radia w Katowicach. Trzeba jednak dodać, że pierwszym tekstem Wantuły w „Poglądach” był krótki artykuł w rubryce Korespondencje (1962, nr 2). W 1962 r. zdobył także II nagrodę za pracę Victoria w konkursie na słuchowisko radiowe, ogłoszonym przez WRN i katowicką rozgłośnię Polskiego Radia (emisja: 1962 r.), a w 1963 wyróżniono jego słuchowisko Kto jest człowiekiem (emisja: 1963 r.). Pierwszą książką był zbiór opowiadań Zawał, który ukazał się nakładem Wydawnictwa „Śląsk” w 1963 r. Następnie przy- szła kolej na trzy powieści wydrukowane przez tę samą oficynę: Nigdy za późno (1964), Urodzeni w dymach (1965) oraz Koncert dla głuchych (1966). Spośród tych trzech tytułów drugi przyniósł Wantule w 1963 r. ważny laur — II nagrodę w konkursie na powieść współczesną o tematyce górniczej (jego organizatorami byli: Ministerstwo Górnictwa i Energetyki, Związek Zawodowy Górników, Wydawnictwo „Śląsk” oraz Oddział ZLP w Katowicach). W 1966 r. katowicka rozgłośnia Polskiego Radia nadała słuchowi- sko Nieobecni. W 1967 r. na antenie TV wyemitowano widowisko telewizyjne Wiadukt. W 1969 r. ukazał się drugi tom opowiadań Wycieczka z narzeczoną, który w 1970 r. otrzymał nagrodę litera- cką przyznawaną przez Centralną Radę Związków Zawodowych. Po krótkich formach prozatorskich Wantuła opublikował kolejne powieści. Trzy w Wydawnictwie MON w Warszawie: Przeminąć i zostać (1970), Romans Luizy (1971) oraz Po dzwonach cisza (1973). Następnie dwie w oficynie Śląsk: Najpierw żyć (1979) 123 Wantuła Leon oraz Cała w pnączu clematis (1980). I kolejne dwie ponownie w Wydawnictwie MON: Miłości pełna czara (1981) oraz Boso do nieba (1985). W 1985 r. wydał jeszcze w Śląsku trzeci tom opo- wiadań Malowanie dnia, opatrzony posłowiem J. Górdziałka. Ponadto Wantuła publikował opowiadania i fragmenty powie- ści m.in. w następujących periodykach: „Poglądy” (1962—1983, z przerwami), „Trybuna Robotnicza” (1963—1979, z przerwami) oraz „Życie Literackie” (1963—1985, z przerwami). Jego opowiadania znalazły się również w opracowaniach zbiorowych: 31 współ- czesnych opowiadań (1965), Zachodem poszły dzieje. Antologia opowiadań o Ziemiach Zachodnich (1970) oraz Dom z naszych rąk. Antologia opowiadań 1944—1974 (1974). Utwory Wantuły były recenzowane na łamach takich czasopism, jak: „Głos Młodzieży Wiejskiej”, „Kwartalnik Opolski”, „Nadodrze”, „Nowe Książki”, „Poglądy”, „Profile”, „Odra”, „Twórczość”, „Trybuna Ludu”, „Trybuna Robotnicza”, „Tygodnik Demokratyczny”, „Tygodnik Kulturalny”, „Kultura. Tygodnik społeczno-kulturalny”, „Współczesność”, „Zaranie Śląskie”, „Życie Literackie”. Wśród au- torów recenzji znaleźli się m.in.: F. Fornalczyk, Z. Hierowski, T. Kijonka, W. Maciąg, Z. Macużanka, W. Nawrocki, W. Szewczyk, K.T. Toeplitz, H. Vogler, A. Widera. Wiele opowiadań przełożono na języki obce. Ukazały się m.in. w takich zbiorach, jak: Večernij vitraž. Rasskazy (Moskwa 1969), Im Westen fliesst die Oder. Moderne Prosa über die polnischen Westgebiete (Berlin 1971), Poola novell (Tallinn 1974), Tvorci novogo svitu. Zbirnik. Proza. Poèzija. Publicistika (Kijów 1977), Son-trava. Rasskazy (Moskwa 1980). Przetłumaczono także trzy powieści: Po dzwonach cisza na ukraiński (1977), Urodzeni w dymach na czeski (1977) i rosyjski (1978) oraz Romans Luizy na czeski (1979). Wśród licznych laurów należy jeszcze wymienić: III nagrodę za opowiadanie Dom z moich rąk w konkursie literackim na utwór obrazujący życie Śląska i Zagłębia w XX-leciu PRL, ogłoszony przez WRN, Redakcję „Poglądów”, Oddział ZLP, Wydawnictwo „Śląsk” oraz Rozgłośnię Polskiego Radia w Katowicach (1964); nagrodę w wielkopolskim konkursie literackim na powieść (1971); III na- grodę w ogólnopolskim konkursie literackim z okazji XXX-lecia Polskiej Partii Robotniczej za powieść Po dzwonach cisza (1973); nagrodę literacką Centralnej Rady Związków Zawodowych za tę samą książkę (1974); nagrodę województwa katowickiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie literatury za rok 1974 (1975); III nagrodę w konkursie zorganizowanym przez Naczelną Redakcję Wantuła Leon 124

