SŁOWNIK PISARZY ŚLĄSKICH Tom 5 SŁOWNIK PISARZY ŚLĄSKICH Tom 5 pod redakcją Jacka Lyszczyny i Dariusza Rotta Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017 Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej Marek Piechota Recenzent krystyna kossakowska-Jarosz WSTĘP Przekazujemy w ręce czytelników już piąty tom — będący kontynuacją wydawanych nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego od roku 2005 kolejnych części — Słownika pisarzy śląskich. Słownik..., wydawany w systemie holenderskim i w za- mierzeniu inicjatorów i autorów przygotowywany jako edycja wielotomowa, zawiera biogramy postaci, które współtworzyły od czasów najdawniejszych dzieje literatury śląskiej. Przyjęto w nim zasadę prezentacji biogramów twórców już nieżyjących, także tych, których związki ze Śląskiem były tylko czasowe, niemniej jednak — jak np. w przypadku Zofii Kossak — wyraźne i ważne w całokształcie dorobku twórczego pisarza. Umożliwić ma to ukazanie wielokulturowości i wielojęzyczności śląskich twórców literatury, ale też powinno służyć prezentacji i po- rządkowaniu aktualnego stanu wiedzy. Publikacja ta stanowi więc w zakresie badań śląskoznawczych pozycję nową, przewartościo- wującą i weryfikującą wielokrotnie powtarzane stereotypy oraz sta- nowiącą wskazówkę i zachętę do dalszych badań umożliwiających powstanie metodologicznie nowoczesnej syntezy literatury śląskiej. Słownik pisarzy śląskich spełnia dwie podstawowe funkcje — jest rodzajem przewodnika faktograficznego i bibliograficznego dla humanistów uniwersyteckich różnych specjalizacji oraz może stanowić pomoc dydaktyczną na poziomie szkolnictwa średniego, ułatwiając realizację założeń programowych związanych z edu- kacją regionalną — dziedzictwem kulturowym regionu, będącym jednym z najistotniejszych czynników, od których zależy zacho- wanie tożsamości narodowej w zjednoczonej Europie. Pomocą dla wszystkich korzystających ze słownika powinien być także umieszczony tu spis alfabetyczny haseł ze wszystkich pięciu tomów, ułatwiający dotarcie do poszukiwanych biogramów. Jacek Lyszczyna, Dariusz Rott B Baranowicz Jan (1906—1983), właściwie Jan Baran; inne pseudonimy i kryptonimy (wybrane): Adam Bargiel, Aren, B., b.j., (b.j.), B.J., (B.J.), J. Bar., Jan Piłat, Jan Skiba, Jan Solak, Ję- drzej Sufczyn, jotbe, Józef Czaja, Józef Olszewski, Mazur, Stefan Bieńkowski, Stefan Wyrwa, Zbigniew Dutkowski. Poeta, powieś- ciopisarz, autor baśni i opowiadań, tłumacz. Urodził się 15 maja w Borzęcinie, w powiecie Brzesko, jako syn chłopa małorolnego Pawła Barana i Katarzyny z domu Wijas. Dziadkami ze strony ojca byli Mateusz Baran i Aniela z domu Knap, a ze strony matki: Stanisław Wijas i Jonniae (?) z domu Fasula. Został ochrzczony w rzymskokatolickiej parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Borzęcinie. Rodzicami chrzestnymi byli: Ludwik Wrona i Maria Kózka. Edukację rozpoczął w szkole ludowej w Borzęcinie. W roku szkolnym 1918/1919 uczęszczał do I klasy (dział klasyczny) Prywatnego Gimnazjum Powiatowego im. J. Goetza w Brzesku, którą ukończył z wynikiem: uzdolniony. Następnie przeniósł się do Gimnazjum Klasycznego im. K. Brodzińskiego w Tarnowie. W 1926 r. złożył w nim egzamin dojrzałości. Podczas nauki