De Politisering Van Seksualiteit En De Seksualisering Van Politiek Een Discoursanalyse Van Revuefilms Uit Het Derde Rijk (1933-1945)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De politisering van seksualiteit en de seksualisering van politiek Een discoursanalyse van revuefilms uit het Derde Rijk (1933-1945) Masterscriptie Geschiedenis&Actualiteit Dana van Beurden, 4056221 Onder begeleiding van Dr. R. Ensel Aantal woorden (exclusief bijschriften, voetnoten, literatuurlijst en bijlage): 18150 0 Inhoudsopgave Inleiding & Status Quaestionis ________________________________________________ 2 Institutionele regulering van fantasie __________________________________________ 11 Groeiende staatsinterventie _____________________________________________________ 12 Nationalisering van de filmindustrie ______________________________________________ 15 Film in oorlogstijd _____________________________________________________________ 17 Politieke verleiding middels ‘ware vertogen’ ____________________________________ 20 Nationaalsocialistische vertogen _________________________________________________ 25 De decadente immorele other ____________________________________________________ 35 Duitse culturele superioriteit ____________________________________________________ 38 ‘Ware’ vertogen _______________________________________________________________ 39 Gepolitiseerde erotiek en geërotiseerde politiek __________________________________ 41 Krachtige mannelijkheid versus sensuele vrouwelijkheid _____________________________ 41 Gefeminiseerd sensueel militarisme _______________________________________________ 44 Geseksualiseerde decadente other ________________________________________________ 48 De exotische revue _____________________________________________________________ 51 Erotiek en politiek _____________________________________________________________ 60 Femme fatale én authentieke huisvrouw ___________________________________________ 68 Conclusie ________________________________________________________________ 72 Literatuurlijst _____________________________________________________________ 76 Secundaire literatuur __________________________________________________________ 76 Primaire bronnen _____________________________________________________________ 78 Bijlage ___________________________________________________________________ 81 Filmografie ___________________________________________________________________ 81 Samenvattingen _______________________________________________________________ 92 Overzicht thema’s per film ______________________________________________________ 96 Afbeelding voorzijde: La Jana als zon in de revuefilm Es leuchten die Sterne (1937/1938). 1 Inleiding & Status Quaestionis Het Schutzstaffelblad Das Schwarze Korps propageerde in 1938 dat vrouwelijke sensualiteit “Schön und Rein” diende te zijn en positioneerde de afbeeldingen van naakte vrouwen in de natuur tegenover de vulgaire ‘joodse’ sensualiteit van de Weimarrepubliek met zijn cabaretcultuur onder de titel “Geschäft ohne Scham”. In datzelfde jaar beschreef hoofdredacteur Günther Schwark van het filmtijdschrift Film- Kurier de aantrekkingskracht van revuefilms, waarin de verbeelding van vrouwelijkheid eerder leek aan te sluiten op bovenstaande rechter afbeelding. De sensationele scènes, cabaretelementen, ritmische dansen, dynamische muziek met chansons en Schlagers en vrouwelijke schoonheid maakten het genre een doorslaand succes.1 Een genre dat nauw verbonden was met moderniteit, kosmopolitisme en de ‘nieuwe vrouw’ als icoon van moderne erotische seksualiteit, massacultuur en de bevrijdende normen van de Roaring Twenties. Het genre was sterk geïnspireerd door de door de nazi's bestempelde decadente Amerikaanse revue en werd daarnaast geassocieerd met joods kapitalisme, de Weimarrepubliek en entartete muziekstijlen zoals jazz. Hoe functioneerde dit genre, dat op het eerste gezicht in vele opzichten niet in overeenstemming lijkt met het nazi-ideaal van de vrouw als huisvrouw en moeder, in de nationaalsocialistische context? In dit onderzoek zal een achttal revuefilms worden geanalyseerd om hier inzicht in te bieden. Hiervoor is het allereerst nodig om de stand van onderzoek in kaart te brengen met betrekking tot de twee bredere probleemstellingen: seksualiteit in nazi-Duitsland én cinema in nazi-Duitsland, en met betrekking tot revuefilms als specifieke casus. 1 Günther Schwark, 'Export braucht Unterhaltungsfilme', Film-Kurier (12 oktober 1938). 