Programów Literackich Polskiego Radia oraz redakcję „Życia Literackiego” za opowiadanie Malowanie dnia (1976); III nagrodę w II ogólnopolskim konkursie na powieść o tematyce górniczej za Najpierw żyć (1978); wyróżnienie w konkursie literackim na powieść z dziejów polskiej lewicy za Boso do nieba (1984) oraz na- grodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1987). Ponadto został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1980), Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1972) oraz Złotą Odznaką „Zasłużony w Rozwoju Województwa Katowickiego” (1988). Od debiutu w 1962 r. do emerytury w 1981 r. Wantuła łączył pracę zawodową z literacką. Pisał w każdym wolnym czasie, no- cami oraz podczas urlopów. Uważał, że nie należy unikać żad- nych życiowych obowiązków, dlatego starał się nie zaniedbywać ani zadań wynikających z uprawianej profesji, ani aktywności artystycznej. Czuł się szczególnie związany z górnictwem. Pytany o zawód, odpowiadał: technik górnik. Do pisania nie podchodził jak do czynności zawodowej. Najczęstszą tematyką jego utworów była praca, a środowi- skiem, w którym umieszczał bohaterów — kopalnia oraz górno- śląskie miasteczka, osady i kolonie robotnicze. W późniejszych publikacjach przeniósł akcje z podziemi do biur na powierzchni. Nie lubił, gdy etykietowano go jako pisarza dokumentującego pra- cę. Podkreślał, że w literaturze interesuje go człowiek i to o nim nade wszystko pisze. Najważniejsza była dla niego autopsja, do- tykalność krajobrazu, identyfikacja z głównymi postaciami, ale równocześnie był świadomy, że najwierniejszy nawet obraz rze- czywistości nie tworzy jeszcze literatury, dlatego już od początku swego pisarstwa próbował odchodzić od metody werystycznej. W jego prozie można zatem znaleźć z jednej strony szereg szczegó- łów, nagromadzenie gestów, przedmiotów, myśli, z drugiej strony krótkie, czasami urwane zdania, które tworzą zagadkowy nastrój, czynią tajemniczymi losy bohaterów. W narracji stosuje formułę flirtu z codziennością, za pomocą której stara się uatrakcyjnić opisy prowincjonalnego życia. Pozwala mu ona także balansować pomiędzy upiększeniem a kpiną czy ironią, pomaga zachować dystans. W tekstach Wantuły są obecne szczególnie dwa okresy: zakoń- czenie drugiej wojny światowej oraz okres dwadzieścia—trzydzie- ści lat później. Konfrontuje on obie czasoprzestrzenie i pokolenia w nich żyjące. Charakterystyczne dla jego fabuł są także wąskie grupy towarzyskie, rodzinne, środowiskowe, w obrębie których do- chodzi głównie do kontaktów kameralnych, służących prozaikowi 125 Wantuła Leon do przedstawienia problematyki społeczno-moralnej i narodowej. Postaci z jego utworów są celowo niedookreślone, więcej wyraża- ją poprzez działanie niż słowa, unikają bezpośrednich deklaracji i polemiki. J. Górdziałek nazwał Wantułę „pisarzem pogranicza”, gdyż jego bohaterowie są ludźmi rozdwojonymi, zawieszonymi pomiędzy sprzecznymi wartościami, są niepewni swej prawdziwości i siły. Stan zawieszenia dotyczy także wskazanych wyżej epok, środo- wisk społecznych, zawodowych, towarzyskich oraz kultur, jakie się w nich ścierają. W owym przemieszaniu powagi i groteski, naturalności i pretensjonalności kryje się zarówno oryginalność, jak i słabość tego typu literatury. Oryginalność ujawnia się, gdy autor Koncertu dla głuchych osiąga w narracji pewną świeżość i odkrywczość, natomiast słabość tematu pogranicza uzewnętrz- nia się, gdy wpada w pułapkę powierzchownej egzotyki oraz za- ściankowej odrębności, która izoluje go od problemów ogólnoludz- kich. Ten drugi nurt, który można nazwać izolacjonistycznym, w twórczości chwałowickiego pisarza dominuje nad świadomością zakorzenienia w uniwersum. Obok uproszczonych schematów socjalnych posługuje się on często rozbudowanymi portretami psychologicznymi, szczególnie w przypadku kobiet, choć także mężczyźni na kartach jego ksią- żek posiadają bogatą i subtelną osobowość. W późniejszych utworach odchodzi od pierwotnych założeń, silnie konwencjonalizuje wątki i postaci, częściej posługuje się scenami zbanalizowanymi, a kreowane przez niego romanse tracą swoją naturalność i ocie- rają się o kicz. W drugiej połowie lat 80. Wantuła wypowiadał się w wywia- dach negatywnie o zdegradowanym krajobrazie i szkodach górni- czych, które odebrały śląskiemu pejzażowi, zwłaszcza rybnickiej ziemi, dawne piękno. Pisał wówczas dla Wydawnictwa MON po- wieść Tęcza nad Zatoką Nenufarów, która problem wyniszczenia Górnego Śląska miała ukazać w ironicznej formie. Nie dokończył jej jednak. Od 1964 r. był członkiem Związku Literatów Polskich w Ka- towicach. W latach 1970—1972 był wiceprezesem katowickiego Oddziału ZLP, a od 1966 r. prezesem Klubu Literackiego „Kontak- ty” w Rybniku. Ponadto był zastępcą członka Komitetu Central- nego PZPR (1969—1971) oraz członkiem KC PZPR (1971—1975). W latach 1965—1969 był posłem na Sejm PRL, a pomiędzy ro- kiem 1985 a 1987 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Społecznej Rady Kultury przy Ministrze Górnictwa i Energetyki. Wantuła Leon 126

