ỦY BAN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI TRUNG TÂM XÚC TIẾN ĐẦU TƯ, THƯƠNG MẠI, DU LỊCH

Hướng dẫn du lịch Hướng dẫn du lịch CHÙA HƯƠNG Huong Pagoda Guide Book CHÙA HƯƠNG Huong Pagoda Guide Book

Hướng dẫn du lịch

TRUNG TÂM XÚC TIẾN ĐẦU TƯ, THƯƠNG MẠI, DU LỊCH THÀNH PHỐ HÀ NỘI CHÙA HƯƠNG Huong Pagoda Guide Book Địa chỉ: Số 10 Trịnh Hoài Đức, Đống Đa, Hà Nội, Việt Nam Điện thoại: 04. 3755 6868 / Fax: 04. 3755 7979 ISBN: 978-604-64-6165-4 NHÀ XUẤT BẢN THANH NIÊN Website: hpa.gov.vn / Email: [email protected] SÁCH KHÔNG BÁN ỦY BAN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI TRUNG TÂM XÚC TIẾN ĐẦU TƯ, THƯƠNG MẠI, DU LỊCH

TUYẾT SƠN HƯƠNG TÍCH HINH BỒNG CỬA VÕNG GIẢI OAN BẢO ĐÀI LONG VÂN

THIÊN TRÙ HƯƠNG ĐÀI TIÊN SƠN

CHÙA NGƯ TRÌ THANH SƠN

Suối Tuyết Sơn Tuyết Suối CẦU HỘI ĐẠI BINH Hướng dẫn du lịch BẾN TRÒ SƠN THỦY HỮU TÌNH Suối Yến ĐỀN TRÌNH PHÚ YÊN CHÙA HƯƠNG BẾN ĐÒ TUYẾT SƠN ĐỀN TRÌNH NGŨ NHẠC Huong Pagoda Guide Book BẾN ĐÒ YẾN VĨ

Suối

Đường bộ

Chùa Sông Đáy Chùa trong động

Đền

SƠ ĐỒ DU LỊCH KHU DI TÍCH VÀ THẮNG CẢNH CHÙA HƯƠNG Map of Huong Son Tourist Site NHÀ XUẤT BẢN THANH NIÊN Suối Yến ngày hội Chùa Hương Yean Stream during Huong Pagoda festival

Hướng dẫn du lịch CHÙA HƯƠNG Huong Pagoda Guide Book

5

Lời mở đầu Foreword hùa Hương cách trung tâm thủ đô 62km về phía tây nam, thuộc địa bàn, xã uong Pagoda 62km from the center of the capital to the southwest, in the Hương Sơn - huyện Mỹ Đức, thành phố Hà Nội. Hương Sơn đựợc biết đến với province, Huong Son My Duc district, Hanoi. Huong Son is known for famous Cđịa danh nổi tiếng về di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh, quần Hlandmarks of historic, cultural and scenic, scenic known populations have many thể danh thắng nổi tiếng có nhiều công trình kiến trúc Phật giáo nằm trong thung lũng Buddhist structures in Yen stream valley. Perfume Pagoda is a relic scenic Huong Son suối Yến. Chùa Hương là quần thể di tích danh thắng du lịch Hương Sơn đã được xếp Tourist Rated LSVH national monument and is the thematic resorts in Vietnam. Huong hạng di tích LSVH cấp quốc gia và là khu du lịch chuyên đề của Việt Nam. Từ lâu chùa Pagoda has long been famous for scenic area of ​​the river system, streams, landscapes, Hương đã nổi tiếng về danh lam thắng tích với hệ thống sông, suối, cảnh quan, núi, mountains, temples, the architectural works of Buddhist art and especially fans Huong đền, chùa, các công trình kiến trúc nghệ thuật Phật giáo và đặc biệt là cổ động Hương Tich, considered the period the “most beautiful sky South”. Tích, được coi là kỳ quan “đẹp nhất trời Nam”. January 6th is the day of the annual Assembly Perfume Pagoda, which is on this Ngày mùng 6 tháng giêng hàng năm là ngày khai hội Chùa Hương, ngày này vốn opening day of the locals forest would become the day of opportunity. The festival lasts là ngày mở cửa rừng của người dân địa phương sau này trở thành ngày khai hội. Lễ hội until the end of the 3rd lunar month. Every year, the resort area of ​​tourism scenic Huong chính kéo dài đến hết tháng 3 âm lịch. Hàng năm, Khu du tích danh thắng du lịch Son moves millions of passengers / year (As reported by the German American DPC: Hương Sơn đón hàng triệu lượt khách/ năm (Theo báo cáo của UBND huyện Mỹ Đức: 2016 welcomed 1.6 million visitors). Năm 2016 đón 1,6 triệu lượt khách). Perfume Pagoda is a collection of temples - Temple - Grotto - tied up mountains, Chùa Hương là một tập hợp nhiều đền - chùa - hang - động gắn liền với núi rừng, and became a large population landscapes, with an architectural harmony between the và trở thành một quần thể thắng cảnh rộng lớn, với một kiến trúc hài hòa giữa thiên natural and the artificial. The arrangement of the Creator in favor of river where gentle nhiên và nhân tạo. Sự sắp đặt của tạo hóa đã ưu ái cho nơi đây núi non sông nước hiền mountains and by the hand of man has a soul to great things that come up sparkling, hòa và bằng ban tay của con người đã thổi hồn vào những điều kỳ diệu đó trở lên lung vivid and colorful. This has created an ethnic culture, including religious culture is linh, sinh động và nhiều màu sắc. Chính điều đó đã tạo lên một nét văn hóa của dân Buddhism. Over many centuries, culture has become embedded in the consciousness tộc, đó là nét văn hóa tín ngưỡng đạo Phật. Trải qua nhiều thế kỷ, nét văn hoá đã in of every human being to come to Vietnam Perfume Pagoda, then the customer labeling đậm vào trong tâm thức của mỗi con người Việt Nam khi đến với Chùa Hương, để rồi slave tingle again for this year because I wanted to burn a stick of mind incense, to những tao nhân mặc khách hàng năm lại nô nức về đây với mong muốn được thắp reach their aspirations. That is evidenced by the ancient traces left: In 1770 when Lord một nén tâm hương, để thoả ước nguyện của mình. Điều đó được minh chứng bằng Trinh Sam Huong Son interesting week in letters engraved on the door subject Huong những dấu tích từ xa xưa để lại: Năm 1770 khi Chúa Trịnh Sâm tuần thú Hương Sơn Tich “Nam Thien De Nhat Dong” (The Best of The South), Any paint aqua tú “(exotic có đề khắc năm chữ lên cửa động Hương Tích “Nam Thiên Đệ Nhất Động” (Động mountain) and there’s a lot of competition here has set pen as: Chu Manh Trinh, Cao Đẹp Nhất Trời Nam), kỳ sơn tú thủy” (núi non đẹp lạ) và còn rất nhiều những thi nhân Ba Quat, Xuan Dieu. Che Lan Vien, Ho Xuan Huong ..... tới đây đã đề bút như: Chu Mạnh Trinh, Cao Bá Quát, Xuân Diệu. Chế Lan Viên, Hồ Perfume Pagoda today, not only is the value of a region, which is a national Xuân Hương... monument is also the spiritual and cultural values ​​of a people, because it is worth the Chùa Hương ngày nay, không chỉ còn là giá trị một vùng miền, mà là di tích của life of chain religious cultural development director Vietnamese Buddhist people from quốc gia cũng là giá trị văn hóa tâm linh của một dân tộc, vì nó là giá trị sống của chuỗi ancient times to the present day ... phát triển văn hóa tín ngưỡng đạo Phật của người dân Việt từ xa xưa cho tới ngày nay... Today, along with Yên Tu Pagoda Festival and Bai Dinh Pagoda Carnival, Huong Ngày nay, cùng với lễ hội chùa Yên Tử và lễ hội chùa Bái Đính, Lễ hội chùa Hương Pagoda Festival is always one of the most famous cultural spirit festivals in North luôn là một trong những lễ hội văn hóa tâm linh nổi tiếng nhất miền Bắc nói riêng và Vietnam particularly and in the whole country generally. In order to continue to operate cả nước nói chung. Nhằm tiếp tục hoạt động xúc tiến, quảng bá khẳng định giá trị văn the promotion, broadcast and affirm the cultural historical, and spiritual values of the hóa, lịch sử, tâm linh của chùa Hương; Sau khi khảo sát và làm việc với Phòng, Ban Huong Pagoda, after examining and discussing with other bureaus and boards of the thuộc UBND huyện Mỹ Đức về việc tăng cường hoạt động xúc tiến, quảng bá khu di My Duc District People’s Committee on strengthening the activities of promotion, tích danh thắng du lịch Hương Sơn, Trung tâm Xúc tiến Đầu tư, Thương mại, Du lịch broadcast the Huong Son heritage and tourist area, the Hanoi Promotion Center thành phố Hà Nội tiến hành tái bản, hiệu đính ấn phẩm Du lịch chùa Hương hơn nữa decided to revise and reprint the publication of Further Traveling to the famous relics điểm di tích danh thắng nổi tiếng. Ấn phẩm cũng nhằm cung cấp thông tin về du lịch and beautiful site of the Huong Pagoda. The publication is also intended to provide chùa Hương cho du khách trong và ngoài nước. information about the Huong Pagoda for the domestic and foreign tourists. Hà Nội ngày 19/12/2016. Hanoi on 19/12/2016. Ban Biên tập Editorial board

6 7 Phần 1: Part 1: Lễ hội chùa Hương Huong Pagoda Festival

Chùa Hương là một nơi bầu Trời cảnh Bụt, với một dải nước non uong Son is an attract - tive place with many ươn- dé of nature. cẩm tú được thiên nhiên ưu đãi, đã thu hút mỗi năm hàng triệu lượt Every year, thousands of visitors come here to ưorship and enjoy khách về đây chiêm bái và tham quan. Hội chùa Hương hàng năm Hthe landscapes. Huong pagoda festival is held on the sixth day of C the first month of the lunar calendar every year and lasts until the end of the vẫn được tổ chức vào ngày mồng 6 tháng Giêng và kéo dài mãi đến hết tháng Ba âm lịch. Theo truyền thuyết thì ở vùng “linh sơn phúc địa” này vào third lunar month. According to a Buddhism anecdote, in the early years A.D, the goddess of Mercy reincarenated to the life of Dieu Thien, one of thế kỷ đầu công nguyên đã có công chúa Diệu Thiện - tục gọi là bà Chúa the princesses of Kinh Dieu Trang Vuong. She led her religious life and Ba ứng thân của Bồ Tát Quán Thế Âm đã vào đây tu hành và đắc đạo. Phật reached the peak of the Way. Legents has it that she reincarnated on the thoại kể lại: Ngài giáng sinh vào ngày 19 tháng Hai âm lịch. Do đó, Phật tử 19th day of the second lunar month, so the Vietnamese Buddhists consider Việt Nam đều kỷ niệm ngày đó là ngày Khánh đản. this day the Vietnamese Buddhism’day. Chùa Hương là một danh thắng nổi tiếng, không chỉ bởi cảnh đẹp mà Huong Pagoda is a tourist attraction famous not only for its beauty but nó còn là nơi chứa đựng nét đẹp văn hóa tín ngưỡng đạo Phật của người also for its beautiful culture containing the Buddhist faith of the Vietnamese dân Việt Nam. Hàng năm, khi hoa mơ nở trắng núi rừng Hương Sơn, hàng people. Every year, when apricot flowers blooming white the Huong Son triệu phật tử cùng tao nhân mặc khách khắp bốn phương lại nô nức trẩy hội mountains, millions of Buddhists and distinguished visitors from all places chùa Hương, hành trình về một miền đất Phật - nơi Bồ Tát Quán Thế Âm make pilgrimage to the Huong Pagoda, a journey to the land of Buddha, ứng thiện tu hành, để dâng lên đức Phật nén tâm hương, lời nguyện cầu, where the Bodhisattva Avalokitesvara cultivated friendly operations, to offer hoặc được hòa mình với thiên nhiên, ở một miền sơn cước còn in dấu tích the Buddha their hearted incense, prayer, or mingle themselves with the phật thoại và văn hóa tâm linh. nature of the Highlander imprinted the vestiges of the Buddhist cultural and spiritual anas.