2 Het door de nazi’s zelf gepropageerde beeld met de nadruk op herstel van moraliteit, het heilige huwelijk en het gezinsleven is lange tijd door academici overgenomen en niet ter discussie gesteld.2 Elizabeth Heineman spreekt in haar artikel, waarin zij een historiografisch overzicht biedt, over de “doubly unspeakable” en benadrukt de langdurige stilte rondom dit onderwerp in academische kringen.3 In de afgelopen twee decennia is de repressieve hypothese met het beeld van het seksueel onderdrukkende en preutse Derde Rijk door een reeks nieuwe studies steeds meer bevraagd en bijgesteld.4 Historiografisch gezien is onderzoek naar seksualiteit in nazi-Duitsland echter nog altijd een beperkt onderzoeksgebied. Terwijl seksualiteit en de politisering van de Intimsphäre geen marginale fenomenen waren maar instrumenteel in de identiteitspolitiek en raciale politiek. Steeds complexere analyses van de geschiedenis van seksualiteit in nazi-Duitsland vormen een lang verlangde nuancering op de nog altijd hardnekkige aannames over het nationaalsocialistische seksuele verleden. Dit recente onderzoek is sterk beïnvloed door Michel Foucault.5 Foucault is buitengewoon bruikbaar gebleken voor het nuanceren van de repressieve hypothese. Het werk Histoire de la sexualité waarin hij benadrukte dat de geschiedenis van seksualiteit niet alleen uit repressie 2 In het schaarse onderzoek naar seksualiteit benadrukten historici vanaf de jaren zestig dit antiseksuele en preutse karakter van nazi-Duitsland. Bijvoorbeeld in: George L. Mosse, Nationalismus und Sexualität.Bürgerliche Moral und sexuelle Normen (Reinbek, 1987); George L. Mosse, The Image of Man. The creation of Modern Masculinity (New York, 1996); Udo Pini, Leibeskult und Liebeskitsch. Erotik im Dritten Reich (München, 1992); Maiwald en Mischler, Sexualität unter dem Hakenkreuz. Ook in meer recente werken ligt de focus hier nog vaak op. Bijvoorbeeld: Beverley Chalmers, Birth, Sex, and Abuse. Women's Voices under Nazi Rule (Guildford, Surrey, 2015); Philomena Goodman, Women, Sexuality and War (New York, 2002); Kevin Passmore, Women, Gender and Fascism in Europe, 1919-45 (Manchester, 2003); Matthew Stibbe, Women in the Third Reich (Londen, 2003). 3 De artikelen uit het Special Issue Sexuality and German Fascism uit 2002 van het tijdschrift Journal of the History of Sexuality zijn gebundeld in: Dagmar Herzog (red.), Sexuality and German Fascism (New York, 2005). 4 Een Special Issue van het tijdschrift Journal of the History of Sexuality uit 2002 schonk aandacht aan de lang genegeerde onderwerpen, van prostitutie tot performance art. Hieronder een overzicht van de artikelen die zijn verschenen in het Special Issue van Journal of the History of Sexuality (11 (2002) 1/2): Dagmar Herzog, ‘Hubris and Hypocrisy, Incitement and Disavowal. Sexuality and German Fascism’; Elizabeth D. Heineman, ‘Sexuality and Nazism. The Doubly Unspeakable?’; Julie Roos, ‘Backlash against Prostitutes' Rights: Origins and Dynamics of Nazi Prostitution Policies’; Stefan Micheler, ‘Homophobic Propaganda and the Denunciation of Same-Sex-Desiring Men under National Socialism’; Patricia Szobar, ‘Telling Sexual Stories in the Nazi Courts of Law: Race Defilement in Germany, 1933 to 1945’; Terri J. Gordon, ‘Fascism and the Female Form: Performance Art in the Third Reich’; Birthe Kundrus, ‘Forbidden Company: Romantic Relationships between Germans and Foreigners, 1939 to 1945’; Annete F. Timm, ‘Sex with a Purpose: Prostitution, Veneral Disease, and Militarized Masculinity in the Third Reich’; Geoffrey J. Giles, ‘The Denial of Homosexuality: Same- Sex Incidents in Himmlers SS and Police’; Atine Grossman, ‘Victims, Villains, and Survivors: Gendered Perceptions and Self-Perceptions of Jewish Displaced Persons in Occupied Postwar Germany’; Erik N. Jensen, ‘The Pink Triangle and Political Consciousness: Gays, Lesbians, and the Memory of Nazi Persecution’. 5 Michel Foucault, De Wil tot Weten. Geschiedenis van de Seksualiteit I (Nijmegen, 1984). Hoewel Freud in veel van deze onderzoeken nauwelijks meer aan bod komt werken zijn visies omtrent de sociale manipulatie van seksualiteit en de verbanden tussen seksuele vrijheid enerzijds en seksuele onderdrukking en geweld anderzijds door in de theorie van Foucault en daarmee ook in het recente onderzoek. In de studies naar cinema in nazi-Duitsland, zeker vanuit psychoanalytisch perspectief, speelt Freud echter wel een expliciete rol. 3 maar ook uit het inzetten van seksualiteit, de positive play of power, bestaat is voor het onderzoek van onschatbare waarde.6 In het onderzoek naar cinema in nazi-Duitsland is hier echter opvallend weinig aandacht voor geweest. Tijdens de eerste golf in de jaren zestig en zeventig was het onderzoek gericht op de institutionele links tussen nazistaat en filmindustrie met aandacht voor directe controle door de staat en censuur. Dit onderzoek legde de basis voor de wetenschappelijk aandacht voor cinema en bood belangrijke inzichten in het institutionele apparaat.7 Het overwegend politicologisch historisch onderzoek, methodologisch geïnspireerd door de sociale wetenschappen en de politieke economie, schonk echter nauwelijks aandacht aan een inhoudelijke esthetische analyse van film.8 Het onderzoek beperkte zich daarnaast tot