W 1989 r. wyemigrował do Niemiec i zerwał z twórczością literacką. Zmarł 20 października w Pirmasens, w Nadrenii-Palatynacie. Jest pochowany na cmentarzu przy kościele św. Katarzyny w Jastrzębiu-Zdroju.

Bibliografia

L. W a n t u ł a: Victoria. [Słuchowisko]. Polskie Radio 1962; Wiedeński walc. [Słuchowisko]. Polskie Radio 1962; Kto jest człowiekiem. [Słuchowisko]. Polskie Radio 1963; Zawał. Katowice 1963; Nigdy za późno. Katowice 1964; Urodzeni w dymach. Katowice 1965; Koncert dla głuchych. Katowice 1966; Nieobecni. [Słuchowisko]. Polskie Radio 1966; Wiadukt. [Widowisko]. Telewizja Polska 1967; Wycieczka z narzeczoną. Katowice 1969; Przeminąć i zostać. Warszawa 1970; Romans Luizy. Warszawa 1971; Po dzwonach cisza. Warszawa 1973; Najpierw żyć. Katowice 1979; Cała w pnączu clematis. Katowice 1980; Miłości pełna czara. Warszawa 1981; Boso do nieba. Warszawa 1985; Malowanie dnia. Posłowie J. G ó r d z i a ł e k. Katowice 1985. Opracowania: M. F a z a n: Kalendarz życia kulturalnego woj. katowickiego. 1 I—31 III 1964. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 266—270; I d e m: Z kroniki kulturalnej lat 1945—1963. Życie literackie i teatralne. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s. 213—265; T. K i j o n k a: W krajobrazie kopalni. Śląski portret literacki. „Poglądy” 1965, nr 22, s. 7; J. K a j t o c h: Bruliony powieści. „Współczesność” 1967, nr 12, s. 3; M. F a z a n, W. N a w r o c k i: Katowickie środowisko literackie w latach 1945—1967. Katowice 1969, s. 274—275; Słownik współczesnych pisarzy polskich. Seria 2. T. 3. Red. J. C z a c h o w s k a. Warszawa 1980, s. 12—14; Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Red. zespół L. B e c e l a [i in.]. Warszawa 1984, s. 1041; J. G ó r d z i a ł e k: Zagadki pisarstwa. W: L. W a n t u ł a: Malowanie dnia. Katowice 1985, s. 245— 249; J. Górdziałek: Leon Wantuła — pisarz pogranicza. „Opcje. Kwartalnik kulturalny” 1994, nr 1, s. 18—24; L.M. B a r t e l s k i: Polscy pisarze współ- cześni 1939—1991. Leksykon. Warszawa 1995, s. 444—445; J. G ó r d z i a ł e k: Pisarze śląskiego pogranicza. Leon Wantuła i Stanisław Bieniasz. Janosch i Horst Bienek. „Orbis interior. Pismo muzealno-humanistyczne” 2002, nr 3—4, s. 147—159; Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 9. Red. J. C z a c h o w s k a, A. S z a ł a g a n. Warszawa 2004, s. 31—32. Autor o sobie: L. W a n t u ł a: Życiorys. [Rękopis]. [b.r.]; I d e m: Wzruszenia początku. Zwierzenia pisarza. „Poglądy” 1966, nr 4, s. 3; T. K r z e m i e ń: Być naprawdę. Rozmowa z Leonem Wantułą. „Kultura. Tygodnik społeczno-kulturalny” 1974, nr 38, s. 5; J. K a r k o s z k a: Pisarz nigdy nie jest na emeryturze. Rozmowa z Leonem Wantułą. „Trybuna Robotnicza” 1988, nr 11, s. 5. Dokumenty: Zaświadczenie zwolnienia z pracy. [Maszynopis]. Przedsiębiorstwo Eksploatacyjne „Południe” Zjednoczenie Przemysłu Węglowego Kopalnia „Chwałowice” w Rybniku, 1989; Auszug aus dem Sterbeeintrag Nr. 583/2005. [Maszynopis]. Pirmasens 2005. Katarzyna Kuroczka Z