gim- nazjalnej ogłosił drukiem wiersze satyryczne w dodatku do tar- nowskich „Nowin” (1922 r., pod pseud. Aren). W roku 1926 rozpo- czął studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przerwał je w 1927, po czym do 1928 r. studiował teologię w seminarium duchownym w Tarnowie. Równocześnie publikował wiersze i opowiadania w periodykach „Piast” i „Rola” oraz działał w organizacjach młodzieżowych Znicz i Wici. Po przerwaniu nauki z powodu trudności materialnych, od 1928 do 1931 r. (1932 r.?) pozostawał bezrobotny. W tym czasie kierował amatorskim teatrem młodzieżowym w Borzęcinie, dla którego napisał trzy widowiska: Szopkę betleemską, Madejową klechdę oraz Skały Golgoty. Wszystkie sztuki zostały wystawione Baranowicz Jan 8 przez tenże teatr. Napisał również wówczas powieść Syn Drzazgi oraz Opowieści wieczorne, które nie ukazały się drukiem, a ich rękopisy uległy zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. W latach 1932—1936 pracował w Ochotniczych Drużynach Roboczych na Śląsku. Początkowo był pracownikiem fizycznym, następnie instruktorem oświatowym i redaktorem naczelnym mie- sięcznika „Junak”. W latach 1934—1935 jego Szopkę betleemską wystawiano dla środowiska bezrobotnej młodzieży z Ochotniczych Drużyn Roboczych. 30 sierpnia 1937 r. w Mysłowicach zawarł związek małżeński z Franciszką Larysz (1909—1987). Pod koniec listopada 1937 Zespół Literacki „Kuźnica” zorga- nizował w Katowicach wieczór trzech poetów: J. Baranowicza, J.K. Zaremby i K. Forysia. W maju 1938 r. Klub Literacki „Fantana” (jego ówczesna nazwa) wystąpił po raz pierwszy jako grupa podczas wieczoru literackiego w Białej. Wzięli w nim udział: J. Baranowicz, A. Hanzlówna, Z. Hierowski, W. Szewczyk, A. Widera i J.K. Zaremba. 17 czerwca 1938 r. odbyło się oficjalne organizacyjne spotkanie Zespołu Literatów i Artystów „Fantana”. W skład zarządu weszli: J.K. Zaremba — prezes, A. Piotrowski — wiceprezes, W. Szewczyk — sekretarz, A. Hanzlówna — skarbnik, J. Baranowicz, T. Dobrowolski, W. Pawłowski. W połowie roku 1938 w Bibliotece „Kuźnicy” ukazał się pierw- szy tomik wierszy Baranowicza, zatytułowany Pieśń o jaworowym krzaku, który P. Musioł przedstawił w 15. numerze „Kuźnicy” (1938 r.), w artykule Nowe środowiska w poezji. Autor omówienia stwierdził, że poeta pomimo studiów oraz pracy w mieście i wśród robotników całym sercem i duchem czuł się nadal związany z ro- dzinną wsią i nie wyrzekł się swojego chłopskiego pochodzenia. Za najpiękniejsze utwory Musioł uznał: Oraczkę, Testament, Kosaćce i Litanię Loretańską. Powojenne recenzje również podkreślają sil- ny związek liryki Baranowicza z krajobrazem wiejskim, ziemią, akcentują chłopski punkt spojrzenia i sposób myślenia pisarza, a także jego niechęć do miasta, które go „dręczy, wyniszcza, prześladuje i przygniata”. W grudniu 1938 r. „Fantana” zorganizowała pierwszy w kato- wickim radiu wieczór poetycki, w którym wystąpili: J. Baranowicz, W. Szewczyk, J.K. Zaremba, A. Hanzlówna, A. Widera, A. Fierla i Z. Bednorz. Kolejne spotkanie odbyło się w marcu 1939 r., w sali Instytutu Śląskiego. Nowe utwory odczytali: J. Baranowicz, Z. Bednorz, A. Hanzlówna, Z. Pyzik, W. Szewczyk, A. Widera oraz J. Wypler. Zagajenie wygłosił J.K. Zaremba, a całość poprowadził 9 Baranowicz Jan Z. Hierowski. Podobny wieczór „Fantana” zorganizowała w tym sa- mym miesiącu w Dziedzicach, a następnie w maju w Mysłowicach i Krakowie. Podczas krakowskiego spotkania utwory Baranowicza recytował Z. Estreicher. Było to podobno wówczas najlepsze od- czytanie jego wierszy. 