8 9 Múa Rồng ngày hội / Dragon dance on festival days

Thời Đại sư Thông Lâm tổ chức mở Hội vào hai ngày 18 - 19 tháng Hai And after the great Moth. Thong Lam took over the pagoda as the âm lịch. Trải qua 11 đời Tổ sư Trụ trì. Hiện nay, kế đăng là Đ.Đ Thích Minh pagoda head Buddhist dignitary, the Buddhism’s day was celebrated on Hiền, trụ trì đời thứ 12 Tùng Lâm Hương Tích. Đây là Đạo Tràng Quán the 18th and 19th day of the second lunar month. Every year, the rituals Thế Âm có bề dầy truyền thống lớn nhất Việt Nam hiện nay. Làng Yến Vĩ for”openning the gate of woods” are held on the 6th day of the first lunar là làng sở tại, hàng năm vào ngày mồng 6 Tết thường làm lễ mở cửa rừng month( the Month of the Traditional Tet time) at Ngu Nhac temple (the gateway to Huong pagoda) in Yen Vi village. In Viet Nam, spring is viewed gọi là “tế khai sơn” tại đền Ngũ Nhạc (cửa ngõ của chùa Hương). Nhưng as the season of going out to enjoy the beauty of nature and in this season, ông cha ta ngày xưa thường có quan niệm “mùa xuân là mùa dạo chơi non literary men and visitors usually go rowing or climbing mountains to do nước” (xuân du phương thảo địa) nên các tao nhân mặc khách thường bơi sightseeing. Since the Year of Monkey(1896), in the eight year of Kinh thuyền chống gậy thăm cảnh rải rác từ tháng Giêng cho tới cuối tháng Ba. Thanh Thai’s reign, Huong pagoda festival has officially been held during Đến năm Bính Thân, niên hiệu Thành Thái năm thứ 8 (1896) mới chính the entire second lunar month every year. And since then thanks to the thức mở hội lớn vào cả tháng Hai âm lịch. Rồi từ đó trong cảnh non xanh admirable beauty of nature as well as the won-dé of the place, more and nước biếc “Tiểu sơn lâm mà có đại kỳ quan” này có số lượng người đi trẩy more visitors and religious people come to enjoy the landscape and worship. hội cứ mỗi năm một tăng. Những năm gần đây hội chùa Hương đã đón hơn Nowaday’s, during the time of Huong pagoda festi-val, there are about five một triệu lượt khách tham quan du lịch. Người chưa đi thì mong mỏi sẽ đi, hundred thousand vistors arrive here to do sightsee - ing and wor-shiping. người đi rồi vẫn muốn tiếp tục đi nữa vì say mê “hương trời sắc núi, cảnh Those who have not visted this place but have heard about its beauty wish Bụt bầu Tiên”. Có những nghệ sĩ đã đi đến hơn 50 lần mà còn muốn đi nữa. to arrive here. And because of being strongly impressed by the site’s beauty, Thật không phải ngẫu nhiên mà một thi nhân đã nâng việc đi trẩy hội chùa the visitors who have come here still look forward to having others visiting occasions. Event some artists who have been here more than 50 times still Hương thành quy luật: “Hương Tích ơi, tôi sẽ còn đến mãi,Như hoa mơ lại wish to come back. One of the poets who came here left a line of poem đến với mùa mơ…” to express his love for the landcape: “Like apricot flowwers blossom in its (Yến Lan) seanson, I certainly will come here in other times” (Yen Lan)

10 11 Đại Đức Thích Minh Hiền và bà Nguyễn Thị Doan - PCT nước CHXHCNVN Đại Đức Thích Minh Hiền tại Lễ Khai hội chùa Hương tại lễ Khai hội chùa Hương 2016 Venerable Thich Minh Hien at the inauguration of the Huong Pagoda Festival. Venerable Thich Minh Hien and Mdm.Nguyen Thi Doan-Vice President of the SRV - at the inauguration of the Huong pagoda Festival, in 2016

Lễ rước khai hội chùa Hương 2016 Chùa Thiên Trù - một ngày mùa Thu The Huong Pagoda Festival opening ceremony, in 2016 Thien Tru Pagoda - a Fall day

12 13 Phần 2: Part 2: Du thuyền Boating theo dòng suối Yến on the Yen Stream ừ khắp bốn phương, bằng nhiều phương tiện đi lại, du khách đều đổ về bến Yến, thuộc xã Hương Sơn để bắt đầu cuộc hành hương về Tđất Phật. Ấn tượng đầu tiên, du khách sẽ được trải nghiệm cảm giác thư thái, ngắm phong cảnh “Sơn Thủy hữu tình” trên thuyền xuôi dòng suối Yến, suối Long Vân, suối Tuyết uốn quanh sườn núi trăm Voi, mâm xôi con Gà, núi Đổi Chèo, cầu Hội… vào chùa Hương. Suối Yến vào hội đông và tấp nập thuyền đò qua lại bừng lên sức sống của mùa xuân trăm hoa đua nở. Ngồi trên thuyền đò đưa mắt chiêm ngưỡng cảnh đẹp thiên nhiên mây, trời, nước trong xanh, những con cá lượn lờ khi bơi, khi dừng đến sững sờ nghe tiếng chuông ngân vọng từ những ngôi chùa: “…Thỏ thẻ rừng mai chim cúng trái Lửng lơ khe Yến cá nghe kinh…”

(Chu Mạnh Trinh) Suối Yến mùa Thu / Yen stream in autumn rom all quarters, by many kinds of means of conveyance, tourists flock to the Yến wharf, of Huong Son Commune to begin the pilgrimage to Fthe land of the Buddha. The first impression, visitors will experience the feeling of relaxation, viewing the “charming” scenery on a boat down the Yến Stream, the Long Vân and Tuyết springs meandering the mountainsides of Trăm Voi, Mâm Xôi Con Gà, Đồi Chèo mountains, Hội bridge... to Huong Pagoda. Coming into the Festival, the Yến Stream is so crowded and busy with ferries and boats going up and down wakens the vitality of blooming spring. When on boat, they will have a chance to contemplate the natural beautiful landscape around - the clouds on the sky and clear and blue water under which there are schools of fish swimming. From afar, the bell from 9 pagoda is ringing. “...In the apricot forest a bird is singing Swimming in the water of Yen Stream the fish is listening to Buddhist prayer...” Suối Yến / Yen stream (Chu Manh Trinh)

14 15 Vẻ đẹp thơ mộng của suối Yến mùa hoa Súng The poetic beauty of the water lily flowering season of the Yến Stream 17 Suối Yến có cầu Hội bắc qua đã thêu dệt thành ấn tượng đẹp trong cảnh The Hoi Bridge over the Yen Stream makes the view so impressive and trẩy hội chùa Hương. Thuyền đò chở khách qua cầu Hội, mây núi in bóng picturesque. Sitting on the boat while it goes under the bridge, tourists will see quện vào nhau lung linh đáy nước, hang nước Sơn Thủy hữu tình, rặng cây reflections of mountains and clouds on the water. The Son Thuy (mountain and hoa gạo đỏ rực phía sườn non; vẻ đẹp nên thơ ấy được nữ sĩ Hằng Phương viết: water) grotto nearby is so romantic; far ahead at the mountainside, there is an ancient India kapok tree with its brightly red flowers blooming. This poetic “…Mây luồn đáy nước qua cầu landscape inspired poetess Hang Phuong to compose the following verses: Thuyền đi tưởng núi quay đầu trông theo...” “Clouds are mirrored on the water running under the bridge The boat is glidering ahead while mountains turn their heads looking at Theo dòng suối Yến, ngắm nhìn những ngọn núi vẻ đẹp tạo hóa ra it...” muôn hình giống như mâm Xôi, con Gà, Long, Ly, Quy, Phượng, núi Trâu, Along the Yen Stream, tourists can enjoy the beauty of mountains, which núi Dẹo, núi Đổi Chèo, núi Phòng Sư… Có 99 ngọn núi đều chầu vào chùa were formed by Nature into diversified sizes and shapes, some looking like Hương, còn 1 ngọn núi con Voi quay ra; tương truyền Đức Quán Âm giận a tray of glutinous sticky rice, another like a cock, the four sacred animals of quá lấy gươm phạt một mảng mông. Dãy núi Hương in bóng xuống dòng dragon, unicorn, tortoise and phoenix, a buffalo, etc. Legend has it that there suối Yến trong xanh, trữ tình và thơ mộng như tranh vẽ: are 99 mountains flanking Huong Pagoda, but there is only one mountain in the shape of an elephant looking out. The Goddess of Mercy, so angry with this, “Reo rắt suối đưa quanh used a sword to cut off part of the elephant’s rear. Rows of mountains in Huong Ven bờ, ngọn núi xanh Son area are mirrored on the blue water of the poetic and picturesque Yen Dịp cầu xa nho nhỏ Stream. The poem “Huong Pagoda” by Nguyen Nhuoc Phap has such verses as: “...Brook water is murmuring down and around Cảnh đẹp gần như tranh” Onshore there are green mountains (Nguyễn Nhược Pháp) A little bridge is afar Thuyền đò chở khách đi ra, đi vào như mắc cửi trên dòng suối. Mùa The picturesque scenery looks like a painting...” xuân trẩy hội chùa Hương, ai cũng được đi thuyền đò một lần trên dòng suối The boats carrying passengers bustle in going back and forth on the stream. Yến. Bến Yến và bến Trò (Thiên Trù) được mở rộng, hoành tráng, mặt nước To go on a pilgrimage on Huong Pagoda in Spring, every pilgrim will have mênh mang, màu xanh thẳm về phía chùa Hương”. Suối Yến ngày nay đã unforgettable experience when cruising by boat on the Yen Stream. The Yen được các cơ quan hữu quan quy hoạch và trồng cây xanh mang lại cảm giác and Thien Tru Wharves have been widened, providing more convenience to dễ chịu cho du khách ngay từ khi đặt chân đến bến thuyền. Du thuyền theo the passengers. dòng suối Yến là vào thăm quan tuyến chính khu Thiên Hương; theo dòng Today, Yến Stream had been planning and gardening by authorities brings suối Long Vân là vào thăm quan tuyến chùa động Long Vân và theo dòng comfort to travelers just arriving in the wharf. suối Tuyết là vào tham quan du lịch tuyến khu chùa Bảo Đài - Tuyết Sơn. Tourists can select one of the three routes on different streams: if they take Suối Yến khi mùa thu đến, không khí tĩnh lặng, bình yên khiến cho suối a boat along the Yen Stream, they will follow the main tour to……. Huong tourist area; along the Long Van Stream, they will visit the Long Van Pagoda and grotto; Yến trở nên dịu dàng như một dải lụa mềm uốn lượn quanh núi rừng. Đến and along the Tuyet Stream, they will …… the Bao Dai-Tuyet Son Pagodas. suối Yến mùa thu, du khách được thưởng ngoạn cảnh sắc thiên nhiên thanh Coming the Autumn with its serenity, tranquility, the Yến Stream becomes tịnh khác lạ và hấp dẫn không kém so với mùa xuân - mùa lễ hội. Ngồi trên a smooth silk ribbon meandering the mountains. Visiting Yến Stream in Fall, chiếc thuyền trôi chầm chậm ngắm nhìn dòng suối Yến trong xanh, có thể visitors will enjoy the unusual purity of the natural scenery and no less attractive nhìn thấy rêu ở dưới, chạm tay xuống mặt nước du khách sẽ cảm nhận được than the spring - the festive season. Sitting on a slowly drifting boat, watching sự bình yên khác lạ, như gạt được mọi mệt mỏi của cuộc sống. Bên cạnh the so blue Yến Stream that the moss at the bottom may be seen, touching the đó, tháng 10, tháng 11 là thời điểm hoa súng nở rộ trên dòng suối Yến, sắc water, visitors could feel strange peace as casting away all cares. Besides, in tím bung ra, căng tràn nhựa sống, vươn mình mạnh mẽ trên mặt nước. Rời October and November, the nenuphars in Yến Stream are blooming with their xa phố phường tấp nập, tìm về nơi đất Phật, chiêm ngưỡng vẻ đẹp của suối lush purple flowers, powerfully stretching over the water.It is quite interesting to Yến vào mùa thu quả là rất thú vị. be away from the busy streets, return to the Buddha land to admire the beauty of the Autumn in Yến Stream.

18 19 Phần 3: Thăm quan du lịch chùa Hương

Quần thể chùa Hương có nhiều công trình kiến trúc nằm rải rác trong thung lũng suối Yến. Từ suối Yến du khách sẽ có nhiều lựa chọn để vãn cảnh và lễ Phật. Chương trình du lịch tham quan du lịch chùa Hương với 3 tuyến chính, bao gồm 18 điểm dừng chân là chùa, đền, hang, động nằm trong Tùng Lâm Hương Tích thuộc xã Hương Sơn, huyện Mỹ Đức, TP Hà Nội

TUYẾN THỨ NHẤT: Thăm quan du lịch khu Thiên - Hương gồm có 8 điểm đến là: đền Trình - Ngũ Nhạc, chùa Thiên Trù, động Tiên Sơn, chùa Giải Oan, đền Cửa Võng, cổ động Hương Tích, động Hinh Bồng và động Đại Binh.

Part 3: Sightseeing Hương Pagoda

The Hương Pagoda Complex consist of many architectural works scattered in Yến Stream valley. From Yến Stream tourists will have many options for sightseeing and worshiping the Buddha. The tour to Huong Pagoda has three main routes with 18 destinations to visit pagodas, temples, caves and grottoes, which belong to the Tung Lam Huong Tich tourist area in Huong Son Commune, My Duc District, Hanoi.

THE FIRST ROUTE: Visit Thien-Huong tourist zone including 8 destinations: Trinh Temple - Ngu Nhac, Thien Tru Pagoda, Tien Son Cav, Giai Oan Pagoda, Cua Vong Temple, Huong Tich Cavern-Pagoda, Hinh Đường xuống động Hương tích / The way into the Huong Tich grotto. Bong Grotto and Dai Binh Grotto.

20 21 Đền Trình - Ngũ nhạc Trinh Temple - Ngu Nhac

Đền Trình hay còn có tên chữ là Ngũ Nhạc Linh Từ, một di tích lịch sử The Temple, also known under the pen-name Ngu Nhac Linh Tu, is a văn hoá trong khu thắng cảnh Hương Sơn. Nằm bên phải của dòng suối Yến historical and cultural monument in the Huong Son beautiful spot complex. cách bến đò khoảng 500m thuộc tuyến du lịch chính đi vào chùa Thiên Trù This Temple is situated on the right bank of the Yến Stream, 500m from the và động Hương Tích. Ngôi đền này, ngày xưa là miếu thờ Sơn Thần của làng wharf, and belongs to the main tourist route to Thien Tru Pagoda and Huong Yến Vĩ. Hàng năm vào ngày 6 tháng Giêng, dân làng làm lễ mở cửa rừng Tich Cavern Formerly it was a small shrine to worship the Genie of Mountain by Yen để bắt đầu vào rừng làm ăn, khai thác và nuôi trồng lâm sản. Trong đền có Vi villagers. Every year, on the 6th day of lunar January, the villagers hold cuốn thần phả ghi sự tích Sơn tướng là tiền thân của một vị “Hùng Lang” từ the “opening the forest’s door” ritual to begin a new year of working in the đời vua Hùng Huy Vương thứ 6, có công đánh đuổi giặc Ân, góp phần làm forest, doing afforesting and extracting the forest produce. In the temple, there cho đất nước thanh bình, thịnh vượng. Ông là người Yến Vĩ yêu mến cảnh is a book recording the story of a general under the time of King Hung Huy vật và hương dân, nên sau khi cáo quan đã về trí sĩ ở vùng này để hưởng thú - the 6th with a merit of defeating the Yin invaders, contributing to make vui non nước. Dân làng Yến Vĩ ơn sâu công đức và tình cảm thiêng liêng ấy the country peaceful and prosperous. He was a native of Yen Vi Hamlet and nên đã tôn thờ ông làm Thành hoàng của làng để quanh năm thờ phụng tại he loved his homeland so much that after leaving office he returned to his ngôi đền này. homeland to live and enjoy the country’s beautiful landscape. To memorize Về kiến trúc, xa xưa đền Trình là một ngôi miếu nhỏ nằm ở giữa vùng his merit and with their great affection for him, Yen Vi villagers considered non xanh nước biếc. Đến đời Lê Anh Tông niên hiệu Hồng Phúc thứ nhất him as their Patron Saint and worshipped him in this Temple. Regarding the năm Nhâm Thân (1572) Lễ bộ triều đình mới biên soạn thần phả cho đền và Temple’s architecture, it was used to be a small shrine located amid the vast and boundless green mountains and rivers. Under the reign of King Le Anh phong sắc. Từ khi quốc gia mở hội chùa Hương, khách thập phương đã góp Tong, in the 1st Hong Phuc Year (Year of the Monkey-1572), the Ministry of công đức xây dựng lên được một lâu đài nguy nga, sầm uất. Nhưng vào năm Rites recorded the history of this temple and gave it an official title. 1947 giặc Pháp tàn phá, chỉ còn lại mấy gian hậu cung. Since Huong Pagoda Festival has been organized on the national scale, Sau ngày hòa bình lập lại đến nay, cùng với công đức của Phật tử, nhân people from all parts of the country have contributed cash and human force dân thập phương đã hai lần tu bổ vào những năm (1992-1993) và (1996- to build a beautiful and magnificent palace. In 1947, the French invaders 1997) tái thiết lại đền Trình khang trang cao đẹp. Đền Trình đối với khách destroyed most of the palace, leaving only some rear compartments. Since lễ bái, đây là nơi trình thần linh trước khi vào chùa Hương. Đối với khách peace was restored in 1954, with contributions from people and Buddhists thăm quan đây là nơi trình diện với thiên nhiên cất một lời chào khi bắt đầu nationwide, the palace was twice upgraded, during the 1992-1993 and the bước vào kỳ quan danh lam thắng cảnh. 1996-1997 periods. To the pilgrims and tourists the Trinh Temple is the place where they “present” themselves to the Genies and spirits before they enter Huong Pagoda, and also the place where they first stop and say hello to Nature before they start an excursion to discover its wonders.

Suối Yến - Đền Trình Yen Stream - Trinh Temple

22 23 Suối Yến - Đền Trình / Yen Stream - Trinh Temple

25 Chùa Thiên Trù The Tru Pagoda

Thien Tru Pagoda, or the Outer Pagoda, situated near the Tro Wharf , on the Yến Stream, was built in 1686 by the enlighted Monk Tran Dao Vien Quang, and was renovated and developed in following centuries.

Thien Tru, named after a constellation representing the Cod of the Kitchen, or called a Heavenly Kitchen, is the main pagoda in the Huong Pagoda complex of relics. Located on a flat ground named Thung Mang and surrounded by Phu Ma Mountain, it was built under the reign of King Le Thanh Tong in the Quang Thuan Year - Year of the Pig (1467). In the 7th Chinh Hoa Year (1686), Most Venerable Tran Dao Vien Quang upgraded it. In 1842, the project was completed, becoming a magnificent palace that

Chùa Thiên Trù / Thien Tru Pagoda

Chùa Thiên Trù hay chùa Ngoài nằm gần bến Trò trên dòng suối Yến, được ngài Trần Đạo Viên Quang chân nhân dựng vào năm 1686 và được trùng tu, phát triển thành ngôi đại già lam ở các thế kỷ kế tiếp Thiên Trù - “tên một ngôi sao chủ về ăn uống”, còn được gọi là Bếp Trời. Đây là ngôi chùa chính trong quần thể di tích chùa Hương; tọa lạc trên khoảng đất bằng trong Thung Mang, thế tay ngai linh ấn, bởi hai bên là núi Phụ Mã. Chùa được khởi dựng

từ thời Lê Thánh Tông, niên hiệu Quang Thuận thứ 8 năm Đinh Hợi (1467). Nhà bia Dốc Trò / Doc Tro stele house

26 27 was considered “the most beautiful palace in the southern heaven.”During the anti-French resistance war (1946-1954) the French troops destroyed the pagoda three times, in 1947, 1948 and 1950.

The original Thien Tru Pagoda was built in the style of “five entrances and three-steps”, facing the Yen Stream. The ground floor has five entrances; the upper floor has several small compartments with multilayer roofs. Behind and on the right and left sides, there are rows of mountains, forming up as the handle of the throne with the pagoda located in the center. Out of the main entrance gate, there are shops, restaurants and resting houses for visitors to stay overnight.

Climbing up the steps, visitors will get through the three-door entrance gate to reach the Three Refuges (Buddha, Dharma and Sangha). Besides the three-door entrance gate, there is a drum tower, a bell tower, a water tank, a Nam Thiên Môn - Thiên Trù / Southern gate - Thien Tru Pagoda monastery and the statues’ hall. “The Buddha’s throne, the lecture hall and

Đến niên hiệu Chính Hòa năm thứ 7 (1686), Hòa thượng Trần Đạo Viên Quang tái thiết. Đến năm 1842 thì toàn bộ công trình hoàn chỉnh trở thành một lâu đài tráng lệ được coi là “Biệt chiếm nhất Nam thiên”.

Trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1954) giặc đã tàn phá 3 lần vào những năm 1947, 1948 và 1950.

Thời xưa, chùa Thiên Trù có cổng xây dựng theo kiểu “ngũ môn tam cấp” (năm cửa ba bậc); nhìn ra suối Yến; tầng dưới có năm cửa gọi là ngũ môn; tầng trên có những lầu nhỏ nhiều mái. Phía sau và bên tả, bên hữu đều có những dãy núi tạo thành hình tay ngai, ngôi chùa tọa lạc ở chính tâm. Phía ngoài cổng chùa, có những dãy hàng quà, hàng cơm, hàng tạp hóa và những dãy nhà cho khách nghỉ lại qua đêm. Lên tiếp các bậc thềm, qua cửa tam quan rồi đến tam bảo. Bên cạnh tam quan có gác trống, gác chuông, bể chứa nước, tăng xá và các nhà cung văn, nhà tương, nhà oản… “Từ tòa sen, giảng đường cho đến giải vũ, viện phòng thảy đều đổi mới… chính vì thế mà cảnh thanh nhã của Thiên Trù đã được nổi tiếng ở trời Nam” (Hương Sơn Thiên Long đao gác chuông / The curving roof ends of the bell - tower Trù phả tự). 28 29 Sau ba lần bị giặc tàn phá, chùa chỉ còn sót lại một số tấm bia đá, 1 quả chuông và vườn tháp. Những tấm bia đá có các niên đại Chính Hòa thứ 7 (1686), Gia Long thứ 5 (1806), Cảnh Hưng thứ 28 (1767), Khải Định thứ 6 (1921). Quả chuông chùa đúc nổi bốn chữ Hán “Hương Tích động chung” được làm vào thời Tây Sơn, niên hiệu Cảnh Thịnh năm thứ 2 (1794). Quả chuông bài minh khắc chìm, trong nội dung có nhắc đến chiếc trống đồng Hương Tích, tên vị sư Hải Viên - Phạm Trần Đoàn đã có công sửa chùa. Chuông cao 1,02m, đường kính đáy 0,56m, cù lao đúc nổi một đôi rồng đăng đối cao 0,28m. Năm Quý Sửu (1793) có người họ Nguyễn, quê ở xã Đề Cầu, huyện Siêu Loại (Bắc Ninh ngày nay) đã đi quyên giáo đồng để đúc quả chuông này. Vườn tháp là nơi an táng xá lỵ của những Tổ sư đã tu hành tại chùa, với nhiều ngôi tháp cổ xây bằng gạch và vôi mật; trong đó có hai ngôi tháp Viên Công và Thiên Thủy bằng đất nung thuộc thế kỷ XVII. Tổ đường chùa Thiên Trù / The patriarchal hall of Thien Tru Pagoda Sau hòa bình lập lại, Nhà nước xếp hạng khu di tích danh thắng Hương Sơn và cho phép chính quyền địa phương, nhà chùa bảo tồn, đồng thời từng specialized chambers, all are renewed. That’s why the pure beautiful and bước tu bổ, trùng tu, tôn tạo chùa Thiên Trù như các hạng mục: nhà tổ, nhà elegant Thien Tru Pagoda becomes famous all over the Southern region.” (Records of the Huong Son - Thien Tru)

After three times destroyed by the French troops, the pagoda has only a few stone steles, one bell and the tower garden left. The stone steles are engraved with the 7th Chinh Hoa Year (1686), the Gia Long Year (1806), the 28th Canh Hung Year (1767) and the 6th Khai Dinh Year (1921). On the bell, there are four engraved Chinese letters “Huong Tich common Grotto”. It was cast under the Tay Son Dynasty, the 2nd Canh Thinh Year (1794). On the bell there are also inscriptions about the Huong Tich bronze drum and name of Buddhist monk Hai Vien - Pham Tran Doan who had a merit of upgrading the pagoda. The bell is 1.02m high, the bottom end is 0.56m in diameter, and on the bell sides a pair of dragons, 0.28 m high, is cast opposite to each other. In the Year of the Buffalo (1793), a man of the Nguyen family from De Cau Commune, Sieu Loai District in the present- Một góc chùa Thiên Trù day Bac Ninh Province raised a fund to cast this bell. The tower garden is A corner of the Thien Tru Pagoda

30 31 khách, nhà ở của tăng ni. Năm 1985, được phép của Bộ Văn hóa - Thông the burial place of the superior Buddhist monks who led a religious life in tin, nhà chùa trùng tu lại gác chuông theo lối kiến trúc cổ, sử dụng bốn hàng this pagoda. The towers were built with bricks glued together by mortar, of chân gỗ với 16 cột chống đỡ toàn bộ công trình. Bốn cột cái là trung tâm which the Vien Cong and Thien Thuy towers were made of terra cotta from chịu lực được bố trí cách đều ngang dọc tạo thành khung vuông, cao 6m để the 17th century.

từ đó tỏa ra bốn phía có rường cụt nối với cột quân. Nhìn bên ngoài, gác After peace was restored in 1954, the Vietnamese State classified Huong chuông hiện lên 3 tầng với 12 mái chính và 8 mái phụ, 12 đầu đao cong Son tourist site and allowed the local authorities to repair and upgrade được làm thành từng cặp đăng đối. Trông như một bông hoa sen đang nở pagodas and temples, including the Thien Tru Pagoda and its units such as và trở thành biểu tượng của Tùng Lâm Hương Tích. Năm 1989, thành lập the Patron Saint’s hall, the guest house, the houses for nuns and monks. Ban Xây dựng chùa Hương, Trưởng ban là thượng tọa Thích Viên Thành, Bộ In 1985, with permission from the then Ministry of Culture and Văn hóa - Thông tin phê duyệt bản thiết kế tôn tạo chùa Thiên Trù. Ngày Information, the Thien Tru Pagoda was upgraded with the bell tower restored 18/3/1989 tức 11 tháng Hai năm Kỷ Tỵ, lễ động thổ xây dựng lại tòa tam to its ancient architecture having four rows of wooden bases and 16 support bảo đã được khởi công. Một thời gian sau, tòa tam bảo đã được hoàn tất, Phật pillars. The four major pillars, each 6m high, are arranged equally apart and điện lộng lẫy huy hoàng. Ngày 23/10/1990, pho tượng Quan Âm tọa sơn tạc in a square frame that supports other beams stuck with other pillars. Seen bằng đá xanh do Công ty Mỹ thuật thuộc Bộ Văn hóa - Thông tin thực hiện, from outside, the bell tower has three layers, with 12 main roofs and 8 sub- được chuyển từ Hà Nội về đặt tại tòa tam bảo. Pho tượng cao 2,8m, nặng roofs with 12 curving ends in pairs opposite to each other. The Thien Tru Pagoda was seen as a blooming lotus flower and becomes a symbol of the Tung Lam Huong Tich relic.

In 1989, the Construction Board of the Huong Pagoda was established, led by Most Venerable Thich Vien Thanh. The then Ministry of Culture and Information approved the design to upgrade Thien Tru Pagoda. On March 18, 1989 (the 11th day of lunar February - Year of the Snake), the ground breaking for the re-construction of the Three Refuges (Buddha, Dharma, Sangha) was held. After a short period of time, the project was completed, becoming a splendid Buddhist palace. On October 23, 1990, a statue of the Goddess of Mercy made of green stones by the Fine Arts Company under the then Ministry of Culture and Information was placed in the Three Refuges. The statue, 2.8m high and 5 tonnes in weight, was made similar to the statue of the Goddess of Mercy placed in Huong Tich Grotto. During the years later, different facilities were renewed, including the Buddha’s chamber, the Viên Công bảo tháp / The tower garden Mother’s Shrine, the library and the flower garden. On the 11th day of lunar

32 33 trên 5 tấn làm theo mẫu tượng Quan Âm tọa sơn trong động Hương Tích. January, Year of the Goat (1991), construction of the entire Thien Tru Pagoda Các năm sau, Ban Xây dựng chùa Hương tiếp tục hoàn thiện: nhà tổ, điện was completed, making it a magnificent and splendid palace as its origin. mẫu, gác tàng kinh, vườn hoa. Ngày 11 tháng Giêng năm Tân Mùi (1991) In 2002, the Construction Board of the Huong Pagoda and Tung Lam khánh thành toàn bộ khu vực chùa Thiên Trù đẹp và hoành tráng như một Huong Tich relic commenced construction of the Chan Tinh Tower at the lâu đài tráng lệ thuở xưa. foot of Thien Tru Pagoda’s bell tower. This is a solid and unique architectural Năm 2002, Ban xây dựng chùa Hương và Tùng lâm Hương Tích hưng Buddhist tower built with green stones and it was the tomb of Most Venerable công xây dựng bảo tháp Chân Tịnh dưới chân gác chuông chùa Thiên Trù. Thich Vien Thanh, the 11th verger of the Huong Tich area. The artisans from Đây là một công trình kiến trúc Tháp Phật giáo độc đáo và kiên cố được xây Hoa Lu in Ninh Binh Province processed the stones in their traditional way. dựng hoàn toàn bằng đá xanh, nơi an trí nhục thân xá lỵ của cố Thượng tọa The tower was built in the shape of letter “Virtue”. The front yard was paved Thích Viên Thành Trụ trì đời thứ 11- Sơn mộng Hương Tích. Tòa tháp do with stones; the insence table was made of stones too. The tower has three những nghệ nhân ở Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình đã chế tác các phiến đá theo layers - the base, the worship chamber, and the garret - all engraved with phương thức cổ truyền. Nhìn tổng thể vườn tháp cấu trúc theo kiểu chữ Buddhist patterns, prayers, etc. “Phẩm”, phía trước có sân lát đá, hương án thờ bằng đá; ngọn tháp nổi lên ba tầng với tầng đế, tầng thờ và tầng đỉnh đều có chạm nổi hoa văn Phật giáo, kim cương luân, bát cát tường.

Toàn cảnh chùa thiên Trù A Panoramie view of Thien Tru Pagoda

34 35 Động Tiên Sơn Tien Son Grotto

Having worshiped the Thien Tru Pagoda, following the trail up to

the Thanh Long Mount, halfway, the visitors will see the three-door gate

standing out the side of the mountain. Going through deeply inside this gate

you’ll find a small temple with beautifully elegant architecture relied on the

cliff. It is Grotto-temple Tien Son. This beautiful Grotto-temple was buit for a

long time; In the Year of the Tiger (1770), Lord Trinh Sam visited this Grotto

and carved on its wall a poem, titled “Visiting Tien Son Grotto”. An extract

of that poem goes as follows:

Toàn cảnh Chùa Tiên Sơn / Tien Son Pagoda

Sau khi chiêm bái chùa Thiên Trù, du khách theo đường mòn lên núi

Thanh Long, đến lưng chừng núi sẽ nhìn thấy cổng tam quan nổi lên bên sườn núi vút cao như sắp bay lên. Qua cổng vào sâu bên trong du khách sẽ thấy ngôi chùa nhỏ với kiến trúc thanh thoát đẹp đẽ dựa vào vách núi. Đó là khu chùa - động Tiên Sơn. Chùa đẹp trong động có từ lâu đời; năm Canh

Dần (1770) Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm đến thăm đã đề trên vách đá bài thơ:

“Thăm động Tiên Sơn”:

Chợt khỏi Thiên Trù thoạt rẽ lên Tổ đường Chùa Tiên Sơn / The Buddhism House of Tien Son Pagoda Che che cửa động một đường len

36 37 Chở mây quanh quất lồng hương Phật “Just passing Thien Tru Pagoda and climbing up

Gõ đá vang lừng trỗi nhạc Tiên Mouth of the Grotto appears on the roadside.

Bảo cái đùn đùn trên Bảo tọa Clouds are over and pervading is the perfume of Buddha,

Kim quan chăm chắm trước Kim liên Knocking on the stones produces sounds of fairy music...”

Thanh sa dấu cũ còn di để For a long time, this Grotto was filled with soil and forest trees. In the

Quyến được xe loan biết mấy phen. Year of the Cat (1903), the Thien Festival in Yen Vi Hamlet was held, and in

Một thời gian dài chùa, động bị the Year of the Dragon (1904), the right entrance to the Grotto was open. In

đất đá và cây rừng che lấp; năm Quý the Year of the Coat (1907), three statues were carved, and in the Year of the

Mão (1903), hội Thiện thôn Yến Vĩ Pig (1911) two more statues were made, both of jade, to worship Buddha -

mở lại; năm Giáp Thìn (1904) mở Lady Ba and her relatives, according to Huong Pagoda’s Buddhist anecdote.

thêm cửa bên phải lối vào chùa, Not long ago, the Construction Board of the Huong Pagoda restored and Tượng Phật Động Tiên Sơn The Statue in Tien Sơn Grotto động; năm Đinh Mùi (1907) tạc 3 upgraded the Buddha’s hall and other chambers in Tien Son Grotto-pagoda,

pho tượng; năm Tân Hợi (1911) tạc thêm 2 pho nữa đều bằng đá ngọc making them beautiful and spendid as they are seen today.

thạch, thờ Phật bà Chúa Ba và thân quyến của Đức Phật Bà dựa theo Phật

thoại chùa Hương. Gần đây, Ban Xây dựng chùa Hương phục hồi và tôn tạo

tổ đường, bảo điện và tả hữu vu đẹp và lộng lẫy như ngày nay.

38 39 Vẻ đẹp thơ mộng của Suối Yến mùa hoa Súng ...... Đêm hội hoa Đăng trên suối Yến chùa Hương The Tien Son pagoda

Đêm hội hoa Đăng trên suối Yến chùa Hương Lantern festive night on Yen Stream during Huong Pagoda festival 41 Chùa Giải Oan Giai Oan Pagoda

Men theo đường xếp đá dưới chân núi Tiên Sơn, khoảng nửa chặng Walking on the stone-paved road at the foot of Tien Son Mountain and đường vào động Hương Tích, quý khách rẽ bên trái lên điểm chùa Giải Oan. half the way to the Huong Tich Grotto, tourists turn left and arrive at the Chùa này do sư tổ Thông Dụng, húy Thám, pháp danh Cương Trực, đời thứ Giai Oan (Vindication) Pagoda. It was discovered by senior bonze Thong hai khai sáng vào triều hậu Lê, niên hiệu Long Đức năm thứ 4 (1735). Ngôi chùa tọa lạc ở lưng chừng núi Long Tuyền, khi mới khởi dựng, chỉ là một thảo Dung - taboo name as Tham and religious name as Cuong True - under the am nhỏ tre gỗ đơn sơ ẩn trong cây đá khói mây; năm Mậu Thìn (1928) đại sư post-Le Dynasty, in the 4th Long Due Year (1735). Located on the slope of Thanh Tích, sư tổ đời thứ 9, tôn tạo lại theo thế “ỷ bích sơn” và đề bốn chữ Long Tuyen Mountain, originally it was a small shrine made of bamboo. In Hán “Giải Oan khê tự” trên nóc. Chùa Giải Oan còn có am Phật Tích, động Tuyết Kình, am Từ Vân và giếng thiên nhiên Thanh Trì nước trong không bao the Year of the Dragon (1928) the great bonze Thanh Tich, the 9th senior giờ cạn. Chùa Giải Oan - gắn với chuyện Phật Bà Quan Thế Âm thờ trong bonze of the Huong Pagoda area, enlarged the shrine and gave it a name

as “Giai Oan Pagoda” in Chinese letters hung on the entrance gate. In the

pagoda’s area, there is Phat Tich Shrine, Tuyet Kinh Grotto, Tu Van Shrine

and particularly Thanh Tri Well, which has clear water and never gets dry.

Giai Oan Pagoda - a story connected with Bodhisattva Avalokitesvara

worshiped in the Huong Tich Cavern. Legend has it that “...right here the

Third Princess had washed all the dust of life, rid herself of gross injustice,

then led by the Buddha to come into the Huong Tich Cavern and sit in

meditation for nine years and rewarded for a devout life”. The pagoda’s

architecture is harmonious with the surrounding natural landscape of

mountains and rivers. The cool and clean water from Thanh Tri Well helps

the pilgrims forget all their daily worries.

Chùa Giải Oan - Giai Oan Pagoda

42 43 động Hương Tích: Tương truyền, “… tại đây Bà Chúa Ba tắm rửa sạch bụi Famous poet To Huu composed the following verses to praise the poetic trần, trút bỏ hết nỗi oan khiên, rồi được đức Phật Tổ Như Lai chỉ vào động scenery here: Hương Tích tu hành… chín năm thành chính quả. “Climbing up each stone step Chùa Giải Oan với lối kiến trúc hài hòa như lẫn với cảnh thiên nhiên thanh tao u tịch, sơn thủy hữu tình và giếng mát thiên nhiên Thanh Trì đã Hearing water murmuring from Giai Oan Pagoda phần nào giúp cho quý khách như quên đi những ưu tư của đời thường khi hành hương về đất Phật. Đúng như thơ của Tố Hữu đã viết: Wishing life leaves be green forever

“Ôi! Hôm nay bước từng bậc đá Relaxing at Huong Pagoda and the world as well.” Róc rách còn nghe tiếng Giải Oan

Uớc gì đời mãi xanh tươi lá

Thanh thản chùa Hương cả thế gian”.

Am Phật tích - Chùa Giải Oan

Phat Tich (traces of Buddha) hermitage Giai Oan Pagoda Động Tuyết Kình - Chùa Giải Oan / Tuyet Kinh Grotto - Giai Oan Pagoda

44 45 Đền Cửa Võng Cua Vong Temple

Một ngôi đền nhỏ xinh xắn tọa lạc bên đường lối vào động Hương Tích. Đó là đền Cửa Võng, được Đại đức Thanh Tích khai sáng vào năm 1908. Xưa kia có những dây quạch chằng chịt, đan vào nhau như chiếc võng nên đặt tên là Cửa Võng, còn có tên là đền Trấn Song; là nơi thờ bà chúa Thượng Ngàn (Thanh y công chúa Lê Mai đại vương) và 12 thị nữ tiên cô là người dân tộc thiểu số đều được tạc tượng thờ bằng gỗ thơm, sơn son thếp vàng. Thám hoa Vũ Phạm Hàm đề thơ:

“Trèo qua một nhịp Trấn Song

Đấy mới thực quần phong chi đệ nhất”.

Rừng hoa mơ / Forest of apricot flowers

On the way leading to Huong Tich Grotto, there is a small temple on the roadside. It is Cua Vong Temple, which was founded in 1908 by Great Bonze Thanh Tich. In the old days there were forest creepers twisting with one another like a hammock over the entrance of the temple, hence its name Cua Vong. It is also called Tran Song Temple. Cua Vong Temple worships the Goddess of Mountain (Princess Le Mai) and her 12 ethnic maidens. There are statues of them-all made of aromatic timber and painted with gilted lacquer. Third-ranked doc-toral laureate Vu Pham Ham composed verses to praise the beauty of this temple:

“Climbing over to see Tran Song Đền Cửa Võng / Cua Vong Temple Such really the first-ranked beautiful complex!”

46 47 Động chùa Hương Tích Huong Tich Grotto - Pagoda

Động Hương Tích là tiêu biểu cho một vùng thắng cảnh. Chùa - Động Huong Tich grotto and pagoda is the most out-standing sightseeing of Hương Tích hay còn gọi là chùa Trong để phân biệt với chùa Thiên Trù - the relic area. Huong Tich Cavern-Pagoda, also known as the Outer Temple in order to distinguish it from the Outer Pagoda of Thien Tru. The Huong chùa Ngoài. Chùa - động Hương Tích được xem như là trung tâm của khu Tich Cavern-Pagoda is considered as the heart of the Huong Son Beautiful danh thắng vào mùa lễ hội. Nơi đây thu hút một lượng lớn khách du lịch thập Spot Complex in the festive season. It attracts a large number of tourists phương về đây hành hương bái Phật, cùng nhau vãn cảnh chùa và chiêm from everywhere on the pilgrimage for Buddha worship, temple sightseeing ngưỡng những kiến trúc độc đáo của ngôi chùa cổ Hương Tích này. together and contemplating the unique architecture of this ancient temple Huong Tich. Sách xưa từng viết: “… Núi Hương Tích ở phía Tây núi Tuyết Sơn theo khe The antiquarian books have ever written: “...Huong Tich Mountain suối đi ngược lên, leo nhiều tầng núi mới vào động. Cảnh thiên nhiên như in western side of Tuyết Mount, climbing along the stream through many quỷ thần tạc rất lạ và khéo, là động đẹp nhất miền Nam Hải… Tương truyền, mountains to come into the Cavern. Natural scene had been carved very Phật Quan Âm Bồ Tát cầm tích trượng sang phương Nam trụ trì ở đây… mỗi skillfully and strangely, the năm ngày xuân về thiện nam, tín nữ ở các phương đến động dâng hương… most beautiful cavern in East Sea...”. Legend has it that, Du khách bộ hành chương trình du lịch thể thao leo núi, theo đường Bodhisattva of Mercy, with his xếp đá uốn khúc trên sườn núi dài 2.004m từ chùa Thiên Trù vào động chùa rod in arm, went southwards and practiced here... Every year, in Spring, the Buddhists from everywhere come to Huong Tich Cavern-Temple to worship the Buddha. To reach Huong Tich Grotto, tourists climb up the mountain, following a 2,004m long path made of stone steps starting from Thien Tru Pagoda. It takes them more than one hour to reach the entrance of the Tượng Phật bà Chúa Ba The statue of Buddha-Lady Ba Đường lên động Hương Tích / Path leading to Huong Tich Grotto

48 49 Hương Tích. Hơn một tiếng đồng hồ, mới leo lên được cửa động. Mặc dù trời rét lạnh, nhưng trên trán của bạn vẫn lấm tấm mồ hôi, hãy dừng một lát để đón gió mát từ thung lũng, và ngắm nhìn cổng chùa. Đây là một công trình kiến trúc xây dựng bằng những phiến đá mộc mạc, được khởi công năm Giáp Dần (1914) đến năm Mậu Ngọ (1918) mới hoàn thành. Qua cổng đi xuống 120 bậc đá là vào tới động chùa Hương Tích. Người xưa kể rằng: động Hương Tích là con rồng chúa đang há miệng vờn ngọc; cửa động như hàm rồng khổng lồ, rộng thênh thang sâu hun hút:

“…Ô! Chùa Trong đây rồi! Động thẳm bóng xanh ngời Gấm thêu trần thạch nhũ Ngọc nhuốm hương trầm rơi!..” (Nguyễn Nhược Pháp)

Nam Thiên đệ nhất động Động Hương Tích ngày trẩy hội The Chinese scripts “The most beautiful Grotto under the southrn sky” Huong Tich Grotto on festive days

50 51 Grotto. Even in the cold weather they can get wet with sweat. Just stop for a Ngay cửa động nhìn lên while to enjoy the cool breeze from the valley and contemplate the entrance vách trái có bút tích 5 chữ of the Grotto before going down into the Grotto where there is a pagoda. Hán: Nam thiên đệ nhất This is an architectural work of rough stone slabs, which was built in the động của Tĩnh Đô Vương Year of the Tiger (1914) and completed in the Year of the Horse (1918). From Trịnh Sâm viết năm Canh the entrance of the Grotto there are 120 stone steps leading to Huong Tich Dần (1770). Động thiên Pagoda. Old people say that Huong Tich Grotto is just like a queen dragon that opens its mouth to play with a gem. The entrance of the Grotto looks nhiên đẹp vào bậc nhất like a huge dragon’s jaw. của trời Nam có một đường “...Oh, here is the inside Pagoda! nhỏ lên gọi là lối lên trời, The Grotto is so deep một khe ăn sâu xuống lòng Its roof with stalactites looks like a brocade hang gọi là lối xuống âm Smell of incence sticks wafts through the Grotto.” phủ; hòn thạch nhũ khổng (Nguyen Nhuoc lồ giữa động gọi là Đụn Phap) From the entrance, gạo; những giọt nước từ visitors can see on the nhũ đá giống bầu sữa trên left wall of the Grotto trần nhỏ tí tách xuống gọi Chinese scripts “The là “sữa mẹ”; và vô số những most beautiful Grotto nhũ đá, măng đá, cây đá under the southern sky” tạo nên những hình thù kỳ written by Lord Trinh diệu nhưng lại rất gần gũi Sam in the Year of the Hòn Đụn gạo Tiger (1770). với những hình dáng, biểu A stalagmite called “Heap of rice” Inside the Grotto, tượng trong cuộc sống thường there are two small gặp như núi cô, núi cậu, cây vàng, cây bạc, nong tằm, né kén, chuồng lợn, pathways: one is called ao bèo… Thiên nhiên tạo hóa ra hang động vốn có từ thời vận động tạo sơn; the way to Heaven and được phát hiện vào thế kỷ XVI và sau đó con người làm chùa thờ Phật ở trong the other called the way động vào năm 1686. Theo Phật thoại chùa Hương truyền rằng: Đức Quán to Hell. In the middle Thế Âm Bồ Tát ứng thân làm công chúa Diệu Thiện, tu hành 9 năm và thành of the Grotto there is a gigantic stalagmite quả đạo ở động này nên đặt tên là Hương Tích (dấu vết thơm tho). Khi đó, Bầu sữa mẹ A stalagmite called “Mother’s Milk”

52 53 ngôi chùa thơm trong động có tòa Tam bảo với hệ thống tượng Phật như các called “Heap of rice”. Water dropping from a breast-shaped stalactite is called “Mother’s milk”. There are many other stalactites and stalagmites in ngôi chùa truyền thống Việt Nam. Mỗi pho tượng là một tác phẩm điêu khắc different shapes, so they are called the mountain, golden tree, silver tree, nghệ thuật độc đáo bằng nhiều chất liệu quý; trong đó có pho tượng Phật bà basket of silkworm, cocoon, pigsty, pool of water fern, etc. Chúa Ba bằng đá xanh được tạc vào triều Tây Sơn, niên hiệu Cảnh Thịnh Huong Tich Grotto was formed from time immemorable and was năm thứ nhất (1793). discovered in the 15th century. In 1686 the local people built a pagoda Nhà thơ Trần Lê Văn viết: inside the Grotto to worship Buddha. According to a Buddhist anecdote about Huong Pagoda, the Goddess of Mercy was reincarnated as Princess “…Tượng đá trong hang mãi chẳng già Dieu Thien and led a religious life for nine years in Huong Tich Grotto and Trăm năm rung động nét tài hoa reached the peak of her way. Hence the Grotto was named “Huong Tich” (fragrant vestige). At that time the fragrant pagoda inside the Grotto has the Mắt người chưa thấy dung nhan Phật Three Refuges (Buddha, Dharma, Sangha) with a system of Buddhist statues Mà tự tay người, Phật hiện ra like other traditional pagodas in Vietnam. Each statue is a unique sculptural work made from precious materials. The most salient one is the green stone Hồn thợ thấm sâu nhiều vẻ mặt statue of Buddha-Lady Ba sculpted in the 1st Canh Thinh Year (1793) under Mặt bà, mặt mẹ, mặt quê hương the Tay Son Dynasty. Poet Tran Le Van wrote: Thần thông bỗng nhập vào dao khắc “... Stone statues in the Grotto never grow old Refined talent is admired for hundreds of years Tạc vẻ từ bi đẹp lạ thường!...” No one has ever seen Buddha Động chùa Hương Tích là điểm tham quan du lịch chính khu di tích But Buddha appears under the hands of the artisan thắng cảnh Hương Sơn. Thiên nhiên tạo hóa ra hang động, cùng với bàn tay With deep spirit he creates faces khéo léo của con người đã tạo nên nơi phát tích của Bồ Tát Quán Thế Âm The face of grandmother, mother and motherland Magic suddenly comes into sculpture knife tu hành thành chính quả, mãi mãi còn lưu dấu thơm với non sông đất Việt: To turn out such an extraordinary merciful appearance!” “Dù cho sông cạn đá mòn Huong Tich Grotto is the focal attraction in the Huong Son Tourist Site. Endowed by nature with a beautiful landscape, marvelous caves and Quan Âm Nam Hải vẫn còn dấu thiêng”. grottoes, and together with human efforts, it became the resting place of the Goddess of Mercy. The site will exist forever with the country of Vietnam: “Rivers may dry and stones may wear out though, Sacred traces of Nam Hai Goddess of Mercy will forever remain intact.”

54 55 Động Hinh Bồng Hinh Bong Grotto

Động Hinh Bồng có nghĩa là động có Cỏ Bồng thơm, là một trong những Hinh Bong Grotto, means chùa - động nằm ở địa thế cao nhất khu vực núi Hương Tích về phía trái a Grotto with aromatic grass, is one of the Grotto-temples chùa Thiên Trù. located at the highest point of Theo sách “Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú thì từ Huong Tich mountain area to ngày xưa đã có một tòa động Hinh Bồng (cỏ bồng thơm) tuyệt đẹp ở phía the left of Thien Tru Pagoda. nam Hương Tích. Năm Canh Dần (1770), Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm thăm According to the book thú cảnh đẹp chùa Hương, cũng đã đến Hinh Bồng, để rồi có thơ “Vịnh núi “Lich trieu hien chuong loai chi” (Rules and regulations of Hinh Bồng”. dynasties) written by historian Chân núi đường xuyên một nẻo dài Phan Huy Chu (1782-1840), in the old days there was a Hóa công mài chuốt đã bao đời fantastic Grotto named Hinh

Non xanh, nhường thấy non không đất Bong (aromatic grass) in the south of Huong Tich Grotto. In Suối biếc, nhìn qua suối gặp trời. the Year of the Tiger (1770), Lord Trinh Sam visted Hinh Đá nhuốm ráng chiều - nghìn ngấn điểm Bong Grotto and composed Đường lên động Hinh Bồng Sóng rung dải nhũ - vạn châu rơi the poem “Praising Hinh Bong Path leading to Hinh Bong Grotto Mountain”: Chim trời cá nước vui chung cảnh “A long path winds its way along the foot of mountains Bút ngọn khôn đem tả hết lời. It has been made by nature for thousands of years (Bản dịch: Quách Vinh) Green mountains seem stretching out boundlessly

Một thời gian sau đó, động chùa Hinh Bồng cổ xưa đã bị đất đá và cây The stream is so clear that it reflects the sky rừng lấp mất. Đến năm Nhâm Thân (1932) Hội Thiện thôn Yến Vĩ khai Tinged by setting sun, stones are dotted with thousands of spots sơn một tòa động trên núi cao ở thung Cây Gạo cũng đặt tên là động Hinh

56 57 Bồng; có sự tài trợ của bà Hải Khoát là phật tử ở Hải Phòng cùng nhân dân địa phương làm chùa trong động, tạc tượng Phật bằng đá trắng để thờ Tam bảo. Năm Giáp Tuất (1934), nhà sư Đàm Tuyết về trụ trì. Ngày 18 tháng Bảy năm Quý Dậu (1993) xây dựng thêm chùa Bồng Doanh ở bên cạnh cũng để thờ Phật.

Buổi sơm Chùa Hương / Dawn over Huong Pagoda area

Running waves look like silky bands with thousands of gems Birds and fish enjoy the beautiful scenery The landscape is so splendid that no pen could describe.” A period of time later, the Grotto was buried under gravelly soil and trees. In the Year of the Monkey (1932), the charitable association of Yen Vi Hamlet discovered a Grotto in a high mountain in Cay Gao valley and named it Hinh Bong Grotto. Later, under the sponsorship of Mrs. Hai Khoat, a Buddhist follower from Hai Phong City, the local people built a pagoda inside the Grotto and sculpted a Buddha statue of white stone to worship in the Three Refuges. In theYear of the Dog (1934), Buddhist monk Dam Tuyet came to this pagoda to work as its verger. On July 18, 1993 Bong Doanh Động Hinh Bồng / Hinh Bong Grotto Pagoda was built near Hinh Bong Grotto to worship Buddha.

58 59 Động Đại Binh Dai Binh Grotto

Động Đại Binh còn gọi là Thần Binh. Động vốn có từ lâu, lưu dấu tích Dai Binh Grotto is một đạo quân người dân tộc thiểu số do hai ông Đinh Công Tráng và Đinh also called the Than Công Vân khởi nghĩa chống Pháp, sau bị vây hãm hai ông đã tuẫn tiết ở nơi Binh Grotto (Grotto of này. Ông đã cho khắc hai chữ “Đại binh” lên cửa động để ghi dấu. Vì vậy Supernatural Soldiers). động còn có tên là hang “Nghĩa Quân”. This longstanding Grotto saved the Ngày mồng 2 tháng Ba năm Tân Mùi (1991) hai ông Nguyễn Văn Bạo và traces of an ethnic ông Bùi Văn Xế phát hiện; thấy điều kỳ lạ hai cư sĩ viết đơn cúng cho Nhà minority army led by chùa và sát nhập vào khu di tích chùa Hương ngày 6 tháng Giêng năm Quý Mr.Dinh Cong Trang Dậu (1993). Từ đó, động Đại Binh trở thành điểm tham quan du lịch trong and Mr.Dinh Cong quần thể chùa Hương. Van uprising against the French. After a long siege, both the two leaders had sacrified their lives for

the good cause in this Tượng nhũ đá Động Đại Binh Grotto. The leaders Statue-like stalagmites in Dai Binh Grotto had had carved the word “Great Army” on the cliff to mark this Grotto. Therfore this place is also known as “Insurgent Army Grotto”.

On lunar March 2nd of the Year of the Goat (1991), Nguyen Van Bao and Bui Van Xe discovered the Grotto and informed the local authorities. On lunar January 6th of the Year of the Chicken (1993) it was merged into the Huong Pagoda relic area and became a tourist site in the Huong Pagoda tourist complex.

Động Đại Binh / Dai Binh Grotto

60 61 TUYẾN THỨ HAI: THE SECOND DAY: Tham quan du lịch khu Thanh - Hương và Long Vân Visit Thanh-Huong and Long Van tourist zone

Nằm ở một nhánh của dòng suối Yến, tuyến Long Vân gồm, chùa Thanh Situated in a branch of the Yến Stream, the Long Van route includes Thanh Son-Huong Dai Grotto-Pagoda, Long Van Grotto-Pagoda, Hoa Than Sơn - Hương Đài, chùa - động Long Vân, Động hóa thân (hang Thánh Hóa), Grotto (Grotto of Deification), Cay Khe Pagoda, Nguoi Xua Grotto (Grotto of chùa Cây Khế, động Người Xưa. the Ancients).

Cảnh quan ở tuyến Thanh - Hương, Long Vân thoáng rộng, càng lên cao The landscape of Thanh-Huong, Long Van route is spacious and large. du khách càng trông rõ cả một vùng ruộng đồng bao quanh những quả núi The higher the travelers climb up the mountain the better they can look the area surrounded by fields and streams meandering the mountains and create và những dòng suối uốn lượn tạo nên bức tranh đồng quê êm ả, một quần thể a picture of quiet countryside, a complex of beautiful sites between Tuyet thắng cảnh nằm giữa hai khu danh thắng Tuyết Sơn và Hương Tích. Tuyến Son and Huong Tich. The Long Van Grotto-Pagoda is a very attractive route Chùa - Động Long Vân là một điểm thăm quan hấp dẫn với du khách. to the tourists.

Đường rẽ vào thăm quan khu Thanh Sơn và Long Vân The path leading to Thanh Son - Long Van tourist areas

62 63 Chùa - Động Thanh Sơn Thanh Son-Huong Dai Hương Đài Grotto-Pagoda

Xuôi theo suối Yến, thuyền đò chở du khách từ bến Trò, đi trên suối Yến Down the Yến Stream, boats carry visitors from the Tro Whalf to the Hoi đến cầu Hội. Một cây cầu được làm vào năm Kỷ Mùi (1859); dáng hình cầu Bridge. The bridge was built in the Year of the Goat (1859) and has a dome shape. Turning right the boat continues its trip on Yen Stream. From this vòng bắc qua suối Yến, thuộc địa phận làng Hội Xá; nên đặt tên là cầu Hội. place visitors can go on foot along a small path for about 1km and arrive at Từ chân cầu rẽ phải hoặc đi thuyền đò, hoặc bộ hành trên đường nhỏ dài Thanh Son and Huong Dai Pagodas-Caves, which were built in the 1960s. khoảng trên 1km là đến chùa, động Thanh Sơn và chùa động Hương Đài Thanh Son Pagoda - Huong Dai Grotto was formed in the Year of Monkey đều được xây dựng vào những năm 60 của TK XX. Chùa Thanh Sơn - động (1860) on the land, according to feng shui theory, where the phoenix Hương Đài, được hình thành từ năm Canh Thân (1860) trên thế đất mà theo drinking water; overlooking to an area of many mounds that, also according thuyết phong thủy là thế đất Phượng Hoàng ẩm thủy (chim Phượng Hoàng to feng shui, looks as like as three lamps lighten a book... uống nước) nhìn ra vùng có nhiều gò đất mà thuyết phong thủy gọi là kiểu đất “Thanh Son Temple - Huong Dai Grotto

“tam đăng chiếu nhất thư” (ba ngọn đèn chiếu vào một cuốn sách)… From dawn untill sunset wooden bells struk deliberately rhythmically.”

(Thanh Lam)

Situated in an area near the mountain, Thanh Son Pagoda has a ground floor and a beautiful Trinity Chamber. After worshipping Buddha, visitors can visit Thanh Son Grotto, a superb attraction with long branches and many magnificent stalatctites, which produce low sounds when being beaten. From Thanh Son Pagoda, visitors climb over a valley grown with mulberry plants to arrive Huong Dai Pagoda located in a Grotto. It is so quiet here and very attractive to people who want to discover the nature, Chùa Thanh Sơn / Thanh Son Pagoda Động Thanh Sơn Buddhist culture and spiritual life of Thanh Son Grotto the Vietnamese people. 64 65 “Chùa Thanh Sơn - Động Hương Đài

Sớm chiều chuông mõ khoan thai nhịp nhàng”.

(Thanh Lâm)

Chùa Thanh Sơn tọa lạc trên khu đất bìa núi, xây dựng 2 tầng với tòa tam bảo đẹp. Sau khi lễ Phật, du khách có thể thăm thú động Thanh Sơn, một tạo hóa kỳ vĩ có nhiều ngách sâu hun hút, có nhiều nhũ đá kỳ thú, gõ vào phát ra những âm thanh trầm hùng. Từ chùa Thanh Sơn leo qua quèn thung dâu là đến chùa động Hương Đài. Ngôi chùa trong động u tịch hấp dẫn cho sự khám phá thế giới tự nhiên và văn hóa Phật giáo, tâm linh người Việt.

Hệ thống cáp treo chùa Hương Động Hương Đài / Huong Dai Grotto The Huong Pagoda Cable Car System

66 67 Cụm chùa động Long Vân; Complex of Long Van Pagoda - hang Thánh Hóa; chùa Cây Grotto; Thanh Hoa Grotto; Cay Khe Pagoda and Nguoi Xua Khế và động Người Xưa (Primerval man) Grotto

The Cluster of Long Van Grotto- Ngược dòng suối Yến từ chùa Thanh Sơn - động Hương Đài về phía Đền Pagoda, Thanh Hoa Grotto, Cay Khe Trình, từ đây du khách lên thuyền ngang qua suối Yến, nhập vào dòng suối (Carambola Tree) Pagoda and Nguoi nhỏ - suối Long Vân đến bến Long Vân và leo cao khoảng 150m là tới chùa. Xua (the Ancients) Grotto. Chùa do sư thầy Thanh Nhàn cùng dân thôn Đục Khê và thập phương hưng Going upstream the Yến Stream công tạo dựng. Ngôi chùa ở trên lưng chừng núi với ngọn tháp mái chùa ẩn from Thanh Son Pagoda - Huong Dai Grotto toward Trinh Temple, then hiện trong cảnh “sương passing this stream by boat, merging mây” Hương Sơn kỳ ảo. into a smaller stream - the Long Van Stream to Long Van Wharf and Chùa Long Vân climbing about 150m the tourists have được xây dựng vào năm reached the Pagoda. This Buddhist Temple has been created, developed Canh Thân (1920) tọa and restored by Thanh Nhan Female lạc trên sườn núi, một Bonze, the Duc Khe villagers and nửa lấp sau núi Ấn Sơn, pilgrims together. The Pagoda locates Nhũ đá hình quả chuông ở động - chùa Cây Khế halfway the mountain with a tower on A bell-shaped stalactive in Cay Khe Pagoda một nửa lộ ra giữa rừng the roof hidden in the mist and cloud of cây xanh biếc, mây the miraculous Huong Son. trắng quấn quýt trông Long Van Pagoda was built in the Year of the Monkey (1920) on the side như bức họa nghìn thu. of An Son Mountain. Seen from afar, half of the pagoda is hidden behind the Thật là: mountain and the other half stands out among green trees with white clouds hovering above. It is described as: “Chùa xưa ở lẫn trong “An old pagoda lies amidst trees and rocks cây đá A bonze lies amidst smoke and clouds.” Sư cụ nằm chung với (Nguyen Khuyen) khói mây”. (Nguyễn Khuyến) Chùa Long Vân / Long Van Pagoda

68 69 Cùng thời gian này, phía trong phát hiện hang động đẹp đặt tên là động Also in that year a beautiful Grotto was discovered and named Long Long Vân; động thần tuy nhỏ nhưng lam khói quanh năm, mây ngàn hạc lội Van. The Grotto is small but has cloudy weather and beautiful landscape. It đượm vẻ thần tiên thoát tục. Rõ là: is described as: “Though small in size “Long Vân tuy tiểu Long Van Grotto is still a wonder.” Diệc túc kỳ quan”. Tourists who love hiking will find the path to Long Van and Thanh Hoa Lộ trình từ chùa Long Vân vào tham quan cụm di tích danh thắng phía Caves and Cay Khe Pagoda very interesting. Passing the valley, they will come to Sung Sam Grotto where an archaeological relic belonging to Hoa trong thung, du khách đi theo con đường đá dốc “gập ghềnh mấy khúc thang Binh Culture was discovered. In the afternoon they come back to Long Van mây”; một thú vui du lịch thể thao leo núi, thời tiết se lạnh mà vẫn vã mồ hôi, Wharf and take the boat to return to Yen Wharf, finishing the tour on the du khách đến động Long Vân và hang Thánh Hóa, chùa động Cây Khế. Từ second route. đây du khách lại băng qua Thung Dâu để đến tham quan động Người Xưa ở hang Sũng Sàm; đây là di chỉ khảo cổ học thuộc nền văn hóa Hòa Bình- thời đại đá thật lý thú và hấp dẫn. Cuộc hành trình hạ sơn về đến bến Long Vân cũng đã xế chiều. Qúy khách xuống đò, xuôi mái chèo về bến Yến, kết thúc chương trình tham quan du lịch Tuyến thứ 2.

Cửa động Cây Khế hình hàm rồng Tam Bảo chùa - động Cây Khế The dragon jaw-shaped entrance of Cay Khe Grotto The Three Refuges in Cay Khe Grotto - Pagoda

70 71 TUYẾN THỨ BA: THE THIRD ROUTE: Thăm quan du lịch khu chùa Bảo Đài, động chùa Tuyết Sơn. Visit the area of Bao Dai Pagoda and Tuyet Son Grotto-Pogoda Nằm trong quần thể khu di tích thắng cảnh chùa Hương, tuyến chùa - Belongs to the beautiful tourist complex of Huong Pagoda, the Tuyet Son động Tuyết Sơn nằm trên địa bàn thôn Phú Yên thuộc xã Hương Sơn. Theo Grotto-Pagoda is located in the village of Phu Yen, Huong Son commune. dòng suối Tuyết dài 1,5km trong xanh chảy giữa một bên là những quả núi Alongside the blue Tuyet stream of 1.5km long, on one side, there exist với nhiều hình thù kỳ thú: Núi Thuyền Rồng; núi Chim Phượng Hoàng; Núi many interesting shapes mountains, such as Thuyen Rong (Dragon Boat), Ba Toà; nổi bật lên là hình tượng Phật thiên tạo mặc áo cà sa đứng trên đỉnh Phuong Hoang (Phoenix) Ba Toa (Three Towers), outstands a natural creation núi với dáng vẻ từ bi mộ đạo... Còn một bên là cánh đồng mênh mông với of Buddha statue wearing monk’s robe standing mercifully and piously on những gò nấm tự nhiên xanh mướt cỏ cây. Để đến được tuyến tham quan the top of a mountain. On the other side there is a vast field of natural green mounds with grass and trees. To reach this route the tourists have to go by này du khách sẽ đi xe ô tô hoặc xe máy vận chuyển du khách vào bến đò cars or motorbikes to Phu Yen wharf and continue to participate schedule Phú Yên để tiếp tục tham gia chương trình thăm quan du lịch tuyến Bảo Đài of Bao Dai-Tuyet Son tourist route.Traveling on the dragon-shaped Tuyet - Tuyết Sơn. Theo dòng suối Tuyết, uốn khúc như hình rồng, hai bên bờ núi Stream, they can enjoy the beautiful Jandscape of mountains on the two như hình phượng cảnh đẹp đến sững sờ; thuyền đò đưa du khách vào thăm sides of the stream. During the tour they will visit Bao Dai Pagoda, Ngoc quan du lịch 4 di tích và danh thắng: chùa Bảo Đài, động chùa Ngọc Long Long Grotto-Pagoda (or Tuyet Pagoda), Ngu Tri (Fish) Pagoda and Trinh Phu (chùa Tuyết), chùa Ngư Trì (chùa Cá) và đền Trình Phú Yên. Yen Temple.

72 73 Chùa Bảo Đài Bao Dai Pagoda

When the boat arriving the Tuyet Son Wharf, walking along the stream shore about 200 meters, visitors will reach the Bao Dai Pagoda located on a lower foothills. According epitaph of Tuyet Son Grotto, this area was desolate. In the 15th Chinh Hoa Year (1694) of the King Le Hy Tong Dynasty, the Princess Hoang Thi Ngoc Huong came and built the Bao Dai Pagoda

Chùa Bảo Đài / Bao Dai Pagoda and opened the Grotto of Tuyet Son to worship the Buddha.This Pagoda Động Ngọc Long - Bút tích của Tĩnh Đô Khi thuyền cập bến Tuyết Sơn, du khách lên bờ đi khoảng 200m thì tới was built in accordance to the Vương Trịnh Sâm chùa Bảo Đài, chùa tọa lạc dưới một chân núi thấp. Theo văn bia động Tuyết Vietnamese ancient architecture Vestiges of Lord Trinh Sam’s carvings at the Sơn nơi đây xưa kia là một vùng hoang vắng. Đời Vua Lê Hy Tông niên hiệu of the Le-Trinh Dynasty. Over entrance of Ngoc Long Grotto Chính Hoà thứ 15 (1694) bà Quận chúa Hoàng Thị Ngọc Hương về dựng centuries, the Pagoda has been renovated several times. Currently it is built chùa Bảo Đài mở động Tuyết Sơn làm nơi thờ phật. Chùa Bảo Đài được xây under the Nguyen Dynasty architecture. Bao Dai Pagoda looks as like as dựng theo kiến trúc cổ Việt Nam đời Lê - Trịnh. Trải qua nhiều thế kỷ chùa a model pagoda in the fairy tale of Vietnam villages, “beautiful scenery, đã được tu sửa lại nhiều lần. Hiện nay chùa được làm theo kiến trúc nhà secluded and quiet”. Nguyễn. Chùa Bảo Đài giống như một ngôi chùa trong truyện cổ tích của Where: làng xã Việt Nam “phong quang, u tịch”. “Sounds of bamboo flute mingle with breeze blowing through the Ở đây: mountain of pine trees “Sáo reo, gió thổi ngàn thông quyện In the absence of bamboo trees, clouds and moonlight cast shadows.” Song vắng, mây buông bóng nguyệt qua”. This pagoda has a system of diversified, beautiful statues, of them the Tam bảo chùa với hệ thống tượng Phật phong phú và đẹp, trong đó tòa Cuu Long (nine dragons) statue is of high artistic value. tượng Cửu Long đạt giá trị mỹ thuật cao. Chiêm bái Bảo Đài xong, du khách After worshiping at Bao Dai Pagoda, tourists will go through the “Heaven sẽ đi qua “Cổng Trời” (Bạch Tuyết môn) để tiếp tục cuộc hành trình “men Gate” (Bach Tuyet gate) to continue the trip through the forest of apricot trees rừng vịn đá” đi trong bát ngát rừng mơ vào động chùa Tuyết. to approach Tuyet Grotto - Pagoda.

74 75 Động chùa Ngọc Long (chùa Tuyết)

Là một hang động tự nhiên do tạo hóa có những nét độc đáo với ánh sáng lờ mờ huyền ảo, bao nhiêu nhũ đá thướt tha rủ xuống, trập trùng hiện ra giống như ổ rồng quấn quít; khi phát hiện mới đặt tên là động Ngọc Long.

Năm Giáp Tuất (1694) do công đức của bà Quận phu nhân Hoàng Ngọc

Hương đã đưa tượng Phật Tam bảo thờ ở trong động và tạc pho tượng Bồ Tát

Quán Thế Âm từ bi và nhân hậu vào vách đá. Từ đó gọi là chùa động Ngọc

Long. Mùa xuân đi trong rừng hoa mơ nở trắng đến chùa động Ngọc Long,

Động Ngọc Long / Ngoc Long Grotto Đường lên Chùa Tuyết / Path leading to Tuyet Pagoda 76 77 nên còn gọi là chùa Tuyết. Vào vãn cảnh và chiêm bái, du khách không khỏi Ngoc Long Grotto ngất ngây trước cảnh “Kỳ sơn tú thủy” như cảm nhận của Tĩnh Đô Vương (or Tuyet Pagoda) Trịnh Sâm đề bài thơ trên vách đá:

Also called Ngoc Long cavern, this relic has the mysterious beauty as the landscape is often vaporous in the cloud and fog, in which thounsands of stalactites sometimes look like flock of dragons twisting each other. This pagoda was constructed in the year of Dog (1694) thanks to the sponsorship of Duke Lady Hoang Ngoc Huong. Inside, you can find a statue of Bodhissattva Avalokitesvara carved into the Grotto wall and a unique beauty that inspired Lord Trinh Sam in

his poems inscribed on the stone Tượng Phật động Ngọc Long stele: A Buddhist statue in Ngoc Long Grotto “This is such a strange naturalbeauty Which is either fresh or graceful! The wind is blowing in the canopy of pine trees The clouds carve pictures on the stone wall Buddha is show off on the high mountain Adragon is listening to the prayer in the cavern The more snowny and cloud it is, the more beautiful the landscape is It is much like a corner of the paradise” The picture of Tuyet pagoda falls behind as tourists step on boats to come back to Phu Yen pier, concluding the tour of Bao Dai-Tuyet Son pagoda. “Non cao Phật hiện phô kim tướng” trên đỉnh núi Tuyết “On top of Tuyet Mountain Buddha appears”

78 79 “Éo le thay bấy cảnh thiên thành!

Có vẻ tân kỳ, có vẻ thanh

Gió quyến cầm thông, thông lợp tán

Mây vờn vách đá, đá in tranh

Non cao Phật hiện phô kim tướng

Động thẳm, rồng quanh lắng ngọc kinh

Sương tuyết càng nhiều càng tú lệ

Này này chẳng khác chốn bồng doanh”.

Hạ sơn. Bức tranh thủy mặc núi non, động chùa Tuyết xa dần, thuyền chở du khách ra bến Phú Yên. Chương trình tham quan du lịch tuyến khu chùa Bảo Đài, động chùa Tuyết Sơn đã kết thúc.

Bia “Đăng Tuyết Sơn Hữu Ứng” của Chúa Trịnh Sâm A poem by lord Trinh Sam engraved on the wall of Tuet Son Grotto Động Chùa Cá / Fish Grotto Pagoda 80 81 Phần kết Epilogue

hùa Hương với những giá trị văn hóa và thiên nhiên tuyệt tác. Từ xưa đã Huong pagoda, with many cultural values and natural beauty, has được các bậc tao nhân mặc khách viếng thăm đề thơ ca ngợi. Các bậc long before attracted famous people includeing large number of Thánh hiền: vua Lê Thánh Tông, Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm vi hành đến Hpoets, artists. Among them are King Le Thanh Tong and Lord Trinh C Sam, whose calligraphy remains on the Grotto wall, the praise “the most Tùng Lâm Hương Tích và để lại bút tích “Nam Thiên đệ nhất động”. beautiful Grotto under the southern sky”. Vinh dự cho Hương Sơn, ngày 19/5/1958, Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu đã về thăm. Người căn dặn: “…Chùa Hương là nơi cảnh đẹp thiên nhiên, ta phải biết It was a great honor for Huong Son Tourist Site when President Ho Chi quý cảnh đẹp. Chú về báo cáo Tỉnh ủy phải có sự vun trồng con người. Phải biết Minh paid a visit to this area on May 19, 1958. He recommended: “Huong trồng cây cho đẹp. Chẳng những người trong nước đến đây, mà cả khách quốc tế Pagoda has beautiful natural landscape and we must protect it. Trees must cũng đến thăm cảnh đẹp này…”. be planted to beautify this place which will attract both domestic and foreign visitors.” Từ đầu xuân 2006, hệ thống cáp treo chùa Hương đã chính thức được đưa In Spring of 2006, a cable car system was officially put into operation. vào hoạt động. Hệ thống cáp treo chùa Hương là thiết bị đồng bộ mua của hãng It is a modern system meeting ISO 9001 standards, which was imported Doppelmayr (Cộng hòa Áo) do Công ty Cổ phần Vận tải và Du lịch Hương Sơn from Doppelmayr group (Austria) by Huong Son Transport and Tourism Join đầu tư. Đây là hệ thống cáp treo hiện đại, đạt tiêu chuẩn ISO 9001 được lắp đặt Stock Company. The cable system is 1,200m long, crossing the valleys and tại Việt Nam. Tuyến cáp treo dài 1.200m, xuyên qua các thung lũng, cách xa các far from the relic sites and has three stations including Thien Tru, Giai Oan điểm di tích và có 3 ga: Thiên Trù, Giải Oan và Hương Tích. Nếu đi bộ từ chùa and Huong Tich. It takes visitors over one hour to go on foot along a 2,004m Thiên Trù vào động Hương Tích, đường xếp những viên đá quanh sườn núi cao zigzag path from Thien Tru Pagoda to Huong Tich Grotto, while the run of a thấp, uốn khúc dài 2.004m có thể đi mất hơn một giờ đồng hồ, nay có đường cáp cable car is nearly 5 minutes. The cable system in Huong Pagoda area has treo chỉ mất gần 5 phút. Hệ thống cáp treo chùa Hương có 33 cabin, cửa đóng 33 cars with automatic doors, a ventilation system and a shake absorbing mở tự động, có hệ thống gió, giảm chấn, giảm sóc và chống lắc ngang an toàn, system, meeting the EU standards. The stations are designed so as not to thiết bị đạt tiêu chuẩn EU. Hình dáng kiến trúc nhà ga và cột trụ tường cáp không badly affect the natural landscape and the pagodas’ architecture. Sitting ảnh hưởng tới cảnh quan thiên nhiên và chùa chiền. Ngồi trên cabin có thể quan in the car vistors can enjoy the splendid scenery of Huong Son Tourist Site sát được toàn cảnh núi rừng Hương Sơn hùng vĩ mà thơ mộng, thấp thoáng những from above. cửa động, mái đền, mái chùa rêu phong cổ kính và đoàn người nườm nượp trẩy Huong Pagoda Festival is a meeting place of national cultural activities hội chùa động Hương Tích. such as boating, mountain climbing, and folk singing... On the festive days, Lễ hội chùa Hương là nơi hội tụ các sinh hoạt văn hóa dân tộc độc đáo như the Huong Pagoda is crowded by thousands of people from hundreds of bơi thuyền, leo núi và các chiếu hát chèo, hát văn… Vào những ngày tổ chức lễ boats. The unique feature of the Huong Pagoda Festival is the fun of boating hội, chùa Hương tấp nập vào ra hàng trăm thuyền. Nét độc đáo của hội chùa to visit the beautiful sites like coming into the dreamland of. Overall, the Hương là thú vui ngồi thuyền vãng cảnh lạc vào non tiên cõi Phật. Có thể thấy, Huong Pagoda pilgrimage may not to visit Buddhist sanctuary only, but trẩy hội chùa Hương không chỉ dừng lại ở chốn Phật đài hay bầu trời - cảnh bụt, firstly to integrate marvelously ourselves with the nature. The republication mà trước hết do ở sự tiếp xúc - hòa nhập huyền diệu giữa con người trước thiên of this “Huong Pagoda Tourism” is aimed to promote and contribute to nhiên cao rộng. Việc tái bản ấn phẩm “Du lịch chùa Hương” nhằm quảng bá, exploiting the spiritual cultural values of the Huong Pagoda tourist complex, helping visitors to learn and select the tourist schedule to participate the góp phần khai thác giá trị văn hóa tâm linh của khu du lịch chùa Hương, giúp du sightseeing festival and the religious culture of Buddhism in the impressive khách tìm hiểu, lựa chọn sản phẩm để tham gia chương trình thăm quan du lịch Huong Pagoda./. lễ hội, văn hóa tín ngưỡng Phật giáo tại chùa Hương đầy ấn tượng. It is time to say Goodbye and see you again! Xin chào và hẹn gặp lại!

82 83 Những điều cần biết Information

* Cứ mỗi độ xuân về (từ mồng 6 tháng Giêng đến cuối tháng Ba âm lịch), du * Every Spring (from the 6th day of January to the end of March according khách cả nước nô nức đi trẩy hội chùa Hương. Hàng năm khoảng hơn triệu to the lunar calendar) people throughout the country go on a pilgrimage to lượt khách trong nước và ngoài nước đến thăm quan du lịch cảnh Tùng lâm Huong Pagoda. Each year over 1 million domestic and foreign visitors visit Hương Tích, nơi “Tiểu sơn lâm mà có đại kỳ quan”. Huong Tich, an area small in size but a great wonder of nature.

* Khu di tích thắng cảnh du lịch Hương Sơn đã được Nhà nước công nhận là * Huong Son Tourist Site has been recognized as a specialized tourist site khu Du lịch chuyên đề Quốc gia và xếp hạng di tích loại đặc biệt quan trọng. at national level and classified as an extremely important relic by the Vietnamese State. * Khu vực nội tự có chư Tăng trụ trì thực hiện việc đèn hương và mọi nghi lễ Phật giáo. Vào chùa, du khách vãn cảnh, tụng niệm, tu tập không thắp hương * In each pagoda there is a monk in charge of worship ceremonies and để giữ gìn môi trường thanh tịnh. Buddhist rituals. Tourists can visit the pagoda to worship and recite Buddhist scriptures without burning incense sticks for environmental protection. * Suốt cả mùa xuân, khí hậu vùng núi Hương Tích nhiệt độ từ 100c đến 250c, thường có mưa xuân, xen những đợt rét lạnh. Du khách cần chuẩn bị áo ấm, * In Spring, the temperature in Huong Tich mountainous area ranges from giầy leo núi, mũ, vải mưa, túi sách... thuận tiện cho du lịch. 100C to 250C. It is often dizzly and sometimes there is a cold spell. Tourists should prepare warm clothes, shoes, caps and raincoats for their journey. * Phương tiện vận chuyển khách: thuyền đò đi trên suối, cáp treo từ chùa Thiên Trù đến động Hương Tích, hoặc đi bộ trên đường xếp đá men theo sườn * Means of transport: Small boats and cable car system from Thien Tru núi để vào các di tích. Pagoda to Huong Tich Grotto, or visitors can go on foot along a stone path to visit the relic sites. * Có điểm bán vé: thắng cảnh, thuyền đò, cáp treo, giá chỉ đạo do Sở Tài chính thành phố Hà Nội phát hành từng vụ hội. * Ticket stands: Providing sightseeing tickets, boat tickets and cable- car tickets with the price regulated by the Hanoi Financial Department. * Khu du lịch chuyên đề Quốc gia Hương Sơn với những sản phẩm chính: Du lịch lễ hội - tâm linh, văn hóa lịch sử, sinh thái, vui chơi giải trí - nghỉ cuối * The main programmes of the Huong Son specialized tourist site include: tuần và ẩm thực đồ chay... festival - spiritual tour, cultural - historical tour, eco-tour, entertainment and amusement, weekend and vegetarian cuisine. * Các dịch vụ: Bưu điện, khách sạn, nhà nghỉ, ẩm thực, quà lưu niệm,... giá bình dân và sang trọng. * Other services: Post office, hotels, hostels, restaurants and souvenir shops with reasonable price.

84 85 86 87 Trung tâm Xúc tiến Đầu tư, Thương mại, Du lịch thành phố Hà Nội. Hanoi Promotion Agency Điện thoại: 04.35778686 / 38319666 Tel: 04.35778686 / 38319666

88 89 Ho So ariltr

90 91 Xuân lại xuân đi không dấu vết Ai về ai nhớ vẫn thơm tho ... Trích thơ Tản Đà

92 93 Ai Về Hương Tích Adante - Tình cảm - da diết Mục lục (Nhạc và lời: Diệu Thiện - Cù Lệ Duyên). Lời mở dầu 6 Có về nơi Hương Tích xuôi dòng PHẦN 1: Lễ hội chùa Hương 8 PHẦN 2: Du thuyền theo dòng suối Yến 14 Yến Vĩ cho nhắn câu ca. PHẦN 3: Thăm quan du lịch chùa Hương 20 Không mong làm đóa hoa sáng ngời Đền Trình - Ngũ Nhạc 22 Trong nắng lung linh sắc xuân hồng. Chùa Thiên Trù 26 Động Tiên Sơn 36 Chót vương bụi trần tha phương Chùa Giải Oan 42 Mãi như ngọn cỏ non xanh Đền Cửa Võng 46 Uốn quanh dòng Yến Khê Động - Chùa Hương Tích 48 Động Hinh Bồng 51 Mang niềm mong ước đến nên chân trời bình yên. Động Đại Binh 60 Có tìm trong câu hát Chùa - Động Thanh Sơn - Hương Đài 64 Mang niềm mong nhớ gửi đến linh sơn. Cụm chùa động Long Vân; hang Thánh Hóa; chùa Cây Khế và động Người Xưa 68 Chùa Bảo Đài 74 Xin dâng Người khúc ca dâng trào Động - Chùa Ngọc Long (Chùa Tuyết) 76 Nước mắt sau bao mong chờ. PHẦN KẾT 82 Dẫu muôn ngàn trùng tha phương Những điều cần biết 84 Dẫu lưu lạc nơi nao Các dịch vụ 86 Du lịch chùa Hương kết hợp với Du lịch làng nghề - lịch sử - văn hóa 91 Mãi Hương trời dấu yêu muôn đời Nguyện ước ngày về.

94 95 Hướng dẫn du lịch CHÙA HƯƠNG Huong Pagoda Guide Book

Chịu trách nhiệm xuất bản: TRUNG TÂM XÚC TIẾN ĐẦU TƯ, THƯƠNG MẠI, DU LỊCH TP. HÀ NỘI Giám đốc: Nguyễn Gia Phương Phó giám đốc: Bùi Duy Quang

Chịu trách nhiệm bản thảo: Bùi Thị Thanh Hiền

Ban Biên Tập Phòng Xúc tiến Du lịch

Biên dịch và hiệu đính: Trần Vệ

Thiết kế: Nguyễn Hữu Vương

TRUNG TÂM XÚC TIẾN ĐẦU TƯ, THƯƠNG MẠI, DU LỊCH TP. HÀ NỘI Địa chỉ: số 10 Trịnh Hoài Đức, Đống Đa, Hà Nội ĐT: 043.7556868 * Email: [email protected] Website: hpa.gov.vn

In 1.300 cuốn, khổ 12.5x20.5cm tại Công ty TNHH và Thương mại Trần Gia. GPXB số: 4631-2016/CXBIPH/8-176/TN; ISBN:978-604-64-6165-4 In xong và nộp lưu chiểu Quý IV năm 2016.