Zawisza Oskar (1878—1933), ksiądz, folklorysta, kompozytor. Urodził się 23 listopada 1878 r. w Jabłonkowie, w rodzinie nauczyciela. Wcześnie stracił ojca, wychowywała go matka, która nauczyła go umiłowania książki, wiedzy i muzyki. Ukończył gimnazjum niemieckie w Bielsku. Należał do działającej tam taj- nej organizacji młodzieży Jedność, w której pogłębiał znajomość polskiego języka i literatury. W 1898 r. podjął studia teologiczne w Ołomuńcu, a następnie w Widnawie. Jednocześnie rozwijał wy- niesione z rodzinnego domu zainteresowania muzyczne. Studiował muzykę u czeskiego kompozytora J. Nešvery, pod jego kierunkiem napisał pierwsze kompozycje. Pogłębiał też wiedzę historyczną, zwłaszcza z zakresu dziejów Polski. Święcenia kapłańskie przyjął 25 lipca 1902 r. z rąk biskupa wrocławskiego, kard. Georga Koppa. Skierowany został jako ad- ministrator do Piotrowic koło Zebrzydowic. Posługiwał następnie w Błędowicach, Niemieckiej Lutyni, a od 15 sierpnia 1904 r. w Strumieniu. 15 września 1909 r. przeniesiony został do kościoła parafialnego w Cieszynie, zaś 1 lipca 1911 r. został proboszczem w Cierlicku. Tam posługiwał dwadzieścia dwa lata. Pozostał tam po podziale Śląska w 1920 r., gdy Cierlicko znalazło się w Czechosłowacji, w powiecie Czeski Cieszyn. Ks. Oskar Zawisza cieszył się wielkim zaufaniem i szacunkiem, a parafianie swoje przywiązanie do proboszcza wyrazili zwłaszcza podczas jego 50. urodzin w 1928 r. Ceniono go za pro- stolinijność, szczerość, otwartość, gorliwość, punktualność. Był oddanym duszpasterzem rozległej parafii, katechetą w dwunastu szkołach i znakomitym kaznodzieją. Głosił kazania w trakcie róż- nych uroczystości lokalnych, a także podczas pogrzebu tragicznie zmarłych w Cierlicku lotników Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury. Należał też do komitetu budowy pomnika ku ich czci. Angażował się w pracę społeczną, otaczał opieką młodzież i ro- Zawisza Oskar 128 botników. W Cierlicku zgromadził grono muzykalnych ludzi, założył chór i orkiestrę. Zmarł po długiej chorobie 18 stycznia 1933 r. Pochowany został na cmentarzu w Cierlicku. W pogrzebie uczestniczyło 48 kapłanów, matka, dwie siostry, krewni oraz liczne rzesze wiernych. Przez cały czas swej posługi kapłańskiej prowadził badania do- tyczące historii, folklorystyki i muzyki. Opracował i opublikował wartościowe pod względem źródłowym prace o dziejach Śląska Cieszyńskiego i miejscowości, w których pracował: Strumienia, Cieszyna, Cierlicka, Koniakowa, Karwiny. Artykuły zamieszczał w „Gwiazdce Cieszyńskiej”, „Zaraniu Śląskim”, „Gazecie Kresowej”, „Naszym Kraju”, „Dzienniku Cieszyńskim”, a także w „Pośle Związku Katolików Śląskich”. Interesował się folklorem śląskim, zbierał pieśni ludowe i bajki, których część opublikował w ślą- skich czasopismach. Zajął się też postacią legendarnej Czarnej Księżnej, próbując wyjaśnić, kim naprawdę była. Opublikował poświęcone temu problemowi artykuły, zebrał i wydał część funk- cjonujących w tradycji polskiej i czeskiej wariantów podań, był też autorem kilku utworów literackich o Księżnej. Należał również do Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie. Twórczość muzyczną Zawisza rozwinął w Cieszynie. W swoich utworach wykorzystywał elementy folkloru Śląska Cieszyńskie- go, Beskidu Śląskiego, a także tradycji górniczych. Włączał też elementy patriotyczne, m.in. pieśni M. Konopnickiej, F. Karpiń- skiego, S. Moniuszki. Trzyaktowe Jasełka powstały w Cieszynie, a w Cierlicku zostały uzupełnione. Podstawą misterium jest muzyka, a teksty deklamowane ograniczone są do minimum. Skompo- nował opery Święta Barbara (1922, uzup. 1925, wystawiona Cier- licko, 3, 8 grudnia 1922, 21 czerwca 1925; Karwina 4, 13 grudnia 1925), Czarna Księżna, pani z Kościelca (1924, wystawiona 1925), Dożynki (1925, niewystawione) oraz jednoaktowy melodramat Czar- ne Diamenty (1929, wystawione 28 października 1929), powstały z okazji 150. rocznicy odkrycia węgla w zagłębiu ostrawskim. Był autorem tekstów, kompozytorem, dyrygentem. Jego utwory sceniczne były systematycznie przedstawiane przez zespoły amator- skie z Cierlicka i innych miejscowości, m.in. Karwiny. Szczególnie cenny jest jego Śpiewnik górniczy na chór mieszany (1922), w któ- rym zebrał około 70 pieśni w łatwej harmonizacji. Do jego utworów instrumentalnych należą poemat symfoniczny Znad brzegów Olzy i symfonia Z niwy śląskiej. Zawisza nie był wybitnym kompozytorem, jednak niektóre z fragmentów Jasełek (akt zatytułowany Atossa) czy Świętej Barbary zasługują na wyróżnienie. 129 Zawisza Oskar