18 czerwca 1939 r. „Fantana” przygotowała w Katowicach Zjazd Literacki z okazji pierwszej rocznicy swego istnienia. Oprócz członków zespołu udział wzięli m.in.: F. Goetel, K. Irzykowski, A. Jesionowski, I. Fik oraz J. Koraszewski. W ostatnim nume- rze „Fantany” (1939, nr 7/8) ogłoszono ukazanie się pierwszego tomu Książnicy „Fantany”. Jak się później okazało, zbiór Chrystus w zaułku Baranowicza był równocześnie ostatnią publikacją w tej serii. Nie zdążył on zresztą zaistnieć na półkach księgarskich. Autor zdołał rozdać tylko kilka egzemplarzy swoim przyjaciołom, a większość nakładu zniszczyła niemiecka żandarmeria. W latach 1936—1938 publikował prozę i poezję na łamach „Kuźnicy”, następnie pomiędzy 1938 a 1939 r. w „Fantanie”. Wiersz Osobiste, dedykowany żonie, ukazał się także w „Zaraniu Śląskim” (1939, z. 1). W 1937 r. (1938 r.?) teatr amatorski Reduta Śląska wystawił w Chorzowie jego baśń sceniczną Madejowa klechda. Natomiast w 1939 r. ukazało się w Katowicach dru- kiem „plątowisko misteryjne” Skały Golgoty w ramach Biblioteki Scenicznej Śląskiego Związku Teatrów Ludowych. W latach 1938—1939 Baranowicz sprawował funkcję urzęd- nika Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy w Katowicach. Jego ostatnim zajęciem była pomoc przy ewakuacji Biura w ostat- nich dniach sierpnia 1939 r., po czym na krótko udał się do Rejonowej Komisji Uzupełnień w Bochni, a następnie powrócił na Śląsk, by odebrać dokument mobilizacyjny. Nie zdążył już jed- nak do swojego oddziału. Pociągiem dotarł do Tarnowa, a dalej pieszo i rowerem do Lwowa, gdzie poprosił o pomoc O. Ortwina i T. Parnickiego. Pisarze nie mogli jednak wiele uczynić dla poety. Gdy lwowski Oddział ZZLP przestał działać, Baranowicz powrócił w rodzinne strony, do Borzęcina i Bogumiłowic. Pracował w wiej- skiej spółdzielni w Tarnowie, sprzedawał tam towar i przyjmował zboże do magazynu. W tym czasie współpracował z Batalionami Chłopskimi, rozprowadzając ludową prasę konspiracyjną, za co trafił w 1943 r. na półtora miesiąca do więzienia gestapo w Tarnowie. Lata okupacji wypełnił także gorączkowo sporządza- nymi notatkami wierszem i prozą, które miały mu pomóc utrwalić liczne szczegóły i zrozumieć to, co działo się wokół. Okres ten poświęcił ponadto na gruntowne osobiste studia etnograficzne Baranowicz Jan 10 i folklorystyczne. Zgromadzoną wiedzę oraz zapiski wykorzystał w twórczości powojennej. Na Śląsk powrócił w połowie 1945 r. W tym samym roku rozpoczął pracę w Polskim Radiu Katowice jako redaktor au- dycji dla wsi. Stworzył ich ok. 500. Z rozgłośnią był związany do 1953. Po wojnie współpracował z redakcjami następujących czasopism: „Gazeta Robotnicza” (1945—1946; redakcja dodat- ku „Gospoda Poetów”), „Zagroda Chłopska” (1945—1947, redak- cja dodatku „Zagroda Literacka”), „Odra” (1949—1950), „Śląsk Literacki” (1952—1956), „Przemiany” (1956—1957). Ponadto pub- likował własne utwory oraz przekłady (m.in.