Bibliografia

L. B r o ż e k: Ś.p. ks. Oskar Zawisza. „Zaranie Śląskie” 1933, z. 1, s. 43— 45; O. Z w i s z a: Przemarsz wojsk króla Jana III Sobieskiego przez Księstwo Cieszyńskie. „Zaranie Śląskie” 1933, z. 3, s. 147—152; Czarna Pani z Kościelca. Tekst i muzykę ułożył ks. Zawisza, 1924, rękopis. „Zaranie Śląskie” 1934, z. 1, s. 59—60 [streszczenie nieopublikowanej sztuki ks. O. Zawiszy]. Śp. ks. Oskar Zawisza. „Prawo Ludu” 1933, nr 5, s. 3; J. St.: Za ks. O. Zawiszą. „Prawo Ludu” 1933, nr 5, s. 3—4; L. B r o ż e k: Ś.p. ks. Oskar Zawisza. „Zaranie Śląskie” 1933, z. 1, s. 41—45 [tu bibliografia prac O. Zawiszy]; W. Ogrodziński: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. T. 1. Katowice 1946, s. 268, 405; J. S t e b e l: Oskar Zawisza. Kompozytor i historyk. „Zwrot” 1968, nr 3, s. 22—23; Z. H i e r o w s k i: Życie literackie na Śląsku w latach 1922—1939. Katowice 1969, s. 114—115; L. M i ę k i n a, E. R o s n e r: Stu pisarzy cieszyńskich. Słownik bio- i bibliograficzny. „Rocznik Cieszyński” 1976, T. 3, s. 206; J. G a b r y ś ‍‑ C y b u l s k a: Sylwetki muzyków cieszyńskich w świetle uwarunkowań spo- łecznych. W: Kultura muzyczna Ziemi Cieszyńskiej. Twórczość i życie muzyczne. Hudební kultura na Těšínsku. Tvorba a hudebni život. Red. C. G r a b o w s k i. Katowice 1977, s. 8; B. R y g i e l: Polscy kompozytorzy Zaolzia. W: Kultura muzyczna Ziemi Cieszyńskiej. Twórczość i życie muzyczne. Hudební kultura na Těšínsku. Tvorba a hudebni život. Red. C. G r a b o w s k i. Katowice 1977, s. 36—37; J. P o ś p i e c h: Śląsk (1864—1918). W: Dzieje folklorystyki polskiej 1864—1918. Red. H. K a p e ł u ś, J. K r z y ż a n o w s k i. Warszawa 1982, s. 507; A. K o p o c z e k: Oskar Zawisza 1878—1933. Ksiądz, historyk, folklorysta, poeta, kompozytor, dyrygent. Katowice 1986; Z. J a s i ń s k i: Mały leksykon Nadolziański. Opole 1990, s. 185; A.S. [Antoni S t e u e r]: Zawisza Oskar. W: O duszę polską. Wystawa historyczna o działalności duchowieństwa Śląskiego w XIX i XX w. Katowice 1991, s. 145; M. F a z a n: Polskie życie kulturalne na Śląsku Cieszyńskim w latach 1842/48—1920. Wrocław—Katowice [1991], s. 180, 215, 225; J. G o l e c, S. B o j d a: Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn 1993, s. 267; K. Heska-Kwaśniewicz: O ks. Oskarze Zawiszy — kapłanie rozmiłowanym w Śląsku Cieszyńskim. „Gość Niedzielny” 1993, nr 7, s. 11; J. Bauman-Szulakowska: Zarys dziejów życia muzycznego na Śląsku Cieszyńskim. W: Śląsk Cieszyński. Zarys kultury materialnej i duchowej. Cieszyn 2000, s. 93; L. M i ę k i n i a: Znów minie wiek... Antologia literatury nadolziańskiej. Cieszyn 2001, s. 162—163; A. S t e u e r: Zawisza Oskar. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 480—481, bibliogr.; R. H a n k e: Słownik biograficzny polskiego śpiewactwa Górnego Śląska. Dla upamiętnienia stulecia Związku Śląskich Kół Śpiewaczych 1910—2010. Katowice 2010, s. 236—237, bibliogr. Weronika Pawłowicz

INDEKS HASEŁ TOMU 5

Baranowicz Jan Opacki Ireneusz Bielas Leon Prus Konstanty Cassel Paulus Stephanus Rudnicki Piotr Farnik Ernest Sachs Michael Jehiel Galicz Jan Seckerwitz Johannes [Młodszy] Sikora Adam Hanke Martin Szewczyk Wilhelm Hierowski Zdzisław Szędzielorz Daniel Szymutko Stefan Karsch Anna Louisa Klimas-Błahutowa Maria Targ Alojzy Kuchler Jakob Wachsmann Karl Adolf von Laube Heinrich Rudolf Constanz Wantuła Leon Lubosz Bolesław Zawisza Oskar

INDEKS HASEŁ TOMÓW 1—5

Angelus Silesius — zob. Scheffler Johann Dirbach Jan (T. 2) 32 Aschenborn Michał (T. 2) 7 Dobkiewiczowa Kornelia (T. 2) 33 Dyboski Roman (T. 2) 36 Badura Jerzy (T. 3) 7 Baldhoven Georg Martin von (T. 4) 7 Eichendorff Joseph Karl Benedikt von Baranowicz Jan (T. 5) 7 (T. 1) 34 Baumgarten Aleksander (T. 2) 11 Elgot Jan (T. 1) 36 Bednorz Zbyszko (T. 4) 9 Eschenloer Peter (T. 1) 39 Benedykt z Poznania (T. 1) 9 Benkowitz Karl Friedrich (T. 3) 9 Fabricius Raudensis Silesius Laurentius Bielas Leon (T. 5) 16 (T. 4) 26 Biharzowski Jan Fryderyk (T. 2) 13 Falkowski Zygmunt (T. 3) 31 Bilovský Bohumír Hynek Josef (T. 3) 11 Farnik Ernest (T. 5) 27 Blaschke Julius (T. 4) 14 Ferinarius Johannes (T. 4) 32 Bock Jerzy (T. 1) 11 Ficek Jan Alojzy Nepomucen (T. 4) 34 Böhme Jacob (T. 3) 15 Fihauser-Mieczowski Gustaw (Eugeniusz) Bonczyk Norbert (T. 1) 12 (T. 2) 39 Bornbach Stanisław (T. 2) 14 Franconius Maciej (T. 1) 41 Borys Franciszek (T. 2) 17 Freytag Gustaw (T. 1) 42 Božan Jan Josef (T. 3) 17 Fülleborn Georg Gustaw (T. 2) 43 Brzoza Jan (T. 2) 19 Büthner Adam (T. 3) 19 Galicz Jan (T. 5) 33 Bythner Bartłomiej (T. 2) 25 Gallus Józef (T. 4) 39 Gałka Andrzej (Jędrzej) (T. 3) 34 Calagius Andreas (T. 4) 17 Gansiniec Ryszard (T. 4) 41 Cassel David (T. 3) 22 Gdacjusz Adam (T. 1) 46 Cassel Paulus Stephanus (T. 5) 21 Gojawiczyńska Pola (T. 4) 45 Chuć Jan (T. 1) 18 Gołba Kazimierz Marian (T. 3) 36 Crato Jan (T. 1) 19 Gregor Józef (T. 2) 47 Cretius Samuel (T. 3) 24 Grim Emanuel (T. 1) 49 Cunitia Maria (T. 1) 22 Gryphius Andreas (T. 2) 49 Cunradus Caspar (T. 4) 21 Gutthäter-Dobracki Maciej (T. 1) 51 Cureus Joachim (T. 3) 27 Czacheritz Michał z Nysy (T. 1) 24 Hanke Martin (T. 5) 39 Czepko Daniel (T. 1) 25 Heermann Johann (T. 2) 53 Czopik-Leżachowski Jan (T. 2) 29 Herbinius Jan (T. 1) 54 Hes Jan (T. 1) 56 Dambrowski Samuel (T. 1) 28 Hierowski Zdzisław (T. 5) 42 Damrot Konstanty (T. 1) 30 Indeks haseł tomów 1—5 134

Hoffmann Ernst Theodor Amadeus Wilhelm Marcin Polak (T. 1) 91 (T. 3) 42 Mehl Jan (T. 3) 68 Holtei Karl von (T. 2) 57 Miarka Karol (T. 1) 93 Hulka-Laskowski Paweł (T. 4) 48 Mikołaj z Koźla (T. 1) 96 Moiban Ambroży (T. 1) 98 Imiela Emanuel Konstanty (T. 1) 58 Morcinek Gustaw (T. 3) 69 Iskra Augustin (T. 3) 45 Munk Salomon (T. 4) 60 Murovius Johannes (T. 3) 79 Jan (Hildebrand) z Kluczborka (T. 1) 60 Musioł Paweł (T. 2) 108 Jankowski Kazimierz (T. 2) 61 Muthman Jan (T. 2) 112 Jaroń Jan Nikodem (T. 1) 62 Mymer Franciszek (T. 2) 115 Jasionowski Maksymilian (T. 2) 62 Jodok z Głuchołazów (T. 1) 65 Neukirch Beniamin (T. 1) 101 Johnsdorf Benedykt (T. 1) 66 Nikodem Jerzy (T. 2) 118 Nitsch Daniel Ignatius (T. 3) 82 Kaldenbach Krzysztof (T. 1) 68 Kania Jakub (T. 2) 67 Ogrodziński Wincenty Stefan (T. 3) 86 Karsch Anna Louisa (T. 5) 47 Opacki Ireneusz (T. 5) 73 Kauschke Jan Józef Bernard (T. 2) 71 Opitz Martin (T. 4) 62 Kłapsia Jan (T. 1) 70 Oppersdorf von Johann Georg (T. 3) 92 Klepper Jochen Wilhelm Georg (T. 2) 73 Klimas-Błahutowa Maria (T. 5) 52 Pastorius Joachim (T. 1) 103 Knorr von Rosenroth Christian (T. 2) 76 Peregryn z Opola (T. 1) 107 Kobiela Ludwik (T. 2) 78 Piecha Augustyn (T. 3) 96 Korwin Wawrzyniec (T. 1) 72 Piernikarczyk Józef (T. 4) 65 Kossak Zofia (T. 2) 80 Pilarek Józef (T. 2) 120 Kosyrczyk Klemens Norbert (T. 4) 50 Piotr z Byczyny (T. 1) 109 Krahelska Halina (T. 2) 87 Pisecki Tomasz (T. 2) 124 Krautwald Walenty (T. 1) 75 Pistorius Szymon (T. 1) 111 Królak Adam Witold (T. 3) 47 Poniatowski Wiesław (T. 4) 69 Krupiński Józef (T. 3) 49 Pośpiech Alfons (T. 2) 126 Krząszcz Walenty (T. 2) 90 Pragenus Johannes (T. 3) 97 Kubisz Paweł (T. 2) 92 Probosz Jerzy (T. 2) 129 Kucianka Jadwiga (T. 3) 50 Prus Konstanty (T. 5) 77 Kuchler Jakob (T. 5) 57 Puklerzski Jan Thyreus (T. 2) 131 Kudera Jan (T. 4) 52 Reisch Chryzogon Antoni OFM (T. 4) 73 Langus Johann (T. 3) 57 Richter Johann Samuel (T. 3) 100 Laube Heinrich Rudolf Constanz (T. 5) 63 Ring Konstanty (T. 2) 133 Lebiedzik Józef (T. 2) 96 Roger Juliusz (T. 4) 76 Lehmann Johann (T. 3) 59 Rosa Bernard (T. 2) 135 Licinius Jan (T. 1) 77 Roździeński Walenty (T. 1) 114 Liebenthal Mikołaj (T. 1) 80 Rudnicki Piotr (T. 5) 81 Ligoń Juliusz (T. 1) 81 Rybisch Seyfried (T. 4) 81 Ligoń Stanisław (T. 3) 61 Ryszka Józef (T. 2) 139 Lompa Józef (T. 1) 83 Lubecki Rudolf (T. 2) 97 Sachs Michael Jehiel (T. 5) 85 Lubosz Bolesław (T. 5) 68 Scheffler Johann (Angelus Silesius) (T. 1) 117 Łysek Jan (T. 3) 65 Scherffer von Scherffenstein Wenzel (T. 1) Łysek Paweł (T. 2) 100 120 Schickfuß Jakub Bonawentura (T. 3) 103 Majunke Paul (T. 2) 104 Schoneus Andrzej (T. 1) 123 Malina Jan (T. 1) 80 Seckerwitz Johannes [Młodszy] (T. 5) 89 Manlius Jerzy (T. 2) 107 Siekierski Albin (T. 2) 142 135 Indeks haseł tomów 1—5

Sikora Adam (T. 5) 96 Velius Casper Ursinus (T. 2) 150 Siwek Franciszek (T. 3) 106 Skowroński Aleksander (T. 3) 107 Wachenius Piotr (T. 1) 143 Skrzyposzek Christian (T. 4) 88 Wachsmann Karl Adolf von (T. 5) 119 Stabik Antoni (T. 1) 126 Wantuła Jan (T. 4) 107 Stalmach Paweł (T. 4) 92 Wantuła Leon (T. 5) 121 Stanclik Mieczysław (T. 4) 99 Węgierski Wojciech (T. 3) 113 Stateczny Euzebiusz Franciszek (T. 1) 129 Weltzel Augustyn Bogusław (T. 4) 108 Szeja Jan (T. 2) 144 Wenzelius Łukasz (T. 2) 153 Szersznik Leopold Jan (T. 1) 131 Wettziger Jan z Paczkowa (T. 1) 145 Szewczyk Wilhelm (T. 5) 101 Wiktor Jan (T. 2) 154 Szędzielorz Daniel (T. 5) 106 Wilczek Franciszek (T. 3) 117 Sznurowacki Jan (T. 2) 145 Wincenty z Kielczy (T. 1) 146 Szoman Jerzy (T. 1) 135 Wojaczek Rafał (T. 4) 111 Szramek Emil Michał (T. 4) 101 Wolf Samuel (T. 1) 148 Szymutko Stefan (T. 5) 108 Zaremba Jan Kazimierz (T. 4) 118 Świder Augustyn (T. 2) 146 Zasadius Samuel Ludwik (T. 1) 150 Świętek Augustyn (T. 2) 149 Zawisza Oskar (T. 5) 127 Zegadłowicz Emil (T. 4) 123 Targ Alojzy (T. 5) 113 Zweig Arnold (T. 3) 120 Titius Jan Piotr (T. 1) 138 Zwoźniakowa Renata Maria (T. 4) 126 Trzanowski Jerzy (T. 1) 140 Twardocus Paulus (T. 3) 111 Żelechowski Włodzimierz (T. 2) 157 Redaktor Katarzyna Więckowska

Projektant okładki Zenon Dyrszka

Korektor Lidia Szumigała

Łamanie Edward Wilk

ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-3066-2 (wersja drukowana) ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-3067-9 (wersja elektroniczna)

Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: [email protected] Wydanie I. Ark. druk. 8,5. Ark. wyd. 8,5. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 20 zł (+ VAT) Druk i oprawa „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K. ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław