ED‹TÖRDEN
Mimar.ist DAAI İndeksinde!
Haziran 2010 • Y›l: 10 • Say›: 36 Yay›n Türü: Yerel, süreli 36. saymz yaymlanrken güzel bir haberi sizlerle paylaşmaktan mutluyuz. Dergimiz Haziran ayndan başlayarak DAAI’e (Design and Applied Arts Index) Yay›nlayan katlyor. DAAI, tasarm ve uygulamal sanatlarda makale, inceleme ve eleştiriler TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi konusunda öncü bir indeks. Oldukça geniş bir alandaki (mimarlk, iç mimarlk, Sahibi endüstriyel tasarm, seramik ve cam tasarm, grafik tasarm, bilgisayar vb. gibi) TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi ad›na yenilikleri içermesi nedeniyle dünya ülkelerinin öğrencileri, araştrmaclar, Deniz ‹nceday› uygulamaclar için vazgeçilmez bir kaynak. Genel Yay›n Yönetmeni Deniz ‹nceday› 2001 ylndan bu yana TMMOB Mimarlar Odas İstanbul Büyükkent Şubesi tarafndan yaymlanmakta olan Mimar.ist dergisini, Yayn Komitesi tarafndan Yay›n Koordinatörü belirlenen ilkeler doğrultusunda sürekli olarak katklarnzla geliştirmeye ve Fatma Öcal yaynmz araclğyla çok sesliliğe ve mimarlkta eleştiriye frsat sunmaya özen Yaz› ‹flleri Sorumlusu gösterdik. Derginin bugün uluslararas bir indeks tarafndan taranmas Metin Karada¤ yazarlarmz, okuyucularmz başta olmak üzere bu sürece emek veren herkes
Yay›n Kurulu açsndan sevindirici bir aşamadr. Önümüzdeki dönemlerde farkl indekslere de Zafer Akay, Ayflen Ciravo¤lu, T. Gül Köksal, Kubilay Önal, katlmay hedefleyeceğiz; zira bu tür bir yeniliğin, çalşma sürecimize ve Ahmet Tercan, H. Bülend Tuna, Mücella Yap›c› yöntemlerimize de önemli katklar sağlayacağn düşünmekteyim. Derginin tüm meslektaşlara, öğrencilere, araştrmaclara ve akademisyenlere hizmetini ve Dan›flma Kurulu Zeynep Ahunbay, Nur Ak›n, Ülkü Alt›noluk, Bilge Ar›kan, desteğini, çtamz yükselterek sürdürmek gayretindeyiz. Bu çabamz kuşkusuz Ersin Ar›soy, Harun Bat›rbaygil, Afife Batur, Cengiz Bektafl, yine katklarnzla gerçekleştireceğiz... ‹hsan Bilgin, Çelen Birkan, Hasan Çak›r (Almanya), H. Besim Çeçener, Oktay Ekinci, Cengiz Eruzun, Nur Esin, Bu sevindirici haberin ardndan Haziran ay saymz Dünya Çevre Günü’nden söz Nuran Zeren Gülersoy, Sümer Gürel, Ersen Gürsel, Yücel ederek açalm. Her yl olduğu gibi bu yl da 5 Haziran’da Dünya Çevre Günü (World Gürsel, Havva Kanbur (‹spanya), Ruflen Kelefl, Do¤an Enviroment Day) tüm dünyada çeşitli etkinliklerle kutland. 5-11 Haziran 2010 Kuban, Mehmet Küçükdo¤u, Derya Oktay (K›br›s), Sabri tarihleri arasnda uluslararas platformlarda düzenlenen etkinliklerin ortak Orcan, Selim Ökem, Deniz Erinsel Önder, Hakk› Önel, hedefi, bireyleri çevre sorunlar çerçevesinde harekete geçirmek, duyarllğ Gülflen Özayd›n, Hasan Cevat Özdil, Asl› Erim Özdo¤an, artrmak ve çevre tehditleri karşsnda farkndalğ güçlendirmekti. Y›ld›z Sey, fiükrü Sürmen, Mete Tapan, U¤ur Tarhan, Necdet Teymur, Afflar Timuçin, Rüksan Tuna, Hülya Turgut, Y›ld›z UNESCO bu yln temasn, “Çok Çeşit - Bir Gezegen - Bir Gelecek” (Many Species Uysal, Mücella Yap›c›, Hüsnü Ye¤eno¤lu (Hollanda), Zekiye - One Planet - One Future) olarak belirlemişti. Doğu Afrika ülkelerinden Yenen, Emre Zeytino¤lu Ruanda’nn ev sahipliğinde düzenlenen etkinlikler, “eko sistem” ve Tarand›¤› ‹ndeksler “sürdürülebilirlik” kavramlarna çok boyutlu bakş öneriyor, bio-çeşitliliğin DAAI - Design and Applied Arts Index kültürel ve sosyal alandaki ilişkilerini kurarak toplumun yaşam kalitesi ve refah Yay›n Yönetim Yaz›flma Adresi açsndan temann önemini vurguluyordu. Ağaç dikimi, yaya projeleri, doğa ve kuş Kemankefl Cad. No.31 Karaköy, Beyo¤lu 34425 ‹stanbul araştrmalar, kamusal park temizlikleri ve fotoğraf yarşmalar gibi alanlarda Tel: (212) 251 49 00 Faks: (212) 251 94 14 sürdürülen etkinliklere katlm yoğundu. e-posta: [email protected] www.mimarist.org/yayinlar/mimarist UNESCO çağmz, “Sürdürülebilir Gelişmenin Eğitimi Çağ” olarak tanmlyor ve eğitimin geleceğin çevresel duyarllğ bağlamndaki rolüne vurgu yaplyor. Bio- Mali Koordinasyon Sami Y›lmaztürk çeşitliliğin, fiziksel boyutun ötesinde toplumsal, kültürel tabanl bir araştrma alan olmasna yaplan vurguyla çocuklar, gençler, toplumun farkl bireyleri, Görsel Yönetmen yöneticiler, sivil toplum, kamusal ya da özel sektör ayn farkndalk çerçevesinde Zehra fieno¤uz buluşturulmak isteniyor. Dünya kaynaklarnn duyarl kullanm ve ortak gelecek Ofset Haz›rl›k konusunda açlacak yeni perspektifin içinde mimari, tasarmsal yaklaşmlarn Ekol Tan›t›m tartşlmas bekleniyor. Bio-çeşitliliğin yönetiminde ve stratejilerinde özellikle de Kireçburnu, Prof.Dr. Aykut Barka Cad. kadnlarn yeri, yaklaşmlar ve fikirleri ve emekleri gündeme getiriliyor. UNESCO Alpaslan Sok. No: 42/2 Sar›yer 34457 ‹stanbul Tel/Faks: (212) 223 81 51 (pbx) bu yl “Bio-Çeşitlilik Yl” olarak seçerken konunun değerini topluma böylesi bir e-posta: [email protected] geniş açyla duyurmay ve paylaşabilmeyi amaçlyor.
Bask›-Cilt Çevre düşüncesinin ve mimarlğn bu çerçevedeki ilkelerinin gelecek için kilit Mü-Ka Matbaas›, ‹stanbul noktada görüldüğü günümüzde bu nedenle iletişim olanaklarnn, eğitim Tel: (212) 549 68 24 kampanyalarnn, yaynlarn ve tartşmalarn paylaşlabilmesi konusunda Bask› Tarihi yaratclğmzn snrlarn zorlamalyz. Bizler derginin Yayn Kurulu olarak Haziran 2010 sklkla çevre duyarllğ konularndaki gündemi, İstanbul kentinin bu çerçevedeki çok boyutlu sorunlarn paylaşma çabamz sürdüreceğiz. Özellikle kentin alan Da¤›t›m Zip Da¤›t›m kullanmnda, kamusal alann planlama ve projelendirilmesinde yaşanan süreçler, dönüşümler mesleğimizin yeni sorumluluklarn tartşmaya açmamz gerektiriyor. Reklam ve Yap›m Organizasyon Bu bakşla gelecek saylarmzda da ilginç ve gündemdeki tartşma başlklarn siz Mimarl›k Vakf› ‹ktisadi ‹flletmesi değerli okuyucularmzla paylaşmaya çalşacağz. Kemankefl Cad. No.31 Karaköy, Beyo¤lu 34425 ‹stanbul Tel: (212) 244 86 87 pbx Faks: (212) 244 86 88 37. saymzda dosya konumuzu genel olarak “Kütüphane Yaplar”na ayrmay Fiyat›: 7,50 TL planlyoruz. Konuya ilişkin katk ve önerileriniz bizleri mutlu edecektir. Eylül Y›ll›k abone ücreti: 26,00 TL aynda 37. saymzda yeniden buluşuncaya dek sizlere güzel bir yaz dönemi ve iyi Ö¤rencilere % 50 indirim uygulan›r. tatiller diliyorum. “mimar.ist” dergisi Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi üyelerine Sayglarmla, ücretsiz olarak gönderilir. Yaz›larda ileri sürülen görüfllerin sorumlulu¤u yazarlar›na aittir. Dergi ad› belirtilmek kofluluyla al›nt› yap›labilir. Deniz İnceday
mimar•ist 2010/2 1 mimar.ist Haziran 2010/2 ISSN 1302-8219
4 HABER / ETK‹NL‹K Dam Notlar›... / Hasan Çak›r...... 4 12. Ulusal Mimarl›k Ödülleri Sahiplerini Buldu...... 5 Mimar Kemalettin Kitaplar›, 2010 Yunus Nadi Ödülü Ald› ...... 5
6 KÜTÜPHANE Kat›l›mc› Mimarl›k / Ahmet Tercan...... 6 Kad›n ve Mekân: Tutsakl›k m›? Sultanl›k m›? ...... 7 Kentlerimizin Yaflam Kalitesi ve Mimarl›k...... 7 “Cumartesi Buluflmalar›”...... 7
8 GÖRÜfi Ah ‹stanbul Vah Beyo¤lu... / Mücella Yap›c› ...... 8
12 ‹STANBUL 2010 Perdeler Aç›ld›: Sahne ‹stanbul’un (mu?) / Neslihan Albayrak...... 12
15 ‹NCELEME Metropol Çeperlerindeki K›rsal Alanlar›n Planlanmas›nda Yenilikçi Yaklafl›mlar / ‹clal Dinçer - Zeynep Enlil ...... 15 Milano Merkezindeki Alt› Yeni Mimari Oluflum / ‹brahim Ataç...... 25
34 PROJE / PROF‹L Kerem Ergino¤lu - Hasan Çal›fllar: “Türkiye’de Toplum Modernli¤e Aç›k, Ancak Mimar› Tan›m›yor” / Söylefli: Zafer Akay ...... 34
2 mimar•ist 2010/2 ‹Ç‹NDEK‹LER
43 DOSYA: “SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN” Sokak: Bir Kamusal Alan / T. Gül Köksal...... 43 Modern Kentte Soka¤›n Evrimi / Gülflah Güleç...... 45 Kentsel Mekân Olarak Caddeler: Ba¤dat Caddesi Örne¤i / Zeynep Yaz›c›o¤lu Halu...... 52 Soka¤›n Sesi / Gül Yücel ...... 58 “Kimin Sokaklar›?”: Kentsel Sosyal Hareketler ve Mekân›n Siyasallaflmas› / Christopher Smith...... 61 Kentsel Yenileme Süreçleri, Sulukule ve De¤iflen Sokak Yap›s› / Asl› K›yak ‹ngin...... 68 Çocuklar Ad›na Woonerf ve Home Zone’dan Al›nacak Dersler / Hikmet Gökmen - Burcu Gülay Taflç›...... 72 “Tarihî Kentler Birli¤i Tarihî ve Kültürel Miras› Koruma Proje ve Uygulamalar›n› Özendirme Yar›flmas›” Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi Örnekleri / Derleyen: Yonca Moral›...... 78 Mekân›n ve Mekânsall›¤›n Yaz›n›: Nazl› Eray’›n Eserlerinde Kentler, Kent Peyzajlar› ve Sokaklar / Nur Ça¤lar...... 83
90 KENT Selanik Belediyesinde Yeflil Alanlar›n Yeniden Keflfi / Constantinos Belibasakis - Katerina Danadiadou ...... 90
96 E⁄‹T‹M Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve Müzesi Ulusal Ö¤renci Mimari Fikir Projesi Yar›flmas› / Demet Binan.... 96
102 HUKUK Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Hukuki Yap›s› / Z. Gönül Balk›r...... 102
109 F ARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI fiehre Yürüyerek Yaklaflabiliriz... / fiükrü Sürmen...... 109
mimar•ist 2010/2 3 HABER ETK‹NL‹K
DAM Notlar›
Aç›k Planlama görüfllerinizi sunabilirsiniz. Ortaya ç›- 10 Mart: Kültür, Turizm ve Otelcilik Avrupa’n›n gökdelenli finans merkezi kacak öneri ve görüfllerden kalk›narak Atölyesi toplant›s› Frankfurt kentinin ahalisi bu bahara haz›rlanacak imar konsepti, atölyele- 17 Mart: Konut Atölyesi toplant›s› canl›, coflkulu, heyecanl› bir tart›fl- rin ortak toplant›s›na sunulacak ve bu 18 Mart: Büro Atölyesi toplant›s› mayla girdi. Frankfurt Belediyesi ‹mar toplant›n›n sonuçlar›na göre çal›flma- 8 May›s: Konsept Atölyesi toplant›s› ve Planlama Müdürü Frankfurt ahali- lar sürdürülecek. Bu toplant›da atölyeler bir araya gele- sini Frankfurt Suriçi imar konseptini Komflular›n›zla, misafirlerinizle, di¤er cek, atölye çal›flmalar›nda ortaya ç›- tart›flmaya; dileklerini, hoflnutsuzluk- Frankfurtlularla, bölge ahalisiyle, uz- kan görüfl ve öneriler toparlanacak ve lar›n› ve elefltirilerini ortaya dökmeye manlarla kent merkezimizin gelece¤i Suriçi (kent merkezi) için ilk konsept ça¤›rd›: üzerinde görüflün tart›fl›n. sunulup tart›fl›lacak. Say›n Frankfurtlular, Önerileriniz bizi sevindirecektir. 1 Haziran: Aç›k planlama sürecinde Frankfurt Suriçi (kent merkezi), canl› Dostça selamlar, ortaya ç›kan Suriçi konsepti kamu bir merkez olarak hizmet, ticaret, ko- E. Schwarz, Frankfurt ‹mar ve Planla- âleme sunulacak. nut ve kültür sektörleri için daha çeki- ma Müdürü ci olmal›. Buna bir kent merkezi imar Aç›k planlama sürecini büyük bir im- konsepti yön vermelidir. Suriçi’ndeki Bu ça¤r›, aç›k planlama süreci, tart›fl- renmeyle izliyorum... mevcut planlar› bir araya getiren ve ma program› ve belediyece haz›rlanan Bu DAM Notlar›’n› da, Karada¤’›n ak- gelecekteki projeler için önerileri Suriçi imar konsepti (plan›) tasla¤›, tard›¤› “oldu bitti maflallah” imarc›l›- gösteren ve suriçi imar›nda mekân›n gazeteler ve bildirilerle Frankfurt aha- ¤›m›zla ilgili hadiselerden birkaç al›n- çok yönlü kullan›m›na a¤›rl›k veren lisine duyuruldu. t›yla bitirelim: bir konsept. Aç›k planlama sürecinin program› “Türkiye konufluyor, inflaatlar sürü- Haz›rlad›¤›m›z konsept tasla¤›n›n, bir flöyle: yor.” Belediyenin haz›rlay›p aç›k aç›k planlama sürecinde, genifl bir Suriçi konsepti tasla¤› önce çeflitli “Ne yapmal› bilmiyorum. Dava aç›- tart›flmaya sundu¤u kat›l›mla gelifltirilmesi, somutlanmas› konular› iflleyen atölye toplant›lar›nda yorsun y›llarca sürüyor. Her yer çok- Frankfurt Suriçi (kent ve tamamlanmas› gerekiyor. Önce çe- ele al›n›yor. Bu toplant›lar kent ve böl- tan y›k›lm›fl oluyor.” merkezi) imar konsepti “Bu kadar yaz›p çiziyoruz, bir arpa tasla¤›. Bu taslak gazeteler flitli konular› ele alan atölye toplant›- ge ahalisinden herkese aç›k. arac›l›¤›yla kamu âleme lar›nda sizin fikirlerinizi dinlemek isti- 8 Mart: Perakende Ticaret ve Lokan- boyu yol gidemiyoruz.” iletildi. yoruz. Bu toplant›larda önerilerinizi, tac›l›k Atölyesi toplant›s›
Merakl›lar, ilgililer, istavritler ve mart›lar için: www.stadtplanungsamt-frankfurt.de Hasan Çak›r, [email protected]
4 mimar•ist 2010/2 HABER ETK‹NL‹K
12. Ulusal Mimarl›k Ödülleri Sahiplerini Buldu
Mimarlar Odas›’n›n her iki y›lda bir pusu, Tarsus-Mersin 6 Kerem Ergi- düzenledi¤i ve bu y›l XII. dönemi ger- no¤lu, Hasan Çal›fllar çeklefltirilen Ulusal Mimarl›k Sergisi Proje Dal› Seçici Kurul Özel Ödü- ve Ödülleri’nde Seçici Kurul bu dö- lü: Zeynel Bey Türbesi Restorasyonu, nem, 160 eserin 211 pano ile kat›l›m›- Hasankeyf-Batman / Cengiz Kabao¤lu n› de¤erlendirmeye ald›; belirledi¤i 37 ödül aday› aras›ndan, 8 eseri ödüle Fikir Sunumu Dal› Baflar› Ödülleri: de¤er gördü. Do¤an Tekeli baflkanl›- Eski Liman ve Orfirisey Kentsel Tasa- Mehmet Konuralp, Zeki Sayar ve Cevat Erder. ¤›nda, Bo¤açhan Dündaralp, Nam›k r›m›, Reykjavik-‹zlanda / Günay Er- Erkal, Hüseyin Kahvecio¤lu ve Nevzat dem, Sunay Erdem ‹lhan’dan oluflan Seçici Kurul, “Büyük Detayl› bilgi için: Ödül (Sinan Ödülü)”, “Mimarl›¤a Kat- www.mo.org.tr/ulusalsergi k› Dal› Baflar› Ödülleri” ve “Anma Program›” için ödüle de¤er görülen Sa¤da, Yap› Kredi Bankas› Bankac›l›k isimleri ve Yap›, Proje ve Fikir Sunu- Akademisi, Gebze-Kocaeli. mu dallar›ndaki ödül adaylar›n› belir- Altta, Kaz›kl› Kervansaray Restorasyonu ledi ve kamuoyuna duyurdu. Ödüller, ve Çok Amaçl› Kültür Merkezi ‹ç Ek 16 Nisan akflam›, Ankara’da Çankaya Yap›s›, Gölcük-Kocaeli. Sa¤ altta, Zeynel Bey Türbesi. Ça¤dafl Sanatlar Merkezi’nde yap›lan törenle sahiplerini buldu. Büyük Ödül (Sinan Ödülü): Mehmet Konuralp Anma Program›: Zeki Sayar Mimarl›¤a Katk› Dal› Baflar› Ödü- lü: Cevat Erder Mimarl›¤a Katk› Dal› Seçici Kurul Özel Ödülü: ‹mkan-Mekan Grubu Yap› Dal› Baflar› Ödülleri: Mimar Kemalettin Kitaplar›, 2010 Yunus Nadi Ödülü Ald› • Turkcell Ar-Ge Binas›, Gebze-Koca- eli / Kerem Ergino¤lu, Hasan Çal›fllar 2010 Yunus Nadi “Sosyal Bilimler Araflt›rmas›” Ödülü, Mimarlar Odas› Anma Program› kapsam›nda • Yap› Kredi Bankas› Bankac›l›k Aka- haz›rlanan Mimar Kemalettin kitaplar›na verildi. demisi, Gebze-Kocaeli / Mehmet Kü- 2006-2008 y›llar› aras›ndaki kapsaml› araflt›rma sonucunda haz›rlanan kitaplar, Mimarlar Odas› ve tükçüo¤lu, Ertu¤ Uçar Vak›flar Genel Müdürlü¤ü ortakl›¤›nda yay›mlanan üç ciltten olufluyor. Y›ld›r›m Yavuz, Ali Cengizkan ve Yap› Dal› / Koruma-Yaflatma Ba- Afife Batur, bu kitaplar›n Mimarlar Odas› taraf›ndan yürütülen kolektif bir araflt›rma ve çaban›n ürünü flar› Ödülleri: oldu¤unu belirterek, ödüllerini 7 May›s 2010 Cuma günü düzenlenen törenle ald›lar. • Kaz›kl› Kervansaray Restorasyonu ‹mparatorluktan Cumhuriyete Mimar Kemalettin: 1870–1927 ve Çok Amaçl› Kültür Merkezi ‹ç Ek Y›ld›r›m Yavuz, Mimarlar Odas› ve Vak›flar Genel Müdürlü¤ü ortak yay›n›, Ankara, Haziran 2009, 600 Yap›s›, Gölcük-Kocaeli / T. Gül Kök- sayfa, 24,5 x 33 cm. sal, M. Burak Alt›n›fl›k Mimar Kemalettin Ve Ça¤›: Mimarl›k / Toplumsal Yaflam / Politika • DDB Tuz Ambar›, Kas›mpafla-‹stan- Editör: Ali Cengizkan, Mimarlar Odas› ve Vak›flar Genel Müdürlü¤ü ortak yay›n›, Ankara, Haziran 2009, bul / Kerem Ergino¤lu, Hasan Çal›fllar 250 sayfa, 24,5 x 33 cm. Proje Dal› Baflar› Ödülleri: ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü Mimar Kemaleddin Proje Katalogu • Toplu Konut Korallusviertel, Ham- Editör: Afife Batur, Mimarlar Odas› ve Vak›flar Genel Müdürlü¤ü ortak yay›n›, Ankara, Haziran 2009, 350 burg-Almanya / Ercan A¤›rbafl sayfa, 24,5 x 33 cm. • Tarsus SEV ‹lkö¤retim Okulu Kam-
mimar•ist 2010/2 5 KÜTÜPHANE
Kat›l›mc› Mimarl›k
M›s›rl› mimar Hasan Fethi’nin Kat›- Yazar, bir mimar olarak, çelik ve be- çözümünde Hasan Fethi, do¤al kay- l›mc› Mimarl›k adl› kitab›, Serpil Öza- ton gibi yeni ve pahal› malzemelere naklar›n verimli kullan›lmas› ve çev- lo¤lu’nun Türkçe çevirisi ile TMMOB baflvurmadan da, geleneksel malze- reye uyumlu yap›lanma yaklafl›mlar›- Mimarlar Odas› taraf›ndan Mart 2010 me ve teknikleri kullanarak nitelikli n› etkili biçimde kullanmay› ilke edi- tarihinde yay›mland›. Modern mi- fiziksel çevreler üretmenin mümkün niyor; kullanma ve içme suyunun te- marl›k tarihi içinde kendine özgü bir oldu¤una inan›yor ve bu düflüncesini mizlenmesinden, yemek/›s›tma so- yere sahip olan eser 1969’da ilk ola- gerçeklefltirmek için Gourna Köyü bas›n›n verimine veya büyükbafl hay- rak ‹ki Köyün Öyküsü ad›yla M›s›r halk›n› örgütleyerek onlarla birlikte van ah›rlar› ile konutlar›n hijyenik et- Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan yay›mlan- evlerinin yap›m›nda çal›fl›yor. Hasan kileflimi, bir okul binas› yap›lmas› ya m›flt›. Daha sonra 1970’te Halkla Bir- Fethi’nin modernist vizyonu ve proje da köylüler için sürdürülebilir alter- likte ‹nfla Etmek bafll›¤›yla Frans›zca anlay›fl›, bu çal›flman›n yaln›zca belli natif gelir kaynaklar›n›n yarat›lmas›na ve 1973 y›l›nda Yoksullar ‹çin Mi- bir ekonomik yoksunluk içindeki kadar her türlü sorunu yeniden ta- marl›k ad›yla ‹ngilizce çevirileri ba- toplulu¤un bar›nma/konut sorunu- n›mlayarak özgün ve ekolojik çözüm s›lm›flt›. Kitab›n ‹ngilizce çevirisinin nun çözümü olmaktan öte, tüm ülke aray›fl›n› bir genel geçer yöntem ola- en son bak›s› University of Chicago için bir yeniden yap›lanma ve rehabi- rak kurumsallaflt›rmay› hedefliyor. Press taraf›ndan Aral›k 2000 tarihin- litasyon projesi modeline dönüflme- Elbette bu kitap yaln›zca s›n›rl› teknik de yap›lm›flt›r. sini sa¤l›yor. imkânlar› çözüme dönüfltüren bir Esasen, Türkçe çeviride tercih edilen Hasan Fethi Nubia’da yafll› ustalar- rehber olman›n ötesinde anlamlar ta- Kat›l›mc› Mimarl›k ad› yan›nda di¤er dan ö¤rendi¤i eski yap› üretim tek- fl›yor. Her toplumsal yap›n›n özgün üç dildeki çeviri yorumlar› da kitab›n niklerini ve M›s›r mimarl›¤›n›n gele- yap›s› ile örülmüfl yaflam ritüellerin- içeri¤ini farkl› aç›lardan tan›ml›yor. neksel mekân ö¤elerini (avlular, to- deki güzellik, tüm bireyler için vazge- Hem üslubu, hem anlat› ö¤eleri ve nozlu çat›lar) ve malzemeleri (kerpiç çilmez olmas› ve insanlar›n kendi ya- kurgusu aç›s›ndan “‹ki Köyün Hikâ- tu¤la) kullanarak yerli halk ile nas›l flam alanlar› üzerinde söz sahibi ol- yesi” ad›, kitab›n öykü/destan tan›m›- birlikte örgütlenip çal›flarak yaflam maktan duyduklar› motivasyon gibi na çok uygun. “Halkla Birlikte ‹nfla kalitesini yükseltecek mekânlar üret- saptamalar metnin bütünsel anlam›n› Etmek” ve “Yoksullar için Mimarl›k” ti¤ini anlat›yor. Bu süreçte yazar sa- güçlendiriyor. Modern anlamda e¤i- isimleri ise birbirini tamamlayan ve dece inflaat yap›m teknikleri ile s›n›rl› tim alm›fl bir mimar›n yüklenebilece- kitab› oluflturan kavramlar. tutmadan birçok farkl› geleneksel za- ¤i öncü rol ve insanlar›n yaflam›nda, Kat›l›mc› Mimarl›k, Hasan Fethi’nin naat dal›n› yeniden tan›mlamak ve yap›l› çevrenin oluflumunda alaca¤› çok güçlü ve tutkulu biçimde paylafl- güncel yaflam koflullar› üzerinden bir belirleyici rolün Bat› toplumlar› kadar t›¤› demokratik ekonomi ça¤r›s› ve anlam kazand›rmak için yapt›¤› çal›fl- Do¤u toplumlar›nda da geçerli ola- bilimsel geliflmeye olan kiflisel inan- malar› da aktar›yor. bilmesi, kitaptaki deneyimi bafll› ba- c› ile geleneksele olan sayg›s›n›n il- Kat›l›mc› Mimarl›k’ta metnin tama- fl›na önemli hale getiren bir olgu. ham verici sentezinin, yüksek bir be- m›nda bir üst söylem olarak benim- Hasan Fethi’nin Kat›l›mc› Mimarl›k lagat ile dile getirildi¤i bir metin. senen çevre de¤erlerine duyarl›l›k, kitab›, günümüzde çok önem kaza- Hasan Fethi, kitab›nda, Gourna Kö- do¤a yaklafl›m›, yerel kültür ve ikli- nan kavramlara yaklafl›m› ile hiç kufl- yü’nün sakinleri için yap›lan Yeni min belirleyicili¤i gibi temalar›, yaza- kusuz yaz›ld›¤› dönemden çok daha Gourna Köyü’nün tasarlanma ve infla r›n mimari tasar›m düflüncesinin te- fazla ilham verici ve tüm mimarl›k edilme sürecinde düflüncelerinin ve mel verileri ve ç›k›fl noktalar› olarak ö¤rencileri ve mimarl›kla ilgilenmek yaklafl›mlar›n›n insanlar için daha iyi tan›mlamas› ve içsellefltirmesi olgu- isteyenlerin mutlaka okumas› gere- bir çevre yaratma çabas›na ve eyle- su, kitab›n yay›mland›¤› 1969 tarihi ken bir metin haline dönüflmüfl mine dönüflmesi süreçlerini aktar›- ve Yeni Gourna Köyü’nün yap›ld›¤› durumda. yor. Yazar›n yaklafl›mlar›n› yorumlar- 1945-1948 y›llar› ile birlikte dikkate ken, mimar kimli¤i yan›nda amatör al›nd›¤›nda Hasan Fethi’nin düflünce antropolog, sosyolog, ekonomist, ve yaklafl›mlar›n›n zaman›n›n ne ka- Kat›l›mc› Mimarl›k, Hasan Fethi, Mimarlar Odası mucit ve müzisyen olarak edindi¤i dar önünde oldu¤u anlafl›labilir. Yayınevi, Mart 2010, 188 birikimlerinin de belirleyici oldu¤unu K›rsal yaflam koflullar›ndaki her öl- sayfa, 20 x 28 cm. saptamak gerekir. çekte karfl›lafl›lan gündelik sorunlar›n Ahmet Tercan
6 mimar•ist 2010/2 KÜTÜPHANE
Kad›n ve Mekân: Tutsakl›k m›? Sultanl›k m›?
Kad›n ve Mekân, “Yoktan Var Eden n› kavray›fllar›m›z da toplumsal olan› tan›mlad›klar›n›, mekânlar›n da bu Kad›nlar”, “Mekânlar›n S›n›rlad›¤› anlamland›rma biçimlerimizi belirler. serüvende, toplumun kad›na bak›fl› Kad›nlar” ve “Kad›n Hallerinden Yan- Kad›nlar›n mekânlarda nas›l gezin- ile kad›n›n kendine bak›fl› ve yaflant›- s›malar” olarak flekillenen üç ana diklerine, ne tür roller ve ifllevler üst- s› aras›nda nas›l bir arac› oldu¤unu bafll›k alt›nda, her biri alan›nda öne lendiklerine, mekânlarda kurduklar› ele almay› hedefledik...” ç›km›fl yazarlar›n ayd›nlat›c› makale- iliflkilerle mekânlar› nas›l anlamlan- Kitap; Ayflen Akp›nar, Lale Aytaman, leriyle kad›n› ve mekân› irdeliyor. Ka- d›rd›klar›na, varolufl biçimleriyle me- ‹nci Delemen, Neslihan Dosto¤lu, d›n ve mekân etkilefliminin ne kadar kânlar›n nas›l bütünleflti¤ine bakmak Erincik Edgü, Evin Dire¤i, Füsun Er- farkl› ve renkli boyutlar› olabilece¤ini istedik. Kad›nlar›n, iktidar odaklar› tu¤, Hale Gezer, Sinan Genim, Sü- sergileyerek ufkumuzu geniflletirken taraf›ndan yaz›lm›fl senaryolarda ta- hendan Kumcu ‹lal, Serpil Çak›r, Kad›n ve Mekân, mekânsal ö¤eleri de¤erlendirme yeti- n›mlanm›fl rolleri oynarken, bu rolle- Handan Dedehay›r, Nihal Ekin Erkan, Derleyenler: Ayflen Akp›nar, mize çok de¤iflik bir bak›fl aç›s› ka- ri nas›l yeniden yorumlay›p y›ld›zlafl- Özlem E. Erkarslan, Türkel Minibafl , Gönül Bakay, Handan zand›r›yor. Kitaba bafllarken de¤erli t›klar›n›, s›n›rl›l›klar› nas›l s›n›rs›zl›k- Yekta Özgüven, Necdet Sakao¤lu, Dedehay›r, Turkuvaz Kitap, mimar-yazar Ayd›n Boysan’›n zihin lara dönüfltürdüklerini, yoksunluk- Ebru Ergöz Karahan, Aliye Pekin Çe- Ocak 2010, 384 sayfa, aç›c› aforizmalarla dolu önsözü bizi, lardan nas›l zengin hayat parçac›klar› lik, Nermin Abadan-Unat, Zehra F. K. 17 x 22 cm. “han›mlar konusu”na ›s›nd›r›yor; ar- ürettiklerinin ipuçlar›n› aramak üzere Arat, Tomur Atagök, Nurhan Atasoy, d›ndan mimarl›k tarihinin Türkiye’de- yola ç›kt›k. Karfl› ç›kmadan, hayk›r- Gönül Bakay, Can Elgiz, Nazan Mo- ki öncüsü Do¤an Kuban’›n girifl yaz›- madan, baflkald›rmadan s›n›rlar› es- ro¤lu, Mine Özaflç›lar, Nurten Özme- s›, konunun derinliklerine ilk ad›mla- neterek kendilerine nas›l hareket lek, Halit Refi¤, Buket Uzuner, Adalet r›m›z› atmam›z› sa¤l›yor. alanlar› açt›klar›n›, kendilerini me- Yavuzer imzal› makalelerden oluflu- “Toplumsal yap› ve iliflkiler mekân› kânlarda çeflitli biçimlerde konum- yor. anlamland›rmam›z› etkilerken, mekâ- land›rarak benliklerini nas›l yeniden
Kentlerimizin Yaflam Kalitesi ve Mimarl›k Mimarlar Odas› Gündeminden Yaz›lar Söylefliler II
Geçmifli Derlemek, Gelece¤i Kurgu- Bülend Tuna’n›n bu dönemde üretti¤i kapsam›nda olan ve de¤iflik alt tema- Kentlerimizin Yaflam lamak: Mimarlar Odas› Gündeminden yaz›lar›ndan ve yapt›¤› söyleflilerden larla zenginleflen bir içerikle yer al›- Kalitesi ve Mimarl›k - Yaz›lar Söylefliler I bafll›¤›yla 2008’de olufluyor. “Kentlerimizin Yaflam Kali- yor. Kitapta yer alan yaz›lar, bir ölçüde Mimarlar Odas› yay›mlanan derlemenin ikincisi olan tesi ve Mimarl›k” temas›n›n yo¤un bi- Mimarlar Odas› gündeminde sürdü- Gündeminden Yaz›lar Söylefliler II, Bülend Tuna, kitap, 2008-2010 döneminde Mimar- çimde ifllendi¤i bu dönemde üretilen rülen ortak tart›flmalar›n yazar üzerin- Mimarlar Odas› Yay›nlar›, lar Odas› Genel Baflkanl›¤›’n› yürüten metinler, toplumun mimarl›kla iliflkisi deki izlerini tafl›yor. Ankara, Nisan 2010, 263 sayfa, 19,5x 27,5 cm. “Cumartesi Buluflmalar›”
“Cumartesi Buluflmalar›”, mimarlar›n dizisi, farkl› kuflaklardan mimarlar›n sunumu kitab› yay›na dönüfltürül- deneyim paylafl›mlar›na olanak sa¤- bir araya gelmelerini mümkün k›larak müfltü; haziran ay›nda yay›mlanan lamak amac›yla, Mimarlar Odas› ‹s- bir bofllu¤u dolduruyor. Bizzat top- Do¤an Tekeli ve Cengiz Bektafl su- tanbul Büyükkent fiubesi taraf›ndan lant›lara kat›lan meslektafllar›n ifade numlar› ile üçüncü kitaba ulafl›ld›. düzenlenen bir konferanslar dizisi. ettikleri üzere, her bir “buluflma”, su- Mehmet Konuralp, Mimarlar Deneyimlerini Paylafl›yor - Cumartesi Program çerçevesinde konferanslara nufl yapan mimarlar›n kendilerine ye- Buluflmalar›, Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Yay›n›, efllik eden küçük bir serginin yan› s›- niden bakarak çal›flmalar›n› bir kez ‹stanbul, fiubat 2010, 82 sayfa, 22,5 x 22,5 cm. ra buluflmalar›n filme al›nmas› ve her daha de¤erlendirebilmelerine arac›l›k Cengiz Bektafl, Mimarlar Deneyimlerini Paylafl›yor - Cumartesi bir sunumun yay›na dönüfltürülme- ederken, dinleyicilere de zengin pay- Buluflmalar›, Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Yay›n›, ‹stanbul, Haziran 2010, 74 sayfa, 22,5 x 22,5 cm. siyle bu paylafl›mlar›n kal›c› k›l›nmas› lafl›m ve sorgulama f›rsatlar› yarat›- Do¤an Tekeli, Mimarlar Deneyimlerini Paylafl›yor - Cumartesi hedefleniyor. yor. Buluflmalar›, Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Yay›n›, 2009 y›l›nda bafllayan konferanslar Diziden ilk olarak Mehmet Konuralp ‹stanbul, Haziran 2010, 60 sayfa, 22,5 x 22,5 cm.
mimar•ist 2010/2 7 GÖRÜfi Ah ‹stanbul Vah Beyo¤lu... Mücella Yap›c›
Kaybolan de¤er ve emeklerimiz için... yönetimi alan›nda yap›lan her çal›flmaya rahatça uygulayabilirsiniz. on y›llarda, insanl›¤›n ortak de¤eri ve miras› Hele ki mesleki, teknik ve bilimsel bilginizi SSolan tarihî kültürel ve do¤al varl›klar›m›z›n; kamu ad›na ve yarg›ya yol göstermek ad›na kul- yok edilmesine ve/veya ruhunu kaybetmifl, ge- lan›yorsan›z daha bir özenli ve dikkatli olman›z lece¤e yalan söyleyen kopyalar haline dönüfltü- gereklidir. Üstelik sizin “uzmanl›k” bilgileriniz rülmesine yönelik uygulama ve kararlar kaotik do¤rultusunda; bir kentin bütün kültürel ve ta- olarak ve giderek yükselen bir h›zla artmaktad›r. rihî de¤erleri yok olufl tehdidi alt›na giriyorsa Üstelik bu uygulamalar geçmiflten farkl› ola- seçti¤iniz kelimeler bile sizi tarihsel bir sorum- rak anayasal görevleri bu de¤erleri korumak, luluk alt›na al›r ya da almal›d›r. Bir baflka önem- kollamak ve gelifltirmek olan kamu otoriteleri li sorumlulu¤unuz da toplumun, kamu idaresi- eliyle gerçeklefltirilmektedir. Tarihî, do¤al ve ne, yarg›ya, bilim ve meslek insanlar›na duydu- kültürel de¤erlerin korunmas› konusunda yüz- ¤u güven ve sayg›n›n örselenmemesi olmal›d›r. y›llar›n kuramsal ve deneysel birikimleri sonucu Bilindi¤i gibi 5 Temmuz 2005 tarihinde oluflan evrensel ilke, kural ve belgeler hiç çekin- 5366 say›l› “Y›pranan Tarihi ve Kültürel Tafl›n- meden gerçek anlam ve amaçlar›ndan sapt›r›la- maz Varl›klar›n Yenilenerek Korunmas› ve Yafla- rak yap›lan hatal› uygulamalar› meflrulaflt›rma t›larak Kullan›lmas›” hakk›ndaki yasa yürürlü¤e do¤rultusunda kullan›labilmektedir. girdi. Söz konusu yasa teklifi, Baflbakanl›k tara- Bütün bunlardan daha da vahim olarak; bu f›ndan kentin bütün planl› veya plans›z bölgele- uygulamalar baz› akademisyenlerce yarg›ya yö- rini kapsayacak biçimde 01.03.2005 tarihinde nelik olarak haz›rlanan bilirkifli raporlar› veya “Kentsel Dönüflüm ve Geliflim Kanunu Tasar›- genellikle flirketlerinin üniversitelerimizin döner s›” olarak TBMM’ye sunulmufltur. Ancak ilgili sermayelerine haz›rlatt›klar›, istenilen sonuca komisyonda yap›lan görüflmeler ve itirazlar so- göre koflulland›r›lm›fl bilimsel (!) raporlara daya- nucunda sit alanlar› ile s›n›rl› tutularak “5366 n›larak yap›lmakta; böylelikle de korumayla gö- say›l› Y›pranan Kent Dokular›n›n Yenilenerek revli siyasi ve idari otoriteler bu yolla yükümlü- Korunmas› ve Yaflat›larak Kullan›lmas› Hakk›n- lüklerinden kurtulmaya çal›flmaktad›rlar. da Kanun” olarak ç›kart›lm›flt›r. Kuflkusuz bu örnekler son derece s›n›rl› say›- Kamuoyunda “Tarlabafl› kanunu” olarak da dad›r ve akademisyenlerimizin çok büyük bir an›lan kanun hakk›nda, T.C. Bay›nd›rl›k ve ‹s- ço¤unlu¤unu asla kapsamamaktad›r. Ancak yine kân Bakanl›¤› taraf›ndan 2009 y›l›nda düzenle- de bu tür rapor ve kararlar “Etik nedir?”, “Bilim nen Kentleflme fiuras› belgelerinde, flu ifadelere nedir?” ve “Bilim ile etik aras›nda nas›l bir iliflki yer verilmifltir: vard›r?” gibi sorular› ve bu konudaki temel ilke- “...yenileme alanlar› ile ilgili projelerden söz leri akla getirmektedir. etmekte, bu alanlar›n ‘bir plana ba¤l› olmaks›- San›r›m bu ilkelerden en önemlisi ise “dü- z›n projelendirilebilece¤i’ gibi bir yaklafl›m› be- rüstlük”. David B. Resnik, Bilim Eti¤i adl› kita- nimsemektedir. (...) Söz konusu Yasan›n, kentin b›nda dürüstlük ilkesinin alt›n›, bilimin en temel y›pranan alanlar›n›n tarihsel ve kültürel de¤e- kural› olarak çizerken, e¤er dürüstlük ilkesi ol- rinden ziyade ekonomik de¤erini önemsedi¤i, söz mazsa bilimin hedeflerine ulaflmas› imkâns›zd›r, konusu alanlar› mevcut Koruma Yasas›’n›n de- diyor ve ekliyor: “Bilim adamlar›, enformasyonu netiminden ç›karma çabas›nda oldu¤u aç›kça ve sonucu sapt›rmamal›, yalanlara dayand›rma- görülmektedir. mal› ve yanl›fl sunmamal›d›rlar. Araflt›rma iflle- 5366 say›l› yasa, her bir yenileme alan› için minde her aç›dan nesnel, tarafs›z ve dürüst ol- (ifllerin daha h›zl› ve etkin yürütülmesi gerekçesi malar› gerekir.” (David B. Resnik, Bilim Eti¤i, ile) yeni bir Koruma Bölge Kurulu Kurulmas›n› Ayr›nt› Yay›nlar›, 2004, s.83) öngörmektedir. Kentin ve do¤al olarak ba¤l› bu- Bu ilkesel saptamay› meslek, bilim ve kamu lundu¤u bölgenin di¤er koruma alanlar› ile ilgi-
8 mimar•ist 2010/2 GÖRÜfi li geliflimini ve iliflkisini bilen, politikalar› olufltu- vanten mimari örnekleri olarak bütün zor koflul- ran, bu anlamda da daha yetkin ve deneyimli lara ra¤men bugüne kadar ayakta kalabilmifl ve olan mevcut Kurullar yenileme alanlar› için de halen yaklafl›k 6500 kifliyi bar›nd›rabilen tarih, daha sa¤l›kl› ve do¤ru kararlar üretecektir...” kültür mimarl›k miras› yap›lar bulunmaktad›r. An›lan yasa, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, ta- Beyo¤lu kentsel sit alan› içerisinde dokuz ya- rih, kültür ve do¤al varl›klar›m›z olan sit alanla- p› adas›n› kapsayan ve her ada baz›nda farkl› mi- r›m›z›n tüm de¤erleri ile korunarak yaflat›lmas› mari yaklafl›mla tasarlanan mimari avan projeler için al›nacak tedbirlerden daha çok, bu alanla- ile 210’u korunmas› gerekli yap›lar olarak tescil r›n, fiziksel ve sosyal olarak yeniden inflas›n›, edilmifl bulunan toplam 269 binan›n rölöveleri farkl› fonksiyonlarla ödeme gücü yüksek kulla- dahi yap›lmadan tamam›na yak›n›n›n y›k›lmas› n›c›lar taraf›ndan kullan›lmas›n› ve mülkiyetin öngörülebilmifltir. dönüflümünü içermektedir. Ve yasalarla koruma alt›na al›nm›fl bugüne Ancak bu yaz›n›n konusu, ilgili yasan›n ama- de¤in kurul karar› olmaks›z›n bir çivi bile çak›l- c›, içeri¤i ve yasa tekni¤i aç›s›ndan de¤erlendiril- mayan, yeterli kaynak ayr›lmamas› nedeniyle y›l- mesinden daha çok yasan›n uygulama sürecinde lard›r bak›ms›z b›rak›lm›fl, bilerek yoksulluk ve al›nan kararlar ve yöntemlerle ilgilidir. Bu ne- yoksunlu¤a terk edilmifl tarihi bir bölgenin tüm denle yürürlü¤e girdi¤i tarihten bafllayarak bilim yaflayanlar› ile birlikte sosyal ve fiziki olarak orta- ve meslek çevrelerinde yo¤un olarak elefltirilen dan kald›r›lmas›n› öneren yenileme projeleri, yasaya bu ölçüde de¤inmekle yetinece¤im. y›llar›n ihmalinin giderilmesi için tek çözüm Kald› ki, gerçekten demokratik, ça¤dafl ve olarak sunulabilmifltir. evrensel hukuk sisteminin ve toplumsal iliflkile- Bu mimari avan projeleri inceleyen yenileme rin var oldu¤u; meslek ve bilim çevrelerinin öz- kurulu; gür, özerk bir biçimde ve evrensel etik de¤erleri • “Yenileme alan›ndaki korunmas› gerekli ›fl›¤›nda toplumsal ve bireysel yarar aras›ndaki kültür varl›¤› yap›lar›n ön cephelerinin y›k›lma- dengeyi korumay› baflarabildikleri toplumlarda dan onar›larak korunmas›n›n esas oldu¤una, bu meflruiyeti tart›fl›l›r yasalara s›¤›n›larak toplumsal binalara yap›lacak müdahalelerin haz›rlanacak ve bireysel sorumluluktan kaç›lamaz. Böylesi rölöve, zemin etüdü ve statik rapor çal›flmala- toplumlarda bu tür yasalar da yap›lamaz, yap›l- r›ndan sonra kesinlefltirilmesine, maz. • Plan tipolojileri korunacak korunmas› ge- Ancak ne yaz›k ki son günlerde kültürel ve rekli kültür varl›¤› yap›lar›n, rölöve çal›flmalar› mimari miras›m›z aç›s›ndan evrensel önem tafl›- tamamland›ktan sonra (plan flemas›, özgün yan kentsel ve tarihî sit alan›m›z Beyo¤lu’nun malzeme, tafl›y›c› sistem) bütünselli¤inin bozul- yenileme alan› olarak ilan edilen bölgelerinde madan korunmas›na, al›nan kararlar, düzenlenen baz› bilirkifli rapor- • Avan projelerde önerilen bodrum katlarda- lar› ve ilgililer taraf›ndan kamuoyuna yap›lan ki otopark ve di¤er fonksiyonlar›n, yukar›daki aç›klamalar, mesle¤imizin evrensel ilkeleri ›fl›- maddelere ba¤l› olarak ve gerekli teknik etütlerin ¤›nda anlafl›l›r ve kabul edilebilir olmaktan ç›k- tamamlanmas›ndan sonra (detayl› zemin etü- m›fl durumdad›r. dü, arkeolojik rapor, statik rapor, koruma sa¤- Yeni yasal düzenlemeler do¤rultusunda ko- lamlaflt›rma raporu, altyap› proje ve raporu) ye- ruma kurullar›nda yap›lan son de¤iflikliklerden niden de¤erlendirilmesine, sonra, evrensel mimarl›k koruma ve restorasyon • Proje alan›ndaki adalar›n cephe morfoloji- ilkeleri ba¤lam›nda son derece özel nitelikler ta- lerinin bozulmamas›n›n esas oldu¤una, korun- fl›mas› gereken mimari avan projeler büyük bir mas› gerekli kültür varl›¤› yap›larda önerilen ço¤unlu¤u mimar olmayan uzmanlar taraf›ndan ilave katlar›n rölöve, restitüsyon ve restorasyon oluflturulan kurullarda de¤erlendirilmektedir. projeleriyle birlikte yeniden de¤erlendirilmesi- Kurullar taraf›ndan yat›r›mc› ya da siyasi bas- ne, korunmas› gerekli kültür varl›¤› yap›lar k›larlardan kurtulmak ad›na rölövelerinin yap›m› d›fl›ndaki parsellerde önerilen yeni yap›lar›n dahi uygulama aflamas›na b›rak›larak “ilkesel” da buna ba¤l› olarak tekrar etüt edilmesine, olarak onaylanan mimari avan projeler siyasi ka- karar verdikten sonra, nas›l oldu¤u anlafl›la- rar organlar› olan Belediye Meclislerince incele- maz bir flekilde ayn› belgede avan projeleri nip onaylanmakta ve Belediye Baflkan›nca imza- onaylayabilmifltir. lanarak yürürlü¤e girmektedir. Söz konusu avan projeler Beyo¤lu Belediye ‹stanbul’da Bat›l› anlamda ilk flehircilik uy- Meclisinde 11.01.2008 tarih ve 28 say›l› karar gulamalar›n›n gerçeklefltirildi¤i Tarlabafl› yenile- ile oybirli¤i ile kabul edilmifl, Büyükflehir Bele- me alan›nda; dünya ölçe¤inde nadir bulunan Le- diye Baflkan› taraf›ndan da 10.02.2009 tarih ve
mimar•ist 2010/2 9 GÖRÜfi
1210750 say›l› Baflkanl›k onay› ile son (?) flekli- s›’n›n bulundu¤u ve tümü tescilli Cercle d’Ori- ni alm›flt›r. (Bu cümle Beyo¤lu Belediyesi web ent kompleksi olarak da an›lan ikinci yenileme sitesinden aynen aktar›ld›.)1 alan›ndaki geliflmelere... Bu durum üzerine ilgili kurul karar› ve eki Cercle d’Orient binas› ve ‹skentij Apartman› avan projeler yarg›ya tafl›nmak zorunda kal›n- hariç bütün tescilli yap›lar›n y›k›m›n› ve tiyatro m›flt›r. Mahkeme heyeti taraf›ndan uzman bilir- dekoru gibi sadece cephelerinin yeni malzeme kiflilerden “An›lan Kurul karar›n›n ve eki avan ile inflas›n› öngören, özellikle Emek Sinema- projelerinin ilgili daha önce al›nm›fl olan ilke ka- s›’n›n y›k›larak/sökülerek söz konusu yerde infla rarlar›, yasa hükümleri, yap›lar›n özellikleri göz edilecek dört katl› (sinema konseptli) al›flverifl önüne al›narak flehircilik ve planlama teknikleri- merkezinin dördüncü kat›na (bulundu¤u yer- ne, 5366 say›l› Yasan›n arad›¤› flartlara uygun den 20 m. yükse¤e) kopyalanmas›n›/tafl›nmas›- olup olmad›¤› ve nihayetinde üstün kamu yara- n› öneren avan projeler, Yenileme Alanlar› Kül- r›na uygun olup olmad›¤› hususlar›n›n tespiti” tür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kuru- istenmifltir. lu’nun, 09.10.2009 tarih 973 no.lu karar› ile Mahkemeye sunulan bilirkifli raporu; prensipte uygun bulunmufltur. “...Sit kapsam›ndaki bölgelerde, tescilli yap›- Bu kez yenileme kurulu taraf›ndan Tarlabafl› lar›n imar haklar› k›s›tland›¤› için koruma ya- projelerinden farkl› bir inceleme yöntemi kulla- sas›nda imar haklar›n›n aktar›m›na iliflkin hu- n›lm›flt›r. Önce teklif edilen avan proje prensipte kuki terimler bulunmaktad›r... Anglosakson ve uygun bulunmufl ve ayn› kararda avan projeye ABD koruma yasalar›nda geniflçe uygulamas› uygun olarak bütün tescil kararlar› de¤ifltirilmifl- yap›l›rken ülkemizde yasada hukuken tan›mlan- tir. Koruma ile ilgili uygulamalar da tümüyle mas›na ra¤men ele al›nmam›fl olan bu uygula- devre d›fl› b›rak›lan 2863 say›l› yasa, korumama man›n Tarlabafl› bölgesinde ele al›nd›¤› görül- kararlar›na gelince birden akla düflmüfltür. mektedir. Karardan aynen aktaral›m: (...) 1. 338 ada, 33 parselde bulunan Cercle Bu surette gerek kaybolan imar haklar› ile d’Orient yap›s›n›n koruma grubunun 1 olarak yap› sahibine verilen kentsel rant›n yap› sahi- belirlenmesine, bi ve yat›r›mc› ve düzenleyici kurum aras›nda 2. Melek Apartman›’n›n Yeflilçam Soka¤›’na oluflturulan hukuk ile düzenlenece¤i, paylafl›- bakan ön cephesinin sokak siluetindeki konumu, laca¤› anlafl›lmaktad›r. mimari ve estetik de¤eri yönünden özellik göster- (...) mesi dikkate al›narak tescil kayd›n›n devam›na Bölgenin yaratt›¤› imar düzenine ve yap›- ve koruma grubunun II olarak belirlenmesine, laflmaya imkân verebilecek düzenlemenin 3. ‹skentij Apartman›’n›n (Pervititch ve imar haklar› aktar›m› yolu ile, haz›rlanan 1950 tarihli Suat Nirven haritalar›nda geçen avan projelerde gözlenebildi¤i, böylece, tescilli ile) Yeflilçam Sokak cephesindeki konumu, estetik yap›lar›n imar haklar› k›s›tlanm›fl yap›lar›n ve mimari de¤erleri ve cephe süslemeleri sebebi ile da de¤erlendirebildi¤i ve hukuki kurallar›n tescilinin devam›na ve belirlenmesine, koruma olufltu¤unun dosyadaki avan projelerde görül- grubunun II olarak belirlenmesine, dü¤ü, yap›lan uygulaman›n planlama ilke ve 4. 1939 tarihinde yap›lm›fl olan sinema tari- tekniklerine uygun oldu¤u ve yap›lan düzen- hindeki önemi ile tavan ve duvarlar›n›n estetik lemede üstün kamu yarar› bulundu¤u kana- de¤erlerinden dolay› tescilinin devam›na [Emek atindeyiz.” Sinemas›ndan bahsedilmektedir. Tarih hatal›d›r. fleklinde aç›klanan kanaatlerle, davan›n esas› 1924 olmas› gerekmektedir.], ve tespiti istenen hususlarla ilgisi bulunmayan 5. ‹pek Sinemas›’n›n sinema tarihindeki yeri bir biçimde düzenlenebilmifltir.2 ve yans›mas› yönünden Yeflilçam Soka¤›’na cephe Gelelim bir as›rdan fazla ‹stanbul’un kültür veren duvarlar›n›n korunmas› ve tescilinin de- yaflam›na damgas›n› vuran ve yaln›zca ‹stan- vam›na ve koruma grubunun II olarak belirlen- bul’un de¤il Türkiye’nin en eski ve görkemli si- mesine; yan cephesinden d’Orient yap›s›n›n öz- nemas› olan ve bu özelli¤i ile Uluslararas› ‹stan- gün durumu ve malzemesini bozmufl olmas›n- bul Film Festivali’ne son y›llara kadar ev sahipli- dan dolay›, Cercle d’Orient yap›s›n›n arka cephe- ¤i yapmakta olan Emek Sinemas›’n›n, 1884’te sinin a盤a ç›kar›lmas›na ve bu cephenin asl›na Mimar Alexandre Vallaury taraf›ndan projelen- uygun restitüsyon esasl› restorasyonunun uygu- dirilerek Abraham Pafla taraf›ndan infla edilen lanmas›na, Cercle d’Orient binas›n›n, Melek Apartma- 6. Rüya Sinemas›’n›n Cercle d’Orient binas›- n›’n›n, ‹skentij Apartman›’n›n, ‹pek Sinema- n›n plan›n› k›smen bozmufl olmas› ve 2863 say›l›
10 mimar•ist 2010/2 GÖRÜfi yasan›n 6-7 maddelerinde belirtilen tescil k›s- Asli görevi kültürel de¤erleri yaflatmak, gelifl- taslar›na uymamas› sebebi ile korunmas› gerek- tirmek, kimin mülkiyetinde olursa olsun tarihî li kültür varl›¤› olmad›¤›na, ve kültürel varl›klar›n tahribini, y›pranmas›n›, 7. 29 ve 32 parseldeki tafl›nmazlar›n Yeflil- yok edilmesini önlemek ve bu konudaki hukuk- çam Soka¤› üzerindeki cephelerinin sokak silu- sal düzeni sürdürmekle yükümlü, yetkili ve so- etindeki konumu, mimari ve estetik de¤erleri aç›- rumlu olan Kültür ve Turizm Bakan›m›z Ertu¤- s›ndan korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak rul Günay ise, kamu mülkiyetinde bulunan tescil kay›tlar›n›n devam›na, koruma gruplar›- Emek Sinemas› ile ilgili olarak “Anlaflmalar ya- n›n II olarak belirlenmesine, p›lm›fl ve orada inflaata müsaade edilmifltir. Ora- 8. 30 ve 31 parsellerde bulunan tafl›nmazla- da Türk sinemas› müzesi de kurulacak. Oras› ka- r›n 2863 say›l› yasan›n 6-7 maddelerinde be- tiyen bir al›flverifl merkezi olmayacak. Emek Si- nemas› ile ilgili konuflmak ve yazmak isteyen ar- lirtilen tescil k›staslar›n› tafl›mad›¤› dikkate kadafllar›m›z›n önce bilimsel ve teknik raporlar› al›narak korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak okumalar›n› çok faydal› buluyorum. Emek Sine- tesciline gerek olmad›¤›na, mas›’n›n aynen korunmas› benim özel hassasi- 9. Eski 27 ve 28 parselde yer alan yap›lar›n yetimdir” diyerek bütün sorumlulu¤u teknik ve Yeflilçam Soka¤› üzerindeki cephelerinin sokak si- bilim çevrelerine yükleyivermifltir (Star gazetesi, luetindeki yeri, mimari ve estetik de¤erler göster- 13.05.2010). mesi sebebi ile tescil kay›tlar›n›n devam›na ve ko- Say›n Bakan›m›z›n bu önerileri do¤rultusun- ruma grubunun II olarak belirlenmesine, da Odam›z taraf›ndan 29.04.2010 gün ve 10. 33 parselde bulunan di¤er tafl›nmazlar›n 2010.07.18620 say›l› yaz› ile ilgili üniversite- ise 2863 say›l› yasan›n 6-7 maddelerinde belir- mizden uygulama projelerinin onay›na iliflkin tilen tescil k›staslar›n› tafl›mamas› sebebi ile ko- kurul karar›n›n bütün maddelerine kay›t düflü- runmas› gerekli kültür varl›¤› olmad›¤›na, len teknik rapor istenmifltir. Bu iste¤imiz, ‹stan- 11. Emek Sinemas› Salonu için teklif edi- bul Teknik Üniversitesi’nin 17.05.2010 gün ve len müdahale yöntemlerinin uygulama projesi 514 say›l› yaz›s› ile “akademik personelin yap- aflamas›nda alternatifleriyle birlikte kurulu- t›klar› hizmetlerin, hizmeti yapan ve hizmeti muza sunulmas›na, (?) yapt›ran kiflilerin sorumlu¤unda olmas› nede- 12. Ada baz›nda sinema ifllevi d›fl›ndaki niyle...” reddedilmifltir. ifllevlerin sinema fonksiyonunun süreklili¤ini Sonuç olarak garip bir flekilde ortada sorum- sa¤layacak ve film sektörünü destekleyecek ifl- lulu¤u yüklenecek idari ve siyasi yetkili ya da ku- levleri de içerecek flekilde olmas› gerekti¤ine, rum kalmam›fl görünmektedir. karar verildi. Odam›z ad›na yenileme kurulu gözlemci Al›nan karar hakk›nda kamuoyuna aç›klama üyesi olarak sürdürdü¤üm görevim gere¤i; mes- yapan Beyo¤lu Belediye Baflkan› Say›n Misbah leki etik kurallara uygunlu¤unu öznel olarak Demircan; “O flimdi An›tlar Kurulu’nun tasdik- tart›fl›l›r buldu¤um görüfl ve raporlar›n aç›k ledi¤i bir proje. Teknik konular bunlar, ben fazla mesleki ortamlarda de¤erlendirilmesine olanak girmiyorum ama Emek Sinemas› aynen koruna- sa¤laman›n da ayr› bir etik sorumluk yaratt›¤›na cak. Binan›n iç düzenlemelerinde ona göre bir olan inanc›m nedeniyle bu yaz›y› kaleme almak, düzenleme yap›l›yordur. Üst kata tafl›nma mesele- görüfl ve bilgilerimi meslektafllar›mla paylaflmak si yap›l›nca gerçekleflecek. Bina içinde, inflaat tek- gere¤i duydum. nikleriyle çözülecek bir sorun o. Sonuçta ha bod- Murad›m, birilerini incitmek ya da sorumlu rumda durmufl, ha ikinci katta. Önemli olan o bi- aramak de¤il. nan›n içinde Emek Sinemas›’n›n olmas›,” demifl- Asl›nda bir sorumlu aramak da yersiz. tir (Referans gazetesi, 25 Aral›k 2009). Besbelli ki sorumlu hepimiziz. Söz konusu kurul karar› ve eki avan proje- Sayg›lar›mla. lerin yarg›da görüflülmesi sürerken; Yenileme Alanlar› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Mücella Yap›c›, Y.Müh.Mim.
Bölge Kurulu’nun, 25.03.2010 tarihli ve 1371 Notlar: say›l› karar› ile onaylanan uygulama projeleri; son 1. Tarlabafl› Yenileme Alanlar› ‹lgili Beyo¤lu Belediye derece anlafl›lamaz bir biçimde hem Meclisi ve Büyükflehir Belediye Baflkan› onayl› mimari avan 09.10.2009 projelere, Beyo¤lu Belediyesi web sitesinin “Markalar›m›z” onay tarihli avan projelere uygun bulunarak bölümünden ulafl›labilir. hem de inflaat flirketi taraf›ndan ‹TÜ Döner Ser- 2. Tarlabafl› yenileme alanlar› dava dilekçesine, Prof. Dr. Ak›n Eryoldafl, Prof. Dr. Özer Erenman, Prof. Dr. Kemal maye ‹flletmeleri kapsam›nda haz›rlat›lan 08.03. Çorapç›o¤lu taraf›ndan haz›rlanan bilirkifli raporunun 2010 tarih ve Mi-2010-17 no.lu teknik rapor tamam›na ve bu rapora yap›lan itiraza, www.mimarist.org adresli Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi web do¤rultusunda onaylanm›flt›r. sitesinin “Hukuk” bölümünden ulafl›labilir.
mimar•ist 2010/2 11 ‹STANBUL 2010 Perdeler Aç›ld›: Sahne ‹stanbul’un (mu?) Neslihan Albayrak
985 y›l›ndan itibaren her y›l bir ya da birkaç kente verilen “Avrupa Kültür 11Baflkenti” unvan› seçilen kentin kültürel yaflam›n› ve kültürel geliflimini bir ad›m öteye tafl›yabilmesi, kentin uluslararas› imaj›n› yükseltmesi ve daha pek çok geliflim için iyi bir f›rsat. Peki ya ‹stanbul bu f›rsat› ne kadar iyi kullanabiliyor?
Bir Umut... rün araçsallaflt›¤› bu dönemde Avrupa Kültür Avrupa Kültür Baflkenti (AKB) program› baflla- Baflkenti unvan› alan kentler de fiziksel altyap›- t›ld›¤› 1985 y›l›ndan günümüze pek çok de¤i- n›n gelifltirilmesi, kentlerine dair sahip olunan flikli¤e u¤ram›flt›r ki bunlar›n içinde en önemli- imaj›n güçlendirilmesi ve kentin uluslararas› bo- lerinden birisi Avrupa Birli¤i üyesi olmayan ül- yutta tan›t›m›n›n yan› s›ra kültürün kent dönü- kelerin de bu organizasyona kat›labilmelerine flüm ve geliflimindeki etkisini fark etmifllerdir. iliflkin al›nan karard›r. 25 May›s 1999 tarihli ka- Özellikle 1990’l› y›llar›n bafllar›ndan itibaren rar uyar›nca, etkinlik 2005-2019 y›llar› aras›nda kültür baflkenti seçilen kentlerin program ana üye olmayan ülkeleri de kapsayacak biçimde ge- hedef ve amaçlar›nda kültürel geliflim giderek niflletilmifl ve hangi y›l, hangi ülkeden kentlerin önem kazanmaya bafllam›flt›r. AKB olabilecekleri saptanm›flt›r. Bu do¤rultuda AKB’lerde yap›lan tipik çal›fl- 2010 y›l› için Türkiye’nin aday kent koyabil- malara, mesi karar›n›n hemen sonras›nda ise belediyele- • Gençler için anti-sosyal davran›fllar› azaltan ve ri veya hükümetleri taraf›ndan önerilen di¤er özgüveni gelifltirmeyi amaçlayan atölyeler, Avrupa Kültür Baflkentlerinden farkl› olarak 13 • Sa¤l›k ve sosyal meselelerle ilgili bilgi aktar- sivil toplum kuruluflundan oluflan Giriflim Gru- mak için gelifltirilen teatral sunumlar, bu, 2000 y›l›nda çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Za- • ‹flsiz gruplar›n, iflgücüne tekrar kat›lmalar›na man içinde kentin kültür ve sanat camias›, aka- yard›m etmek için tasarlanm›fl programlar, ör- demisyenler, yöneticiler ve yeni STK temsilcile- nek verilebilir (Palmer/Rae Associates, ri, Giriflim Grubu, Baflbakanl›k, D›fliflleri Bakan- 2004:121). l›¤›, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, ‹stanbul Valili- ¤i, ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤›’n›n 2007 y›l›nda ‹stanbul’da gerçekleflen “Yara- da destek ve kat›l›mlar›yla genifllemifltir. Ancak t›c› Kentler için katalizör olarak Avrupa Kültür de¤inmek gerekir ki AKB olmufl tüm kentler- Baflkentli¤i” bafll›kl› çal›fltayda 2004 Kültür den farkl› olarak sivil giriflimle bafllad›¤›n› söyle- Baflkenti Lille (Fransa) genel koordinatörü La- di¤imiz sürecin yap›s› günden güne farkl›laflma- urent Dréano’nun konuflmas› bir kentin kültür ya, oluflum içindeki dengeler de¤iflmeye baflla- odakl› geliflim yaklafl›m›na iyi bir örnektir: m›flt›r. “...Bir kültür baflkenti olarak sanatç›lar ve kent sakinleri aras›ndaki olas› ba¤lant›lar› ve in- Avrupa Kültür Baflkentli¤i ‹çindeki “Kültür” sanlar›n kültürün, kentin geliflimi için gerekli Postmodern yap›lanman›n ve küreselleflmenin oldu¤unu anlamas› için olanaklar› gelifltirmek getirdi¤i sosyoekonomik problemler Avrupa ül- zorundas›n›z. Çünkü bu insanlara birliktelik kelerinde kendini hissettirdikçe bu durumun et- hissi afl›laman›n, ayn› hisleri paylaflmalar›n›n ve kisini azaltma yönünde kültürel programlar›n ötekilerin de kültürlerinin oldu¤unu fark etme- kullan›m› artm›flt›r. Bir bak›ma kültür, di¤er lerini sa¤laman›n bir yoludur. Halkla beraber amaçlar› gerçeklefltirmede bir araç olarak görül- havai fiflek gösterisi gibi büyük etkinlikler dü- meye bafllam›flt›r, diyebiliriz. Kültürel politika zenlemek sadece bir gece sürer ve sonra biter da ister istemez bu amaca yard›mc›d›r. Kültü- gider. Bu büyük etkinliklerin en önemli yan›,
12 mimar•ist 2010/2 ‹STANBUL 2010 halk›n projeye dahil olma ve inflas›nda ve gelifli- tarihî ve turistik yerlerini görmemifl. Yüzde minde kat›l›mc› olma olana¤› yaratmas›d›r. Biz 11,5’i Bo¤az’a, yüzde 17’si Adalar’a hiç git- bunu Lille’deki etkinliklerde yapt›k. Biz ayn› memifl. zamanda sadece Lille’de de¤il, tüm bölgede bi- • Yüzde 37’si Atatürk Kültür Merkezi, Cemal reysel projeleri de teflvik ettik ve bu da dahil Reflit Rey veya Lütfi K›rdar’a bir program için olacaklar› için insanlar›n gözünde kültür bafl- gitmedi¤ini belirtmifl. kenti fikrini görünür k›ld›. Kültür baflkenti pro- • “Kendinizi ‹stanbullu hissediyor musunuz?” jesi tüm kent sakinlerinin projesi haline geldi ve sorusuna yüzde 44’ü “evet”, yüzde 45’i “ha- bu onlar için tüm dünyaya gösterebilecekleri bir y›r henüz hissetmiyorum”, yüzde 11’i de gurur oldu. Lille sanayi geçmifli olan bir kentti, “Kendimi ‹stanbullu hissetmek istemiyorum” pek kültürel özelli¤i olmayan, pek tan›nmayan. demifl; yüzde 66,1’i kendilerini geldikleri yö- Lille’de görecek hiçbir fley yoktu, flimdi durum reye göre tan›mlam›fl; yüzde 76’s› ise çocukla- art›k böyle de¤il.” r›n›n kendilerini “‹stanbullu” olarak tan›tma- Kent yaflam›nda kültürel kat›l›m› art›rmak, s›n› istemedi¤ini vurgulam›fl. uzun süren sosyal etkiler ve sürdürülebilir bir • ‹stanbul hakk›nda ne düflünüyorsunuz soru- geliflim için önemlidir. Genel olarak amaç Dré- suna; “kalabal›k”, “stres”, “ulafl›m”, “pislik”, ano’nun da alt›n› çizdi¤i gibi kendine has kül- “yoksulluk”, “rezillik”, “eziyet”, “bafla ç›k›l- türel de¤erleri olan veya kentin genel kültürel maz bir köy” ve “bafla ç›k›lmaz bir kent” gibi yap›s› d›fl›na itilmifl gruplar için geliflim f›rsatla- ifadeler, yan›tlar›n üçte ikisini olufltururken, r›n› geniflletmek, kente kat›l›mlar›n› sa¤lamak- yüzde 4,5’lik kesim “hiçbir fley” cevab›n› ver- t›r. Sanat ve kültür ortam›nda geliflmeyi sa¤laya- mifl. cak bir fleyler yap›l›rsa ve bu bir dönüflüm geti- • ‹stanbullu olman›n en önemli özelli¤i sorul- rirse zaten halk›n kat›l›m›yla gerçekleflecek olan du¤unda “kültürlü, kibar ve görgülü olmak- sürdürülebilir bir geliflim sa¤lanm›fl olacakt›r. t›r” yan›t› al›nm›fl. Baflka bir ifadeyle, amaç sürdürülebilirlikse; hal- • Kat›l›mc›lar›n tamam›na yak›n› kendini “yor- k›n fark›na varmad›¤›, dahil olmad›¤› bir fley za- gun ve stresli” hissetti¤ini söylemifl. ten sürdürülebilir olamaz. • “‹stanbul’un en çok nesini seviyorsunuz?” so- rusuna verilen cevaplarda ilk s›rada “hiçbir ‹stanbul’un “Kültür” Baflkentli¤i fley” yer al›rken, bu, yan›tlar›n yüzde 17,5’ini Görünürde ‹stanbul, kentsel canl›l›¤›, kültürel oluflturuyor. Olumlu yan›tlar aras›nda ise zenginli¤i, tarihsel mekânlar›, sokak kültürü, “Bo¤az, deniz, tarihî mekânlar, ifl mekânlar›, genç ve nitelikli ifl gücü gibi pek çok özelli¤i piknik alanlar›, büyüklük, renkli hayat, özgür- bünyesinde bar›nd›rmas› nedeniyle kültür ürün- lük” yer al›yor. lerinin üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Türki- • Yan›t al›nanlar›n yüzde 49’u memleketine ge- ye’nin merkezi konumundad›r. Ancak, hep dile ri dönmek istemedi¤ini, yüzde 19’u karars›z getirilen “‹stanbul’un nüfusunun çok kültürlü oldu¤unu, üçte biri ise memleketine dönmek olmas›” gerçe¤inin, Türkiye’nin hatta dünyan›n istedi¤ini belirtmifl. Kat›lanlar›n yüzde 48’i kültür baflkenti denilen kentte, çeflitli kesimden ‹stanbul’u “kimsenin vazgeçemeyece¤i bir insanlar›n dahil edilebilece¤i bir yap› olufltur- kent” olarak tan›mlarken, yüzde 52’si ‹stan- may› da çok zor hale getirdi¤i aç›kt›r. bul’u “zorunlu olarak yaflan›lan bir kent” ola- ‹stanbul’un Avrupa Kültür Baflkentli¤i rak görüyor. program› hedeflerine bak›ld›¤›nda halk›n kat›l›- m›, sürecin bir parças› olabilmesi gibi pek çok Bu araflt›rmaya bak›ld›¤›nda Adalar’a, Bo- ibare görebiliriz ki olmas› gereken de budur. ¤az’a, ‹stanbul’un tarihî ve turistik yerlerine hiç Ancak bunu tart›flmadan önce ‹stanbul Büyük- gitmeyenler ekonomik faktörleri ve f›rsat bula- flehir Belediyesi Araflt›rma Müdürlü¤ü taraf›n- mamay› gerekçe olarak göstermifller. Ancak, dan 2001 y›l›nda, ‹stanbul’da yaflayan insanla- ekonomik faktör bir ölçüde etkili olsa da, en r›n kentle olan iliflkilerinin ölçülmeye çal›fl›ld›¤› önemli unsur ‹stanbul’a aidiyet hissetmemektir. “‹stanbullu Olma Bilinci” adl› çal›flman›n orta- Yani, as›l mesele, kentlileflme, kente karfl› so- ya ç›kard›¤› manzaraya bir göz atmak “‹stan- rumluluk hissetme, kente dahil olamama soru- bullunun” nerde durdu¤unu görmek ad›na ge- nudur. nel bir kan› oluflturacakt›r. Baz› veriler flu flekil- Genel olarak yaz›n›n bafl›ndan beri de¤indi- de: ¤imiz gibi topluluk geliflimini, kültüre kat›l›m› • Yan›t al›nan kiflilerin yüzde 28’i henüz kentin ve kente entegrasyonu sa¤lamaya yönelik amaç-
mimar•ist 2010/2 13 ‹STANBUL 2010
lar AKB programlar›n›n ve de ‹stanbul 2010 malzemelerinde de anons edildi¤i gibi kat›l›mc› program›n›n önemli birer parçalar›d›r. Ancak, ve demokratik olmas› laz›m gelirdi ki maalesef farkl› kesimden insanlar›n ne derecede bu kül- flu ana kadar bu böyle olamad›. Burada kar›flt›- tür y›l›n›n planlanma sürecine dâhil edilebilece- r›lmamas› gereken nokta, kiflilerden ya da ku- ¤i ve de edilebildi¤i AKB olmufl kentlerde de, rumlardan proje almakla, kat›l›mc› olman›n ayn› ‹stanbul’da da en merak edilen ve elefltirilen dengeler olmad›¤›d›r. noktalardan biri olmufltur. Elbette ki çok da ac›mas›z olmamak laz›m, 2010 y›l›nda pek çok etkinlikte, restorasyon Sonuç olarak... projelerinde 2010 logosunu görmekteyiz. Tabii Bugün ‹stanbul küreselleflen dünya ekonomisi- flu da var ki bir sergi aç›nca, çeflitli faaliyetler ne h›zla aç›l›rken, uluslararas› yat›r›mc›lar ve en gerçeklefltirince de ifl bitmifl olmuyor, nas›l pay- önemlisi turizm ve kültür endüstrileri için bir lafl›ld›¤›, iletiflimin kimlere nas›l yap›ld›¤›, do¤ru cazibe merkezi haline gelmeye bafllam›flt›r. Bu bir program içinde yap›l›p yap›lmad›¤› ifllerin en da ‹stanbul’un bir dönüflüm merkezi, adeta bir az kendisi kadar önemli. Avrupa Kültür Baflken- flantiyeler sahas› haline gelmesi sonucunu do- ti program› e¤er etkinlikler y›l› olarak düflünü- ¤urmaktad›r. Herkesin ilk tepkisi, “2010 y›l›nda lürse perde aç›l›r ve kapan›r; ama bir geliflimden ‹stanbul’a ne kadar turist gelecek?” fleklinde ol- söz edilecekse as›l önemli olan bir sürecin bafl- mufltur. Tabii ki bu süreç ‹stanbul’un tan›t›m›- lang›c› olarak görebilmekte... na katk›da bulunacakt›r, bulunmaktad›r da, ama bu projenin özü ‹stanbul’du. ‹stanbul do¤ru Neslihan Albayrak, Müze Uzman›
bir flekilde kendi kültür varl›klar›na sahip ç›kabi- Kaynakça: lecek mi? Kentin ulafl›m›na, altyap›s›na, çevre • Albayrak, Neslihan (2009) “Avrupa Kültür Baflkentli¤i kirlili¤ine dair kültürel de¤erlerine sahip ç›kabi- ve Sürdürülebilir Kültür Odakl› Yenileme Deneyimleri Kapsam›nda 2010 ‹stanbul Avrupa Kültür Baflkentli¤i lecek projeleri hayata geçirebilecek mi? Kentli, De¤erlendirilmesi”, YTÜ Sanat ve Tasar›m Fakültesi kentli oldu¤unu hissedebilecek mi? Bütün bun- Müzecilik Program› Yüksek Lisans Tezi, Tez Dan›flman›: Prof. Tomur Atagök. lar›n sorulmas› ve gerçekleflebilme olas›l›¤› • Ertür, Gürhan (2006) “Yuvarlak Masa: Baflka Türlü Bir önemliydi. Kent, Baflka Türlü Bir Yönetiflim - Avrupa’n›n Orta Yeri Ne yaz›k ki flu ana kadar süregelen ‹stanbul ‹stanbul”, ‹stanbul, s.56. • ‹stanbul 2010 Ajans› (2008) “‹stanbul’un AKB Olmas› 2010 kapsam›nda yürütülen çal›flmalara bak›ld›- ‹çin 10 Neden” ¤›nda hedeflenen yönde bir ilerleyifl olamad›¤›, • Palmer, Robert (2004) “European Cities and Capitals of Culture”, Study Prepared for the European Commission, yap›lan çal›flmalar›n sürdürülebilirlik potansiye- Part I-II. linin zay›f oldu¤u öngörüsü oluflmaktad›r. Oy- saki ‹stanbul’un 2010 y›l› için yola ç›k›fl nokta- s›nda sürdürülebilir bir yap› esas al›narak bir yö- netiflim sistemi oluflturulmas› amaçlanm›flt›. An- cak, sürdürülebilir diye adland›r›lmas› için ön- celikle ve en önemlisi “kültür politikas›n›n” or- taya ç›kmas› gerekiyordu ve de bu kültür politi- kas›n›n da baflta ilan edildi¤i, sürekli tan›t›m Curtains Open: The Stage is Istanbul’s, or?
The institution of European Capital of Culture (ECOC) has much to contribute to the cities in many areas led by cultural field and helps the cities to accelerate every kind of infrastructural development as an ECOC. The cities selected as ECOC previously –especially after 1990– were examined and it has been seen that the aims of culture were focused on renovations not only for the development of physical infrastructures but also to add new places to the city; with the determination of the improvement and participation of people. ‹stanbul as one of the ECOC in 2010 is an important city with different and various civilizations and living with them together through the centuries. But in opposition to what has been aimed, to provide the continuity of participation of people is not possible all the time in Istanbul. The major reason for this is the lack of cultural policy. However it is observed that the dimension of continuity of being an ECOC is directly related to urban politics and it varies according to the city.
14 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME Metropol Çeperindeki K›rsal Alanlar›n Planlanmas›nda Yenilikçi Yaklafl›mlar1 ‹clal Dinçer - Zeynep Enlil
e¤iflimin çok eksenli ve h›zl› yafland›¤›, re- k›nman›n Sa¤lanmas›” alan› da ayr› bir bafll›k DDkabetin ve belirsizliklerin artt›¤› günü- olarak vurgulanm›flt›r. Bu yaklafl›m, bölge plan- müzde planlama alan› da bu de¤iflime yenilikçi lama çal›flmalar› içinde k›rsal kalk›nma konusu- yaklafl›mlarla cevap arama çabas› içine girmifltir. na verilen önemin bir göstergesi olarak kabul Ulusal ve uluslararas› arenada f›rsatlar›n ve risk- edilmelidir. lerin çeflitlendi¤i ve ço¤ald›¤› bu dönemde, Bunun ipuçlar›na OECD ülkeleri ve AB do- özellikle bölge planlama alan›n›n önemi giderek kümanlar› içinde ve çeflitli Avrupa ülkelerinin artmaktad›r. Bunun yan› s›ra bölge planlama sü- uygulamalar›nda rastlanmaktad›r. Avrupa Birli- recinde “stratejik mekânsal planlama” yaklafl›m- ¤i’nin Topluluk giriflimi olarak, k›rsal alanlar›n lar›n›n benimsenmesi de önemli bir yenilik ola- kalk›nd›r›lmas› amac›na yönelik olarak düzenle- rak ortaya ç›kmaktad›r. “Stratejik mekânsal di¤i 1991-1994 dönemini kapsayan LEADER planlama”; müzakere, kat›l›m, iletiflim, iflbirli¤i I3 ve 1994-1999 dönemini kapsayan LEADER ortamlar›n› öngörmesi, kararlar›n birlikte ö¤- II programlar› önemli deneyimler oluflturmufl- renme ve uzlaflma süreçleriyle üretilmesi nede- tur. Bu programlar› takiben gelifltirilen ve niyle günümüzün h›z, rekabet ve belirsizlik or- 2000-2006 y›llar›n› kapsayan LEADER+ girifli- tamlar›na karfl› gelifltirilebilen önemli bir araç mi uygulamaya konulmufltur. 2007 y›l›ndan iti- olarak kabul edilmektedir.2 Nitekim Dokuzun- baren ise Avrupa Konseyi yay›nlad›¤› tüzüklerle cu Kalk›nma Plan›’nda temel geliflme eksenleri k›rsal kalk›nma politika ve uygulamalar›n›n yeni olarak kabul edilen “rekabet gücünün ve istih- çerçevesini belirlemifl; topluluk uygulamalar›n- dam›n art›r›lmas›”, “sosyal yap›n›n gelifltirilme- da uyumun art›r›lmas›n›, yerel iflbirliklerinde or- si” ve “kamu hizmetlerindeki kalite ve etkinli- taklara daha fazla sorumluluk verilmesini ön- ¤in güçlendirilmesi” eksenleri ile birlikte “böl- görmüfltür. Bu kapsamda “yerel ortakl›k kapasi- gesel geliflmenin sa¤lanmas›”n›n da temel eksen tesinin gelifltirilmesi”, “kamu-özel kesim ortak- olarak kabul edilmesi, bölge planlaman›n Tür- l›klar›n›n güçlendirilmesi”, “iflbirli¤i ve yenilik- kiye prati¤inde yeniden ön plana ç›kmas›n›n çili¤in desteklenmesi”, “yerel yönetiflimin gelifl- önemli bir göstergesidir. Önceki dönemlerin tirilmesi” konular› Toplulu¤un öncelikli faaliyet düfley örgütlenme sistemi ile yönetilen planla- alanlar› olarak önerilmektedir. LEADER+ kap- ma kurumunun daha farkl›, yenilikçi yaklafl›m- sam›nda üç eylem alan›ndan söz edilmektedir. larla örgütlenmeye çal›fl›lmas›n›n, dolay›s›yla Bunlar; “afla¤›dan yukar› yaklafl›m ve yatay iflbir- stratejik planlama yaklafl›mlar›n›n benimsenme- liklerine dayal› olarak pilot niteli¤inde entegre sinin yans›malar› ise çeflitli planlama belgelerin- yöresel k›rsal kalk›nma stratejilerinin desteklen- de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ön Ulusal Kalk›nma mesi”, “bölgeler ve ülkeler aras› iflbirliklerinin Plan› (ÖUKP, 2004-2006), Orta Vadeli Prog- desteklenmesi”, “AB içinde tüm k›rsal yörelerin ram (OVP, 2006-2008) ve Dokuzuncu Kalk›n- a¤-yap›ya dahil edilmesi” bafll›klar›n› kapsamak- ma Plan› (2007-2013) bu yaklafl›m›n ilk örnek- tad›r. LEADER+ program›n›n yararlan›c›lar› leridir. olarak tan›mlanan Yerel Eylem Gruplar› (Local Dokuzuncu Kalk›nma Plan›’nda temel ek- Action Groups), yöreleri için kalk›nma stratejisi- senlerden biri olan “bölgesel geliflmenin sa¤lan- nin haz›rlanmas› ve stratejinin bir kalk›nma pla- mas›” bafll›¤› alt›nda stratejik alanlar olarak n› çerçevesinde uygulanmas› sorumlulu¤unu “Bölgesel Geliflme Politikas›n›n Merkezi Dü- üstlenmektedir. zeyde Etkinlefltirilmesi”, “Yerel Dinamiklere ve AB’de 2000 y›l›ndan itibaren benimsenen ‹çsel Potansiyele Dayal› Geliflmenin Sa¤lanma- k›rsal kalk›nmaya yönelik programlar sekiz he- s›”, “Yerel Düzeyde Kurumsal Kapasitenin Art›- defe yönelik olarak düzenlenmifllerdir: r›lmas›” alanlar› ile birlikte “K›rsal Kesimde Kal- • Tar›msal iflletmelerin modernizsyonu, üretim
mimar•ist 2010/2 15 ‹NCELEME
maliyetlerinin düflürülmesi ve ürün kalitesinin rinin zorunlu bir parças› olmufltur. Bu kapsam- art›r›lmas›, çevrenin korunmas› ve çal›flma ko- da 2006 y›l›nda kabul edilen Do¤al Çevre ve flullar›n›n iyilefltirilmesine yönelik yat›r›mlar›n K›rsal Topluluklar Yasas› (Natural Environ- desteklenmesi, ment and Rural Communities Act) uyar›nca • Genç çiftçiyi üretime kat›lmaya, yafll› çiftçiyi kurulan Do¤al ‹ngiltere (Natural England) ve ise emeklili¤e teflvik etmeye yönelik destek bu kuruluflun yan› s›ra gelifltirilen K›rsal Ajans programlar›n›n gelifltirilmesi, (Country Agency), K›rsal Geliflim Hizmeti • Ürün kalitesinin art›r›lmas›, arazinin ve hay- (Rural Development Service), Çevre, G›da ve vanc›l›¤›n gelifltirilmesi, çevrenin korunmas› K›rsal ‹fller Bakanl›¤› (Department for Environ- konular›nda e¤itim programlar›n›n sürdürül- ment, Food and Rural Affairs, DEFRA) gibi mesi, kurumlar k›rsal alan›n kalk›nmas›na verilen ön- • Dezavantajl› ve çevresel bask› alt›nda olan celi¤i ifade etmektedir. ‹ngiltere örne¤inde ko- alanlar için destek programlar› oluflturulmas›, nunun k›rsal kalk›nma (rural development), k›r- • Do¤al yap› örtüsünü de¤ifltirmeyen ve çevreyi sal yeniden canland›rma (rural regeneration), koruyan çiftçilere, karfl›laflt›klar› zarar› telafi k›rsal rönesans (rural renaissance) kavramlar› ile etme programlar› uygulanmas›, gelifltirilmeye çal›fl›lmas› planlama düzleminde • Tar›msal ürünlerin pazarlanmas› ve ifllenmesi- k›rsal alan›n farkl› yönleriyle (fiziki, ekonomik, ni gelifltirmek üzere destek programlar› olufl- sosyal) ne kadar önem tafl›d›¤›na iflaret etmekte- 5 turulmas›, dir. • Ormanlar›n korunmas›, sürdürülebilir yöneti- Türkiye’de de k›rsal alan sorunlar› planlama- mi için destek programlar›n›n gelifltirilmesi, n›n gündemini uzun y›llar iflgal etmifl olmakla • K›rsal alanlardaki yaflam kalitesini art›racak birlikte konu a¤›rl›kla k›rsal alandan kentlere teknik ve sosyal altyap›lar›n sa¤lanmas›, di¤er göç eden insanlar›n bar›nma, istihdam ve kentle sektörlerin desteklenmesi. bütünleflmesi problemine odaklanm›flt›r. Günü- müzde k›rsal alan›n sorunlar›na bak›fl aç›lar›nda de¤iflimler gözlenmekte, k›rsal alan›n kendi iç Bu programlar üye ve aday üye ülkeler için sorunlar›n› araflt›ran ve çözüm üreten çal›flmalar uygulanmakta iken Türkiye için gelifltirilen ve izlenmektedir.6 Bu de¤iflimin ortaya ç›kmas›n- 2007’den itibaren uygulamaya konulan “Kat›- da; k›rlardan kentlere yaflanan göçün azalmas›, l›m Öncesi Mali Yard›m Arac›”n›n (IPA) befl bi- buna karfl›n do¤al çevrelerin sürdürülebilirli¤i lefleninden birini de “K›rsal Kalk›nma” olufltur- önündeki tehditlerin artmas›; bitkisel üretim ve maktad›r. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›’n›n yö- hayvanc›l›k sektöründeki gerilemenin getirdi¤i netiminde uygulanmas› programlanm›fl olan bu sorunlar›n tehlikeli boyutlara ulaflmas› etken ol- bileflenden az geliflmifl bölgelerin k›rsal yerlefl- mufltur. meleri var iken ‹stanbul metropolünün k›rsal Dokuzuncu Kalk›nma Plan›’nda k›rsal alana alan›n›n yararlanma olas›l›¤› flimdilik zay›f gö- iliflkin öngörüler incelendi¤inde Avrupa Komis- zükmektedir. Fakat burada önemli olan konu yonu’nun çizdi¤i çerçeve içinde kal›nmakla bir- AB’nin çizmifl oldu¤u stratejik hedefleri içeren likte, Türkiye’nin bölgeler aras› geliflmifllik fark- programlardan yol gösterici belgeler olarak ya- lar›n›n plan›n stratejilerinde belirleyici oldu¤u rarlan›labilmesidir.4 izlenmektedir. Planda k›rsal alanla ilgili gelifltiri- len; “...bölgelerin, sorunlar›na ve potansiyelleri- K›rsal Alanlar›n Planlamas›nda Yenilikçi ne göre farkl›laflt›r›lm›fl tedbirleri içeren bütün- Yaklafl›mlar ve Türkiye’deki Yeni Aray›fllar cül bir bölgesel geliflme politikas›n›n etkinleflti- Avrupa ülkelerinde farkl› uygulamalara rastla- rilmesi...” temel bir strateji olarak öne ç›kmak- makla birlikte temelde hepsinin, AB programla- tad›r. r› do¤rultusunda ortak yaklafl›m›, k›rsal alan›n Devlet Planlama Teflkilat› taraf›ndan “Ulusal artan önemini kabul etmeleri ve k›rsal kalk›nma K›rsal Kalk›nma Plan›”na altl›k oluflturmak üze- amac›na yönelik çal›flmalar›n› stratejik mekânsal re haz›rlanan ve 2005 y›l› sonu itibariyle Yüksek planlama anlay›fl›na temellendirmeleridir. Örne- Planlama Kurulu taraf›ndan onaylanan “Ulusal ¤in ‹ngiltere’de 2000 y›l›nda yay›mlanan K›rsal K›rsal Kalk›nma Stratejisi”7 belgesinde gelifltiri- Beyaz Kitap’ta (Rural White Paper), ‹ngiliz len stratejiler ise daha genel bir çerçeve çizmek- Hükümeti k›rsal alan koflullar›n› ve k›rsal toplu- tedir: mun ihtiyaçlar›n› göz önünde tutma yükümlü- lü¤ünü üstlenmifl, dolay›s›yla, k›rsal alan ‹ngil- Stratejik Amaç 1: Ekonominin Gelifltirilmesi ve ‹fl tere’de politika belirleme ve uygulama süreçle- ‹mkânlar›n›n Art›r›lmas›
16 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME
Öncelik 1.1: Tar›m ve G›da Sektörlerinin Reka- bask›s› alt›nda kalan ve bu nedenle do¤al po- betçi Bir Yap›ya Kavuflturulmas› tansiyellerinin sürdürülebilirli¤i risk alt›nda Öncelik 1.2.: K›rsal Ekonominin Çeflitlendirilme- olan k›rsal alanlar; örne¤in ‹stanbul, Kocaeli, si Tekirda¤. • Tüm yat›r›m ve nüfusu kentsel bölgesinin Stratejik Amaç 2: ‹nsan Kaynaklar›n›n, Örgütlen- çekti¤i, k›rsal alan›n geliflme potansiyellerinin me Düzeyinin, Yerel Kalk›nma Kapasitesinin s›n›rl› oldu¤u ve sürekli kaybeden, giderek za- Gelifltirilmesi y›flayan k›rsal alanlar; örne¤in Eskiflehir, An- Öncelik 2.1: E¤itim ve Sa¤l›k Hizmetlerinin Güç- kara. lendirilmesi • Kentsel bölgesi ile birlikte ekonomik güç ve Öncelik 2.2: Yoksullukla Mücadele ve Dezavan- nüfus kaybeden k›rsal alanlar; örne¤in Kars, tajl› Gruplar›n ‹stihdam›n›n Art›r›lmas› Van. Öncelik 2.3: Yerel Kalk›nma Kapasitesinin Güç- lendirilmesi Yukar›da s›ralanan “K›rsal Kalk›nma Strateji- leri” bu farkl› özellikler tafl›yan bölgelerin ge- Stratejik Amaç 3: K›rsal Alan Fiziki Altyap› Hiz- reksinimlerine göre uyarlanabilir genellikte ge- metlerinin Gelifltirilmesi ve Yaflam Kalitesinin lifltirilmifllerdir. Bu stratejilerin çerçevesi içinde Art›r›lmas› benimsenen “mekânsal duyarl›l›k”, “iflbirli¤i ve Öncelik 3.1: K›rsal Altyap›n›n Gelifltirilmesi kat›l›mc›l›k”, “sürdürülebilirlik”, “sosyal içer- Öncelik 3.2: K›rsal Yerleflimlerin Gelifltirilmesi ve me”, “politika ve düzenlemelerde tutarl›l›k ve Korunmas› etkin izleme”, “kaynak kullan›m›nda etkinlik” yaklafl›mlar› ise stratejik planlamada yenilikçi Stratejik Amaç 4: K›rsal Çevrenin Korunmas› ve anlay›fllar›n benimsendi¤ine ve belgelere girdi- Gelifltirilmesi ¤ine iflaret etmektedir. Öncelik 4.1: Çevreci Tar›m Uygulamalar›n›n Ge- lifltirilmesi Metropol Çeperinde Yaflanan K›rsal Alan Öncelik 4.2: Orman Ekosistemlerinin Korunmas› Problemleri: fiile Örne¤i ve Orman Kaynaklar›n›n Sürdürülebilir Kullan›- Bu makalede yukar›daki tasnifte birinci gruba m›n›n Sa¤lanmas› giren ‹stanbul ve k›rsal çeperinde yer alan fiile Öncelik 4.3: Korunan Alanlar›n Yönetimi ve Ge- ilçesi irdelenmektedir. 2005 y›l› içinde çal›flma- lifltirilmesi lar›na bafllanan ‹stanbul Çevre Düzeni Plan› ve fiile ‹lçe Bütünü Naz›m Plan Çal›flmalar›9 kap- Ulusal K›rsal Kalk›nma Stratejisi’nin bu sam›nda elde edilen araflt›rma bulgular›, yukar›- önermeleri, yukar›da de¤inilen, AB’de uygula- da tan›mlanan “k›rsal alanlar›n yeniden canlan- nan k›rsal kalk›nmaya yönelik programlar ile d›r›lmas›” ve “sürdürülebilirlik ilkeleri do¤rul- büyük ölçüde benzerlikler göstermektedir. Bu tusunda gelifltirilmesi” temalar›na ba¤l› kal›na- nedenle k›rsal alan›n gelifltirilmesinde planlar ve rak de¤erlendirilecek, yenilikçi planlama yön- programlar aras›nda üst ölçeklerden alt ölçekle- temlerinin Türkiye prati¤i aç›s›ndan yaflamakta re do¤ru bilgi ve belge ak›fl›n›n sa¤lanmas› oldu¤u sorunlar dile getirilmeye çal›fl›lacakt›r. önem tafl›maktad›r. Gerek AB ölçe¤inde ve ge- ‹stanbul’un en büyük alan›na, fakat en kü- rekse Türkiye genelinde benimsenen bu strateji çük nüfusuna10 sahip ilçesi olan fiile’nin % ve önceliklerin bölgelerin potansiyelleri ve so- 77’sini ormanlar, % 18’ini ise tar›m alanlar› runlar›na göre özellefltirilerek uyarlanmas› oluflturmaktad›r. Yerleflme alan›n›n çok s›n›rl› önem tafl›maktad›r. Bu kapsamda de¤erlendiril- oldu¤u fiile’de, ortalama 300 nüfuslu, ço¤unlu- di¤inde Türkiye’de konum, do¤al yap›, ulafl›la- ¤u orman içi, 57 köy yerleflmesi bulunmakta- bilirlik, sosyoekonomik yap› ve kültürel özellik- d›r.11 fiile’yi Ümraniye üzerinden ‹stanbul’a ler nedeniyle bölgesel geliflmifllik farklar›n›n ba¤layan üç fleritli; A¤va üzerinden Kand›ra’ya kentsel alanlara k›yasla çok daha derin oldu¤u ve Gebze’ye ba¤layan iki fleritli yollar, bölgenin k›rsal alanlarda potansiyeller ve sorunlar da çok ana ulafl›m sistemini oluflturmaktad›r (fiekil 1). çeflitlenmektedir. Bu konuda genel bir tasnif8 Yaklafl›k 8000 kifli olan toplam iflgücünün % yapmak gerekirse, ortaya afla¤›daki gibi bir da¤›- 47’sini ormanc›l›k iflkolunda çal›flan kesim olufl- l›m ç›kmaktad›r: turmaktad›r. Tar›m ve hayvanc›l›k yapanlar›n toplam› ise % 12’lik pay almaktad›r. Geriye ka- • Geliflmifl kentsel bölgenin çeperinde ve onun lan % 50’lik kesim ise ticaret ve hizmetler sektö-
mimar•ist 2010/2 17 ‹NCELEME
ründe yer almaktad›r.12 ‹lçede yer alan 33 adet çeperinde yer alan k›rsal alan olmas›ndan kay- konaklama tesisinde toplam 13.450 yatak kapa- naklanan; sitesi mevcuttur. Bunlar›n sadece 4000 kadar› otel, motel ve pansiyon yata¤› iken geri kalan • ‹stanbul nüfusunun yazl›k konut ve hafta so- yaklafl›k % 70’ini ev pansiyonlar›, çad›rl›, bunga- nu konutu talebinin yaratt›¤› yap›laflma bask›- lovlu kampingler oluflturmaktad›r. s›, Nüfusu 10 milyonu aflm›fl bir metropolün • Bölgedeki maden potansiyelinin yaratt›¤› çev- çeperinde yer almas›, fiile bölgesini her zaman re tahribat› ve trafik yükü,14 yap›laflma riski ile karfl› karfl›ya b›rakmakta, de- • ‹stanbul’un do¤u yakas› çöp toplama istasyo- nize k›y›s› olmas›n›n yan› s›ra genifl orman alan- nunun bölgede yaratt›¤› çevre sorunlar› ve lar›n›n içinde yer almas› ise metropol için çekici- trafik yükü, li¤ini, cazibesini art›rmaktad›r. Bu risklerin ve • ‹stanbul’a su sa¤layan ve sa¤layacak olan ba- cazibe alanlar›n›n yaratt›¤› yap›laflmalar, ço¤un- rajlar nedeniyle tafl›nmas› gereken ve geliflme- lukla metropolün ikinci konut, hafta sonu evi si s›n›rland›r›lan köyler,15 taleplerini karfl›lamaya yönelik olarak mekânda ve fiile’nin co¤rafyas› ve sosyoekonomik yap›- yer almaya bafllam›flt›r.13 s›ndan kaynaklanan; Buna karfl›l›k yerli nüfusu köylerinde yaflat- • tar›m topraklar›n›n k›t olmas› ve verimli kulla- maya yetecek ekonomik aktivitelerin olmamas›, n›lamamas›, ailelerin büyümesiyle birlikte istihdam›n gide- • sert topo¤rafyas› ve kuzeye bakan konumu rek daralmas›n› getirmekte ve köyler h›zla nüfus nedeniyle do¤an›n yerleflmeye ancak küçük ve kaybetmekte, metropole do¤ru göç vermekte- kuytu bölgelerde izin vermesi, dir. Dolay›s›yla bölge, bir taraftan yerli nüfusu- • yukar›daki iki temel koflula ba¤l› olarak bölge- nu kaybederek ekonomik ve sosyal çöküntü ya- nin yerli nüfusunun erozyona u¤ramas› ve flamakta, di¤er taraftan yeni sahiplerinin geçici özellikle genç nüfus oran›n›n düflük olmas›, süre kulland›klar› at›l konut stoklar›yla do¤al problemleriyle geliflimini sürdürmektedir. potansiyellerini yitirme tehdidiyle karfl› karfl›ya fiile’nin, birbiriyle z›t karakter tafl›yan bu gelmektedir. problemlerinin çözümü için gelifltirilecek karar- Bu kapsamda, h›zla büyüyen bir metropol larda temel zorluklar›ndan biri, k›rsal yerleflme-
fiekil 1. fiile Fiziksel ve Sosyoekonomik Potansiyeller (Kaynak: ‹BB - ‹MP - Kültür Endüstrileri Kültür ve Turizm Grubu, 2007, fiile ‹lçesi 1/25.000 ve 1/5000 Ölçekli Naz›m Plan Çal›flmas› Analitik Etüt ve Sentez Raporu).
18 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME lerin canland›r›lmas› için önerilen yaklafl›mlar›n tespit edilmesi ve k›rsal çevrenin korunmas›n› metropolün yap›laflma taleplerine dönüflme ris- engelleyecek yat›r›mlar›n önlenmesi önem tafl›- kidir. Di¤eri de, ayn› flekilde metropolün bask›- maktad›r. Bu konuya örnek olmak üzere; fiile lar›n› hafifletmek amac›yla getirilen k›s›tlar›n fii- ormanlar› içinde ç›kar›lmakta olan kil madeni le’de zaten dura¤an hale gelmifl yaflam› daha da ile ‹stanbul’un gelecekteki su kaynaklar› olarak geriletmesi olas›l›¤›d›r. Bu nedenle bölgedeki projelendirilen barajlar›n tafl›d›¤› riskler göz ar- planlama sürecinde “stratejik mekânsal planla- d› edilmemelidir. Yukar›daki sektörlerden tar›m, ma” yaklafl›m›n›n müzakere, kat›l›m, iletiflim, orman, madencilik gibi çevreyi birincil kaynak iflbirli¤i ortamlar›na fliddetle ihtiyaç bulunmak- olarak kullananlar›n baz›lar›n›n (madencilik) tad›r. çevresel tahribat yaratabilmesi, buna karfl›l›k
fiekil 2. ‹stanbul Çevresel ve Mekânsal Sürdürülebilirlik Sentezi (Kaynak: ‹BB 2006, ‹stanbul Çevre Düzeni Plan› Özet Rapor, s.77). Metropol Çeperinde K›rsal Bir Alan›n bölge için uygun gözüken eko-turizmin yüksek Yenilikçi Yaklafl›mlarla Planlanmas› çevre kalitesine ihtiyaç duymas› ayn› bölgede Nereye Kadar Mümkündür? birbiri ile çat›flan sektörleri gündeme getirmek- ‹stanbul’un yerleflme sürecinin son 50 y›ll›k dö- tedir. neminde Marmara k›y›lar›, bugün büyük bir ço- Bu kapsamda AB uygulamalar› ve Türki- ¤unlukla yenilenmeyi gerektirecek flekilde; ye’nin k›rsal kalk›nma strateji belgeleri göz plans›z, sa¤l›ks›z ve yüksek yo¤unlukla yap›lafl- önüne al›narak fiile’nin kalk›nmas›, yeniden m›flt›r. Kentin kuzey k›y›lar› ise co¤rafyas›, do- canlanmas›n›n koflullar›n›n tart›fl›laca¤› bu çal›fl- ¤al yap›s›, bitki örtüsü, iklimi sayesinde bakir mada afla¤›daki sorular›n cevaplar› aranmaya ça- kalabilmifltir. Bu ba¤lamda güney ‹stanbul; ge- l›fl›lacakt›r: lecek aç›s›ndan ne kadar uzun soluklu, çok ek- senli, stratejik kentsel dönüflüm süreçlerini ge- • fiile’de istihdam olanaklar›n›n do¤a ile uyum- rektiriyorsa; kuzey ‹stanbul da kentin gelece¤i- lu, sürdürülebilirlik ilkelerini koruyan, geliflti- ne ipotek konulmadan, sürdürülebilirlik ilkeleri ren, bünyesinde yenilikçilik tafl›yan yeni sek- kapsam›nda planlanmay› beklemektedir. törlerle (eko-tar›m, eko-turizm vb.) yeniden Bu veriler ile birlikte de¤erlendirildi¤inde canland›r›labilmesi mümkün müdür? fiile için gelifltirilecek plan kararlar›nda bir taraf- • fiile’de sürdürülebilirli¤i tehdit eden sektör- tan Ulusal K›rsal Kalk›nma Stratejisi’nde de lerden ve yap›laflma bask›lar›ndan korunan ve önerildi¤i üzere “ekonominin gelifltirilmesi ve özgün kimli¤ini yitirmeden geliflen bir k›rsal ifl imkânlar›n›n art›r›lmas›” için araçlar gelifltiri- alan›n yarat›lmas›n›n (orman ve tar›m alanlar› lirken di¤er taraftan yukar›da belirtilen yap›lafl- ile köylerin bir bütün olarak geliflebilmesi) ma bask›lar›n›n önüne geçmek üzere tedbirler koflullar› nelerdir? üretilmesi gerekmektedir. Bu ba¤lamda do¤al • Yaflam›n ekonomik olarak darald›¤›, gerekli çevre de¤erlerine dayal› ekonomiler olarak ta- donat›lar›n olmad›¤› ve bu nedenle genç nü- n›mlanan tar›m, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, enerji ve fusun terk etti¤i durgun bir k›rsal alan yerine, turizm sektörlerindeki potansiyellerin do¤ru yaflam kalitesi art›r›lm›fl, e¤itim, sa¤l›k kültür
mimar•ist 2010/2 19 ‹NCELEME
vb. temel donat›larla zenginlefltirilmifl, yafla- bul’un kuzey bölgelerinin korunmas›nda vur- yan, canl›, bir k›rsal alan yaratmak mümkün gulanmas› gereken ilkelerdir. fiöyle ki: müdür, bunun tafl›ma kapasitesi nedir? • Mevcut orman alanlar›n›, su havzalar›n› ve üst Yukar›daki sorular ›fl›¤›nda ‹stanbul Çevre s›n›f tar›m alanlar›n› koruyan bir mekânsal ge- Düzeni Plan›’nda metropol ölçe¤inde kuzey ‹s- liflmeyi sa¤lamak, tanbul için önerilen temel ilkeler vurgulanacak • Kentsel ve k›rsal alan› bir bütün olarak planla- ve fiile bölgesi için gelifltirilen plan kararlar› ir- mak, orman, su ve tar›m alanlar›n› kentsel delenmeye çal›fl›lacakt›r. yerleflmeye karfl› koruyan yasal mevzuat› güç- 22.08.2006 tarihinde yürürlü¤e giren lendirmek, 1/100.000 ölçekli ‹stanbul Çevre Düzeni Plan • Korunmas› öngörülen söz konusu alanlara Raporu’nun VII. Bölümü’nde16 “Çevresel ve yönelik yerleflme giriflimlerini önlemede cay- Mekânsal Sürdürülebilirlik” bafll›¤› alt›nda ‹s- d›r›c› seçenekler sunan, diyaloga ve uzlaflmaya tanbul için Mekânsal Sürdürülebilirlik Sentezi” dayal› mekanizmalar› kullanmak, elde edilmekte ve “Çevresel Sürdürülebilirli¤e • Arazi kullanma kararlar›n›n uygulanmas›n› Dayal› Mekânsal ve Yönetsel Kümeler” tan›m- kolaylaflt›racak yasal ve yönetsel araçlar› güç- lanmaktad›r. Bu çal›flma kapsam›nda ‹stanbul lendirmek, metropolü, • Su havzalar›na do¤al ekosistem özelliklerini yeniden kazand›rmak. • ‹fllevleri Bozulmamas› Gereken Alanlar, • Özel Önlemlerle Sürdürülebilir fiekilde Geli- Afla¤›daki ilkeler ise fiile ilçesinde yaflanan or- flecek Alanlar, man alanlar› içinde yer alan maden ocaklar› ve • Sürdürülebilir fiekilde Geliflebilecek Alanlar, kat› at›k depolama sorunlar› ile bölgedeki ta- • Çevresel Sürdürülebilirlik Aç›s›ndan Sorunlu r›m alanlar›n›n gelifltirilmesine yönelik daha Alanlar, özelleflmifl stratejilerdir: • Mevcut Yerleflim Alanlar› ve • Kat› at›k yönetimi ile ilgili çözümleri AB stan- • Islah Edilecek Do¤al Alanlar bafll›klar› alt›nda dartlar›na ç›karmak, s›n›fland›r›lm›flt›r (fiekil 2). • ‹flletme fonksiyonunu tamamlam›fl maden ocaklar›nda rehabilite edici çal›flmalar› gelifl- Bu çal›flmada Beykoz ve fiile ilçelerini kapsa- tirmek, yan “Anadolu Yakas› Kuzey Alt Bölgesi” geneli • Orman rejimine dahil ç›plak alanlar› h›zla itibariyle “‹fllevleri Bozulmamas› Gereken Alan- a¤açland›rmak, lar” s›n›flamas› içine al›nm›flt›r. Bununla birlikte • Mikroklima ve sulama etkilerini de göz önün- maden ocaklar› ve çöp toplama alan› “Islah Edi- de tutarak; ba¤, meyvelik, sera ve rekreasyon lecek Do¤al Alanlar” olarak tan›mlan›rken or- alanlar›n› da içeren uzun vadeli planlama yap- man içi köyleri “Özel Önlemlerle Sürdürülebi- mak, lir fiekilde Geliflecek Alanlar” olarak tasnif edil- • Erozyonu önleyen ve biyolojik çeflitlili¤in mifltir. kayna¤› olan fundal›k ve çal›l›k türü orman Plan raporu, kentin kuzeyinde uluslararas› alanlar›n› korumak, öneme sahip orman alanlar›n›n ve kent için vaz- • Organik Tar›m Yönetmeli¤i’ne uygun alan- geçilemez olan su kaynaklar›n›n konumland›¤›- larda organik tar›m planlamas› yapmak, na, kuzey ve güney aras›nda iklimsel farkl›l›kla- • Su ürünleri üretimini art›rmak, r›n görüldü¤üne ve bu farkl›l›klar›n biyolojik ve • Kent çevresindeki tafl ocaklar›n›, maden alan- habitat çeflitlili¤ine yans›d›¤›na dikkat çekerek lar›n› ve enerji hammaddesi kaynaklar›n› “ko- ‹stanbul metropolünün co¤rafyas›n› k›r›lgan bir runacak” veya “önemsiz” rezerv alanlar› ayr›- yap› olarak tan›mlamaktad›r. Bu kapsamda met- m› yaparak s›n›flamak ve bunlar›n yönetimini ropolün sürdürülebilir bir biçimde geliflmesi planlamak. için öncelikle kentin kuzeye do¤ru geliflmesinin önlenmesi ve do¤u-bat› do¤rultusunda, s›çra- ‹stanbul Çevre Düzeni Plan›’n›n turizm mal› olarak büyümesi plan›n temel ilkesi olarak stratejileri aras›nda yer alan “Mavi - Yeflil Kaç›fl” benimsenmektedir. stratejisi ise ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›, Plan›n “Mekânsal Geliflmeyi Sürdürülebilir Marmara k›y›lar› ve Bo¤aziçi k›y›lar›n›n sundu- Çevre ‹lkelerine Göre Yönlendirmek” strateji- ¤u farkl› k›y› kültürleri ile “kuzey ormanlar›”n›n si17 aras›nda afla¤›da yer alanlar, özellikle ‹stan- günübirlik kullan›m›na temellenmektedir. Plan-
20 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME da kentlinin günlük yaflam stresinden kurtulma- tirilmesi için ekolojik sürdürülebilirli¤i esas s›na yönelik olarak bu do¤al alanlardaki günü- alan “Tar›m ve Turizm Eylem Planlar›”n›n birlik rekreasyonel kullan›m olanaklar›n›n gelifl- haz›rlanmas› temel strateji olarak önerilmek- tirilmesi, eko-turizm temelli bir turizm anlay›- tedir. Turizm plan›nda geleneksel dokular›n fl›yla bütünlefltirilmesi öngörülmüfltür. Do¤u korundu¤u köylerde pansiyonculuk, ekolojik yakas›nda Beykoz ve fiile, bat› yakas›nda Sar›yer tar›m, do¤a ve kültür turizmi bütünleflmesi- ve Çatalca’n›n k›y›lar› ve orman içi köyleri bu nin temel eksen olarak al›nmas› öngörülmek- konuda potansiyeli yüksek bölgeler olarak sap- tedir. Bu kapsamda yönetsel, mekânsal ve fi- tanm›flt›r. nansal uygulama araçlar› gelifltirilerek yerel 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Plan› te- yat›r›mc›lar› yönlendirmek ve genç nüfusu bu mel stratejileri kapsam›nda haz›rlanan sektörde e¤itmek temel uygulama araçlar›d›r. 1/25.000 ölçekli ‹stanbul Naz›m Plan› çal›fl- Ayr›ca yerel ekonominin kalk›nmas› için gele- malar›nda Beykoz ve fiile ilçeleri, “Anadolu Ya- neksel kültür ürünlerinin yeniden canland›r›l- kas› Kuzey Alt Bölgesi” olarak birlikte ele al›n- mas›, festival ve spor aktivitelerinin düzenlen- m›fllard›r.18 Bu planlamada bölgenin do¤al, ta- mesi önemli araçlar olarak önerilmektedir. rihî, kültürel de¤erlerinin ve potansiyellerin sür- Tar›m plan›n›n ana ekseni ise bölge ekolojisi- dürülebilirli¤inin sa¤lanmas› ve öncelikle yerel ne uygun, rekabet gücü yüksek ürünlerin tefl- iflgücünün istihdam edildi¤i bir ekonomik mo- vik edilmesi ve bunun, üretiminden pazarlan- del ile kalk›nd›r›lmas› vizyonu benimsenmifltir. mas›na kadar her aflamas›nda yerli nüfusun et- Bu vizyon kapsam›nda fiile ilçesi özelinde kin olmas›na dayanmaktad›r. Bu planda da gelifltirilen temel amaçlar afla¤›daki gibi özetle- nüfusun e¤itilmesi en önemli uygulama arac› nebilir: olarak gelifltirilmektedir. • K›rsal ve kentsel alan›n yaflam kalitesinin • K›rsal ekonomik kalk›nman›n gerçekleflmesi art›r›lmas› amac›na yönelik olarak program için alternatif sektörler olan tar›m ve turizmin ve bütçe çal›flmalar›n› içeren planlar›n haz›rlan- gelifltirilmesi ve yan› s›ra ekolojik yap›n›n sür- mas› önerilmektedir. Ulafl›m, kanalizasyon bafl- dürülebilirli¤inin sa¤lanmas›, ta olmak üzere e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinin • K›rsal ve kentsel alan içinde yaflam kalitesinin eksiklikleri tespit edilmifl olup standartlara uy- art›r›lmas› ve sosyal hizmetlere eriflimin kolay- gun hale getirilmesi gerekmektedir. Bu altyap› laflt›r›lmas›, eksiklikleri tamamlanmad›¤› takdirde, özellikle • Orman alanlar› ve içme suyu havzalar›n›n ko- genç nüfusun bölgede yaflamas›n› teflvik etmek nut baflta olmak üzere yap›laflma bask›s›ndan mümkün olmad›¤› gibi tar›m ve turizm sektör- korunmas›, lerindeki yat›r›mlarda da amaçlananlara ulafl›la- • Köylerde tarihî, kültürel, do¤al de¤erlerin ko- mayacakt›r. Bu yat›r›mlar›n afla¤›da aktar›lacak runmas› için ve k›rsal strüktüre ayk›r› geliflme- olan alt bölgelerin (küme) merkez köylerinde lerin önlenmesi, gerçekleflmesi ve hizmetin bu köylerden çevre- • Maden iflletmelerinin bölgenin do¤al de¤er- ye da¤›t›m› öngörülmektedir. lerine ve yerleflim alanlar›na vermekte oldu¤u • Orman alanlar› ve içme suyu havzalar›n›n zararlar›n en aza indirgenmesi, yap›laflma bask›s›ndan korunmas› konusu- • ‹stanbul do¤u yakas› kat› at›k depolama alan›- nun ‹stanbul genelinde ele al›nmas› gerekli- n›n bölgenin do¤al de¤erleri ve yerleflim alan- dir. Yukar›da 1/100.000 ölçekli plan›n temel lar› üzerindeki etkilerinin engellenmesi. yaklafl›mlar›nda buna iliflkin çeflitli öngörüler vard›r. fiile bölgesindeki temel problem olan 2006’n›n a¤ustos ay› içinde onaylanan orman alanlar› içinde kalan maden ocaklar› 1/100.000 ölçekli ‹stanbul Çevre Düzeni Pla- hakk›nda gelifltirilen stratejiler afla¤›da maden n›’n›n temel kararlar› kapsam›nda 1/25.000 öl- alanlar› bafll›¤› alt›nda ele al›nmaktad›r. Su çekli naz›m plan çal›flmalar› bugünlerde tamam- toplama havzalar›nda kalan tafl›nacak köyler lanmak üzeredir. Beykoz ve fiile Alt Bölgesi ise fiile’nin ekolojik tar›m ve turizm potansi- planlama çal›flmalar›nda yukar›daki amaçlar çer- yeli en yüksek köyleridir. Fakat ‹stanbul’a iç- çevesinde gelifltirilen stratejiler aras›nda en te- me suyu temin etme hedefine yönelik olarak mel olanlar› s›ralamak gerekirse: bu köyler Çevre Düzeni Plan› çal›flmalar› ön- cesinde planlanm›fl ve istimlâk program›na • K›rsal kalk›nman›n temeli olarak kabul al›nm›fllard›r ve fiile Plan› için veri teflkil et- edilen tar›m ve turizm sektörlerinin gelifl- mifllerdir.
mimar•ist 2010/2 21 ‹NCELEME
• “Köylerde tarihî, kültürel, do¤al de¤erle- maktad›r. Bu plan›n yerel halk, ilgili kamu ku- rin korunmas› ve k›rsal strüktüre ayk›r› rumlar› ve sivil toplum kurulufllar› ile üretici- geliflmelerin önlenmesi” amac›na yönelik lerin kat›l›m›yla gerçeklefltirilmesi ve uygula- stratejilerin ana ekseninde yap›laflman›n her man›n denetlenmesi gerekmektedir. ölçekte denetlenmesi için planlama ve dene- • ‹stanbul do¤u yakas› kat› at›k depolama tim mekanizmalar›n›n kurulmas› yer almakta- alan›nda çöpün s›v›laflmas› ve trafi¤e getirdi¤i d›r. 5216 say›l› Büyükflehir Yasas› ile 2004 y›- yük baflta olmak üzere bölgenin do¤al de¤er- l›ndan itibaren19 ‹stanbul Büyükflehir Beledi- leri ve yerleflim alanlar› üzerindeki etkilerinin yesi yetki alan›20 içine giren fiile’de hiç plan› engellenmesi için kurumlar aras› iflbirli¤i, te- olmayan köyler oldu¤u gibi özellikle konut mel strateji olarak önerilmektedir. ‹stanbul bask›s›na maruz kalarak denetimsiz olarak Büyükflehir Belediyesi ve Çevre ve Orman Ba- planlanm›fl ve yap›laflmaya aç›lm›fl k›y› köyleri kanl›¤› iflbirli¤inde haz›rlanacak uygulama de bulunmaktad›r. Tüm köylerde21 gerçek- plan ve program› ile bu sorunun çevre etkisi- lefltirilecek mekânsal planlama çal›flmalar›nda nin düzenli olarak denetlenmesi flartt›r. mevcut k›rsal yap›laflma dokusunun ve do¤al çevrenin korunmas› için güçlü denetim meka- Yukar›da s›ralanan fiile Naz›m Plan›’n›n te- nizmalar›na gereksinim bulunmaktad›r. Bu mel amaçlar›na yönelik stratejilerin 79.080 denetimin içinde yerel halk›n bulunmas› ise ha.l›k bir alanda ve 57 köy yerleflimi ile fiile, A¤- stratejik planlaman›n temel araçlar›ndan biri va gibi iki kentsel merkezde sa¤l›kl› olarak yürü- olarak önerilmektedir. Bu kapsamda plan›n tülebilmesi için planda “küme” olarak tan›mla- önerdi¤i kümeler ve küme merkezleri sadece nan alt bölgeler önerilmektedir. Bu alt bölgeler ekonomik yap›n›n düzenleyicisi olmakla de- co¤rafi, ifllevsel ve sosyoekonomik aç›lardan ¤il, ayn› zamanda mekânsal organizasyonun benzerlik gösteren köylerin bir araya geldi¤i kü- geliflmesini yönlendirmekle de yükümlüdür- meleri tan›mlamaktad›r. Her küme için yukar›- ler. da tan›mlanan ifllevleri yüklenen merkez köyler • Maden iflletmelerinin bölgenin do¤al de- önerilmektedir (fiekil 3). Bu köylerin seçiminde ¤erlerine ve yerleflim alanlar›na vermekte ulafl›m, nüfus ve donat› kriterleri kullan›lm›flt›r. oldu¤u zararlar›n en aza indirgenmesi ko- Bu kapsamda Anadolu Yakas› Kuzey Alt Bölge- fiekil 3. ‹stanbul Do¤u nusunda ekonomik de¤eri yüksek madenler si 11 kümeye ayr›lm›flt›r. 1, 2, 3 ve 11 no.lu kü- Yakas› Kuzey Kesimi ile s›n›rl› olmak üzere maden alanlar›n›n yer- meler Beykoz ilçesi bütününü; 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 Kümeler ve Küme Merkezleri (Kaynak: ‹BB - leflmelere, su havzalar›na ve orman alanlar›na no.lu kümeler fiile ilçesi bütününü kapsamakta- ‹MP - Kültür Endüstrileri olan mesafelerinin s›n›rland›r›lmas›, üretimi d›r. 10 no.lu küme ise Ümraniye ilçesine ba¤l› Kültür ve Turizm Grubu, biten maden alanlar›n›n tekrar do¤aya kazan- Ömerli ilk kademe belediyesi ile Alemda¤ ilk 2007, fiile ‹lçesi 1/25.000 d›r›lmas›, maden tafl›mac›l›¤›n›n k›sa, orta ve kademe belediyesine ba¤l› Hüseyinli, S›rap›nar ve 1/5000 Ölçekli Naz›m Plan Çal›flmas› Analitik uzun vadeli planlar ile düzenlenmesi bafll›kla- ve Refladiye köylerinden oluflmaktad›r. Dolay›- Etüt ve Sentez Raporu). r› alt›nda bir yönetim plan›na ihtiyaç bulun- s›yla;
• 1 no.lu küme, Beykoz Kentsel Alan› Kümesi, • 2 no.lu küme, Kentsel Bask› Alt›ndaki Köyler ile Bal›kç› Köyleri Kümesi, Akbaba Köyü, • 3 no.lu küme, Beykoz’da Do¤a Turizmi ve Ekolojik Tar›m›n Gelifltirilece¤i Küme, Mah- mut fievket Pafla ve Cumhuriyet Köyü, • 4 no.lu küme, fiile Bat› Sahil Kümesi, Sahil- köy, • 5 no.lu küme, fiile Merkez ve Çevresi Küme- si, Ahmetli Köyü, • 6 no.lu küme, Do¤u Sahil Kümesi, Karaca- köy, • 7 no.lu küme, ‹saköy ve Kabakoz Havzalar› Kümesi, Göçe Köyü, • 8 no.lu küme, Darl›k Havzas› Kümesi, De¤ir- mençay›r› Köyü ve Teke Köyü, • 9 no.lu küme, fiile’de Do¤a Turizmi ve Eko-
22 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME
lojik Tar›m›n Gelifltirilece¤i Küme, Üvezli rinin; süreklili¤i olan, iyi tasarlanm›fl ve tutarl› Köyü, projeler üzerinden kurulmas› baflar›n›n ön ko- • 10 no.lu küme, Ömerli Havzas› Kümesi, fluludur. • 11 no.lu küme, Elmal› Havzas› Kümesi olarak adland›r›lmaktad›r. ‹clal Dinçer, Doç. Dr. YTÜ Mimarl›k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü
*** Zeynep Enlil, Doç. Dr. YTÜ Mimarl›k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü
Plan›n uygulama sürecinde kullan›lacak Notlar: araçlar ise; “yasal ve kurumsal araçlar”, “teknik 1. Bu yaz›n›n bir versiyonu 12. Ulusal Bölge Bilimi / Bölge Planlama Kongresi’nde sunulmufl ve Bölge Biliminde ve fiziki araçlar”, “ekonomik araçlar” ile “kapa- Yeni Yaklafl›mlar Bildiriler Kitab› içinde yay›mlam›flt›r: site gelifltirme ve sosyal sermaye yaratmaya yö- Dinçer, ‹. ve Z. Enlil (2007) “Metropol Çeperindeki K›rsal Alanlar›n Planlanmas›nda Yenilikçi Yaklafl›mlar”, 12. nelik araçlar” olmak üzere dört ayr› bafll›kta ele Ulusal Bölge Bilimi / Bölge Planlama Kongresi, Bölge al›narak önerilmektedir. Bunlar aras›nda özel- Biliminde Yeni Yaklafl›mlar Bildiriler Kitab›, 25-26 Ekim 2007, ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi ‹stanbul, s.19-30. likle sonuncu araç stratejik öneme sahiptir. Ye- 2. Bu konuda bkz: L. Albrechts, P. Healey and K. rel halk›n ekolojik tar›m ve turizm alanlar›nda Kunzmann (2003) “Strategic Spatial Planning and kapasitelerinin gelifltirilmesine yönelik prog- Regional Governance in Europe”, Journal of the American Planning Association, Vol.69, No.2; L. Albrechts (2004) ramlar uygulanmad›¤› takdirde plan›n di¤er ka- “Strategic (spatial) planning re-examined”, Environment rarlar›n›n gerçekleflme olas›l›¤› ortadan kalka- and Planning B: Planning and Design, Vol 31: 743–758; cakt›r. Bu araçlar›n her biri için ayr› ayr› olmak ve P. Healey (1998) “Building Institutional Capacity Through Collaborative Approaches to Urban Planning”, üzere e¤itim, teflvik, uygulama, denetim ve ön- Environment and Planning A, Vol.30, No.9. lem etaplar› tasarlanm›flt›r. Bu sistem, stratejik 3. LEADER+ (Liason Entre Actions pour le Développement planlaman›n bir gere¤i olarak iletiflim içerisinde de L’Economie Rurale - links between actions for the development of the rural economy - k›rsal ekonominin bir arada çal›flmas› gerekli görülen temel aktör- geliflmesi için birbiriyle ba¤lant›l› faaliyetler) Ayr›nt›l› bilgi leri ve etkin olmalar› beklenen etaplar› içermek- için bkz: http://europa.eu.int/comm/agriculture/rur/ leaderplus/pdf/library/methodology/139_en.pdf içinde tedir. K›rsal Alanda ‹flbirli¤i ve Örgütlenme Özel ‹htisas Bu çal›flma “k›rsal alanlar›n yeniden canlan- Komisyonu Raporu: http://plan9.dpt.gov.tr/oik16_1_ d›r›lmas›” ve “sürdürülebilirlik ilkeleri do¤rul- kirsalisbirligi/Rapor_05_04_2006.doc 4. Ayr›nt›l› bilgi için bkz: http://www.avrupa.info.tr/AB_ tusunda gelifltirilmesi” temalar›na ba¤l› kal›na- Mali_Destegi/2007_Sonrasi,2007_Sonrasi.html?Language rak yenilikçi planlama yöntemlerinin denenme- ID=1 ye çal›fl›ld›¤› bir çerçevede gerçeklefltirilmifltir. 5. Country Agency için: http://www.countryside.gov.uk/ LAR/archive/crc/index.asp Ancak, unutmamak gerekir ki: Natural England için: http://www.naturalengland. • Politika ve düzenlemelerde iç tutarl›l›klar ol- org.uk/ DEFRA ve Rural Development Service için: mad›¤› takdirde, stratejiler aras› bütünleflme http://www.defra.gov.uk/rds/ sa¤lanamaz ve yat›r›mlar heba edilmifl olur. 6. Bu konuda ayr›nt›l› bir çal›flma için bkz: DPT (2006) • Küme olarak tan›mlanan ifllevsel birimler ve K›rsal Alanda ‹flbirli¤i ve Örgütlenme Özel ‹htisas Komisyonu Raporu ve DPT (2006) Ulusal K›rsal merkez köyler sistemi kurulmad›¤› sürece k›r- Kalk›nma Stratejisi. sal kalk›nman›n tüm bölgelere yay›lmas› ve 7. http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/strateji/UKKS.pdf kentsel yaflam kalitesinin artmas› sa¤lanamaz 8. K›rsal alanlar› ulusal ekonomilerle entegre olma ve do¤al çevrenin kontrolü gerçeklefltirile- derecesine göre s›n›fland›ran bir çal›flma için bkz: http://www.zmo.org.tr/etkinlikler/abgst03/10.pdf mez. Bu ise yönetimsel bir reformun ne denli 9. fiile ve Beykoz’u kapsayan naz›m plan çal›flmalar› ‹BB- gerekli oldu¤una iflaret etmektedir. ‹MP kapsam›nda Kültür Endüstrileri Kültür ve Turizm • K›rsal yerleflmelerdeki mekânsal geliflmenin Grubu taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Grup, yazarlar›n dan›flmanl›¤›nda Evrim Özkan, Senem Kozaman, Zeynep plan›n öngördü¤ü do¤a ile uyumlu ve gele- Özdemir, Evren Oral, Serkan S›nmaz, Can Okman ve neksel dokulardan referans alarak gelifltirile- Derya Özkan’dan oluflmaktad›r. bilmesinde de merkez köylerin sorumluluk 10. Alan büyüklü¤ü 79.080 ha. olup ‹stanbul il bütününün % 15’ini kapsamaktad›r. 2000 y›l› toplam yüklenmesi, kat›l›ml› bir yönetim modeli ile nüfusu ise yaklafl›k 37.000’dir ve ‹stanbul nüfusunun % mümkündür. 0,4’üdür. • Orman alanlar›n›n ve su havzalar›n›n korun- 11. ‹BB - ‹MP - Kültür Endüstrileri Kültür ve Turizm Grubu (2007) fiile ‹lçesi 1/25.000 ve 1/5000 Ölçekli Naz›m mas›, maden iflletmelerinin denetlenmesi ise Plan Çal›flmas› Analitik Etüt ve Sentez Raporu. kurumsal ve bütünleflik bir yönetim modeli- 12. ‹stanbul Orman Bölge Müdürlü¤ü (2005) fiile Orman nin gelifltirilmesini gerektirmektedir. Köylerinin Demografik Bilgileri Raporu. • Kamu ve özel sektör ile üniversiteler ve sivil 13. ‹lçe bütününde fiile kent merkezi, köyler ve ikinci konut yerleflmeleri ile toplam yerleflik alan 2111 ha.d›r. ‹lçe toplum örgütleri aras›nda kurulacak iflbirlikle- alan›n›n çok büyük olmas› nedeniyle % 2,7’ye karfl›l›k gelen
mimar•ist 2010/2 23 ‹NCELEME
bu büyüklük, Pendik veya Bahçelievler ilçelerinin yerleflik Design, Vol.31, s.743-758. alanlar›na yak›nd›r. • Devlet Planlama Teflkilat› (2006) K›rsal Alanda ‹flbirli¤i 14. fiile ilçesi s›n›rlar› içinde 28 Ocak’ta 457 kifli çal›flmakta ve Örgütlenme Özel ‹htisas Komisyonu Raporu (May›s ve y›lda 3.250.000 ton üretim yapmaktad›rlar. Bu de¤er, 2007’de ziyaret edildi): ‹stanbul toplam›n›n % 4,2’sine karfl›l›k gelmektedir. http://plan9.dpt.gov.tr/oik16_1_kirsalisbirligi/ Ayr›nt›l› bilgi için bkz: ‹BB - ‹MP - Kültür Endüstrileri • Devlet Planlama Teflkilat› (2006) Ulusal K›rsal Kültür ve Turizm Grubu (2007) fiile ‹lçesi 1/25.000 ve Kalk›nma Stratejisi (May›s 2007’de ziyaret edildi): 1/5000 Ölçekli Naz›m Plan Çal›flmas› Analitik Etüt ve http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/strateji/UKKS.pdf Sentez Raporu. • Ertek, A., Evren, N. (2005) Bir co¤rafi mekân analizi: fiile ilçesi, Güven Yay›n, ‹stanbul. 15. ‹stanbul’un orta vadeli içme suyu ihtiyac›n› karfl›lamak • Healey, P. (1998) “Building Institutional Capacity amac›yla gelifltirilen Yeflilçay Projesi, A¤va yöresindeki Through Collaborative Approaches to Urban Planning”, Göksu ve Çanak dereleri sular›n›n Ömerli’ye aktar›lmas›n› Environment and Planning A, Vol.30, No.9. içermektedir. Melen Projesi’nin su kayna¤› ise ‹stanbul’un • ‹stanbul Orman Bölge Müdürlü¤ü (2005) Orman 180 km. do¤usundaki Melen Çay›’d›r. Köylerinin Demografik Bilgileri Raporu, (ço¤altma). 16. ‹BB (2006) ‹stanbul Çevre Düzeni Plan› Özet Rapor, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi - ‹stanbul Metropoliten s.75-78. Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi (2006) ‹stanbul 17. Di¤er stratejiler; I. Güçlü ve Rekabetçi Bir Ekonomik Çevre Düzeni Plan› Özet Raporu (ço¤altma). Büyüme Sürecini Yakalamak; II. Sosyal Adaleti ve Kentsel • ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi - ‹stanbul Metropoliten Bütünleflmeyi Sa¤lamak; IV. Kentin Yönetimini Stratejik Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi - Do¤al Yap› Orman Planlama ‹lkelerine Göre Yeniden Yap›land›rmak. Ayr›nt›l› Alanlar› ve Ekoloji Araflt›rma Grubu (2005) Ekolojik Yap›, bilgi için bkz: ‹BB (2006) ‹stanbul Çevre Düzeni Plan› Biyolojik Yap› ve Ekolojik De¤erler Analizi (ço¤altma). Özet Rapor, s.122-133. • ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi - ‹stanbul Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi -Tar›m Alanlar› ve 18. Planlama çal›flmas›nda di¤er alt bölgeler: Anadolu Toprak Araflt›rma Grubu (2006) fiile Köylerinin Do¤al Yakas› Güney Alt Bölgesi, Merkez (M‹A) Alt Bölgesi, Tar›m ve Alternatif Turizm E¤itim ve Uygulamalar› ile Avrupa Yakas› Kuzey Alt Bölgesi, Göller Aras› ve M‹A K›rsal Kalk›nmas› Projesi Raporu (ço¤altma). Etkileflim Alan› Bölgesi ve Bat› Geliflme Alan› (Silivri) Alt • ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi - ‹stanbul Metropoliten Bölgesi’dir. Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi - Kültür Endüstrileri 19. Yasa, 23 Temmuz 2004 tarihli Resmî Gazete’de Kültür ve Turizm Grubu (2007) fiile ‹lçesi 1/25.000 ve yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. 1/5000 Ölçekli Naz›m Plan Çal›flmas› Analitik Etüt ve 20. 3030 say›l› Yasa ile 183.100 ha. olan ‹stanbul Sentez Raporu (ço¤altma). Büyükflehir Belediyesi’nin yetki alan› 5216 say›l› Yasa ile il s›n›rlar›na geniflletilince 534.910 ha.a yükselmifltir. Ayr›nt›l› bilgi için bkz: http://www.ibb.gov.tr/tr- TR/Kurumsal/YonetimSemasi/ 21. 5216 say›l› Yasan›n 3. f›kras›nda “... Bu s›n›rlar içinde kalan köylerin tüzel kiflili¤i sona ererek mahalleye dönüflür. (...) Orman köylerinin tüzel kiflili¤i devam eder. Ancak ormanlarla ilgili di¤er kanun hükümleri sakl› kalmak üzere bu köyler imar bak›m›ndan Büyükflehir Belediyesinin mücavir alan› say›l›rlar” denilmektedir.
Kaynakça: • Albrechts, L., P. Healey; K. Kunzmann (2003) “Strategic Spatial Planning and Regional Governance in Europe”, Journal of the American Planning Association, Vol.69, No.2. • Albrechts, L. (2004) “Strategic (spatial) planning re- examined”, Environment and Planning B: Planning and
Innovative Approaches to the Planning of Rural Areas at the Metropolitan Periphery
It is usually envisaged that the mega cities of developing countries will further expand to the detriment of the rural areas and the countryside. Innovative planning approaches, which support a more sustainable development of small and medium sized cities and the protection of the rural environments as opposed to the existing trend of unleashed sprawl, are proposed by various institutions. Among these, strategic spatial planning that builds upon the pillars of participation, collaboration, cooperation and negotiation stand out as an important approach in a highly competitive world marked by great uncertainty. This article analyzes the district of fiile, an area at the periphery of Istanbul, which is not only under the pressure of rapid urban sprawl but, at the same time, faces population loss as a result of a receding rural economy. Taking into account rural development strategy documents of the EU and Turkey, this article discusses the preconditions of development and regeneration of fiile and explores the possibilities of sustainable rural development in Turkey through innovative planning approaches.
24 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME Milano Merkezi’ndeki Alt› Yeni Mimari Oluflum ‹brahim Ataç
ilano ‹talya’n›n ve Avrupa’n›n en zengin Arengario Saray›’na Yeni ‹fllev - Novecento MMkentlerinden biridir. Otomotiv, tasar›mc›- Müzesi l›k ve moda sektörü flehrin en önemli gelir kay- Mimar: Italo Rota na¤›d›r. Özellikle Paris, Londra ve New York gi- Arengario Saray›, Katedral Meydan›’n›n flu anda bi dev metropollerle beraber modada en önemli en gösteriflsiz olan taraf›nda kalan ve s›k›nt›l› merkezlerden biridir. Bu nedenle modern mi- geçmiflini hâlâ yenememifl olan, ancak genel marinin de tüm konservatif Milanolulara ra¤men meydan›n mekanizmas› içindeki hassas konu- geliflmesini sürdürdü¤ü bir kenttir. Lombardi- munu her zaman korumufl olan çok süslü bir ya’n›n baflkenti ve ulafl›m merkezidir. Kentin binad›r. Ünlü Vittorio-Emanuele Galerisi’nin prestij sahibi kültürel gelenekleri; say›s› dörtten karfl›s›nda, Katedral Meydan›’n›n di¤er yan›nda fazla olan üniversiteleri (üç mimarl›k fakültesi), yer alan iki Arengario yap›s›, Diaz Meydan›’na Müzik Konservatuar›, Güzel Sanatlar Akademi- geçifli vurgulamaktad›r. Kraliyet Saray›’n›n si, La Scala Tiyatrosu, ünlü sanat galerileri ve önündeki düzensiz biçimli meydan Arengario kütüphanelerine emanet edilmifltir. Milano ayr›- yap›lar›n›n solunda kal›r. Neo-klasik üslupta ya- ca, ‹talyan bas›n yay›n›n›n da baflkentidir. p›lm›fl olan saray, say›s›z ça¤dafl sanat objesini Kentin merkezinde dünyan›n en büyük Go- sergileyen Katedral Müzesi’ne ev sahipli¤i yap- tik katedrali olan Duomo, dünyan›n en eski maktad›r. Bugün Kraliyet Saray› olarak bilinen al›flverifl merkezlerinden biri olan Galleria Vit- bina, 18. yüzy›l Milano’sunun en güzel mimari- torio Emanuele II ve dünyan›n en önemli ope- lerinden biriydi. Burada bulunan orijinal yap› ra binalar›ndan La Scala bulunur. s›ras›yla Viscontiler ile Sforzalara, daha sonra da Geçmiflin artistik gerçe¤inin yan› s›ra Mila- ‹spanya ile Avusturya valilerine ev sahipli¤i yap- no, modern kent plan› ile övünç duymaktad›r. m›flt›r. Avusturyal›lar devrinde, La Scala Opera- Modern binalar, özellikle Piazza Cavour, Via s›’n› tasarlayan Mimar Giuseppe Piermarini ta- Turati, 30 küsur katl› Piazza della Repubblica raf›ndan 1771-78’de bugünkü görünümüne ve çevresinde yeni ifl merkezleri kurulmakta dönüfltürülmüfltür. olan 36 katl› Pirelli Gökdeleni’nin bulundu¤u Arengario Saray›’n›n Novecento Müzesi’ne Piazza Duca d’Aosta’da görülebilir. (1900’ler Ça¤dafl Sanatlar Müzesi) dönüfltürül- Duomo Meydan› ile Duca d’Aosta Meydan› mesinin, tarihî kapsama ait tüm içeri¤in bir dü- aras›nda yer alan Milano Merkezi’nde yeni tem- zene göre s›raland›r›larak mekânlar›n kullan›m›- Milano Merkezi (hava sili kurum yap›lar›, müzeler, oteller ve istasyon- n› eniyileyen ve tüm binalar ile kurumlara güçlü fotograf›). lar gibi turizm yap›lar› ve ulafl›m yap›s› projeleri bulunmaktad›r. Kentsel planda Milano Merke- zi’nin bofllu¤u olan en büyük alan Garibaldi- Repubblica’n›n geri taraf›, yar›m yüzy›l boyunca köhne ve terk edilmifl kalm›flt›. Katedral ve Sta- zione Centrale gibi iki kartpostal an›t› aras›nda- ki mesafe çözülmüfltür. Manzoni Caddesini çap- raz›na kat eden fl›k mahalle, genifl caddeler, çi- çekli alanlar ve da¤›n›k yüksek binalar› ile Re- pubblica Meydan›’ndan sonra yavafl yavafl kay- bolmaya bafllamaktad›r. Burada, geçen demiryo- lu hatt› ile iki tren istasyonu gibi her üç Milano metropolitan hatt›n›n bir araya gelmesi, ek bir de¤er gibi var olmakta ve elli y›lda tamamlanan ikinci s›n›f yap›n›n yerine geçmektedir.
mimar•ist 2010/2 25 ‹NCELEME
ve çekici bir görünüm sa¤layacak lineer bir mü- yon alan›n›n bafllang›c›n› tan›mlayan an›tsal alan ze sistemi oluflturulmas› gibi iki ana amac› bu- Sala delle Colonne’a ve panoramik olarak Ka- lunmaktad›r. Böylece Milano kültürüne öncelik- tedral Meydan›’na bakan terasa eklenmifltir. li bir konum sa¤lanacakt›r. Kule yap›s›n›n tü- Rampa ile sar›lm›fl ve girifl kat›ndan yukar› do¤- müyle abart›l› olarak ayd›nlat›lan ve 50’li y›llara ru yükselen bombeli hacme, bilgilendirme sa- ait arkadlar›n oluflturdu¤u düfley mekân›nda spi- lonlar› ile de¤iflik ölçülerde sergileme alanlar› ral biçimli düfley bir rampa sistemi yap›lm›flt›r. yerlefltirilmifltir. Bu spiral rampal› sistem, 50’li y›llarda yar›m ‹lk bölümün içinde Kraliyet Meydan› üze- katlarla hafifletilmifl olan kulenin düfley alan›n- rinde yer alan ve katedrale bakan panoramik te- da, kentsel seviyeye kenetlenmifl müze koleksi- ras, asl›nda bir kafeterya gibi kamu mekân› ola- rak serbestçe kullan›labilmektedir. Binan›n uzun kolu içinde ana sergileme galerileri yer al›r. Görsel aç›dan kaybolan strüktürlerle kent içi avlu vurgulanmakta, saçak düzeyleri ile de ortaya ç›kar›lmaktad›r. Kamusal meydan›n bir kubbe ile örtülmesi, karfl›da kalan Kraliyet Sara- y›’n›n 15. yüzy›la ait cephesine do¤ru iki yeni sergileme düzeyinin daha oluflturulmas›na ola- nak sa¤lam›flt›r. An›tsal kulenin taçland›rma at- mosferi içinde 2010 y›l›na kadar Lucio Fonta- na’n›n koleksiyonu ile yak›n zamanda restore edilmifl büyük bir freskin öngörüntüleri yer al- maktayd›.
La Scala Tiyatrosunun Restorasyonu ve Duomo Meydan›’ndan Yenilenmesi Krall›k Saray›. Mimar: Mario Botta Saray›n kule binas›. Milano’daki Teatro alla Scala (veya La Scala) ad›yla tan›nan opera, dünyan›n en ünlü opera Kraliyet Saray› kulesine binalar›ndan biridir. La Scala’n›n sezonu, gele- ç›k›fl. neksel olarak her y›l 7 Aral›k’ta kentin koruyucu azizi olan Sant Ambrogio’nun do¤um gününde aç›l›r. La Scala Tiyatrosu ilk defa 3 A¤ustos 1778’de aç›ld›. Tiyatronun orijinal yap›s› 1907- de bugünkü seyirci kapasitesine ulaflt›r›larak ye- nilendi. 1943’te ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda bombalanarak büyük hasara u¤rad›. Yeniden es- kisi gibi infla edilerek 11 May›s 1946’da flef Ar- turo Toscanini’nin yönetti¤i, soprano Renata Tebaldi’nin solisti oldu¤u bir konserle aç›ld›. Tiyatro, yenileme nedeniyle 19 Ocak 2002 ile 7 Aral›k 2004 tarihleri aras›nda kapal› kald›. Opera kumpanyas› da, bu süre içinde Pireli-Bi- cocca endüstri alan› içindeki, kent merkezine 7,5 km uzakl›ktaki yeni Teatro degli Arcimbol- di’ye tafl›nd›. Tutucu kesim tarihî detaylar›n bozulaca¤›n- dan korktu¤u için, ünlü ‹sviçreli mimar Mario Botta’n›n yapt›¤› yenileme projesi çok tart›fl›ld›. Ancak opera kumpanyas› strüktür ve ses kalite- sine yap›lacak iyilefltirmelerden çok etkilendi¤i- ni ›srarla savununca Botta’n›n projesini gerçek- lefltirmekte hiçbir engel kalmad›. A¤›r k›rm›z› hal›lar›n kald›r›lmas› dahi bu ›srar› destekledi. Sahne tamamen yeniden infla edildi ve büyütül-
26 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME müfl bir sahne arkas› daha fazla dekor depola- öngörülerine daha iyi yan›t verebilmek için sah- may› sa¤lamay› ve daha fazla prodüksiyonlar ne kulesinin yüksekli¤i zemine göre +37,80 m. yapmay› sa¤larken, ‹ngilizce, ‹talyanca ve ope- kotuna ç›kar›lm›flt›r. Sahne çukurunda -16,00 ran›n orijinal dilindeki elektronik libretto siste- m.ye varan derinlikte bir hypogeum1 bulunmufl- mi için oturma yerlerine monitörlerin konmas› tur. Sahne kulesinin planlar› arkas›nda kalan alt› teknolojiyi getirdi. Botta’n›n bu son restorasyo- salon, ayn› kulenin kotlar›n› yakalayan prova sa- nunda, oluflan tüm kayg›lara ra¤men eski stile lonlar›d›r. Sahne kulesi hacminin görünüflü ve olabildi¤ince sad›k kal›nd›. En modern sahne sahne arkas› hacimleri birbirlerine iki metre me- tekni¤inin yan› s›ra fuaye ve seyirci salonu safeli paralelyüz olarak iç içe oluflturulmufltur ve 1778’deki orijinal donat› ve süslemeleriyle b›ra- k›ld›. Art›k üç ayr› sahnede ayn› anda prova yap- ma olana¤› da sa¤lanm›fl oldu. Opera binas› 7 Aral›k 2004’te, flef Riccardo Muti’nin yönetti¤i, 1778’deki ilk aç›l›fl›nda sah- nelenen eser olan Salieri’nin Europa riconosci- uta isimli operas› ile yeniden aç›ld›. Yenilemenin maliyeti 61 milyon avro tuttu ve gerisinde ope- ra binas›n›n 2006 y›l›na kadar üstesinden gele- medi¤i dev bir bütçe a盤› b›rakt›. Opera Binas›n›n yeniden yap›lanma gerekli- li¤i, daha aç›l›fl›n ilk y›llar›ndan bugüne kadar süren sürekli yap›lmas› gereken dönüflümler so- nucu olarak ortaya ç›km›flt›. Bu dönüflümler, bi- Filodrammatici Soka¤›. na içi perimetreleri çerçevesinde öndeki Scala Meydan›’ndaki cephelere uyum sa¤layacak bi- La Scala Tiyatrosu’nun Scala Meydan›’ndan çimde gerçeklefltirildi. Ancak bu arada orijinal görünüflü. tipolojik sistem de benzerlikler ve eklemeler ile iç avlu taraflar› anlaml› bir biçimde olsa da, de- La Scala Tiyatrosu’nun ¤ifltirilmek zorunda kald›. Son on y›llarda bu son tekniklerle donat›l› seyirci salonu. yüzden gizli hacim yükselmeleri gerçekleflmiflti. Teknik kurul, büyük ölçüde tiyatro mekanizma- s›n›n taleplerini karfl›lamak zorunda kald› ve en sonunda k›smen de olsa güvenlik sistemlerine uymak zorunlulu¤u ç›kt›. Mimari müdahale, hepsi bir arada, korumac› restorasyon, sahne kulesinin hacmi, Filodram- matici Soka¤› boyunca yer alan servisler ve son olarak da eski banka binas› San Paolo’nun yeri- ne geçecek olan yeni bina önerisi gibi dört bö- lümden oluflmufltur. Korumac› restorasyon, Piermarini Salonu ile 19. yüzy›la ait eski Casino Ricordi’nin bina hac- mi ile ilgilidir. Müze 1913 y›l›nda La Scala Ti- yatrosu ile ba¤l› olan eski Casino Ricordi’nin yerinde merasimle aç›lm›flt›. Bugün opera dal›n- da çok zengin bir sergilemeye sahiptir. Müda- hale, orijinal strüktürün sadece amaca yönelik olarak eklenti bölümlerin ç›kar›lmas› ve rötuflla- r›n yeniden elden geçirilmesini sa¤layacak bir restorasyondur. Tek anlaml› de¤ifliklik, parter bölümündeki döflemenin seyircilerin görüflünü gelifltirmek üzere hafifçe yükseltilmesidir. Sahne kulesi hacmi, müdahaleci yap›y› daha önemli hale getirmektedir. Teknik aç›dan çifte parçadan oluflturulan bir gökdelenin yeni teknik
mimar•ist 2010/2 27 ‹NCELEME
Giuseppe Verdi Soka¤› cepheleri ile uyum için- Eski San Paolo Binas›n›n yerini alacak olan dedir. yeni bina önerisi, arsas› Milano Belediyesi’nin 1956’da toplumun istekleri klasik ve klasik mülkü olmad›¤›ndan, ilk proje evresinin uygu- öncesi stiller yönünde geliflmiflti. Zaten ikinci lanmas›nda do¤rudan bir bölümü olamad›. An- Dünya Savafl›ndan beri, Milano’nun 3200 ka- cak La Scala’n›n ifllevi için çok önemi bulundu- pasiteli Büyük La Scala Tiyatrosu’nun direk- ¤u da yads›namaz; çünkü projede zemin seviye- törleri küçük ölçekteki operalar için yeni bir çö- sindeki sahne arkas› mekânlar›n›, kabinleri ve züm aramaya bafllam›fllard›. Önce hemen sahne son olarak da bir bale prova salonunu içermek- binas›n›n gerisinde büyük primadonnalar›n ara- tedir. balar›n›n park edildi¤i Filodrammatici Soka- ¤›’ndan (amatör aktörlerin soka¤›) bafllan›ld›. Hotel Bulgari’nin Yenilenmesi Küçük bir tiyatro ile ilgili planlar yap›ld› ve befl Mimar: Antonio Citterio ve Ortaklar› y›l sonra 600 kifli kapasiteli La Piccola Scala Ça¤dafl planlar çok seyrek olarak gösterifl niteli- böyle oluflmufltur. ‹çi alt›n yald›zl› süslendi, an- ¤ine sahiptir. Modernite ço¤unlukla kalite ve cak hiçbir barok izi olmamas›na da özen göste- refah fikrini uyand›rmak için tasar›mda abart›l› rilmifltir. Filodrammatici Soka¤› boyunca yer olarak ifle yaramayan mekânlar ve malzemeler alan servisler, sokaktaki siluetin orijinal görünü- kullanmaktad›r. Bulgari Oteli, kat› mekân tasa- müne dönmek üzere çat›lardaki taklitçili¤in ye- r›m› ile zengin atmosfer fantezisi yetene¤i ara- rine geçmifltir. Zeminde Piccola Scala’n›n bu- s›ndaki güç bir dengeyi denemektedir. lundu¤u beflinci soka¤a sahnenin yan mekân› 1950’li y›llar›n bafl›nda Fratelli Gabba Soka- eklenmifltir. Böylece Casino Ricordi’nin arka- ¤›’nda otuzlu y›llar yolunun tasar›m›na ba¤›nt›- s›ndaki avlunun üzeri örtülmüfltür. 19. yüzy›l l› ve uyumlu olarak infla edilen bina, kompozis- kütlesinin örtüsü üzerinde tüm son onlu y›llar- yon grafi¤i gerilimindeki bir konumda, daha fl›k da karma-kar›fl›k biçimde eklenmifl yap›lar y›k›l- bir görünüm ve daha hafif bir cephe yorumu m›fl ve içinde gereksinim duyulan küçük odalar, gerektiriyordu. Komflu tafl binalara tezat olarak kabinler, soyunma odalar› vb. gibi say›s›z servis- cephesi, pencere ve bölme kay›tlar› yeniden ta- lerin yer ald›¤› elips biçimli yeni bir hacim yük- sarlanarak, siyah granit saçaklar eklenerek, mefle seltilmifltir. Çat›lar›n üzerine eklenmifl olan bu rengindeki pencere kasalar› kullan›larak, para- yeni hacim, sahne hacminin yan›na yer alarak petleri, perdeleri ve cephenin yumuflat›lm›fl alt tamamen kendine özgü bir görünüm ile dona- duvarlar›nda binan›n düzensiz görünümüne so- t›lm›flt›r. yut alanlar katan beyaz mermer kaplamalardan yararlanmak, bir deri gibi ifllenmifltir. Bafllang›çtan beri aç›kça önemli olan iliflki, önceden mevcut olan ev-otel kilisesine ait pa- paz toplant› odas›n›n öndeki bahçeye ba¤lant›- s›yd›. Böylece binaya gelenlerin Gabba Soka- ¤›’na daha yak›n olmas› stratejik hale gelmek- teydi. Gelen hemen bahçeyi yeflillik bir çitten görmekte; gelenler avlusunda lobinin dar ve yüksek pencereleri hemen kendini belirtmekte, bronz sundurmal› bir ç›kman›n önündeki yük- sek bir sürme kap› ve saydam camlar iç mekân- lar dizisini önceden kestirmeye yararken, yans›- t›c› camlar neredeyse befl metre yükseklikte bahçeyi aksettirmektedir. 18. yüzy›la ait cephenin iç ve d›fltan uzunlu- ¤unun bitirilmesi, restoran mekân› ile sa¤lan- m›flt›r. Bu mekân kendini d›fl teras ile bahçede belirtmektedir. Zemin kat›n genel mekânlar›n- da granit ile teak a¤ac› dönüflümlü fl›k, ama ge- nelde samimi bir hava yaratmaktad›r. Katlarda, özel ile genel aras›ndaki geçifl s›n›- r›n›, konu¤a bahçe üzerine aç›lan yal›t›lm›fl ve Bulgari Oteli’nin sade güvenli bir alan olan ve Milano’nun merkezin- cephesi ile teras ve bahçe. de inan›lmayacak bir sessizlik sunan kal›n ve
28 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME a¤›r bir girifl kap›s› oluflturur. Odalar›n koyu granit banyolar› bahçeye bakar; kuvvet alan› ya- flama alan›n›n bir parças› haline gelmifltir. En son kattaki Bulgari süit, aç›k, ayn› zamanda ula- fl›lamaz bir alan olarak düflünülmüfltür; yaklafl›k üç metrelik genifl bir balkon-bahçe üzerinden kente bakan abart›l› büyüklükte aç›k bir mekân oluflturarak saydam yüzü korur. Hissedilen, kentsel bir villada yaflan›ld›¤›d›r.
Azize Teresa Medyateki Mimar: Mp2 Mimarlar Ortakl›¤› Azize Teresa Medyatek’i 18. yüzy›la ait Santi Giuseppe e Teresa Barok Kilisesi’nde yer al›r ve ‹talya’daki ilk büyük “kitaps›z” kitapl›kt›r. Moscova Caddesinde’dir. Kilise, 18. yüzy›l orijinli bir Karmelitler Ma- nast›r›’ndan artakaland›r. 1700’lerin sonundan itibaren ‹kinci Dünya Savafl›na kadar mekânlar› Manufacture Tobaccos taraf›ndan kullan›lm›fl- t›r. 1974’ten itibaren Milano Belediyesi’nin mal› olmufl ve 90’l› y›llarda Braidense Milli Kü- tüphanesi’nin büyütülmesi için kullan›lmas› he- deflenmifl, bu fikir 1996’da dijital kitapl›k pro- jesi olarak yerine getirilmifltir. Uygulanan mi- mari, binan›n orijinal strüktürü ile sisteminin özünü de¤ifltirmeden tamamen restore edilme- si biçiminde olmufltur. ‹ç mekânda yerel a¤la birbirine ba¤l› toplam 120 yüksek h›zl› bilgisayar yeri olmak üzere üç seviyede oluflturulmufltur. Grek haç› biçiminde- ki büyük salonun düz döflemesi e¤itmen ile yar- d›mc›lar›n›n gerek duydu¤u genel görüflmelere ayr›lm›flt›r. ‹lk kat uzmanl›k servislerini ve veri bankala- r›na öngörülen yerleri bar›nd›r›r. Bodrum katta Medyatekin, konferans salonu ile ders amfisi yer al›r. Müda- Moscova Caddesi’nden hale d›fl›ndaki ek servisleri ile birlikte bir küpü görünüflü, plan›, küpün kapsar. Bu de¤iflik mekân, 18. yüzy›l görünüflü genel görünümü ve ile kafeterya ve kitapç› dükkân›na yeterince ge- bilgisayar alanlar›. nifl alan sa¤layamayan eski olana bitiflir. Kendi bafl›na küp kütle, medyatekten ba- ¤›ms›zd›r. Ön cepheye bitiflmifl olarak yap› kompleksine, otomobilleri veya Moscova Cad- desi’ndeki yayalar› yönlendiren ilk unsurdur ve bir tür ikinci cephe oluflturur. Arkadaki strüktür serbest çeliktir ve yan cepheleri saydam hale ge- tirerek içeriden kente ve kentten içeriye bak›fl› sa¤lar. Üstte düflük emisyonlu ve serigrafik cam panellerle kapat›lan iç hacim, de¤iflik kotlarda ç›k›fllar› bulunan üç düzeyle oluflturulmufltur. Kademeler kendini, yüksek duvarlarla çevrili gömülü bahçede belirtmekte ve bir manast›r avlusu fikrini ima etmektedir. Biçim ve malzemeleri ile müdahale, eski
mimar•ist 2010/2 29 ‹NCELEME
kontekstten ayr›lmaktad›r; asgari etkili kat›l›- ne dayand›r›ld›. m›yla geçici bir çal›flma hissini uyand›rmaktad›r. Pirelli Gökdeleni, Cesurca yap›lm›fl bir kar- kas, yumuflak geçiflli perde duvar cepheleri ve Pirelli Gökdeleni’nin Restorasyonu bir geminin ucuna benzeyen yukar› do¤ru ince- Mimarlar: Renato Sarno, Group Corvino+Multari len yan cepheleri ile karakterize olmufl bir yap› Pirelli Gökdeleni, ‹talya’n›n ikinci büyük kenti olarak geleneksel y›¤ma biçimi terk eden ilk Milano’nun en yüksek binas› oldu¤u gibi ayn› gökdelenlerden biri olmufltur. Yak›n zamanlara anda da kentin en önemli simgelerinden biridir. kadar ‹talya’daki en yüksek bina olma özelli¤ini 1950’de Pirelli flirketinin baflkan› Alberto Pirel- sürdürmüfltür. Mimarl›k tarihçisi Khan’a3 göre li, ilk fabrikas›n›n 19. yüzy›lda kurulu oldu¤u dünyan›n en fl›k yüksek binalar›ndan ve az olan orijinal yerde bir gökdelen infla edilmesini iste- büyük Avrupa binalar›ndan gökdelen kavram di. Projeyi mimar Gio Ponti ve yard›mc›lar› Pier hazinesine önemli manifestolar vermifltir. Luigi Nervi ile Arturo Danusso haz›rlad›lar. Bü- Projenin kapsam›, an›ta bütünlü¤ünü iade ro yap›s› 1958’de otomobil lasti¤i üreticisi Pi- etmek amac›ndan oluflmufltur. Bu çerçevede yö- relli için yap›ld›2 ve 1960’ta aç›ld›. Bununla bir- netici ofislerinin baz›lar› yenilenmifl, ifllevlerinin likte 1978’den itibaren Lombardia Bölgesi hü- da¤›l›m› ve kolay anlafl›labilirli¤i düzenlenmifl kümetinin resmî binas› oldu. ‹nflas›n›n bitimin- ve yeni destek servisleri eklenmifltir. Uygun bi- de 127,10 m.lik yüksekli¤i ile Avrupa’n›n ikinci çimde mekânlara sayg› gösteren baflka türde bir yüksek binas›yd›. Betonarme olarak yap›ld› ve hiyerarfli yap›lm›flt›r. inflas›nda 60.000 ton çimento kullan›ld›. Hedef olan simgesel düzeyi, Pirelli Gökde- 1956’da inflaat bafllad›¤›nda ‹talya önemli bir leni’nin, Milano’nun merkezi oldu¤u gibi ekonomik kriz patlamas› yafl›yordu. Gökdelenin üçüncü bin y›ldaki, yani kurumun, iflin, kültü- etraf›nda birçok alçak bina yer almaktayd›. rün ve k›yaslaman›n yerinin sa¤lanmas› gibi, 2002 y›l›nda ‹sviçreli bir pilot, Rockwell kimli¤idir. Proje, gelece¤in binas›n›n tasarlan- Commander marka uça¤› ile benzini bitti¤in- mas›nd›r: daha kaliteli çevreyi kazanmay›, ku- den gökdelene çarpt›. Üç kiflinin ölüp 70 kifli- rumsal gösteriler ile (sinema, tiyatro, spor vb.) nin yaraland›¤› kazada bina da a¤›r hasara u¤ra- topluma baz› mekânlar› açmay› ve kaliteli çal›fl- d›. 2004 ilkbahar›na kadar süren genifl kapsaml› may› sa¤lamay› hedeflemifltir. bir onar›m ve yenileme gerektirdi. Restorasyon Bunlar; projenin eski yeni temsil mekânlar›- projesi de bu çerçevede mimarlar Renato Sarno, n›n düzenlenmesi (Fabio Filzi Caddesi’nden gi- Group Corvino ve Multari’ye verildi. Pirelli rifl), baz› mevcut mekânlar›n sistematize edil- Gökdeleni’nin Restorasyon Projesi Gio Ponti mesi ve tamamlanmas› (31. kata bak›fl, oditor- ve Pierluigi Nervi gibi ustalar›n ça¤dafl mimari- yum), dizi mekânlar›n da¤›l›m› ve göreli mima- nin bir an›t› ile ilgili sanat, mimari, teknik ve ri donat›mlar› (ofisler), ola¤and›fl› yerlerin dü- teknolojinin tam bir bütünlefltirilmesi bilgileri- zenlenmesi ve ulafl›m› (kurumlar›n tiyatrosu), köprüler projesine uygun olarak baz› kavram içeri¤i, toplant› mekânlar› (ofis plan›), kesin dü- ¤üm mekânlar›n›n kalite-biçim-malzeme aç›la- r›ndan yeniden elde edilmesi (binaya Duca Gio Ponti’nin ünlü d’Aosta Meydan›n’daki yükseltiden gelifl) gibi gökdeleni. detay çözümlerinde tan›mlanm›flt›r. Uçak çarpmas›ndan sonra Ponti projesini bar›nd›ran üç mimari unsuru gökdelenin görünümü. (gökdelen-yükselti-alçak kütleler) kompozisyo- nun kurum, kongreler, gösteriler, iletiflim ve sergileme gibi ifllevlerinin yeniden elde edilme- siyle ba¤daflt›rmak üzere oluflturulmufltur. Pirelli Gökdeleni’nin volumetrik profilinin ince zarafeti ve bir defal›k biçimsel kusursuzlu- ¤u Milano Stazione Centrale’e inenleri hâlâ tam olarak etkilemektedir. Gökdelenle ilgili ola- rak, “Tamamlanm›fl bir çal›flma” sözleri bizzat Ponti’nin kendi ifadesidir. Nihai sentezin bir örne¤i olarak “mimarisi için bir kristal”dir. 1998’de uluslararas› bir yar›flmada Lombar- diyal› mimarlar oditoryumun geri kazan›lmas›
30 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME projesini (Corvino+Multari) ve 31. kattaki Centrale ‹stasyonu’nun Yenilefltirilmesi manzaral› mekân›n düzenleme projesini (Rena- Mimar: Marco Tamino to Sarno) kazand›lar. Stazione di Milano veya sadece Milano Centra- Restorasyon iflinin tamam›, Pirelli Gökdele- le (Milano Ana ‹stasyonu) Avrupa’n›n en ni’nin Nisan 2002’de yaflam›fl oldu¤u uçak ka- önemli tren istasyonlar›ndan biridir. 1931’de, zas› ile ilgilidir. Bunda üç temel yönlendirici; 1864 y›l›ndan beri var olan, ancak 1906’da aç›- organik görüfl, tam bir koruma ve onarma iste- lan Simplon Tüneli’nin neden oldu¤u büyük ¤ine uygunluk, güvenlik, konfor ve enerji tasar- trafik yüküne dayanamayan Ana ‹stasyon yerine rufu taleplerini karfl›lamak esas olmufltur. geçmek üzere resmen aç›lm›flt›r. Kral III. Vitto- Projenin kapsam ve esas konusu; an›ta tekrar rio Emanuele yap›n›n temelini 1906’da daha bütünlü¤ünü kazand›rmak ve Lombardiya Böl- ortada plan› bile yokken atm›flt›r. Esas inflaata gesi yönetim ofislerinin yerinin, ifllevlerin en iyi ise 1913’te bafllanm›flt›r. da¤›l›m›n› sa¤layarak ve ifllevlerin okunabilirli- Birinci Dünya Savafl›n›n ‹talya’ya getirdi¤i ¤ini, yeni destek servisleri ve teknolojik sistemin ekonomik kriz nedeniyle inflaat çok yavafl ilerle- ikincil de¤iflik hiyerarflileri ile orijinal mekânla- mifltir. ‹nflaat bafllang›çta basit bir yap› olarak r›n ba¤lant› yerlerine sayg› göstererek destekler planlanm›flt›, ancak zamanla daha karmafl›k ve katmakt›r. görkemli bir hale geldi. Özellikle de Benito Pirelli Gökdeleni gömülü kat plan›nda, Mussolini baflbakan oldu¤unda tamamen faflist özellikle oditoryumda, yaklafl›k 1000 m_lik rejimin temsil yap›s› haline dönüfltü. ‹lk ana de- merkezî kongreleri hedefleyen bir mekân bar›n- ¤ifliklikler, tren peronlar›n›n yeni tasar›mlar› ve d›rmaktad›r. Plan›n temel esas›, Gio Ponti’den Alberto Fava taraf›ndan 341 metre uzunlu¤un- ders dinlemektir. Uzun kirifller düflüncesine gö- daki ve 66.500 m2lik bir alan› örten dev çelik rüntüyü ve salonu istila etme karakteristi¤ini kemerlerin yap›lmas›na bafllamak oldu. ‹nflaata korumak aç›s›ndan ve oditoryum ana giriflinin 1925’ten itibaren tekrar devam edilmifl ve istas- genel meydandan verilmesi için karar verilmifl- yon 1931’de ‹talya D›fliflleri Bakan› Costanzo tir. Düflünce aç›s›ndan orijinal projeyle ilgili ola- Ciano taraf›ndan aç›lm›flt›r. rak as›l› bahçede meydan›n ön taraf› boyunca ‹stasyon 2005 A¤ustosundan beri ‹talya’da- küçük bir kesit gerçeklefltirilmesi fuaye ile yolu ki 13 ana tren istasyonunu iflleten Ferrovie del- ba¤lamak için tasar›m›n öngörüsüdür. lo Stato’nun (Devlet Demiryollar›) bir flirketi Pierluigi Nervi’nin salon tasar›m› strüktürle- olan Grandi Stazioni’nin bir bölümü olarak ye- ri, mikroperfore panellerde tavan karfl›t›nda ör- nilenmektedir. tünün taban›nda kirifller aras›nda saklanm›flt›r. Stazione Centrale’nin mimar› Ulisse Stacc-
Centrale’nin Pirelli Gökdeleni’nden görünüflü.
mimar•ist 2010/2 31 ‹NCELEME
hini idi ve yar›flmay› 1912’de kazanm›flt›. çocuklar gibi daha zay›f yolcu kategorilerine ‹stasyonun ön cephesi 200 m. geniflli¤inde kolayl›k sa¤layacak bir flekilde düzeltilecektir. ve yüksekli¤i de 72 m.dir. Bu ölçülerle zama- ‹ç ba¤lant›lar›n yeniden organizasyonunun n›nda rekor sahibi olmufl bir istasyondur. içerdikleri, istasyonun içinden geçen ve istasyo- Bugün tam tan›mlanm›fl bir mimari stili ol- nu Luigi di Savoia ile IV. Novembre Meydanla- du¤u söylenemez. Daha çok art nouveau ve art r› aras›nda ba¤layarak kat eden merkezî bir gü- deco unsurlar›na rastlanmaktad›r. Bununla ilgili zergâh›n yarat›lmas›; peronlar›n bulundu¤u se- olarak Assiro-Milanese üslubundan söz edil- viyedeki yaya bölümlerine götüren yeni asan- mektedir. sörler ile yürüyen merdivenler ve fleritler; met- Milano Centrale ‹stasyonu büyüklük ve tra- ropolitan metro istasyonuna ba¤lant›da yap›lan fik yo¤unlu¤u aç›s›ndan ‹talya’n›n ikinci büyük de¤ifliklik ile istasyonun önünde yerin alt›na gi- tren istasyonudur. Buraya günde 500 tren girer ren yol ve kald›r›mlarla donat›lmas›; taksi du- ç›kar ve Milano metropoliteninin iki yerel tren raklar›n›n vagonlar galerisinden istasyonun yan hatt› da buradan geçer. Yan› bafl›nda demiryol- taraflar›na kayd›r›lmas›; yeni iki cam ve çelikten lar›, de¤iflik otobüs ve tramvay hatt› ba¤lant›lar› revak›n yarat›lmas›; duran otobüslerin, tramvay- ve havaalan› ba¤lant› hatlar› bulunur ve 24 pe- lar›n ve havaalan›na gidecek havayolu servisleri- ronu her gün 320.000 kifliye hizmet verir. Y›lda nin reorganizasyonu; yeralt›nda yaklafl›k 1000 yaklafl›k 120 milyon yolcu bu istasyondan gelir arabal›k yeni bir park alan› yarat›lmas›ndan geçer. Aç›lmas›ndan yetmifl y›l sonra hâlâ de¤ifl- oluflmaktad›r. memifl olan mekânlar› büyük bir hayranl›k Proje, vagonlar galerisinden gelen tafl›t trafi- uyand›rmaktad›r. Ancak art›k kritik bir eskime ¤inin ve köhne ticari yap›lar ile y›llar içinde is- ve belirgin bir yetersizlik gözlenmektedir. tasyonun önündeki mekânlar› iflgal etmifl olan Bugün istasyon, yabanc›lar aç›s›ndan kentsel baz› do¤al olmayan yap›lar›n kald›r›lmas›n› da kontekst d›fl›na itilmifltir. Ortalama geçirgenli¤i önermektedir. art›k kalmam›fl; önündeki genel meydan ile ba¤- Mimari müdahaleler; yeni bir bilet bürosu- lant›s› kesilmifl ve kapanm›flt›r. Tafl›tlar aras› bir nun gerçeklefltirilmesi ve enformasyon ve yar- geçifl veya giriflin reorganizasyonu ve iç mesafe- d›m servisinin, istasyonun de¤iflik düzeylerdeki lerdeki sistemin de¤ifltirilmesi gibi iki fikir mü- de¤iflik mevcut çevresinin yeniden düzenlen- dahaleye esas oluflturmaktad›r: Hedef, bütün- mesi, ticari ve servis ifllevlerinin tekrar organize leflmeye dayal› sistemin toplam verimidir; so- edilmesi; iki yeni çelik ve cam portik yarat›lmas›, nuçta girifller ve mobilite, özellikle de kendi efl- demiryollar›n›n kapal› oldu¤u zamanlarda tren- yas›n› tafl›mak zorunda olan yolcular, yafll›lar ve ler üzerinde teraslar oluflturan yerlerden olufl- maktad›r. Ancak bütün bunlar›n yolcular›n ula- fl›m sürelerini uzatt›¤› konusunda kat› elefltiriler de gelmektedir. Mimar Stefano Boeri’ye göre yeni proje, ulafl›m ilkelerini zorlaflt›rmakta ve acelesi olanlar› daha da zora sokmaktad›r. Bununla beraber y›llar içinde köhneleflmifl ticari yap›n›n ve istasyonun önündeki mekânlar› iflgal etmifl olan do¤al olmayan fazlal›klar›n kal- d›r›lmas›yla binan›n orijinal durumu; mermer k›s›mlar›, an›tsal yaz›l› kaplamalar›, tafl döfleme- leri ortaya ç›kmakta ve orijinal dekorasyonlar iz- lenebilir hale gelmektedir. 200 m. genifllik ve 72 m. Duomo Meydan›’ndaki Arengario Sara- yükseklik... y›’n›n sahne düzeni ‹talyan usulü döndürülerek revitalizasyon için fütürizm ve konstrüktivizmin biçimleri denenmifltir: Sonuçta Arengario’nun kütlesinden kentin yeralt›ndaki ve üstündeki mekânlar›n› birlefltiren bir mekân oluflturulmufl- tur. Vittorio Emanuele II Galerisi’nin karfl› giri- flinden La Scala Tiyatrosu’na kadar olan aç›k mekân› yeniden canland›rmak için Mario Botta, Peronlardaki dev çelik biri elips, di¤eri kare planl› iki blok geometrik kemerler. hacim ile karfl›l›k vermifltir. Bunlar sonuçta hafif
32 mimar•ist 2010/2 ‹NCELEME ve geçici olan her fleye duydu¤u antipatiyi do¤- rulamaktad›r. Milano’nun 18. yüzy›l merkezinde, eflsiz güzellikteki Bulgari Oteli için Antonio Citte- rio, uygar ve nötr cepheleri tasarlam›flt›r. Ancak Brera Pinakote¤inin mekânlar›n›n sorunu he- nüz giderilememifltir. Stazione Centrale’nin gelecekteki dönüflü- mü ile ilgili proje, Garibaldi ile Repubblica ve Loreto Meydanlar› aras›nda kalan tüm Garibal- di alan› için önem tafl›maktad›r. Tüm öngörü- ler, metropolitan içinde yeni mekanik ba¤lant›- lar, etkileflimli planlar ve demiryollar› ile ilgili- dir. Ticari mekânlarda büyük yeni ölçüler; yeni bilet ofisleri ve bekleme yerleri öngörülmekte- dir. Katedral Meydan›’ndan Bu projelerin a¤›rl›k ve önemi, önümüzdeki Vittorio Emanuele II y›llarda bulunacak iliflkilerin Milano’nun a¤›rl›k Galerisi. noktas›n› yans›tmas› için oluflturulmufltur; bu a¤›rl›kl› noktan›n olas›l›kla Duomo Meyda- Assiro-Milanese. n›’nda de¤il, kuzeye kayarak Repubblica Mey- dan› bölgesi içinde yer alaca¤›n› düflünmek hiç de yanl›fl olmayacakt›r.
Sonuç Yeni milenyumdan itibaren e¤itimlerini Milano Mimarl›k Okullar›nda alm›fl olan bir grup mi- mar›n Milano ile ilgili proje yaklafl›mlar› flafl›rt›c› ve ilginçtir. Ayn› gün içinde, Italo Rota’n›n bi- çim ve malzeme aç›s›ndan zarafetinin yan› s›ra, ‹sviçreli Mario Botta’n›n, korumac›lar›n tarihî detaylar›n kaybolmas› konusundaki endifleleri nedeniyle ihtilafl› olan La Scala Tiyatrosu resto- rasyonundaki güncelli¤inin; Antonio Citte- rio’nun otelinin bafl döndürücülü¤ünün; Rena- to Samo’nun fikirlerinin ve Marco Tamino’nun istasyon mimarisi aç›s›ndan çok önemli olan bir binan›n plastik gücünü teknolojik yeniliklerle Six New Architectural Instances in Milan Centrum modernize etmesinin gözlemlenebilmesi çok With its most important source of income being the automotive, design and etkileyicidir. fashion sectors, Milan is one of the wealthiest cities in Italy and Europe. Thus, it ‹brahim Ataç, Prof. Dr. is a city where modern architecture is continuously developing in spite of all MSGSÜ Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü conservative Milanese. The author focuses in the article on the New Functioning of Arengario Palace Notlar: (Novecento Museum), Restoration and Renovation of La Scala Theater, 1. Yeralt›ndaki H›ristiyanl›k öncesi tap›nak yap›s›. Renovation of Hotel Bulgari, St. Theresa Mediateca, Restoration of Pirelli 2. Bu nedenle halk aras›nda “Pirellone” olarak bilinmektedir. Skyscraper, and Renovation of Centrale Station. 3. Massachusetts Institute of Technology, Boston’da The project approaches of a group of architects, having been educated in the konuk profesör. architecture schools of Milan since the new millennium, are surprising and interesting. It is possible and impressive to be able to experience in a same Kaynakça: single day the elegance of Italo Rota’s forms and material; the actuality of the • Muirhead, T. (1999) Milan: A Guide to Recent restoration of Mario Botta which is under dispute due to the historical details Architecture, Batsford Ltd. • Brandolini, S. (2005) Milano: Nuova architettura, Skira under threat; the fascination of Antonio Citterio’s hotel; the ideas of Renato Samo; editore, Milano. and the modernization of the plastic power of an important building through • Capitanucci, M. V. (2009) Milano: Verso L’expo, La technological innovations by Marco Tamino. Nuova Architettura, Editore: Skira, Milano.
mimar•ist 2010/2 33 PROJE / PROF‹L Kerem Ergino¤lu - Hasan Çal›fllar: “Türkiye’de toplum modernli¤e aç›k, ancak mimar› tan›m›yor” Söylefli: Zafer Akay
rgino¤lu-Çal›fllar, 1990’lar›n bafl›ndan bu renle iliflkilere, iflverenin rolüne yo¤unlaflan, ora- EEyana yap› ve proje üreten bir mimarl›k büro- dan meslek sorunlar›na uzanan bir söylefli gerçek- su. Oldukça üretken olan büronun iflleri aras›nda lefltirdik. çal›flma, e¤itim ve kültür yap›lar›n›n a¤›rl›kta oluflu gözleniyor. Belki ço¤unlukla ilgilendikleri Son Ulusal Sergi’deki baflar›lar›n›zdan dola- kamusal alanlar dolay›s›yla tarihsel ve do¤al çev- y› kutluyorum sizi. Sizinle ödül alan üç il- reye ve ayn› zamanda mesleki sorunlara duyarl›- ginç projenizden yola ç›karak konuflmay› l›klar›yla dikkat çekiyorlar. Son Ulusal Mimarl›k düflündük. Turkcell Ar-Ge yap›s›ndan baflla- Sergisi'nde farkl› kategorilerde üç ayr› ödül alan yabilir miyiz? ikiliyle, ödüllü projelerinden yola ç›karak, iflve- Hasan Çal›fllar: Turkcell bizim iki y›l evvel bafl- lay›p bitirdi¤imiz bir yap›. Baz› projeler vard›r, insan›n hiç terini so¤utmaz; görüflürsünüz, an- lafl›rs›n›z, bafllars›n›z, h›zl› kararlar verilir, h›zl› toplant›lar olur; uygulama projesi, inflaat falan denilirken, bafllar biter, hem de hepsi bir sene- den k›sa bir süre içinde... Bu da böyle bir yap› iflte. Kerem Ergino¤lu: Turkcell’le profesyonel bir iliflkimiz oldu. Bir proje yönetim firmas› bizi ça- ¤›rd›. Do¤rudan bizi tan›yarak ve bilerek davet etmedi; kendisine önerilen mimarlar aras›ndan referanslara bakarak bizi tercih etti. Daha sonra proje üzerinde çal›flmaya bafllad›k, avan proje, konsept proje aflamas›na geçtik. Tabii, kurumsal bir yap› içinde, böyle iddial› projeyi kabul ettir- menin normalde biraz zor bir süreci oluyor. Kerem Ergino¤lu, 1966’da Zonguldak’ta do¤du. ‹stanbul Saint Joseph Lisesi’ndeki ortaö¤reniminin ard›ndan 1990 y›l›nda Mimar Sinan Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Ama program anlam›nda Turkcell’in bizden Bölümü’nden mezun oldu. “Tarihî Dokuda Yeni Bina Tasar›m›” üzerine yüksek lisans›n› 1996 bekledi¤i her fleyi bina sa¤lad›¤› için, biraz da y›l›nda ayn› bölümde tamamlad›. 1991 y›l›nda mesleki araflt›rmalar yapmak üzere ABD’ye gitti. konvansiyonelin ötesinde olmas›, art› bir be¤eni Hasan Çal›fllar, 1969’da ‹stanbul’da do¤du. ‹stanbul Saint Michel Frans›z Lisesi’ndeki ortaö¤reniminin ard›ndan 1992 y›l›nda Mimar Sinan Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k toplad› ve projeyi gerçeklefltirmeye bafllad›k. Bölümü’nden mezun oldu. Yüksek lisans çal›flmalar›n› Y›ld›z Teknik Üniversitesi’nde Zaten dedi¤im gibi h›zl› bir uygulama projesi “Mimarl›kta Güç ve ‹ktidar” iliflkisi üzerine yapt›. ve ihale süreci arkas›ndan inflaat da h›zl› topar- 1993 y›l›ndan bu yana mesleki çal›flmalar›n› Ergino¤lu Çal›fllar Mimarl›k Ltd. fiti. ad› alt›nda land› ve bizim Turkcell’cilerle ilk görüflmemiz- birlikte sürdüren Ergino¤lu ve Çal›fllar ayr›ca, Bursa Uluda¤ Üniversitesi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Y›ld›z Teknik Üniversitesi ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde davetli den sonra bir sene geçmeden bina tamamland›. ö¤retim görevlili¤i yapt›lar. Halen, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde proje dersleri vermektedirler. Neydi projenin kabul edilmesi zor olan yan- Ergino¤lu’nun 1990 y›l› “Yap› Endüstri Merkezi Baflar› Ödülü”nü ve 1992 y›l› Mimarl›k Sergisi lar›? Çevreci özellikleri mi daha çok? “Grafik Sunufl Baflar› Ödülü”nü almas›n›n yan›nda, ortak projeleri ile ald›klar› ödüller flöyle: 1996 Ulusal Mimarl›k Sergisi’nde Tuncel Evi ile “Yap› Koruma Sanat› Baflar› Ödülü”; 2000 KE: Çok al›fl›lagelmifl bir kutu asl›nda bu bina. Ulusal Mimarl›k Sergisi’nde Harp Akademileri Kapal› Yüzme Havuzu ile “Yap› Dal› Baflar› O kutunun biraz daha d›fl›na ç›kmak için bir Ödülü”; 2004 AMV Genç Mimar Ödülü; 2007 y›l› “Berlin Türk Büyükelçili¤i Kanç›larya Binas›” yaklafl›m vard›. Hatta tan›flt›ktan sonra gösterdi- uluslararas› yar›flmas›nda 4.lük ödülü; 2009 y›l› Tarsus Sev ‹lkö¤retim Kampusu projesi davetli yar›flmas›nda 1.lik ödülü ve ayn› projeyle 2010 Ulusal Mimarl›k Ödülleri ve Sergisi’nde ler, birkaç tane çal›flma da yapt›rm›fllar buras›yla “Proje Dal› Baflar› Ödülü”; 2010 Ulusal Mimarl›k Ödülleri ve Sergisi’nde Turkcell Ar-Ge Binas› ilgili. Standart birtak›m kutular... Sonra çat›s›- ile “Yap› Dal› Baflar› Ödülü”; 2010 Ulusal Mimarl›k Ödülleri ve Sergisi’nde DDB Tuz Ambar› ile n›n yeflil olmas› konusundaki yaklafl›m›m›z› an- “Yap› Dal› Koruma&Yaflatma Ödülü”. latt›k. Arazi ile iliflkisinin daha iyi olaca¤›n›...
34 mimar•ist 2010/2 PROJE / PROF‹L
HÇ: Binan›n, araziyle kurdu¤u iliflki ve toprak- Turkcell Ar-Ge Binas›, XII. tan ald›¤›n› topra¤a geri vermesi üzerine kuru- Ulusal Mimarl›k Sergisi 2010 Yap› Dal› Baflar› Ödülü. luydu fikir. Bina çevreci, ama e¤ilimiyle; çünkü Proje Grubu: ‹. Kerem Ergino¤lu, tam yeflil bina da diyemeyiz. Günefl koruma pa- Hasan C. Çal›fllar, Okan Bay›k, nelleri, fotovoltaikler vs. gibi pek çok enerji ta- Romain Cadoux, Ifl›k Sungu, sarrufu tedbiri, inflaat tasarrufu sebebiyle ironik Bar›fl Yüksel, Türkan Y›lmaz. Proje: 2007, Yap›m: 2008. olarak ortadan kalkt›. ‹ç mekânda çal›flanlara bir- tak›m yatma, uyuma, spor yapma, e¤lenme gibi donan›mlar› sa¤lamas› itibariyle Turkcell’in de bu binay› bir yaflam alan›na çevirme iste¤i vard›. Bir marka-kurum olarak pek çok sosyal sorumlu- luk projelerinde boy göstermesini öne sürerek yeflil bina fikrini bu eksende de¤erlendirmek ge- rekti¤ini ekleyince ikna etmek daha kolay oldu. ‹flveren fikri benimsedi¤i zaman da h›zl› bir proje olmas›n›n yard›m›yla fazla de¤iflikli¤e f›rsat kalmadan bina yap›ld›. Bina TÜB‹TAK bölge- sindeydi. Buras› özel bir bölge, kendine ait birta- k›m imar kurallar› var ve bunlar mant›kl› da. Be- lediyenin illa blok nizam› yapacaks›n, 1,5 metre ç›kma yapacaks›n, yüzde 45 e¤im yapacaks›n gibi son derece k›s›tlay›c›, binalar›n pek ço¤unu zorla çirkinlefltiren kurallar› yok. Dolay›s›yla iyi bina yapmak daha olas›.
Bu aç›dan Tarsus SEV ‹lkö¤retim Okulu Kampusu da flansl› bir proje miydi? HÇ: ‹mar aç›s›ndan ziyade, Tarsus son derece profesyonel bir yaklafl›m sergiledi. Davetli bir ya- Ofis plan ve kesitleri. r›flma açt›. Bu davetli yar›flman›n çok ciddi bir jü- Yeflil çat›. risi vard›. KE: Biz y›llar evvel SEV’e daha küçük ölçekli bir mimari hizmet vermifltik. Referanslar›m›z aras›n- da da fazla say›da okul var. ‹lk önce bizi asl›nda “Teklif verir misiniz?” diye ça¤›rd›lar. Biz de ya- z›l› bir teklif verdik. Sonra, “Biz birkaç yerden daha al›yoruz, ama onlar bir fleyler çizerek geli- yorlar,” dediler. Biz de “Çizmenin bir karfl›l›¤› olmas› laz›m, biz size bedelsiz hizmet yapama- y›z,” dedik. Maalesef çok say›da iflveren diyor ki, biz burada bina yapaca¤›z, sizi de be¤eniyoruz, ama bize teklif verirken, bir fleyler karalay›n da getirin. Bu karalamak öyle bir fley ki, çok yalan bir fley karal›yorsunuz. Ne düzgün bir “brief” ne de program var. Çünkü bu karfl›l›kl› bir fley, ileti- flim gerek. Biz kendi kafam›zdan bir okul hayal ediyorduk dememizin bir anlam› yok. Sonunda vak›f çok profesyonel bir jürisi olan davetli bir yar›flma açt›.
Genel olarak teklif projelerine bak›fl›n›z nas›l? Pek yapm›yorsunuz san›r›m. Kat› m›s›n›z? KE: Öncesinde yaflanm›fl çok özel bir iliflkimiz yoksa yapm›yoruz. Ancak, flu oluyor, birkaç kere Kuzeyden ve güneyden bak›fl.
mimar•ist 2010/2 35 PROJE / PROF‹L
çal›flt›¤›m›z bir kurum oluyor karfl›m›zda veya öyle tan›d›¤›m›z bir dost vard›r, onlar› biz biliriz ve güveniriz, daha evvel de zaten ticari bir iliflki- miz olmufltur. “Biz burada bir fley yapaca¤›z, ya- t›r›m için böyle bir fley düflünüyoruz, bize böyle bir fley yapar m›s›n›z?” denilirse, di¤er kredile- rinden kullanarak bunu yapt›¤›m›z olur. Ama herhangi bir kurum veya kifli gelip de, “Bize tek- lif verin, bir perspektif çizin,” dedi¤inde cevab›- m›z: Biz bunlar› yapt›k, bunlar› yapmaya mukte- diriz, art› bunun bedeli de budur. ‹sterseniz iflin ilk k›sm›n› alabilirsiniz bizden, konsept proje bedelimiz de flu kadar lirad›r, bunun da süresi fludur, bu süre zarf›nda bu aflamay› yapar›z. Be- ¤enirseniz devam ederiz, be¤enmezseniz el s›k›- fl›r, iyi günler dileriz. Bizim böyle bir yaklafl›m›- m›z var. Çünkü ciddi bir vakit harcay›p ciddi bir emek koyuyorsunuz ortaya. Karfl›l›¤› olmal› bu- nun. Bütün birikiminizi ortaya koyuyorsunuz. Onu koymad›¤›n›z an zaten ortaya fena bir fley ç›k›yor. Verdi¤iniz çal›flma da bir anlam ifade et- miyor. Dergiden be¤endi¤iniz bir binan›n bir Turkcell Ar-Ge Binas›, tane fotokopisini çekin, o size örnek olsun, daha d›fl ve iç mekândan do¤ru asl›nda. Konu bu kadar basit olmad›¤› görünümler. için, biraz onu anlatmaya çal›fl›yoruz. Bunlar› daha gençken yapmak zor oluyor tabii, ama bi- raz da yafl ilerleyince ve yap›lm›fl ifller ortada olunca büyük oranda kabul görüyor.
Ça¤r›l› yar›flma ad›n› verece¤imiz bir kurum sizce yararl› m›? HÇ: Davetli oldu¤umuz yar›flmalarda di¤er ar- kadafllar›m›zla kendi aram›zda konuflup metinler haz›rlay›p iflvereni bu konuda e¤itmeye çabal›- yoruz. Burada Oda’n›n düzenleyici görevleri olabilir. Oda’n›n bence iyi mimarl›¤›n yan›nda olmas› laz›m; iyi mimarl›¤›n yan›nda olmas› için de güncel sorunlar ve durumla iç içe olmas› la- z›m. Oda’n›n belki bu tür projeler ya da yar›fl- malar yapacak olan kifli ve kurumlara rehberlik yapmas› gerekiyor. Dünya de¤ifliyor ve de¤iflime ayak uydurmak meslek örgütlerinin de görevi. Ad›na illa yar›flma demek de flart de¤il. Ad› ne olursa olsun, mademki piyasa bunu yap›yor, ih- tiyaç duyuyor bu geçerli bir fley demektir.
‹sterseniz Tarsus SEV ‹lkö¤retim Kampu- su’na dönelim. Proje büyük bir ortak alan fikri üzerinde geliflmifl san›r›m. KE: Orada parsel üzerinde tarihî Sad›k Pafla Ko- na¤› vard›, parselin karfl›s›nda ve yak›n çevresin- de de birkaç tane daha eski yap› var. Bu anlamda o yap›larla kurdu¤u iliflki ve yat›r›m program›n›
36 mimar•ist 2010/2 PROJE / PROF‹L bir flekilde bir araya getirmek gerekiyordu. Özellikle, Sad›k Pafla Kona¤›’n›n 10-11 metre yükseklikteki saçak kotunu aflmamak bizim için önemli bir kriterdi. Tabii öte yandan, bu ilko- kul binas›, içinde yaflayacaklara da iyi bir yaflam sunmal›. Bunlar› bir flekilde bir araya getirmeye çal›flt›k orada. Güneyin, yani o Akdeniz iklimi- nin getirdi¤i birtak›m dezavantajlar var. Nas›l oynayabiliriz, nas›l avantajl› hale getirebiliriz... HÇ: ...Binay› nas›l rüzgâr geçirgen hale getire- biliriz, gibi de¤erlendirmeler yapt›k. Farkl› yafl gruplar›nda çocuklar›n fiziki olarak birbirinden ayr› iken optik olarak birbirleriyle iliflkili mekân- larda binay› nas›l tan›mlayabileceklerini, mima- ride nas›l kurgular›z diye düflündük. Bütün bunlar›n yan›na, a¤›r kütleleri bir tarafa koyarak mevcut kampusla aç›k alanlar› ayn› eksene oturttuk ve proje ç›kt›.
Proje hangi aflamada flu anda? KE: Uygulama projeleri aflamas›nday›z. Daha do¤rusu, birtak›m prosedürleri aflmak gereki- yor. Oras› yine bir sit oldu¤u için, arazide birta- k›m röntgenler vesaire çekilmesi gerekiyor ki, nerelerde kaz› yapabiliriz, nelerde yapamay›z ortaya ç›ks›n. Bu anlamda canl› bir proje. Biz yi- ne de avan projeleri ilerlettik ama flu noktada sahadan gelecek bilgiler gerekli. Altta herhangi bir kal›nt› vs. varsa ona göre projede de¤ifliklik- ler yapmak mümkün. Hedefimiz, yaz sonuna do¤ru da uygulama projelerini bitirip ihaleye ç›kmak, ondan sonra inflaata bafllayacaklar. Tarsus SEV ‹lkö¤retim Eski yap›lardan söz aç›lm›flken Tuz Amba- Okulu Kampusu, XII. Ulusal Mimarl›k r›’na geçebilir miyiz? Çok etkileyici bir ya- Sergisi 2010 Proje p›... Burada gün ›fl›¤› yaklafl›m›n›z› özellikle Dal› Baflar› Ödülü. merak ediyorum. Proje Grubu: ‹. Kerem KE: Yaklafl›k 130 y›ll›k bir yap›; etaplarla yap›l- Ergino¤lu, Hasan C. Çal›fllar, Ayça Taylan, m›fl. S›vas›z tafl duvarlar› var. Depo yap›s› oldu- Onat Över, Ezgi Koçak, ¤u için detaylar›na özen gösterilmifl bir yap› de- Zeynep fiankayna¤›, ¤il. Do¤al ›fl›¤› çat›dan ald›¤›m›z birtak›m nok- Sezen Bilge. Proje tarihi talar var. Onlar›n da bir k›sm› mevcuttu, bir k›s- 2009. m›n› ofis tefrifllerine göre biraz daha gelifltirdik. Hatta onlar›n bir k›sm›n› da ›fl›k kontrollü birta- k›m sistemlere ba¤lad›k. Do¤al ›fl›¤›n cepheden de¤il, çat›dan gelmesi bazen ters anlamda rahat ettirtebiliyor insanlar›. Çal›flma ortam› olarak herkes, orada çok çal›flmaktan mutlu ve konufl- Üstte, genel görünüfl ve tu¤umuz ço¤u insan “Keflke ben de böyle bir vaziyet plan›, yerde çal›flsam,” diyor. planlar ve kesit. Burada asl›nda sadece gün›fl›¤›n› hissediyor- sunuz, ama pencereden d›flar›y› görme flans›n›z yok. Ona ra¤men öyle bir hacimde insanlar mutlu k›l›nabiliyor.
mimar•ist 2010/2 37 PROJE / PROF‹L
HÇ: Herhalde o tafl yüzeyler de bir akustik sa¤- l›yor. Kapal› odalarda özel akustik önlemler kul- land›k ama aç›k mekânlar çok yüksek oldu¤u için bir test yapt›k ve ondan sonra özel bir ön- lem almam›za gerek olmad›. Mekân insanlar› bir flekilde motive ediyor. ‹fle yeni bafllayan bir yönetici “Benim bu flirket- te çal›flmay› tercih etme sebeplerinden birisi de- mek sizsiniz,” dedi bizle tan›fl›nca. ‹yi mekân Tarsus SEV ‹lkö¤retim Okulu Kampusu, kütüphane ve ortak alanlar. insanda çal›flma iste¤i uyand›r›yor. Bu arada tabii, böyle bir fleyi Türkiye’de yapman›n zorluklar› herkesçe malum. Özellikle Türkiye’de tarihî eserlere dokunmak çok riskli. O yüzden s›rf bu bürokratik prosedürden endi- fle etti¤i için pek kimse de dokunmak istemiyor. Sonu bilinmez bir macera oluyor ve insanlar Kütüphane ve s›n›f cepheleri ile iç avlu. korkuyorlar. Bu bina harap haldeydi, yap›sal olarak bina- ya dokunmaya bafllad›¤›m›z zaman ne ç›kaca¤› son derece meçhuldü. Bizim flans›m›z burada iflveren oldu; iyi bir sonuç elde edece¤ini bildi¤i Avludan dersliklere bak›fl. ve iyi mimariye ve kazan›mlar›na inand›¤› için büyük bir maceraya bizimle beraber girme cesa- reti gösterdi. Duvarlar sa¤lam m›, onun içine yapaca¤›m›z konstrüksiyonlar ne kadar sorunsuz hale gelebi- lir? Binan›n elektromekanik, s›hhi tesisat, hava- land›rma vs. altyap›s› için bütçeyi b›rak›n, hangi sorunlarla karfl›lafl›laca¤› dahi tahmin edilemez- ken, böyle bir maceraya s›rf güzel bir mekâna sahip olabilece¤i inanc›yla girip sonuna kadar bu mücadeleyi mimarlarla beraber vermesi aç›- s›ndan iyi iflverenin yerini ayr› tutmak gerekiyor. Kald› ki bu yap› ona da ait de¤il, uzun süre kira- lamayla kullan›lan bir mülk.... KE: Orada iflin uygulama sürecinde de bulun- Kesitler. duk, inflaat›n yap›m›n› üstlendik. Bu tür yap›lar- da proje, iflleri bir noktaya kadar çözüyor. Oysa baz› fleyleri yerinde yaflayarak yapman›z›n getir- di¤i çok ciddi art› avantajlar oluyor. Yani, biz sadece projesini çizip kenara çekilmifl olsayd›k, ayn› sonucu elde edemeyebilirdik diye düflünü- yorum. Ben o yüzden, yeme¤i bizzat piflirme- Vejetal cephe. nin bir art› avantaj› olabiliyor diye düflünüyo- rum. Orada gerekti¤i zaman, hafif tuz ilavesi yapabiliyorsunuz, biraz iflte biber ilavesi yapabi- liyorsunuz gibi...
Biraz ayr›nt›ya girebilir miyiz burada? Yap›- n›n üstlenilmesindeki yöntem nas›l oldu? KE: Asl›nda, proje yönetimi diyebiliriz. Daha do¤ru bir yöntem, biz bu tür uygulama ve taah- hüt iflleri yapt›¤›m›z zaman kendimize biz bu ifli Güneybat› bak›fl›. ne kadar zamanda yapaca¤›m›z› sorar, düflünüp
38 mimar•ist 2010/2 PROJE / PROF‹L sabit bir mimarl›k hizmeti bedeli talep ederiz. Tüm organizasyonu bir flekilde biz sa¤l›yoruz. ‹fl kalemlerine göre, genellikle iflverene aç›k, ihaleleri yap›l›yor. ‹çlerinden birisi seçiliyor. Bu- rada da zaten mant›k, süreç, fiyat hepsini bir araya getirip bir flekilde karar veriyorsunuz.
Bu flekilde çal›flmak iflverenle biraz daha özel bir iliflki, bir güven iliflkisi gerektiriyor san›- r›m. KE: Zaten, onu bir flekilde biz sa¤l›yoruz. Biz- le daha evvel çal›flm›fl bir firma olmas›n›n da bir avantaj› var. Ama hep o güveni sa¤lar›z. Hiç ta- n›mad›¤›m›z insanlarla da bu ifli asl›nda yapabi- liyoruz. Çünkü anlat›yorsunuz, neyin ne olaca- DDB Tuz Ambar›, XII. Ulusal ¤›n›, nereden ne kadar olabilece¤ini, daha ev- Mimarl›k Sergisi 2010 Yap› Dal› velki tecrübelerinizle aktard›¤›n›z zaman, in- Koruma Yaflatma Baflar› Ödülü. Proje Grubu: ‹. Kerem Ergino¤lu, Hasan sanlar alg›l›yor ve güveniyorlar. Sonuçta, bir ki- C. Çal›fllar, Fatih Kariptafl, Emre Erenler, fli veya bir kurumun bir ifle girerken belli bir Elmon Pekmez, Türkan Y›lmaz. Proje: bütçesi var. O bütçe hedeflerinin etraf›nda ka- 2008, Yap›m: 2009. l›rsan›z ve do¤ru bütçeleri onlara verirseniz so- Üstte, ana girifl ve koridor. run kalm›yor. Düflünün ki bir restorana gidiyor- Altta, zemin kat plan› ve A-A kesit. sunuz, önünüze bir mönü aç›l›yor; on liral›k ana yemek, üç liral›k salata, bir de içki ile 18 li- raya bu iflin bitece¤ini biliyorsunuz. Bunlar› ar- t›-eksi bir flaflma içinde 20 liraya yersiniz. Basit bir yöntem asl›nda.
Genel olarak, belki bir yirmi y›ld›r, Türki- ye’de mimarl›k kalitesinin yükseldi¤i düflü- nülüyor. Fakat mimarl›k ürünlerinin ve ül- kemizdeki mimarlar›n ayn› oranda toplum- da tan›nmad›¤›n›, bilinmedi¤ini görüyoruz. Çok basit olarak, örne¤in insanlar, ça¤dafl Türk mimarl›¤›na bir örnek göster dedikle- rinde, flehrin içinde, herkesin bildi¤i nokta- lardan çok fazla örnek vermek zor. Ço¤un- lukla, örne¤in bir teknokentte veya belediye s›n›rlar› d›fl›nda, herkesin bilmedi¤i yerlerde olabiliyor. Sizce böyle bir de¤iflim oldu mu, son 15-20 y›lda? HÇ: Elbette tek tük Donkiflot’lar var Türk mi- marisinde. Onlar tamamen kendi çabalar›yla, kendilerine bulduklar› akl› bafl›nda yat›r›mc›lar
mimar•ist 2010/2 39 PROJE / PROF‹L
S›ras›yla; Tuz Ambar› çok amaçl› salon, koridor ve toplant› odas›, aç›k ofis, asma kat kap› detay› ve koridor.
40 mimar•ist 2010/2 PROJE / PROF‹L veya iflverenlerle dünya çap›nda iyi mimarl›k Daha somut olarak meslek örgütleri ne yap- ürünü addedilebilecek yap› üretebiliyorlar. mal›? Öncelikler ne olmal›? Bunlar›n say›s› da o iliflkilerle çok k›s›tl› kalabili- HÇ: ‹mar kurallar› ve planlar›nda büyük saçma- yor, dolay›s›yla tabana yay›lmas› söz konusu de- l›klar var. Bütün bunlar› kanunlar ç›kartt›r›p yo- ¤il. Bu yaln›zca yat›r›mc› ve özel imarl› tekno- la sokmak belki mümkün olur. ‹mar planlar›n›n kentte olup olmamas› meselesi de¤il. belediye taraf›ndan de¤il de tasarlanarak yap›l- Bakt›¤›m›z zaman, en a¤›rl›kl› mimarl›k gü- mas›n› sa¤latarak önemli yol al›nabilir. Belli bir dümü nedir? Konuttur; arkadan da iflyeri gelir. metrekareden küçük parsellere imar izni verme, Konutu sat›n alan insan kitlesinin bir defa iyi bir onlar› 18. madde uygulamas› yapmaya mecbur mimari talep etmesi bile mimarl›¤›n geliflimini k›lacak yasa tasar›lar› haz›rlat›labilir. bafllat›r, bu birincisi. Bütün bu yasalar, yönetmelikler vs. ile ilgile- ‹kincisi; Türkiye’deki belediyelerle, imar necek insanlar›n ayn› zamanda da iyi yap› yapma müdürlükleri kadrolar› ve onlar›n entelektüel konusunda uzmanlaflm›fl olmas›n› beklemiyo- donan›mlar›yla iyi bir mimarl›k ürünü olmas› ruz; dünyan›n hiçbir yerinde de öyle de¤il. An- zaten teorik olarak mümkün de¤il. Biz üç tane cak mesle¤in nas›l yap›ld›¤›, nas›l sorunlarla, ne- ödül ald›k flimdi de¤il mi? Oraya Maltepe Bele- lere ra¤men yap›ld›¤›na hâkim ve bilgili olmala- diyesi’nde veya Befliktafl Belediyesi’nde yapt›¤›- r› gerekti¤ine inan›yoruz. m›z üç tane binay› da gönderdik. Onlar ödül al- Bir de mesle¤i gündemde tutmak laz›m. Mi- m›yor veya ödül alma aday› olmuyor veya marl›k çok hayat›n içinde olan bir konu. En önünde jürinin on saniye bile durdu¤unu zan- az›ndan bir pazar günü gazete ald›¤›n›z zaman, netmedi¤imiz yap›lar oluyor. Neden? Onlar› da en az gazete kadar emlak eki ç›k›yor. Televizyo- biz yapt›k, ayn› özeni gösterdik. Hatta detayla- nu aç›yorsunuz, primetime’da on dakika, konut r›yla daha çok u¤raflt›k. Kald› ki, flehrin daha yat›r›m firmalar›n›n biri gidiyor, di¤eri geliyor. mutena semtlerinde oldu¤u için, daha da paha- Ama biz mimarl›k haberi yapam›yoruz. Seneler- l› yap›lar. Di¤erlerine harcamad›¤›m›z özeni, dir de konufluluyor bu. malzemeyi, fiyat›, ekonomisi ile onlara da har- cam›fl durumday›z. Çünkü ne diyor? 10x15 Örgütlerin konumundan ve amaçlar›ndan metre blok, 1,5 metre konsol, onun üzerine bir söz etmiflken, mesleki denetim uygulamas›- metre saçak, bir metre saçaktan 50 cm. yukar› na nas›l bakt›¤›n›z› da sormak istiyorum. ç›k, oradan yüzde 40 git, oradan afla¤›ya gel vs. Sizce Meslek Odalar› meslektafllar›n› denet- Böyle saçma geometride, mümkün mü düzgün lemeli mi? mimari? Hangi imar müdürü ya da çal›flan› bun- HÇ: fiu an denetliyor örne¤in; biz Oda’ya gö- dan rahats›zl›k duyup da bunlar› düzeltmek için türüyoruz çizimlerimizi, do¤ru yapm›fl m›y›z u¤rafl sarf edecek? Var m› öyle biri? Onlar mem- diye bak›yor, damga bas›yor ve belirli bir harç nun yap›lan binalardan, be¤eniyorlar ço¤unu, ödüyoruz, Oda bizi denetlemifl oluyor. Di¤er ac›kl› olan bu... taraftan ayn› flekilde belediyeye götürüyoruz; Efendim dersiniz ki Almanya’da da böyle bir denetim de oradan. Meslek hizmetinin tam blok nizam uygulamalar› var, ‹sviçre’de de var; ve eksiksiz verilmesinin denetimini yapmaya ça- isteyen bunu düzgün yapabilir. Evet, do¤ru, l›fl›yor Oda. Hakikaten bir ifle yar›yor mu bu ama bizdeki sorun flu: O verilen nizam›n silueti- mekanizma bilmiyorum. Belki bizim tür büro- ni çizdi¤iniz zaman, ortaya ç›kan geometrik fle- larda bir etkisi olmuyordur da, küçük ve düflük kil korkunç. standartl› bürolar› denetleyerek meslek standar- O geometrik flekli biz dayatt›¤›m›z zaman d›n› korumay› baflar›yordur. ne oluyor? Bütün bu yeni geliflmekte olan ma- KE: Çizim standartlar›n›n, yani belli bir hizme- hallelerde yapsatç›lar var. ‹yi niyetle, iyi malze- tin do¤rulu¤unu asl›nda denetliyor olmas› la- me kullanay›m diyor, cephesini bir fleyle kapla- z›m. Küçük, nas›l diyelim, apartman vs. ölçe- yay›m diyor. Kendince mimar tutuyor ufak te- ¤indeki ifllerde imzac›l›k sorunu veya ayn› proje- fek. Ama yine de o mantar blok ç›k›yor. Etraf›n- nin baflkalar› taraf›ndan kopyalanmas› belki de- da o 50 cm.lik ya¤mur olu¤u olacak olan beton netimle çözülebilir. Di¤er taraflardaysa, daha saçak, üstünde de parselin formundan gelen bir büyük ölçekli konulardaysa, mimar›n hizmet çat› örtüsü. verme koflullar›n›n denetlenmesi önemli. Mese- Bu flekilde iyi mimarl›k olmas› mümkün de- la, flirketlere ba¤l› çal›flan, maafll› çal›flan mimar- ¤il. Biz Oda’n›n, bu tür saçmal›klar karfl›s›nda larca yap›lan hizmetler nas›l denetlenmeli? Mü- savafl vermesini bekliyoruz. ellifli¤in belirsiz kalmas› sorun olan konular...
mimar•ist 2010/2 41 PROJE / PROF‹L
Biraz da modernizmden konuflal›m diye dü- Sizce mimarl›k küresellefliyor mu? Bu küre- flünüyorum. Medyan›n mimarl›kla ilgisiz ol- selleflmenin Türkiye’deki mimarl›¤a, sizin mad›¤›n› görüyoruz. Fakat çok da büyük yer mimarl›¤›n›za nas›l etkileri oluyor? Bu etki- iflgal etmiyor mimarl›k. Acaba, toplumun leri siz yafl›yor musunuz? mimarlar›n yapt›klar›na uzak olmas›n›n ar- KE: Elbette, Türkiye’de pek çok büyük kuru- kas›nda, toplumun modernizme uzak olmas› lun kurdu¤u mimarl›k ofisleri var. ‹çinde 300- m› yat›yor? 500-1000 kiflinin çal›flt›¤›, tip projelerin, dog- HÇ: Tan›m›yor ki mimar nedir. Gördü¤ünü, matik do¤rular›n sürekli tekrar edildi¤i, haval› bildi¤ini zannetmiyorum. Türkiye’de toplum projelerin üretildi¤i, Amerikan flirketlerin Tür- do¤al yap›s› gere¤i son derece aç›k. ‹yiye çok kiye’de de bildi¤imiz kadar›yla birtak›m ofisleri merakl›lar, araban›n iyisine, ceketin yeni ç›km›- var... Bu geliflen bir pazar. Reklam flirketleri na- fl›na, ayakkab›ya vs. ama mimarl›¤›n iyisini gör- s›l buraya 20 sene evvel geldi, birtak›m lokal memifl ki. ajanslar› sat›n ald›, onlarla beraber yürüdü; mi- KE: Bak›yorum, mesela biraz daha tutucu kesi- marl›k flirketleri de ya gelip kendileri burada me falan, bir imam›n bile son derece asl›nda oturuyor ya da birtak›m mimarl›k flirketleriyle modern veya ça¤dafl birtak›m tüketimler içinde ortak iflbirli¤i ve sat›n alma yoluyla bu pazara oldu¤unu görüyorsunuz. Çok tutucu de¤il top- entegre olmaya gayret edecekler. lum, görgüsüz. Bunun iyi taraf› nedir? Birincisi, onlar birta- k›m standartlar getirdiler. Bu, buradaki meslek Burada benim akl›mdan da flu geçiyor: AKM standartlar›n› yukar› çekmeye zorlar. Bunun flehirdeki çok önemli bir yap›. Mesela, be- karfl›s›nda bizim ülkemizde niye kendi mimar›- nim mimar olmayan arkadafllar›m aras›nda m›z varken d›flar›dan mimara ifl yapt›r›yoruz de- AKM’den hofllanan hiç kimseyle karfl›laflm›- nirse, ben dünyada ekonomik s›n›r›n olmad›¤›n› yorum. Acaba modernli¤in, Bauhaus’un ve- düflünenlerdenim. ya uluslararas› stilin toplumla bir problemi Biz nas›l ki gidiyoruz Rusya’da, Azerbay- mi var? can’da, Hindistan’da, Libya’da, dünyan›n pek çok yerinde proje yap›yoruz, baflkalar› da gelip KE: Yok, orada bir iflletme problemi var. O bi- bizim ülkemizde pekâlâ yapabilir. Burada nay› iflletebilseniz oray› çekim merkezi haline önemli olan, bunlar› seçerken, hakikaten proje çok rahatl›kla getirebilirsiniz. Pek çok Avrupa yapt›¤›m›z insanlar›n hem yap›lacak projeye, flehrinde görüyorsunuz, onlar›n da var bir hem de yap›l› mimarl›k sektörüne bir katk›s›n›n AKM’si; stili tart›fl›labilir bir konu, ama ilk baflta olup olamayaca¤›n› tart›flmakt›r. meydanla bir araya gelir hepsi. Tasarlan›rken Bunlar› özel sektör getiriyorsa, onlar›n ken- neydi amaç bilemiyorum ama o meydanla iki di stratejik karar›d›r, kendi bütçeleridir, biraz kere iliflkisi olmas› laz›m. Kotu, yolu, indirme onlar› ilgilendirir diye düflünüyorum; devlet po- bindirmesi hepsi sorun. ‹stiklal Caddesi gibi, litikas› olamaz, yapal›m ya da yapmayal›m. Bir bilmiyorum herhalde 300 bin kiflinin dolaflt›¤› devlet yurtd›fl›nda bir kendi binas›n› yapacaksa, bir aks›n son noktas›, oras›n›n çal›flmamas› gibi kendi mimar›n› tercih etmelidir. Ama Türki- bir fley dünyada iflletmecilik d›fl›nda anlat›labile- ye’de özel sektör can› istiyor, fabrikas›n› veya cek bir fley de¤il. Bina çal›flsa insanlar onu sever ofis binas›n› ‹talyan veya Frans›z mimara yapt›r- ve benimser. mak istiyorsa da yapt›rabilmeli bence. Bunu da engellememek laz›m, çünkü koruma ekonomisi Interview with Kerem Ergino¤lu and Hasan Çal›fllar “The Society is Open for Modernism in Turkey but the her zaman standartlar› sabit tutma ve özelikle Architect is not known” hizmet sektörlerinde afla¤›ya çekme oluyor. Oy- sa rekabet her zaman kaliteyi art›r›r. Ergino¤lu-Cal›fllar, is an architecture office producing buildings and projects HÇ: Neden acaba yabanc›y› ça¤›r›yor diye dü- since 1990s. Office, education and cultural buildings have a large share among flünmek laz›m; neden buna ihtiyaç duyuldu? the works of this productive office. They stand out by their sensitivity to the Sadece yabanc› olsun diye mi, yoksa daha iyi historical and natural environment perhaps while they are mostly related with public spaces. In the interview stemming from their three projects which were hizmet alaca¤›n› düflündü¤ü için mi? awarded in the last National Architecture Exhibition and Awards, we talked about those projects, the relationships between the architect and client, and Çok teflekkür ediyorum. Konudan konuya professional problems. atlasak da ilginç fleyler konufltu¤umuzu dü- flünüyorum.
42 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
Dosya Sokak: Bir Kamusal Alan
u say›n›n dosya konusu, günlük yaflamda tarihî süreklili¤i hedefleyerek sa¤l›kl›laflt›r›lan sokaklar toplumsal alanla ilk karfl›lafl›lan yer olan so- hakk›nda. Dosyan›n son yaz›s› ise, sokakla ilgili bir kaklar›n 21. yüzy›ldaki durumu, üst ölçekli deneme; bir yazar›n sokak alg›s› üzerinden sokak- Bkentsel de¤iflimlerin sokaklara etkisi, so- edebiyat-mimarl›k iliflkisinin yorumlanmas›na dair. kaklar›n de¤iflen ifllevlerinin yaflamdaki olumlu/olum- Dosya yaz›lar›n› k›saca tan›t›rsak: Gülflah Güleç, suz karfl›l›klar› ve tabii bu sürecin en kuvvetli yafland›- “Modern Kentte Soka¤›n Evrimi” bafll›kl› yaz›s›nda so- ¤› kent olan ‹stanbul’daki geliflmelerden örneklemeler. ka¤›n 19. yüzy›ldan bugüne geçirdi¤i süreci anlat›r- Dosya kapsam›nda ele al›nan yaz›lar; soka¤›n evrim- ken, soka¤›n kamusal karakterinin de¤iflen ekonomik sel sürecinden, de¤iflen anlam›na, halihaz›rda uygula- yap› ile iliflkili oldu¤una vurgu yap›yor. Kentlerin eko- nan kentsel dönüflüm projeleri ile anlam›n› yitiren so- nomik yap›s›n›n politik süreçlerle olan organik iliflkisi, kaklardan, sa¤l›kl›laflt›rma projeleri ile de¤erleri art›r›- kentlerdeki yaflam›n sosyal ve kültürel durufllar›n› da lan sokaklara dek farkl› çerçevede konuyu ele al›yor. belirledi¤i aç›k. Nitekim Güleç, yaz›s›nda 19. yüzy›l- dan bugüne de¤iflen ekonomi-politi¤in, kent planlama- Dosyadaki makaleler iki ayr› bölümde ele al›nd›. ‹lk dan, kent sokaklar›na de¤in etkilerini çeflitli mimarlar›n bölümde soka¤›n kentsel bir mekân olarak nas›l alg›- de¤erlendirmeleri üzerinden kronolojik olarak sunu- land›¤›n› ortaya koyan kavramsal çal›flmalara yer veri- yor. lirken, ikinci bölümde, sokaklarda uygulanan çal›flma- lar tart›flmaya aç›ld›. ‹lk bölümdeki dört yaz›, soka¤›n Zeynep Yaz›c›o¤lu Halu, makalesinde cadde ve so- evrimsel süreci, karfl›laflma alan› olarak sokak, bellek- kaklar›n günlük yaflam›m›zdaki sosyal etkileflim rolü- te sokak, siyasal olarak sokak temalar› ile soka¤› irde- nü sorguluyor. Bir kentsel mekân olarak cadde ve so- liyor. ‹kinci bölümü oluflturan üç yaz› ise, kentsel yeni- ka¤›n, “tarihî veri ve yürünebilirlik” özellikleri ile “yafla- leme/dönüflüm giriflimlerinin sokaktaki etkisi, çocuklar yan caddeler” haline gelebildi¤ini vurgularken, ‹stan- (ve dolay›s› ile herkes) için yaflanabilir sokak projeleri, bul’un Anadolu yakas›n›n en önemli sosyal karfl›laflma
mimar•ist 2010/2 43 DOSYA
alan› olan Ba¤dat Caddesi üzerinden sözlerini örnekli- Dosyan›n ikinci bölümünde yer alan ve soka¤›n de¤ifli- yor. mini örneklerle vurgulayan yaz›lar›n ilki Asl› K›yak ‹n- gin’e ait. ‹ngin, üst ölçekten bafllayan kentsel de¤iflim- Benzer bir flekilde, sokaklar›, onlar› var eden yaflam ler karfl›s›nda sokaklar›n nelerle karfl›laflt›¤›n› irdeliyor. kültürleri ile birlikte de¤erlendiren bir çal›flmay› da Gül ‹stanbul’un en ciddi güncel sorunlar›ndan biri olan kent- Yücel ele al›yor. Yaflanm›fll›¤›n izlerini üzerinde tafl›yan
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN sel yenileme/dönüflüm eylemlerinin, kentsel örgütlen- mekânlara dair foto¤raflara efllik eden kent günlükleri meyi etkileyen yap›s›, direkt olarak sokaklar›n yap›s›n› haz›rlayan Yücel, daha önce ‹stanbul’da Kapal›çarfl›, da de¤ifltiriyor. ‹ngin, bu olguyu, sorunun en a¤›r flekilde Bayrampafla Cezaevi, Florya Atatürk Deniz Köflkü, Av- yafland›¤› ve kendisinin de çok yak›ndan takip etti¤i Su- rupa yakas› banliyö hatt› gibi yaflamlar›m›z›n içinde ta- lukule üzerinden de¤erlendiriyor. rihsel ve ifllevsel olarak kayda de¤er yer tutan, ancak çok da fark›na var›lmadan geçilen yerlerin öykülerini Hikmet Gökmen makalesinde, trafik yükü ile birlikte haz›rlad›. Dosya için, bu kez yine fark›na var›lmadan sokaklar›n kullan›m olana¤›n›n s›n›rland›¤›n›, bu neden- geçilen yerlerin bellekteki izlerini sorgulayan bir metni, le özellikle sokakta zaman geçiren çocuklar ve gençle- bir k›sm› kendi arflivi, bir k›sm› da Mimarlar Odas› ‹stan- rin bu olanaklar›n›n kalmad›¤›n› vurgulayarak son y›llar- bul Büyükkent fiubesi taraf›ndan 2007’de düzenlenen da dile getirilen “yaflayan sokak tasar›m›” konusuna ajanda foto¤raf yar›flmas›na gönderilen eserler ile olufl- e¤iliyor. Bu amaçla Hollanda’n›n Delft kentinde “Wo- turdu. Yücel foto-metnin de, fliirsel bir ifade ile soka¤›n onerf” veya “yaflayan sokak” ya da “yaflayan avlu” ola- dilini seslendiriyor. rak an›lan yaklafl›m ile ‹ngiltere’deki “Home Zone” uy- gulamas›n› örnekliyor. Her iki projede de genel yakla- Fatma Öcal taraf›ndan çevirisi yap›lan Cristopher fl›m, sokaklar›n gerekli trafik düzenlemeleriyle daha çok Smith imzal› “‘Kimin Sokaklar›?’: Kentsel Sosyal Hare- yaya taraf›ndan kullan›m›n› sa¤lamak. ‹stanbul’da da ketler ve Mekân›n Siyasallaflmas›” bafll›kl› metin, ço¤u yayalaflt›r›lan sokaklar›n, di¤er sokaklara göre daha s›k yerde art›k kamusal kullan›m olana¤› kalmayan sokak- kullan›lan ve ziyaret edilen yerler olmas›, bu tür düzen- lar›n geri al›nmas›n›n yöntemleri ve örneklerini hayli k›fl- lemelere ne denli ihtiyaç duyuldu¤unun da göstergesi k›rt›c› ve yüreklendirici bir dille anlat›yor. Otomobil kültü- olarak kabul edilebilir. rüne ve otoyol geniflletme projelerine bir tepki olarak 1990’lar›n bafl›nda ‹ngiltere’nin baflkenti Londra’da or- Tarihi Kentler Birli¤i’nin 2001 y›l›ndan bu yana üyesi taya ç›kan uluslararas› “Reclaim the Streets / Sokaklar› olan belediyeler aras›nda düzenledi¤i “Tarihi Kentler Geri Al” (RTS) hareketinin son y›llarda, otomobil kültü- Birli¤i Tarihi ve Kültürel Miras› Koruma Proje ve Uygula- rüne karfl› elefltirisini daha genifl bir küresel kapitalizm malar›n› Özendirme Yar›flmas›”nda ödül alm›fl baz› ör- çerçevesine yerlefltirmenin önemini fark etmeye baflla- neklerin Yonca Moral› taraf›ndan derlendi¤i çal›flma d›¤›n› ifade eden Smith, ilgili web sayfas›ndan aktard›- ise, yerel yönetimlerin destek ve teflvik buldu¤u takdir- ¤›na göre, “Otomobilsiz alan için mücadele, küresel ka- de, baflar›l› çal›flmalara imza atabilece¤ine dair somut pitalizme karfl› mücadeleden ayr› tutulmamal›d›r, çünkü örnekleri ortaya koyuyor. Tarihi Kentler Birli¤i’nin bu gerçekte ikincisi, ilkini de kapsar. Sokaklar otomobillerle misyonu, yerel yönetimlerde ülkemizdeki kültürel mira- dolu oldu¤u kadar, kapitalizmle de doludur ve kapitaliz- s›n korunmas› için bir ivme yarat›yor. min kirlili¤i çok daha hain ve sinsidir”. Bu metnin dosya- Dosyan›n son yaz›s› Gazi Üniversitesi’nden Prof. Dr. daki varl›¤›, umar›z, “nefleli ve zekice” eylemlerin daha Nur Ça¤lar yönetimindeki “Mimari Tasar›mda Sokak” fazla sokak, cadde ve meydanda uygulanmas›na öna- dersi kapsam›nda haz›rlanan bir deneme. Edebiyat ile yak olur. mimari/kentsel tasar›m›n iliflkilenme olanaklar›na daya- Dossier: nan bu denemede yazar Nazl› Eray’›n roman ve öyküle- The Street: A Public Space rinden yola ç›karak kentsel/mekânsal bulgular ve an- lamlar› tart›fl›l›yor. The subject of the dossier of this issue is the street: The situation of the streets in the 21st century, the effects of large-scale urban transformations on the streets, Çok say›da baflka bafll›k ve alt aç›l›mla ele al›nabilecek the positive/negative reflections of the changing functions of the streets on the life bu konu, neticede dosya ile s›n›rl› kalmak durumunda and examples from Istanbul where all this process is being heavily experienced. olundu¤u için noktaland›. Ancak çok aç›k ki, yaflam›n en The articles in the dossier are mainly grouped into two. The first part covers küçük sosyal birimi olan sokak, günlük yaflant›m›z›n conceptual studies that put forward how the street is perceived as an urban space, vazgeçilemez bir parças› olarak pek çok anlam bar›nd›- while in the second part some projects are discussed. The four articles in the first r›yor. Sürekli de¤iflen, güncellenen ama ayn› zamanda part examine the street under the themes such as the evolution of the street, street bellekteki yeriyle bizi geçmiflimize ba¤layan sokaklarla as a space of encountering, street in the memories and street as a political space. ilgili dosyam›z umar›z keyifle okunur... The other three articles in the second part focus on the effects of the attempts of urban renovation/transformation on the street; livable street projects for children (thus for all); and the streets which are rehabilitated for the sake of historical continuity. The last essay is an interpretation of the relationship between literature Dosya editörü: T. Gül Köksal, Yrd. Doç. Dr. and architecture through the perception of a novelist. Kocaeli Üniversitesi Mimarl›k ve Tasar›m Fakültesi Mimarl›k Bölümü
44 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Modern Kentte Soka¤›n Evrimi1 Gülflah Güleç
okak, fiziksel niteliklerini ya da politik, sos- yip anlam›n› yitirmeye bafllad›¤› 20. yüzy›ld›r SSyal, kültürel ve ekonomik ba¤lam›n›n belir- (Berman, 2008:29-30). leyicileri olan kavramlar›2 vurgulayacak flekilde Berman’›n modernizm tarihi üzerindeki farkl› önceliklerle okunabilir. ‹ki farkl› okuma- parçac›l çal›flmas›, Nicholas Fyfe’›n Images of the n›n arakesitinde, baflka deyiflle, soka¤›n fiziksel Street’te sokak üzerinden izini sürdü¤ü tarihsel nitelikleri ile ba¤lam›n› çak›flt›rarak yapaca¤›m›z k›r›lma noktalar›n›n keflfine “Grand Tour” ad›n› okumada ise onun toplumsal süreçteki konum verdi¤i yaz›s›yla benzerlik tafl›r. Fyfe’›n moder- ve anlam› yakalanabilir. Sokak, bu süreçte, eko- nizm tarihindeki büyük turunu bafllatan, 19. nomik aç›dan büyük bir de¤iflim geçirir. Duva- yüzy›l Paris’inde Haussmann önderli¤indeki y›- r›n›n karakteristik de¤iflimiyle birlikte sokakta k›mlard›r. Modernizmin kamusal yaflamda so- modern zaman etkin olup kullan›c›lar potansi- mutlaflmas›n› sa¤layan öncül operasyonlar›n bu yel müflteriler haline gelir; an›tsal karakteriyle kentte bafllad›¤› düflünülür; bu nedenle Paris, ezicilik oluflturan duvarlar, geçirgenleflerek ula- “modern metropolün ilk prototipi” olarak gö- fl›labilirli¤in ifadesi olur. Sokak art›k zengin, rülür (Sarg›n, 2006:96; Benjamin, 2004). Öyle yoksul, hatta tekinsiz olan, kontrol edilemeye- ki Paris, Kostof için de, “modern kentten anla- cek bir kalabal›¤› bar›nd›r›r. Dolay›s›yla soka¤›n d›¤›m›z›n topluca ilk kavramsallaflt›r›lmas›”d›r kamusal karakterinin, en baflta, ekonomik yap›- (Kostof, 2007:18). n›n evrimiyle flekillendi¤i söylenebilir. De¤iflen Haussmann’›n bafll›ca amac›, barikatlar›n ekonomik yap›, yaln›z sosyal ve kültürel de¤il, kurulmas›n› ve iç savafl ihtimallerini ortadan kal- politik sürecin de de¤iflimini tetikler. Sokak, d›rmakt›r. Kurgulanan genifl caddelerle barikat- gösteri ve ayaklanmalara sahne olur. Bu karma- lar›n önlenece¤i, k›fllalar ve iflçi mahalleleri ara- flan›n yönetim aç›s›ndan tehlikeli oluflu ise kent ölçe¤indeki devrimsel müdahalelere zemin ha- z›rlar. Bulunan çözüm, sokak yaflam›n›n özellik- le politik arka plan›n› yok ederek onu toplumsal süreçten ay›rmakt›r (R1). Kamusal alan, kamusal mekân ya da kamu- sal-özel ayr›m›nda yer alan kentsel bir ö¤e ola- rak soka¤›n farkl› önceliklerle tan›mlanmas›n›n nedeni, mimarl›¤›n kent ve soka¤a “Modern - Modern Sonras› - Ultramodern” dönemlerde yükledi¤i farkl› anlamlard›r. Marshall Berman, bafllang›c›n› bilemedi¤imiz gibi s›n›rlar›n› da çi- zemeyece¤imiz modernizm tarihini, üç evreye R1. Üstteki flema: “Soka¤›n Elemanlar›”, ay›rarak belli kesitler üzerinden anlat›r. Moder- alttaki flema: “Modernizm nizmin ilk evresini, insanlar›n yaflamlar›ndaki Etkisi”. (Marshall, S. de¤iflimi alg›lad›klar› 16. yüzy›l bafl›ndan 18. 2005, Streets & Patterns: yüzy›l bafl›na uzanan dönem olarak tariflerken; The Structure of Urban Geometry, Taylor & ikinci evrenin, Frans›z Devrimi etkilerinin tüm Francis’ten uyarlanm›fl ve dünyay› sard›¤› 1790’lar ve modern kamusal ya- bu araflt›rman›n flam›n asl›nda modern olmayan bir dünyada fle- belirleyicileri olan killenmeye bafllay›p zihinlerde oluflan yeni ya- modernist k›r›lmalar›, kent bileflenleri ve aktörlerinin flam fikriyle d›fl dünyan›n uyuflmad›¤› 19. yüzy›l iliflkilenme / ayr›lmalar› oldu¤unu savunur. Son evre ise, modernist kül- üzerinden yorumlad›¤› için türün tüm kültürleri içine alacak kadar geniflle- aktar›lm›flt›r.)
mimar•ist 2010/2 45 DOSYA
s›ndaki ba¤lant›n›n sa¤lanaca¤› bu modern mü- sinde, yeni dekor için tahayyül edilen kullan›c›- dahale, L’embellissement stratégique (stratejik larla hesaba kat›lmak istenmeyenler buluflmufl, güzellefltirme) ad›yla an›l›r (Benjamin, 2004: restoran ve kafeleriyle birlikte bu kalabal›¤› kar- 102-103). Böylece soka¤›n politik ba¤lam›n› fl›layan bulvarlar modern kamusal yaflam dene- yok etme yönündeki çözümlerden biri olarak, yiminin zemini olmufltur3 (Berman, 2008:207-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN soka¤› yayas›zlaflt›rma fikri uygulanmaya çal›fl›- 210) (R4). Kafe yaflam›n›n geliflimini ise “bul- l›r. Napoléon ve Baron Haussmann’›n izledi¤i var gazetecili¤i” sa¤lam›flt›r, çünkü “aperatif al- bu strateji, kentin kontrol edilebilir bir mekân, ma al›flkanl›¤›”n› besleyen bafll›ca etken, mo- sokaklar›n ise apolitik kimli¤e bürünmüfl kori- dern yaflamdan haberdar olma iste¤idir (Benja- dorlar olmas› üzerine kurulmufl ve sonraki dö- min, 2004:123). Böylece sokak art›k yaln›zca nemlerde tart›fl›lan, hatta örnek al›nan modern bir ulafl›m arteri de¤il, yeni ya da yeniden keflfe- bir eflik teflkil etmifltir (R2, 3). dilen kamusal bir mekând›r. Bask›n politik arka plan›n›n yan› s›ra, Hauss- Farkl› yöntemlerle modernizm tarihini ana- mann operasyonlar›n›n tafl›d›¤› kentsel amaçla- liz eden mimar, flehir planc›s›, kuramc› ve tarih- r›n, yeni yaflamla özdefllefltirilip yüceltildi¤ini çiler aras›nda Walter Benjamin’i okumak, yazar belirtmek gerekir. Tamamland›¤›nda üzerlerin- modernist ideallerle geliflmekte olan kentin ve deki çad›r bezleri kald›r›larak, aç›l›fl› törene dö- modern yaflam›n ötesinde, gözlemci kimli¤iyle nüfltürülen bulvarlar›n kentsel baflar›s›, perspek- orada bulunan kentli üzerinden modernizm al- tife dayal› görünüm sunmalar›nda yatar (Benja- g›s›n› aktard›¤› için önemlidir. Flaneur 4 denen min, 2004:101). Eski mahallelerle birlikte kent kentli gezgin için bulvarlar›n yaratt›¤› modern kültürünün yok edildi¤i savunulsa da, Berman’a atmosfer yeni bir yaflam fleklinin ifadesi, onun göre Haussmann asl›nda tüm kenti ulafl›labilir beslendi¤i kentsel ortamd›r. “Cadde, flaneur k›lm›flt›r. Karmafl›k sokaklarla kendi içinde çal›- için konuta dönüflür; sokaktaki adam kendi dört R2. St. Michel Bulvar›, flan, birbiriyle iliflkisiz mahalleler sistemi yerine, duvar›n›n aras›nda nas›l evinde oldu¤unu du- istimlakler, 1855 (Kostof, geçiflleri belirgin, düzgün geometriye kavuflmufl yumsarsa, flaneur de bina cepheleri aras›nda 2007). alanlar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Böylece temizlen- kendini evindeymifl gibi duyumsar. Onun gö- R3. Rue de Rennes’deki mifl, ayd›nlat›lm›fl, a¤açland›r›lm›fl, k›saca seyir zünde emaye kapl› parlak firma tabelalar›, afla¤› istimlakler (Kostof, 2007). üzerine s›f›rdan kurgulanm›fl yeni kent sahne- yukar› bir burjuva salonundaki ya¤l›boya tablo gibi bir duvar süsüdür; duvarlar, not defterini dayad›¤› yaz› masas›d›r; gazete kulübeleri kitap- l›klar›d›r; cafélerin balkonlar› da, iflini bitirdik- ten sonra e¤ilip soka¤a bakt›¤› cumbalard›r.” (Benjamin, 2004:131) “Modern metropolün ilk prototipi” olarak Paris kenti ölçe¤inde aktar›lan, soka¤› yayas›z- laflt›rma amac› tafl›yan operasyonlar, aksine, bü- yük kalabal›klar›n oluflmas›na, yönetimin ise bu sürece dahil olamamas›na yol açm›flt›r. Dolay›- s›yla kentlilerin sosyal, ekonomik ve politik amaçl› kullan›m›ndan uzaklaflt›r›lamayan soka- ¤›n yok say›lmas›, bulunan yeni çözüm olur. Bir anlamda tabula rasa anlay›fl›yla kenti y›k›p yeni- den düzenleme iflleminden ya da “ba¤›rsaklar›n› ç›kartmak, içini boflaltmak” anlam›ndaki svent- ramenti sözcü¤üne karfl›l›k gelen operasyonlar- dan bahseden Kostof için bu kavram, 19. yüzy›l aktörlerinin kentsel ölçekteki ideallerini aç›klar (Kostof, 2007:15). Kentlerin eski dokusunun korunmas›na karfl› ç›kan fütüristlerin ise bu operasyonlar›n hakl›l›¤›n› savunan söylemleri vard›r. Marinetti, “Kazmalar›n›z›, baltalar›n›z›, çekiçlerinizi elinize al›n ve o sayg›n kentleri y›- k›n, ac›madan y›k›n!” derken Sant’Elia da, “Biz art›k katedrallerin de¤il ... muazzam caddelerin
46 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
R4. Boulevard des Batignolles ve Boulevard d’Italie; sokaklardaki a¤açland›rma, gazla ayd›nlatma, suyollar›, drenaj ve kanalizasyonu gösteren tablo (Kostof, 2007).
R5. Le Corbusier, Plan Voisin, Paris, 1925 (Koolhaas, 1994).
... sa¤l›kl› sventramenti’nin halk›y›z” sözleriyle y›k›m› onaylar. Kentlerde modern yaflam kültü- rünün bir gereklili¤i olarak y›k›m› savunanlar- dan biri de, Le Corbusier’dir. Öyle ki, Kostof, Paris’in büyük ölçüde y›k›lmas› yönünde gelifl- tirilen Plan Voisin’den (1925) söz ederken, Haussmann’›n faaliyetlerini Le Corbusier’den daha cesur olarak nitelemez (Kostof, 2007:17). Le Corbusier’nin flemas›, Paris’in gökdelenler bölgesiyle yeniden örgütlenmesi yönündedir (R5). Bu öneriye flehir merkezinden kopar›lm›fl motor yollar› a¤› efllik eder. Le Corbusier, 1922’den itibaren –42 y›l boyunca– Paris’in problemi ile meflgul oldu¤unu söyleyip flehir komisyonunun kendisini “barbar” gibi gördü- ¤ü için irtibatlar› olamad›¤›ndan flikâyet etmifl- tir (Sutcliffe, 1984:274; Koolhaas, 1994:256). Fyfe’›n da modern kent söylemlerinden ke- sitler sunarken Haussmann’dan sonra önerme- lerine yer verdi¤i kifli, Le Corbusier’dir. Fyfe, Kostof gibi, Le Corbusier’yi bir nevi Hauss- mann’›n varisi olarak görmese de 1922’nin Contemporary City önerisi, Grand Tour’unun ikinci dura¤›n› teflkil edecek kadar önemlidir (R6). Le Corbusier’ye göre kent, yüksek kule- ler, aç›k alanlar ve yeni tip sokaklarla geliflmeli- dir. “Art›k ‘koridor cadde’ye izin verilemez; çünkü bu cadde gürültü ve tozla doludur, ›fl›k- tan yoksundur, bu yüzden onu s›n›rlayan evleri zehirler.” (Le Corbusier, 1996:371’den akta- ran: Fyfe, 1998:2) Le Corbusier, Kule-Kent- ler’i (1920) anlat›rken bu öneriyi günün kent- leriyle k›yaslar; tasarlad›¤› kuleler, “tüm olum-
mimar•ist 2010/2 47 DOSYA
suzluklardan kurtulmufl, temiz havaya kavufl- ba¤l›l›k gösteren sokaklar›n ça¤d›fl› yaflam tarz›- mufl ve yeflillikler içindedir” (R7). Le Corbusi- na alternatif olmaktan öte onun yerini almas› er, Kostof’un kendisine iliflkin yorumunu hakl› öngörülüp “temiz, haval›, güneflli büyük alan- R6. Le Corbusier, ç›karacak flekilde Haussmann’› modern kamusal lar” olarak kurguland›¤› görülür (Le Corbusier, Contemporary City, yaflam zemini yaratmada yetersiz bulur. Ona 2007:88-90) (R8).
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Manhattan, 1922 göre, Haussmann’›n yapmas› gereken; “Paris’te Le Corbusier, modernist ruhu kentteki h›zla (Koolhaas, 1994). dar kanallar açmak yerine, söz konusu bölgeleri iliflkilendirir. Bu anlamda Manhattan’›n “S›k›- R7. Le Corbusier, tümüyle y›k›p bu kez onlar› dikey olarak yo¤un- fl›kl›k Kültürü”ne (Culture of Congestion)5 geti- Kule-Kentler, 1920. laflt›rmak”t›r (Le Corbusier, 2007: 84). Bir mi- rilen çözüm, yine, 60 katl› bloklardaki asansör- Kesitteki “toz mar›n bir soka¤› tamamen “bütünlük, büyük- lerin çal›flma flekli ile aile yaflant›s› paralellik gös- bölgesi”, tercih edilmeyen kentlerin lük, sayg›nl›k, düzen” gibi kavramlar›n oda¤›n- termeyece¤i için bünyesi ofislerden oluflan Kar- tan›mlad›¤› aland›r da tasarlayabilece¤ini savundu¤u Girintili So- tezyen Gökdelenlerdir (Le Corbusier, 2007: (Le Corbusier, 2007). kaklar (1920) adl› önerisinde de kent zeminine 84). Radiant City (1930) önerisinde kent ze- mininden kopar›larak yükseltilmifl otoyol a¤›yla iliflkilendirilen gökdelenlerde yayalar yerine otomobiller ya da modern bireyle özdefllefltiri- len ifl adamlar› bir kuleden di¤erine geçer (Ko- olhaas, 1994:257) (R9). Böylece s›k›fl›kl›k kül- türünü yok etme düflüncesiyle “en iyi modern mimarl›¤›n, en kötü felaket için haz›rlanan mi- marl›k oldu¤u” görüflünün bu gökdelen tipolo- jilerinde somutlaflt›¤› söylenebilir (Koolhaas, 1994:254). Manhattan’›n yo¤unlu¤unu karfl›layabilecek önerilerden baz›lar› ise 1916’da Hugh Ferriss taraf›ndan gelifltirilen Zoning Law’a dair gön- dermeler içerir (R10). Zoning Law, yap› yo- ¤unlu¤undan çok biçimi kontrol ederken; 1927’de Raymond Hood, A City of Towers önerisinde bina hacmi ve sokak alan› aras›nda belli bir oran öngörüp sokak planlar› oluflturur. Binan›n soka¤a bakan her aya¤›, tan›ml› bir hacmin parças›d›r. Ancak “olabilecek en yüksek kulenin, olabilecek en küçük alan üzerinde ol- mas›” fikrine dayanan bu öneri, sadece “›fl›k, hava ve trafik sorunlar›n›” çözmüfltür (Koolha- as, 1994:166) (R11). Harvey Wiley Corbett’›n 1923 tarihli öneri- si de New York’un trafik problemini çözmek için gelifltirilmifltir. Araç trafi¤ine ayr›lm›fl yollar boyunca uzanan ve bu kottan kopar›lm›fl bir ar- kad düzeni öneren Corbett, araç-yaya kopuflu- nu kesitler üzerinden aflama aflama kurgulam›fl- t›r (Koolhaas, 1994:120-122). Tasarlad›¤› ar- kadlar, dükkânlar› ve di¤er kamusal faaliyetleri bar›nd›r›r (R12). Dolay›s›yla ister sokak yaflam›- n› yok sayarak soka¤›n ortadan kald›r›lmas›n› öngörsün ya da isterse daha uzlaflmac› kararlarla kent zeminiyle iliflkilenerek, soka¤›n kamusal do¤as›n› ve büyüklü¤ünü göz önünde tutsun, Corbusier, Ferriss, Hood ya da Corbett’›n kent sorunlar›na çözüm arama yöntemlerinin tümü, gelece¤in modern kentini tahayyül ederek gelifl- tirilmifltir.
48 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
R8. Le Corbusier, Girintili Sokaklar, 1920 (Le Corbusier, 2007).
R9. Le Corbusier, Radiant City, 1930 (Koolhaas, 1994). R11. Raymond Hood, A City of Towers, 1927 (Koolhaas, 1994).
R12. Harvey Wiley Corbett, Kesitler ve Hudson Nehri Köprüsü Üzerindeki Kuleler, 1975; R10. Hugh Ferriss, Zoning Law, 1916 (Koolhaas, 1994). bir adadan di¤erine geçen yayalar için 20 fleritli sokaklar (Koolhaas, 1994).
mimar•ist 2010/2 49 DOSYA
Haussmann uygulamalar›n›n modernist Lynch, 1960’ta, Amerikan kentlerinin gör- kentsel ideal ad›na daha y›k›c› olabilece¤ini söy- sel kalitesini, o kentin zihinsel imaj›n› çal›flarak leyen Le Corbusier gibi, Haussmannvari mo- de¤erlendirir. Bu imajlar› ortaya ç›karan, her dernist anlay›fl›n destekçisi olan Robert Moses kent için haz›rlad›¤› haritalard›r; haritalar› ise da, onu, “ad›m ad›m büyük ölçekli modernizas- farkl› ba¤lamlarda bir flablon gibi kulland›¤› befl
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN yon sorununu ilk kavram›fl olan kifli” olarak gö- kentsel eleman [yollar (paths), kenarlar (edges), rür. Moses, 1930’lardan bafllayarak eski mahal- noktalar (nodes), bölgeler (districts), iflaret nok- lelerin dokusunu önemsemeksizin New York talar› (landmarks)] üzerinden yapt›¤› okumayla için otoyollar, köprüler, viyadükler tasarlam›flt›r. oluflturur (R13). Bu yöntemle Amerikan kent- Projeleri, modernizmin do¤al sonuçlar› olarak lerinin kimlik dökümünü yapan Lynch, Koolha- görüldü¤ü için onlar› benimsememek, modern as’›n kentlerin fabrika ürünleri gibi ayn› tip bi- kent yaflam›n› kabullenmemekle ayn› anlama nalarla donat›ld›¤›n› savunmas›na karfl›l›k, Man- gelmifltir (Berman, 2008:386-391). Bu neden- hattan gibi gökdelen imaj› kolayl›kla tan›nabilir le Moses, yerleflik konut alanlar›n› dikkate al- bir kente bile kiflisel anlamlar –enerji, güç, gi- maks›z›n kent bünyesine yerlefltirdi¤i ekspres zem gibi– yüklenebilece¤ini iddia eder (Lynch, yollar› ve park yollar›yla, “Haussmann’›n enerji 1960:9). Fyfe’›n “Grand Tour”unda bir baflka ve coflkusuna sahip” 20. yüzy›l idealisti olarak önemli dura¤› teflkil eden Jacobs’›n 60’lardaki kabul görür (Berman, 2008:401). kentsel analizleri ise kule bloklardan oluflan yer-
R13. Kevin Lynch, yollar (paths), kenarlar (edges), noktalar (nodes), bölgeler (districts), iflaret noktalar› (landmarks) (Lynch, 1960). 1960’lara gelindi¤inde, devrimci modernist leflimler ve ekspres yol uygulamalar›n› bar›nd›r- anlay›fllar yerini ba¤lamsallaflt›r›lm›fl moderniz- mayan modernist bir bak›fl tan›mlar. Bu bak›flta me b›rakm›flt›r. Bu dönemde tasar›m stüdyola- “sokak üzerindeki gözler” önem kazan›r (Fyfe, r›nda çal›flan Colin Rowe, kentsel tasar›m›n çi- 1998:3). Sokak yaflam›n›n iç dinamiklerine zimden çok kolaj oldu¤unu iddia ederken, z›t odaklanan Jacobs, ça¤dafllar› gibi, niteliksiz kutuplar›n (ütopya ve anti-ütopya, geçmifl ve imajlar elde etmek için kent haf›zas›n›n yok gelecek) uyumlu bir bütünde (Collage City) edilmesinin yersiz oldu¤unu ispata çal›fl›r. Soka- toplanmas› gerekti¤ini savunarak kolaj metafo- ¤›n kentsel montaj yöntemiyle bir günlük hare- runu kullan›r. Geleneksel kentsel mekân›n yeni- ketlili¤ini gözlemleyen Jacobs için esas olan, den tasavvuru ad›na Rowe, “1945’ten sonra, kent kimli¤inin korunarak, günlük yaflam ritmi- sokak [bir sosyal ba¤lant› noktas› olarak] neden nin devam›n›n sa¤lanmas›d›r (Berman, 2008: aniden yok oldu?” diye sorar ve “soka¤a iliflkin 417-423); modernist anlay›fl›n bambaflka bir sald›r›n›n, otomobilin yayg›nl›¤›ndan daha önce içerik kazanmas›na neden olan da, bu düflünce- gerçekleflti¤ini” belirterek, soka¤›n yok oluflu- dir. Kostof ise, bu dönemde, çal›flmalar›n oda- nu, “modern mimarl›¤a özgü olan obje düfl- ¤›na yerleflmesi gereken sorunsal›n ba¤lam ol- künlü¤ü”ne ba¤lar (Ellin, 1996:78). Kenti h›z, du¤unu vurgulam›flt›r. Kostof’a göre, kentteki verimlilik gibi modern kayg›larla çal›flan bir sis- imar ve infla faaliyetlerini incelemenin en ak›lc› tem olarak gören, soka¤› araçsallaflt›ran moder- yolu, toplumsal süreci analiz etmektir; çünkü nist anlay›fl, bu dönemde geçerlili¤ini yitirip kentin yap›lanma biçimi bu süreci oluflturan kentin ve soka¤›n mekânsal varl›¤›n› kabullen- sosyal, kültürel, ekonomik, politik yap› altl›klar› menin ötesinde, onu “yer”e dönüfltüren anla- arac›l›¤›yla çözümlenebilir. Bu altl›klar›n zaman m›na odaklanan baflka bir modernist bak›fla dö- içinde oluflturdu¤u kentsel katmanlaflmay›, nüflür. Bu bak›fl›, Kevin Lynch’in befl kentsel Kostof, “kent süreci” olarak adland›r›r. Söz ko- elemanla okuma yapt›¤›; Jane Jacobs’›n o yerde- nusu süreç, ideolojik amaç tafl›yanlar dahil hiç- ki yaflant›y› “kentsel romans” olarak niteleyip bir müdahaleden etkilenmez (Çelik, Favro, In- kare kare aktard›¤› (kentsel montaj yöntemi); gersoll, 2007:7-9). Özellikle vurgulanan ise, Spiro Kostof’un, benzer flekilde, kamusal ya- Haussmannvari y›k›m›n ya da Le Corbusier tar- flamdaki kesintisizli¤i vurgulamak ad›na “kent z› yok etmenin iyilefltirmek olmad›¤›d›r (Kos- süreci” kavram›na içerik kazand›rd›¤›, kentle ye- tof, 2007:34). ni bir iliflkilenme biçimi olarak tan›mlayabiliriz. Böylece soka¤›n, Kostof’un iflaret etti¤i sü-
50 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN recin önemli bir bilefleni oldu¤u, 1960’lar ve ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. • Crouch, D. (1998) “The Street in the Making of sonras›nda kavranm›fl, 90’lara gelindi¤inde de Popular Geographical Knowledge”, Images of the Street: bu kentsel bileflenin anlam› derinlemesine tart›- Planning, Identity and Control in Public Space, Ed.: fl›lmaya bafllanm›flt›r. David Crouch soka¤›n Nicholas R. Fyfe, Routledge. • Çelik, Z., Favro, D., Ingersoll, R. (2007) “Sokaklar ve imaj›n›, bulundu¤u yer ve oradaki eyleme ba¤l› Kentleflme Süreci: Spiro Kostof’a Arma¤an”, fiehirler ve görürken (Crouch, 1998:160); Cliff Moughtin, Sokaklar, Ed.: Zeynep Çelik, Diane Favro, Richard Ingersoll, Kitap Yay›nevi, ‹stanbul. Jacobs gibi soka¤›n, fiziksel varl›¤›n›n ötesinde • Ellin, N. (1996) Postmodern Urbanism, Princeton sahipleri, kullan›c›lar› ve onu kontrol edenler Architectural Press, Revised Edition, New York. • Fyfe, N., R. (1998) “Urbanism and the Street: Taking aç›s›ndan analiz edilebilecek kamusal arka plan›- the ‘Grand Tour’”, “Reading The Street”, Images of the n›n varl›¤›na vurgu yapar (Moughtin, 2003: Street, Planning, Identity and Control In Public Space, Ed.: 131). Dolay›s›yla kent, sokak ve bina ölçe¤inde Nicholas R. Fyfe, Routledge. • Koolhaas, R. (1994) Delirious New York, A Retroactive bir süreklilik tan›mlayan modernist düflünce, Manifesto for Manhattan, The Monacelli Press, New York. zaman, mekân ve modern aktörlerin etkisiyle • Kostof, S. (2007) “Majesteleri Kazma, Y›k›m›n Esteti¤i”, fiehirler ve Sokaklar, Ed.: Zeynep Çelik, Diane de¤iflmifl, zaman›n ruhuna uygun olarak kendi Favro, Richard Ingersoll, Kitap Yay›nevi, ‹stanbul. açmazlar›n›n yönlendirmesiyle evrilmifltir. • Le Corbusier (2007) Bir Mimarl›¤a Do¤ru, Çev.: Serpil Merzi, YKY, ‹stanbul. 1960’larda öne ç›k›p 90’larda gelifltirilen mo- • Lynch, K. (1960) The Image of the City, The MIT Press. dern ama ba¤lamsal tav›rlar›n yan› s›ra, özellikle • Moughtin, C. (2003) Urban Design: Street and Square, 20’lerin mevcut yap› ya da veri niteli¤indeki (fi- Architectural Press, Third Edition. • Sarg›n, G. A. (2006/12) “Modern Kentin Sokaklar› ve ziksel ya da kültürel) her fleye karfl› duran mo- Gezginleri: Arkadlar ve Flaneur”, Arredamento Mimarl›k, dern söylem, önerme ve uygulamalar›n›n tümü Boyut Yay›n Grubu. • Sutcliffe, A. (1984) Metropolis 1890-1940, Mansell asl›nda vurgulamak, güçlendirmek, hatta yok Publishing Limited, London. etmek için ele al›nm›fl olsa da, kentsel ba¤lam›n, yaln›zca fiziki de¤il, ekonomik, toplumsal, politik verilerle içerik kazand›¤›n› kabullenmifl- tir.
Gülflah Güleç, Arfl. Gör. Gazi Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü
Notlar: 1. Bu araflt›rma, ilk olarak, Gazi Üniversitesi Mimarl›k Bölümü Yüksek Lisans Program› 2008-2009 güz döneminde, Prof. Dr. Nur Ça¤lar’›n yürütücülü¤ündeki “Mimari Tasar›mda Sokak” dersinde yap›lm›fl ve metnin ilk hali, ders kapsam›nda yap›lan okumalar sonunda haz›rlanm›flt›r. Evolution of the Street in the Modern City 2. Geometri, ölçek, an›tsall›k (ezicilik), ulafl›labilirlik, aidiyet, fantezi, gerçeklik, görmek, görülmek, tüketim The change in the meaning of the street as a public space in the modern city can kültürü, rekabet, h›z, hiyerarfli, zaman (mekanik düzende be followed by researching its role in the social process. The modernist iflleyen zaman ya da “rasyonel dinlence”; Baudrillard’a göre, bofl zaman) soka¤›n ba¤lam›na içerik kazand›ran perspective; which was born through the chaotic urban context 19th century, then kavramlardand›r. Bunlar, farkl› modernist kent ve sokak extended its effect by the revolutionary modernist discourses of 1920s and finally söylemlerinin okunmas›nda önemli belirleyicilerdir. of which content was changed in 1960s; causes distinctive interpretations in 3. Berman, Paris bulvarlar›n›n çeperlerini oluflturarak yaya terms of constructive and spatial points of view in the cities. The spatiality of the trafi¤ini yönlendiren ve modern yaflam›n ürünleri say›lan restoran ve kafeler gibi kamusal mekânlar›n iflleyiflinden street, which was ignored in early 20th century, was re-examined in 1960s, and bahsederken bu trafi¤in “Gözler Ailesi” kontrolünde the context and the meaning of the street were emphasized then. akt›¤›n› anlat›r. Architecture has imposed different senses to the city and to the street in “Modern 4. 19. yüzy›l›n Frans›z flairi Charles Baudelaire’in - Postmodern - Ultramodern” periods; and when the modernist idea began to kulland›¤› ve kentin modernitesini anlamak için bir fenomen olan flaneur, Benjamin’in anlat›m›yla adeta leave the mission of creating an idealized world at every scale –urban, street, zaman afl›r› bir kavram haline gelir. Bu anlamda flaneur, building, even human–, architecture created new forms of relations with the city. yaln›zca dönemin Paris ve pasajlar›ndaki gözlemci Beyond re-discovering the street’s public nature, those characteristics kimli¤iyle de¤il, modernizmin yafland›¤› her evre ve yerde görülebilecek bir kentli profili gibi düflünülebilir. transforming it into a ‘place’ are emphasized, and the architects, the urban 5. Yo¤unluk, büyüklük, prototipleflmeye iliflkin kiflisel planners, the theorists and the historians formed their own methods accordingly. tart›flmas›n›n ürünü olup ünlü modern kent kuramlar›n› da While making mutual readings of said methods, this article aims at having a aktard›¤› Delirious New York (1994) kitab›nda Koolhaas, s›kça kulland›¤› Manhattan’›n hayati sorunu olan close look at the modern notion and its manifestations in the city. Thus, the yo¤unlu¤una iflaret eden “S›k›fl›kl›k Kültürü” (Culture of moderns’, who are evaluated by their approaches to city’s existing inputs of Congestion) ifadesini kavramlaflt›r›r. structure or data (concrete or abstract), conceptualization of the context is Kaynakça: covered through a critical manner, and the economical, social, political as well as • Benjamin, W. (2004) Pasajlar, YKY, ‹stanbul. the physical background of the urban context are clarified. • Berman, M. (2008) Kat› Olan Her fiey Buharlafl›yor,
mimar•ist 2010/2 51 DOSYA Kentsel Mekân Olarak Caddeler: Ba¤dat Caddesi Örne¤i
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Zeynep Yaz›c›o¤lu Halu
entsel mekân› tan›mlamaya ve insan-kent- dan hareketle kentsel mekânlar›n karakterini et- KKsel mekân iliflkisini sorgulamaya yönelik ol- kileyen de¤iflkenler belirlenmelidir. Böylelikle, dukça çok say›da çal›flma vard›r. Ancak caddele- caddelerin mekânsal karakterinin flekillenmesini ri birer kentsel mekân olarak ele al›p tan›mlayan etkileyen faktörler kentsel mekân ba¤lam›nda çal›flmalar oldukça s›n›rl›d›r. Her kentte insan›n ele al›nabilir ve yaflayan caddeler tasarlamaya gi- kolayl›kla ulaflabilece¤i ve insana farkl› yönler- den yolda bir dizi parametre önerilebilir. den hizmet edebilen caddeler, sosyal boyutuyla Kentsel mekân araflt›rmac›lar›, insanlar›n de¤erlendirildi¤inde önemli birer kamusal kar- birbiriyle daha iyi etkileflim içinde oldu¤u me- fl›laflma alan› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Gü- kânlar›n alg›sal ve duyusal özellikleriyle daima nümüzde artan haberleflme ve iletiflim olanakla- ilgilenmifllerdir. Lynch (1960, 1984), Cullen r›yla giderek daha da yaln›zlaflan insan›n, baflka (1961), Bacon (1967), Rapoport (1990), Ja- insanlarla yüz yüze iletiflim kurabilmesinde cobs (1993), Bosselmann (1998) ve Isaacs kentsel mekânlar›n önemi daha da artm›flt›r. (2000) gibi araflt›rmac›lar kentsel mekân›n alg›- Önemli ve kolay eriflilebilir kentsel mekânlardan sal / kavray›flsal özelliklerine yönelik çal›flmalar olan sokaklar ve caddeler bu anlamda yeni kim- yapm›flt›r. likler kazanmaktad›r. ‹yi birer kentsel mekân Bunun yan›nda PPS (2008) ve CABE olarak tan›mlanabilecek cadde ve sokaklar, gün- (2002) gibi kâr amac› gütmeyen sosyal kurulufl- lük ihtiyaçlar›n giderilmesinden, sosyalleflmeye lar ve Gehl (1987), Newman (1972), Carr vd. uzanan bir yelpazede insana hizmet ettikleri sü- (1992), Alfonzo (2005) ve Yaz›c›o¤lu Halu rece yasayan mekânlara dönüflmektedir. Böyle- (2010) gibi baz› kentsel mekân araflt›rmac›lar›, likle cadde ve sokaklar ile insan›n etkileflimi ar- kentsel mekân›n alg›sal özelliklerle görsel sanat tarken, baflka insanlarla iletiflim kurma imkân› gibi ele al›nmas›n›n yan›nda, mekân›n sosyal ve da artmaktad›r. Sokak ve caddelerin kentsel me- davran›flsal özellikleriyle de ele al›nmas› gerekti- kân olarak alg›lanma düzeyleri artt›kça kulla- ¤ini belirtmektedir. Kentsel mekân›n sosyallefl- n›mlar›n›n çeflitlili¤i, kullan›c› memnuniyeti art- meye izin verdi¤i ölçüde baflar›l› olabilece¤in- makta ve bu da karfl›l›kl› etkileflimi kuvvetlen- den hareketle, bu araflt›rmac›lar, duyular› hare- dirmekte, farkl› boyutlar kazanmas›n› sa¤lamak- kete geçirecek özelliklerin yan›nda, mekân›n tad›r. Böylelikle ziyaret say›s› ve kullan›m s›kl›¤› kullan›c›lar›n arzu edilen davran›fllarda bulun- artan sokak ve caddeler bellekte daha çok yer mas›n› destekleyecek sosyal karakterde olmas›- etmekte, hem kültürel hem sosyal hayattaki ko- n›n da gerekti¤ini belirtmektedirler. numlar› ve varl›klar› daha da derinlik kazanmak- Bir di¤er yaklafl›mda ise, kentsel mekân›n tad›r. yaflayan mekânlara dönüflmesi, mekân›n fiziksel ‹nsanlara daha çok sosyalleflme imkân› su- ve biçimsel özellikleri ile iliflkilendirilmektedir. nan “yaflayan caddeler” iki faktör ile de¤erlen- Alexander(1965), Martin ve March (1972), dirilebilir: Tarihî veriler ve yürünebilirlik. Tarihî Moudon (1986) gibi araflt›rmac›lar kentsel me- süreklilik içinde insanlar›n yaya olarak kullan›- kân›n ve onu çevreleyen dokunun fiziksel yap›- m›na olanak tan›yan caddeler mekânsal karakter s›n›n kullan›m üzerinde önemli bir etkisi oldu- yönünden de daha zengin çözümler içermekte- ¤unu vurgulamaktad›rlar. dir. Lynch (1984) ve Spreiregen (1965) ise kentsel mekânlar›n kent bütünüyle etkileflim Kentsel Mekân›n Karakteri içinde oldu¤unu; görsel haritalar, tespitler ve Caddeler, insan-insan etkilefliminin yüz yüze analizlere dayanarak kentin aç›k alanlar› ve do- sa¤land›¤› önemli kentsel mekânlard›r. Dolay›- lafl›m sistemine iliflkin verilerin, kentsel mekâna s›yla, caddelerin birer kentsel mekân olmas›n- tafl›nd›¤›n› belirtmifllerdir (fiekil 1).
52 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
Kentsel mekânlar›n mekânsal karakterinin Sosyalleflme ve Yürüme Mekân› Caddeler flekillenmesinde etkili olan faktörler, say›lan Çizilen kavramsal çerçeve ile önemli kentsel me- araflt›rmac›lara dayan›larak dört ana bafll›k alt›n- kânlardan olan caddeler de¤erlendirilebilir. da ele al›nabilir: Kent bütününden kaynakl› Caddelerin ne oldu¤u, mekânsal karakteri ya da özellikler, alg›sal/kavray›flsal özellikler, sos- nas›l yaflayan bir cadde tasarlanaca¤› ile ilgili ya- yal/davran›flsal özellikler ve fiziksel/biçimsel p›lm›fl konuya özel çal›flmalar s›n›rl›d›r. Cadde- özellikler. Ancak bu dört ana bafll›¤›n yan›nda ler, ço¤unlukla, kentsel d›fl mekânlar, aç›k alan- ele al›nmas› gereken bir di¤er unsur tarihî veri- lar, sirkülasyon sistemleri veya trafik ve ulafl›ma lerin kentsel mekân üzerindeki etkisidir. Rapo- dayal› mühendislik bilimleri alanlar›nda yap›lan port’un (1990), kentsel mekân kullan›c›lar›n›n çal›flmalar›n alt eleman› olarak ele al›nm›flt›r. Ba- al›flkanl›klar›, toplumun de¤er yarg›lar› ve top- z› çal›flmalarda ise, s›n›fland›rmalarla konut cad- lumun kentsel mekânlar›n kullan›mlar›na yakla- deleri, ticari caddeler ve yaya caddeleri gibi alt fl›m› ile iliflkilendirdi¤i tarihî veriler, bunun öte- bafll›klara indirgenen cadde ve sokaklar, yaln›z sinde mekân›n karakterinin tarihsel süreklilik bu ba¤lamlar› ile ele al›nm›flt›r. Bir baflka yakla- içinde kentsel mekân olarak kullan›m al›flkanl›¤› ile de iliflkilendirilebilir. Yani kullan›c›lar›n tarih- fiekil 1. Kentsel mekân›n karakterini flekillendiren sel süreklilik içindeki kullan›m al›flkanl›¤›n›n ya- etkenler. n›nda mekân›n tarihsel süreklilik içinde ne dere- ce kullan›ld›¤› da önemli bir veridir. Bu anlay›fl- tan hareketle, tarihî özellikler de bir kentsel me- kân›n karakterinin flekillenmesinde etkili bir rol oynamaktad›r (fiekil 1). Kentsel mekân›n karakterinin flekillenmesini etkileyen bu etkenler bir mekân›n sosyalleflme mekân› olarak kullan›lmas›na giden yolu da fle- ‹nsan›n alg› s›n›rlar›yla yürümeye karar vermesini etkileyen faktörler. killendirmektedir. ‹nsan›n bir kentsel mekân› zorunlu aktiviteler için kullanmas›n›n yan›nda ‹nsan›n Etkenler De¤iflkenler teklifsiz-tercihe ba¤l› aktiviteler ve planl› sosyal Alg› S›n›rlar› aktiviteler için kullanabilmesi o mekân›n sosyal- Koflullar› Kent Bütünü - Kent - kentsel mekân iliflkisi - Tarihsel süreklilikte yürümenin varl›¤› leflme mekân› olarak alg›lanma düzeyini art›r- Tarihî Veriler - Al›flkanl›klar maktad›r (Gehl, 1987). Bir kentsel mekân›n - Basitlik, netlik, fleffafl›k farkl› aktiviteler için kullan›labilmesi de ancak - Yer ve yer duygusu, önerilen befl özelli¤in de o mekânda dengeli bir - Tan›mlanabilirlik Alg›sal / Kavray›flsal biçimde da¤›lmas›yla mümkün olabilmektedir. - Aidiyet Özellikler Örne¤in fiziksel biçimlenmesi, çevreleyen do- - Kimlik, örnek de¤eri, statü sembolü kunun bar›nd›rd›¤› ifllevler ve mekân›n uyand›r- - A¤açlar›n varl›¤› d›¤› aidiyet duygusu gibi de¤iflkenler hep bera- - Kamusal - özel mekân iliflkileri ber hareket etmek durumundad›r. - Farkl› kat / kot kullan›mlar› Aç›klanan sosyalleflmenin mekânda yakala- - Kald›r›m kullan›mlar› - Karma kullan›m nabilmesi ve her türlü yüz yüze insan-insan et- Sosyal / Davran›flsal - Farkl› aktivitelerin varl›¤› kilefliminin sa¤lanabilmesi de kentsel mekânda Özellikler - Eriflilebilirlik / ulafl›labilirlik kullan›c›lar›n yürüyebilmesiyle iliflkilendirilebi- - Güvenlik (asayifl ve alg›lanan güvenlik lir. Yürünebilen kentsel mekânlar her türlü ola- hissi) s›l›¤› art›rmaktad›r (fiekil 1). Kentsel mekânlar- - Do¤rusal / e¤risel yap› daki sosyalleflmenin yürüme ile iliflkilendirilme- - Doku siyle, mekânsal karakterin kullan›c›n›n yürüme- KENTSEL MEKÂNIN KARAKTER‹ - Mahallenin varl›¤›, mahalle dokusu ye karar vermesini etkiledi¤i de söylenebilir. - Yo¤unluk, üçüncü boyut - Arsa kullan›mlar› Böylelikle, insan bir mekânda yürümeye karar Fiziksel / Biçimsel - Yap› çeflitlili¤i verirken kendi demografik ve kültürel özellikle- Özellikler - ‹fllev çeflitlili¤i rinin yan›nda mekân›n mekânsal özellikleri ile - Yap› adas› dokusu de hareket etmektedir. Mekânsal karakterin fle- - Bina doluluk-boflluk dokusu killenmesinde etkili olan tarihî veriler böylece - Binalar›n yan yana geliflleri “yürüyerek sosyalleflmeye” karar verme aflamas› - Sokak dokusu, süreklilik üzerinde de etkili hale gelmektedir.
mimar•ist 2010/2 53 DOSYA
fl›m da caddeleri tarihsel süreçle ele alan, genel- Bu kapal› hacmin yaflayan bir sosyalleflme likle belirli bir bak›fl aç›s›yla yap›lm›fl fiziksel bi- mekân›na dönüflmesi ise mekânsal karakterin- çimlenmeye yönelik tarihsel s›n›fland›rma ve den kaynakl› etkenlerle mümkün olabilmekte- kronolojik geliflim çal›flmalar›d›r. Oysaki cadde- dir. Tabloda görülebilece¤i gibi kentsel mekân ler kentlileri her anlamda birbirine ba¤layan ya- olan bir caddenin sosyalleflme mekân›na dönüfl-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN flayan dinamik elemanlar olarak de¤erlendiril- mesi, kent ile kurulan iliflki; tarihsel süreklilik; melidir. Bu da ancak caddeleri birer sosyalleflme alg›sal özellikler ba¤lam›nda caddenin basit ve mekân› olarak ele alan yaklafl›m ile mümkündür. net ifadesi, tan›mlanabilirli¤i, yer duygusu Cadde ve sokaklar, Türk Dil Kurumu sözlü- uyand›rmas›, kimli¤i, statü ve örnek de¤eri; sos- ¤ündeki “ana yol” gibi k›sa tan›mlamalardan yal özellikler ba¤lam›nda, kamusal/özel mekân daha fazlas›n› hak etmektedir (Url-1). Yola en- iliflkileri, farkl› kat/kot kullan›mlar›, karma kul- deksli bu tan›mlama, caddenin ayn› zamanda lan›m, caddenin eriflilebilir ve güvenli olmas›; fi- bir kentsel mekân olmas› fikrini bar›nd›rmaktan ziksel özellikler ba¤lam›nda ise caddeyi çevrele- uzakt›r. Yol ile cadde aras›ndaki temel fark; yo- yen doku ile caddenin iliflkisi, mahalle ile iliflki, lun, yaya veya tafl›tla ulafl›m› sa¤layan çizgiyi ta- mahallenin varl›¤›, yap› ve ifllev çeflitlili¤i, bina- fiekil 2. Ba¤dat n›mlamas›na karfl›n caddenin, yol olman›n ya- lar›n yap›s›, binalar›n doluluk/boflluk dokusu, Caddesi’nin çevresiyle n›nda, bir yerleflim alan›nda bulunmay› da içer- caddeye ba¤lanan sokaklar›n dokusu vb. pek ba¤lant› a¤›. mesidir. Caddenin tan›m›nda, iki taraf›n›n yap›- çok mekânsal özellik ile flekillenmektedir. Kulla- l› çevre (binalar) ile kapanm›fl olmas› durumu n›c›lar bu mekânsal özelliklerden kaynaklanan fiekil 3. Ba¤dat Caddesi çevresindeki iskeleler, vard›r. Bu anlamda cadde, asl›nda hareket kana- etkiler ile bir mekân› sosyalleflme ve yürüme plajlar ve tren istasyonlar›. l›n› da içeren kapal› bir hacim ve mekând›r. mekân› olarak de¤erlendirmektedir.
Sosyalleflmenin Mekân› Ba¤dat Caddesi Tarihî süreklilik içinde insanlar›n yaya olarak kullan›m›na olanak tan›yan caddeler mekânsal karakter yönünden de daha zengin çözümler içermektedir. Bu yaklafl›ma ‹stanbul ba¤lam›nda önemli bir örnek Ba¤dat Caddesi’dir. Ba¤dat Caddesi 5,5 km. uzunlu¤uyla Anadolu yakas›n- da Kad›köy ilçesinde uzanan önemli bir sosyal- leflme ve rekreasyon aks›d›r. Kuban’›n (1998), kenti tarih boyunca yapan akslar aras›nda sayd›- ¤› Ba¤dat Caddesi, k›y› fleridiyle olan yak›n ilifl- kisi ile de önemli bir yer tutmaktad›r. Ba¤dat Caddesi’nin bugünkü kullan›m› üzerinde etkili mekânsal karakter özellikleri, be- lirtilen befl özelli¤in her biri ile ele al›narak ayr› ayr› incelenebilir. Her bir özelli¤in Cadde’nin bugünkü sosyalleflme mekân›na dönüflümü üzerinde etkileri vard›r. Ancak tüm etkenler aras›nda tarihî verilerin etkisi Ba¤dat Caddesi özelinde farkl› bir önem tafl›maktad›r. Bu tarihî veriler, Kad›köy, Bahariye Caddesi ve Kufldili Çay›r› kaynakl›d›r. Bizans döneminde Ba¤dat Caddesi ve çevre- si ba¤l›k-bahçelik bir sayfiye yeridir. Ba¤dat Caddesi’nin izini Eyice (1994), fiaflk›nbakkal ve Çatalçeflme’deki kal›nt›lar ve Küçükyal›’daki 9. yüzy›lda yap›ld›¤› bilinen Byras Saray›’na ait ka- l›nt›lar ile aç›klamaktad›r. Osmanl› döneminde de, Kad›köy ve çevresi, Roma ve Bizans’ta oldu¤u gibi, üst düzey yö- neticilerin ra¤bet ettikleri bir sayfiye ve mesire yeri olmufltur. Bunun yan›nda önemli bir tar›m-
54 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN sal üretim alan› olmaya da devam etmektedir. Haydarpafla, Çaml›ca, Kufldili, Ac›badem, Ko- fluyolu ve Fenerbahçe önde gelen çay›r ve mesi- re alanlar›d›r. Bostanc›’ya kadar uzanan alan içerisinde, sultan ve üst düzey yöneticilere ait köflk, sahil saray ve bahçeler ile daha iç k›s›mlar- da köyler yer almaktad›r (Akbulut, 2004). Ka- nuni Sultan Süleyman’›n Fenerbahçe’deki sahil saray› ve bahçesi de yörenin yönetici s›n›f ara- s›ndaki cazibesini gösteren bir di¤er örnektir ki, II. Bayezid döneminde (1481-1512) yapt›r›lan bu saray Tezkiretü’l-Bünyan’a göre Mimar Si- nan taraf›ndan onar›m görmüfltür (Eyice, 1994). 18. yüzy›l, özellikle Lale Devri boyunca Ka- d›köy’ün mesire yeri olarak öneminin artt›¤› bir dönem olur (Tanyeli, 1999). Haydarpafla, Kufl- dili, Yo¤urtçu Çay›rlar› ve Moda Çay›r› ve Uzunçay›r halk›n ra¤bet etti¤i önemli gezinti alanlar›d›r. Giz’in (1994) belirtti¤ine göre, ça- y›rlar mesire yerleri olman›n yan›nda saray ve devlet büyüklerinin atlar›n›n yan›nda ordu atla- r› için de otlak görevini görmektedir. Prestij, sosyal statü ve sosyal bir gruba ait ol- ma duygular› uyand›ran Ba¤dat Caddesi, Os- manl› döneminde piyasa ve sosyalleflmenin sembolü olan çay›rlar›n devam› niteli¤indedir. Kad›köy’deki pek çok çay›r ve özelikle Kufldili Çay›r›’nda “teferrüç” olarak adland›r›lan, çay›r boyunca yürüyerek ya da atla ç›k›lan gezintiler, “gam› gidermek ve ferahlamak için k›ra ç›kmak, gezmekle üzüntüyü gidermek” amac› tafl›mak-
Ba¤dat Caddesi kullan›c›lar›n›n gezinti ile sosyalleflme ve rekreasyon ihtiyac›n› gidermesi.
mimar•ist 2010/2 55 DOSYA
tayd›. Bugünkü Sal› Pazar›’n›n kuruldu¤u alan- ile Suadiye Plaj›’n› birbirine ba¤layan düfley aks- daki romanlara konu olmufl Kufldili Çay›r›’na il- lar aras›nda kalan bölümdür. Suadiye-Erenköy ginin temel sebebi, bu geçit törenine ya da sos- aras›, plajlar döneminde yo¤un olarak kullan›l- yalleflmeye, daha do¤rusu piyasaya kad›nlar›n da m›fl yaya aks›d›r ve günümüze de¤in tafl›nm›flt›r. kat›labiliyor olmas›yd›. Çarfl›, pazar anlam›na ‹lerleyen y›llarda, özellikle 20. yüzy›lda, de-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN gelen ‹talyanca as›ll› bir kelime olan “piyasa” ¤iflen imar koflullar› ve Avrupa yakas›na köprüy- dilimizde belirli bir yerde veya yolda gidip gel- le ba¤lant›, Ba¤dat Caddesi ve çevresinde yap›- me anlam›nda kullan›lmaktad›r. Kufldili Çay›- laflman›n artmas›na sebep olmufltur. 19. yüzy›l r›’nda ailenin yafll› han›mlar› ile gelinen gezme- sonunda tren yolunun gelmesiyle bafllayan spe- de, genç k›zlar birbirlerini kovalarcas›na piyasa- külatif imar faaliyetleri o günden bugüne kadar ya kat›l›rlard›. Bunun yan›nda Fenerbahçe Spor devam etmifltir. 19. yüzy›l sonunda gridal par- Kulübü’nün yönetici ve sporcular› da bu piyasa- selizasyon sistemiyle kurulmufl olan mekânsal da yerlerini almaktayd›. Kufldili Çay›r› her anla- yap›, günümüzde de halen varl›¤›n› sürdürmek- m›yla önemli bir yürüyerek sosyalleflme mekâ- te ancak artan yap› yo¤unlu¤unun getirdi¤i yü- n›yd›. kü tafl›yamamaktad›r. 1873’te Haydarpafla-Pendik banliyö hatt›- Ba¤dat Caddesi’nin sosyalleflme mekân› ol- n›n aç›lmas›, Osmanl› flehzadelerinin saraydan mas›n› etkileyen bir di¤er faktör Kad›köy ve Ba- ç›k›p Erenköy ve Fenerbahçe’ye tafl›nmalar›, hariye Caddesi’dir. 20. yüzy›l›n bafl›nda Kad›- Levantenlerin Moda Burnu ve Fenerbahçe Bur- köy merkez ve Bahariye Caddesi’nin geliflmesi- nu’na yerleflmeleri ile “piyasa mekân›” çay›rlar- ni tetikleyen Kad›köy’ün iskeleyle Avrupa yaka- dan Fenerbahçe ve Moda’ya do¤ru kaym›flt›r. s›na ba¤l› olmas›, Moda Burnu’ndan Mühür- Anadolu yakas›nda, Cumhuriyetin ilk y›llar› dar’a kadar konutlar›n artmas›, Haydarpafla’daki ile gelen yeni yaflam tarz›na koflut olarak, deniz Askeri Hastane, T›p Fakültesi ve Numune Has- ile geçirilen tatiller gündelik hayata damgas›n› tanesi’nin aç›lmas› ile Bahariye Caddesi’nde vurmaktayd›. Bu modern kimlik, kad›n erkek 1927 y›l›nda yap›lan Süreyya Pafla Sahnesi ve si- kar›fl›k bir flekilde deniz kenar›nda ve çevresinde nemalar› ile Kad›köy ve Bahariye Caddesi her sosyalleflmeyi getirmifltir. Deniz tatillerine yö- yönüyle bir merkez karakteri kazanm›flt›r. Baha- nelik daha çok Ba¤dat Caddesi’nin sahil taraf›n- riye Caddesi, hem kültürel bir merkez olarak da yap›lm›fl olan modern tarzdaki villalar, iç dö- hem de çevredeki hastaneler kaynakl› doktor ve flemeleri, mobilyalar› ile de yeni bir hayat› iflaret difl hekimi muayenehaneleriyle hizmet fonksi- etmekteydi ve plajlar bu sosyalleflmenin yeni yonlar›yla ön plana ç›kmaktayd›. mekân›yd›. Ancak tek bafl›na plajlar toplumun Bu durum 1973 y›l›nda, Bo¤aziçi Köprü- nesillerden beri içsellefltirdi¤i “teferrüç” ve “pi- sü’nün yap›lmas›na kadar olan süreçte bu flekil- yasa” olgusuna hizmet etmemekteydi. Dolay›- de devam etmifltir. Ancak öncüllü¤ünü Kat s›yla bölgede aç›lm›fl olan iki büyük plaj aras›n- Mülkiyeti Kanunu’nun yapt›¤› süreçte, 1972 y›- da ve belli bir aks üzerinde yürünebilen, daha l›nda TAKS ve KAKS uygulamalar›na dayal› do¤rusu piyasa yap›labilen mekân do¤du: Ba¤- imar planlar›n›n yap›lmas› ve Bo¤aziçi Köprü- dat Caddesi. sü’nün aç›lmas› ile K›z›ltoprak’taki Bo¤aziçi Ba¤dat Caddesi –özellikle Suadiye-Erenköy Köprüsü ba¤lant› yolu ile Ba¤dat Caddesi Kad›- aras›– Kufldili Çay›r›’ndan sosyalleflme ve rekre- köy’den kopmufltur. Günümüzdeki planlamada asyon görevini devralan yeni bir piyasa mekâ- da Kad›köy ilçesi ayn› noktadan Kad›köy Mer- n›yd›. Bu mekân t›pk› çay›rlar›n oldu¤u gibi yal- kez ve Kad›köy Merkez-E5 Otoyolu Ara Bölge- n›z yürüme amaçl› de¤il sosyalleflme, birbirini si olarak iki planlama alan›na bölünmüfltür. görme, yeni k›yafetleri, arabay› veya sevgiliyi Bo¤aziçi Köprüsü ile Avrupa yakas›na ba¤la- gösterme ve kendini gösterme mekân›na dö- nan Ba¤dat Caddesi ve çevresi 1980’li y›llara nüfltü. Tarihî gelenekler içinde var olan yürüye- gelindi¤inde yo¤un birinci konut ifllevi yüklen- rek yap›lan gezintiler, bugünkü piyasan›n da mifl bir yerleflim karakteri sergilemektedir. Kad›- köklerini oluflturdu. Suadiye-Erenköy aras›n›n köy ve Bahariye Caddesi, fiziksel olarak kopuk- günümüzde de Cadde’nin en yo¤un olarak kul- luklar›n›n da etkisiyle, Ba¤dat Caddesi ve çevre- lan›lan bölümü olmas› da yine Caddebostan ve sine hizmet edemeyecek duruma gelmifltir. Yo- Suadiye Plajlar› ile iliflkilidir. Plajlar aras›nda yü- ¤un nüfus bar›nd›ran Ba¤dat Caddesi ve çevre- rüyerek Ba¤dat Caddesi üzerinden kat edilen si, kendi ihtiyaçlar›na hizmet edecek, farkl› ifl- yol, ayn› zamanda düfleyde Erenköy ‹stasyonu levleri bar›nd›ran kendi merkezini yaratm›flt›r: ile Caddebostan Plaj›’n› ve Suadiye ‹stasyonu Ba¤dat Caddesi. Bu merkez ifllevsel merkez ol-
56 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN mas›n›n yan›nda Kufldili Çay›r›’ndan devral›nan • Moudon, A.V. (1986) Built for Change: Neighborhood Architecture in San Francisco, MIT Press, Cambridge, yürüyerek sosyalleflme ihtiyac›na da cevap veren Mass. önemli bir yaya aks›na dönüflmüfltür. • Newman, O. (1972) Defensible Space: People and Design Ba¤dat Caddesi örne¤inden de anlafl›labile- in the Violent City, Architectural Pres, London. • PPS (2008) Streets as Places: Using Streets to Rebuild ce¤i gibi mekânsal karakterin, bir mekân›n kul- Communities, Project for Public Spaces Publication, New lan›m tercihleri üzerinde büyük etkileri vard›r. York; e-book: http://www.pps.org/pdf/bookstore/Using_Streets_to_R Bu etkiler kimi zaman tarihsel özellikler kay- ebuild_Communities.pdf nakl› olabildi¤i gibi, alg›sal, sosyal veya fiziksel • Rapoport, A. (1990) History and Precedent in Environmental Design, Plenum Press, New York. özellikler kaynakl› farkl› özellikler de farkl› me- • Spreiregen, P. D. (1965) Urban Design: The kânlarda bask›nl›k kazanabilir. Önemli olan be- Architecture of Towns and Cities, McGraw-Hill, New lirli bir dengenin yakalanmas›d›r. Özellikle yeni York. • Tanyeli, U. (1999) “Bafllang›c›ndan Modernleflmeye tasarlanacak cadde ve sokaklarda bu mekânsal Osmanl› Ça¤›”, Sey, Y. (ed.), Tarihten Günümüze özelliklerin uyumlu bir flekilde ele al›nmas›, ta- Anadolu'da Konut ve Yerleflme, Tepe Mimarl›k Kültürü Merkezi Yay›nlar›, ‹stanbul. rihsel ve kent bütününden kaynakl› kurgular›n • Url-1: http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst& do¤ru yakalanmas› gerekmektedir. Kimi zaman kelime=cadde&ayn=tam, al›nd›¤› tarih: 02.05.2010 • Yaz›c›o¤lu Halu, Z. (2010) Kentsel Mekân Olarak tarih kendi ak›fl› içinde kullan›c› tercihleri do¤- Caddelerin Mekânsal Karakterinin Yürünebilirlik rultusunda yer seçiminde etkili olurken kimi za- Ba¤lam›nda ‹rdelenmesi: Ba¤dat Caddesi Örne¤i, Doktora man da do¤ru tarihî verilerin oldu¤u durumlar- Tezi, ‹TÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, ‹stanbul. da yanl›fl tasar›m uygulamalar›yla elde edilebile- cek etkili sosyalleflme mekânlar› elden kaçmak- tad›r.
Zeynep Yaz›c›o¤lu Halu, Arafl. Gör. Yeditepe Üniversitesi Mimarl›k Bölümü
Kaynakça: • Akbulut, M.,R. (2004) Kentsel Tarih Araflt›rmalar›nda Bilgi Teknolojilerinin Kullan›m›yla Yeni Bir Yöntem Gelifltirilmesi (Kentsel Dönüflümde Kaos Kuram› ve Kad›köy-‹stanbul Örne¤i), Doktora Tezi, MSGSÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, ‹stanbul. • Alexander, C. (1965) Notes on The Synthesis of Form, Harvard University Pres, Cambridge. • Alfonzo, M. (2005) “To Walk or not to Walk? The hierarchy of walking needs”, Environment and Behaviour, 37, 808-836. • Bacon, E. (1967) Design Of Cities, Thames and Hudson, London. • Bosselmann, P. (1998) Representations of Places: Reality Streets as Urban Spaces: The Case of Ba¤dat Street, and Realism in City Design, University of California Press, Berkeley. ‹stanbul • CABE (2002) Paving the Way –how to achieve clean, safe and attractive streets, Thomas Telford Ltd for the Office of Urban design researchers have always been interested in the sensorial and Deputy Prime Minister. perceptual qualities that make better places for human interaction (for example • Carr, S., Francis, M., Rivlin, L.G. ve Stone, A.M. (1992) Public Space, Cambridge University Pres, Cambridge. Lynch 1960, 1984, Cullen 1961, Bacon 1967, Gehl 1987, Rapoport 1990, Jacobs • Cullen, G. (1961) Townscape, The Architectural Press, 1993, Bosselmann 1998, and Isaacs 2000). At the same time social London. commentators and some urban designers have emphasized the role of social • Eyice, S. (1994) “Ba¤dat Caddesi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih qualities of the environment such that besides the sensorial qualities (urban Vakf›, T.C. Kültür Bakanl›¤›, s.528-531. design as visual art) urban designers are also interested in the environment as a • Gehl, J., (2008) (yenilenmifl bask›) (1987) Life Between social setting – a place that provides sensory stimulation but also supports the Buildings: Using Public Space, Danish Architectural Pres, Kopenhagen. desired behaviors of its users. There are also some researchers who try to • Giz, A. (1994) Bir Zamanlar Kad›köy, ‹letiflim Yay›nlar›, identify urban spaces by their physical characteristics. But there is a need for a ‹stanbul. transactional approach that determines the role of physical, social and perceptual • Isaacs, R. (2000) “The urban picturesque: An aesthetic experience of urban pedestrian places.” J. Urban Design, factors but also, historical values and interaction of the urban space with the city 5(2), 145–180. it is situated. Livable streets can only be gained by this transactional approach • Jacobs, A.B. (1993) Great Streets, The MIT Press. with the integration of sociability and walkability. Walkable streets are important • Kuban, D. (1998) ‹stanbul Yaz›lar›, YEM Yay›n, ‹stanbul. places where face to face human interaction can occur. • Lynch, K. (1960) The Image of the City, MIT Press, In this study, historical values have been taken as a starting point to examine a Cambridge. social walkable street. Ba¤dat Street in ‹stanbul is selected as a case study and • Lynch, K. (1984a) Good City Form, MIT Press, Cambridge. verify that historical values have a great importance in shaping urban spaces’ • Martin, L. ve March, L. (1972) Urban Space and characteristics and user choice. Structures, Cambridge University Press, Cambridge.
mimar•ist 2010/2 57 DOSYA Soka¤›n Sesi Gül Yücel SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
ent yaflam›nda s›n›rlar›n en kal›n çizilmifl KKolan›d›r sokaklar. Gerisinde biz ve yaflad›k- lar›m›z kal›r. Binalar ile yol aras›nda ise darac›k bir izdir yürüyebildi¤imiz sadece. Binlerce y›l›n birikimi, kimi zaman da yor- gunlu¤u düfler sokaklara. Her fley üst üste y›¤›- l›d›r, baflka bir ifade bulur yaflayanlarda. Bazen de dünden bugüne oluflur sokak, geçmiflin izi olmadan. Sokaklar, içinde yaflayanlar›n sesidir ayn› za- manda. Kimileri için geçim kayna¤›, ço¤u ço- cuk için de oyun alan›d›r. Bazen de sokak bir mola yeridir, gelip geçenin önünde geçmifle yolculuk yap›l›r. Eskiden derenin kenar›nda ›fl›lt›l› suyu seyre 2 Günlük yaflant›n›n soka¤a taflt›¤› yerlerden, dalar, dinlerdik ça¤›lt›s›n› a¤açlar›n gölgesinde sessiz ve terk edilmifl arka sokaklara kadar uza- yaz boyu... fiimdi evimizin önünde, kap›m›z nan sokak yolculu¤u, yaflam›n içinde, bazen de suya aç›l›yor do¤rudan. Çaresiz beklemedeyiz tarih içinde yap›lan yolculuktur. Bizi bazen duvar dibinde... yüzlerce y›l geriye, bazen de bilemedi¤imiz bir zaman dilimine tafl›r.
1 Sakinleri çoktan gitmifl, baflka kentlerin so- kaklar›nda flimdi. Çiçek gibi rengârenk açm›fl soka¤› s›n›rlayan evler. Sokakta yaflayanlar›n di- le¤i, yemyeflil bir bahçe bu darac›k sokakta. “Yeflile hasret bir soka¤›m, bin bir çeflit renkle bezense de çevrem, yine de topra¤›n de- rinliklerinde hayat bulmak istiyorum” diye ren- 3 giyle ses veriyor sokaklar. Yemyeflil bir hal› ol- “Direnece¤im, f›rt›na da olsa tüm gücümle mufl evlerin aras›nda, özenmifl k›rlara, kaplan- ayakta duraca¤›m. Kar kaplam›fl penceremden m›fl bafltanbafla çimenle. göremesem de soka¤›, hep burada olaca¤›m.
58 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
Beni aya¤a kald›ran ustalar›m flimdi burada ol- masa da, güzel köfle odamda soka¤› izlemese de geçmiflteki sakinlerim, yine de ayakta kalaca¤›m geçmifli hat›rlatmak için” diyor kentin geçen yüzy›ldan kalan soka¤›nda.
4 Caddeler geniflledikçe, kenar›nda yürüyen- lere kalan yer de daral›r, k›y›s›nda kal›r iyice. Bazen yan›na bir yol daha eklenir, art›k iyice küçülür kenar›nda yürüyenlerin yolu. Yoldan büyük homurtuyla h›zla gidip gelen araçlar o kadar küçülsün ki, sokaklar bombofl olsun. 7 Merdivenleri inmek kolayd›r, güzel bir manzara da varsa karfl›m›zda, keyifle ineriz ba- samaklar›. Sokak merdiven olmufl, koflturuyor, baflka sokaklarla buluflmaya... Koflturmaca ile geçen uzun bir günün so- nunda birikmifller y›¤›l›r soka¤›n yan› bafl›na.
5 Evimin bahçesine oturdu¤umda bütün so- ka¤› görürüm. Bilirim ne zaman, nereye, kim gelir, kimler geçip gider bu sokaktan. Evim soka¤›n içinde, sokak evimin baflköfle- sindedir.
8 Yol ayr›m› karar vermeyi gerektirir. Gidece- 6 Hep bu sokaklarda koflturduk. Kald›r›m›n ¤imiz yeri tam kestiremiyorsak zorlan›r›z. ucundaki bu sokak yaflad›klar›m›z›n tan›¤›. Bir yan› çok eskilerden, tan›masak da izleri Geçmiflten bir duvar, s›rt›m›z› yasl›yoruz gü- bugüne tafl›nm›fl, okuyoruz duvarlar›ndan. venle. Soka¤› seyrederken geçmifli hat›rl›yoruz Öbür yan› ise iz b›rakmadan soka¤› s›n›rl›yor tek tek... sadece.
mimar•ist 2010/2 59 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
9 Soka¤›n yolu kimi zaman geçmiflten kalan bir mezarl›¤a, bazen de binlerce y›ll›k bir surun k›y›s›na düfler. Sokak bazen ç›kmaza girer, ka- pan›r, göndermez kimseyi.
11 Yan yana dursam da aradan a¤açlar bafl›n› uzatabilmeli. Kendimi gösterebilmeliyim her yerden. Resim gibi izlenebilmeliyim, içinde bin bir hikâye ile. Sokak boyunca yürüyenler geç- miflten hikâyeleri okuyabilmeli yol boyunca.
Gül Yücel, Mimar
Foto¤raflar: 1. ‹brahim Ayfl›l, “Renkli Yokufl”, Fener, ‹stanbul, 2006 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 2. Aziz Çataltepe, “Edirne’de Su Bask›n›”, 2005 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 3. Yüksel Demir, Balat, ‹stanbul, 2003 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 4. Ümit Elgin, Gökdere, Bursa, 2008. 5. Osman Karadeniz, ‹stanbul, 2008. 6. Tamer Dikmenler, “Sokakta Oturan Yafll›lar”, Ayval›k, 2005 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 7. Osman Karadeniz, ‹stanbul, 2008. 8. Gülnur Besçeli, Antakya, 2006 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 9. Gül Yücel, Eyüp, ‹stanbul, 2009. 10. Turhan fieref Ener, “Battaniyeli Sokak”, Samatya, ‹stanbul, 2006 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). 11. Bora Beniç, “Evler, Sokaklar ve ‹nsanlar”, Safranbolu, 2006 (Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi). The Sound of the Street Out of the places we live, the street is the most important network within the city. It is also a space for the interrelated lives. It is mostly a playground for children and sometimes a stop for rest. The 10 characteristic of a settlement is reflected on the street. Ço¤u zaman otomobiller geçer, çok seyrek The cities we are living in are woven by many streets de bisikletliler b›rak›r kendini, pedal çevirme- some of which are breathing through gardens, and den yokufltan afla¤›. Hep çocuklar oynar soka- some of which are so narrow that the sun hardly ¤›n ortas›nda gün boyu. Soka¤› flenli¤e dönüfl- reaches them. A street is a living space on its own. Although the ones change living in the houses on it, türen ise evlerin penceresinden dizi dizi as›lan the street collects the traces of them in time. rengârenk çamafl›rlard›r hep.
60 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN “Kimin Sokaklar›?”: Kentsel Sosyal Hareketler ve Mekân›n Siyasallaflmas›* Christopher Smith ‹ngilizceden Çeviren: Fatma Öcal
Girifl kapitalizmin kirlili¤i çok daha hain ve sinsidir.” (http://rts.gn.apc.org/prop07.htm) “fiimdi yap›lacak fley, kaybolan kamusal Bafllang›c›ndan bu yana, RTS’nin dünya ça- alanlar› savunmak, dahas› h›zla boflalmakta p›ndaki politik gündemleri, kentsel (kamusal) olan kamusal alan› yeniden döflemek, alan›n siyasallaflt›r›lmas›n› hemen her yönüyle donatmak ve insanlar› yeniden oraya kapsayacak flekilde geniflledi ve geliflti. Her bir çekmektir.” (Bauman, Liquid Modernity, RTS grubunun karfl› ç›kt›¤› özel yerel koflullar 2000:39) ne olursa olsun, bunun yan›nda protestolar›n “‹nsanl›¤a giderek daha fazla hâkim olmaya birincil arac› kentsel (kamusal) alan› “geri al- bafllayan doyumsuzluk hali öyle bir noktaya mak”; “‘gelece¤in tohumlar›n› bugünün toplu- eriflecek ki hepimiz, daha zengin ve daha munda gelifltirmek’ üzere bir alan›, otomobiller doyurucu bir yaflam› gerçeklefltirmeye katk›s› olmadan, al›flverifl merkezleri olmadan [ve] dev- olacak projeler üretmek durumunda letten izin almadan insanlar›n bir araya gelebile- olaca¤›z.” (Constant, A Different City for a cekleri bir mekâna dönüfltürmek.” (http://rec- Different Life, 1959:101) laimthestreetsnyc.tao.ca/info.html) “Kimin sokaklar›? Bizim sokaklar›m›z!” “Sokaklar› Geri Al” gibi ça¤dafl kentsel sos- (“Reclaim the Streets” hareketi, Toronto, 26 yal hareketler; postmodern kent görünümü Eylül 2003) içinde kentsel mekân›n, pek çok etmen ve hi- per-kapitalist küreselleflmenin güçleri taraf›ndan gitgide artan biçimde fliddetle siyasallaflt›r›lma- s›na karfl› do¤rudan bir yan›t olarak geliflmifltir. oronto, Ontario gibi “dünya kentleri”nde Bu temel önermeyi ç›k›fl noktas› olarak alarak, TTson zamanlarda görülen say›s›z ve çok çe- flitli kentsel yenileme projelerini dikkatle incele- RTS’nin hiper-kapitalist yeniden imar örüntüle- di¤imizde, Zygmunt Bauman’›n “kiflisel ve ka- rine nas›l karfl›l›k verdi¤ini de¤erlendirmeye ça- musal aras›nda, oynakl›¤›yla kötü ün yapm›fl s›- l›flaca¤›m. David Harvey’e göre, “[kentsel] halk n›r” dedi¤i fleyin yeni, fliddetli ve dramatik bir aktivizminin politik yorumlar›nda, [aktivistle- yeniden tart›flma ve yeniden kavramsallaflt›rma rin] as›l eylemin kendisine net ya da görünür bir süreci geçirmekte oldu¤u kesin olarak ortadad›r ba¤ olmadan inifl ç›k›fllar ve sapmalar olmufltur” (Bauman, 2000:70). Kentsel mekân›n siyasal- (Harvey, 2001:189). Toronto’da halka ait “So- laflt›r›lmas›, pek çok Kentsel Kamusal Hareketin kaklar› Geri Al” hareketinin belirli faaliyetleri (KKH) sosyopolitik gündeminde ünlü bir özel- üzerine burada detayl›, elefltirel bir de¤erlendir- lik olmufltur. Otomobil kültürüne ve otoyol ge- me yaparak, Harvey’in, eksik gördü¤ü ya da ye- niflletme projelerine bir tepki olarak 1990’lar›n terince teorize edilmedi¤ini söyledi¤i yanlar› bafl›nda ‹ngiltere’nin baflkenti Londra’da ortaya kentsel sosyal hareketler ile uzlaflt›rmaya çal›fla- ç›kan ünlü uluslararas› “Reclaim the Streets / ca¤›m. Sokaklar› Geri Al” (RTS) hareketi de bunlardan biridir. Son y›llarda RTS, otomobil kültürüne “Geri Alma”: karfl› elefltirisini daha genifl bir küresel kapita- Mekânsal (yeniden) tahsisat ve (kamusal) mekân lizm çerçevesine yerlefltirmenin önemini fark et- hakk›n›n özerklik iddias› meye bafllad›. Londra Sokaklar› Geri Al internet sitesinde aç›kça flöyle deniyor: “Otomobilsiz “Kent hakk›, basit bir ziyaret hakk› ya da ge- alan için mücadele, küresel kapitalizme karfl› leneksel kentlere dönüfl gibi alg›lanamaz. mücadeleden ayr› tutulmamal›d›r, çünkü asl›nda Ancak dönüfltürülmüfl ve yenilenmifl bir ikincisi, ilkini de kapsar. Sokaklar otomobillerle kentsel yaflam hakk› olarak formüle edilebi- dolu oldu¤u kadar, kapitalizmle de doludur ve lir.” (Lefebvre, 1996:158)
mimar•ist 2010/2 61 DOSYA
Her ne kadar “geri alma” eyleminin ç›k›fl nokta- herhangi bir hayali alan›n düzgün iflleyifli s› tüm dünyadaki RTS gruplar› için ortak bir için gerekli olan güven¤in etraf›nda flimi özellik olsa da, hem geri alman›n talep edilece¤i dans› yapmam›z› sa¤layan hareketin neflesi.” mekân›n seçimi, hem de her geri alma eylemi- (Smith, 2003:13) nin arkas›ndaki belirli bir hakl› gerekçe, yerel Makalenin baflka bir yerinde, yazar, Toronto SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN koflullara ve yerel gerçekliklere ba¤l› olarak polis flefi Julian Fantino’nun sözlerinden al›nt› epeyce çeflitlilik gösterir. Bu bak›mdan, küresel yap›yor: “fiimdi halk kitlelerinin Dundas Mey- bir kentsel sosyal hareket olarak RTS “küresel” dan›’n›n kamusal bir alan oldu¤una inanmas›yla ve “yerel” aras›ndaki gerilimi –ki bu gerilim, ge- bir problem ortaya ç›k›yor.” (Smith, 2003:13) nellikle günümüzdeki küreselleflme sürecinin te- Bu bölüm, durmadan aç›kça “kamusal” alan mel özelliklerinden biri olarak öne sürülür– olarak tan›t›lan Dundas Meydan›’n›n pazarlan- aç›kça yans›tmaktad›r (örn. glokalizasyon). mas›nda zaten var olan düpedüz ikiyüzlülü¤ü Küresel ve yerel aras›ndaki bu gerilimin be- çarp›c› biçimde destekliyor; proje etraf›ndaki lirgin bir örne¤i, 26 Eylül 2003’te Toronto’da “kamusal” söylemin hiçbir yerinde “kamu-özel gerçeklefltirilen RTS eyleminde görülebilir. Bu ortakl›¤›” ifadesi kullan›lm›yor. eylemde “geri almak” üzere seçilen yer, flehir Toronto’daki son RTS eylemlerinde “geri merkezinde ifl ve turizm bölgelerinin kalbinde al›nacak” alan olarak özellikle Yonge-Dundas yer alan, Toronto’nun en genifl ve en iddial› Meydan›’n›n seçilmesi tesadüf de¤ildir. 2002 kentsel “kamusal alan” giriflimi olan Yonge- sonbahar›nda tamamlanmas›ndan bu yana, bu Dundas Meydan›’yd›. Sözde “kamusal” alan özgün giriflimin her yönü kamusal alan savunu- olarak reklam› yap›lsa da, Yonge-Dundas Mey- cular› taraf›ndan elefltirilmifl ve suçlanm›flt›r. Es- dan› asl›nda Toronto Belediyesi ile büyük ölçü- kiden “kamusal” alan olan bir yerin, kapitalist de Yonge Street Business Improvement Associ- kentsel yenilemenin özellefltiren, askerilefltiren, ation (BIA) taraf›ndan temsil edilen flehir mer- sterilize eden güçlerine maruz kalmas›na mü- kezindeki özel sektör yat›r›mlar› aras›ndaki “ka- kemmel bir örnek olarak meydan›n tasar›m›n›n musal-özel ortakl›¤›n” bir ürünüdür. çeflitli yönleri, RTS’nin “geri alma” talebinin Toronto RTS’yi düzenleyenlerin eyleme ka- sebeplerini oluflturuyordu. RTS’yi düzenleyen- t›lanlara da¤›tt›¤› küçük bir broflürde yazd›¤›na lerin eylem günü için haz›rlad›klar› yay›nda bu göre, “belediye ve özel sektör yat›r›mlar› tara- tasar›m özelliklerine do¤rudan de¤iniliyordu: f›ndan agresif bir biçimde pazarlanan Dundas Meydan›n bofl, beton alan›n› kapsayan Ka- Meydan›’n›n idealize edilmifl ve yumuflat›lm›fl pal› Devre Televizyon Gözetimi’ne ek ola- vizyonunun tersine, ... [mekân], tüketme eyle- rak 7/24 özel güvenlik ile meydan apaç›k mini ve tüketici kimli¤i benimsemeyi kolaylafl- tüketim amac›na yönelik tasarlanm›flt›r ve t›rmay› amaçlayan bir pazarlama vitrininden herhangi baflka bir faaliyetle ilgilenirken ya- baflka bir fley de¤ildir.” kalananlar (bisiklet ya da kaykaya binenler, 1990’lar›n bafllar›nda Londra’da gerçekleflti- balon uçuranlar, mum yakanlar veya a¤açla- rilen ilk RTS eylemlerinde oldu¤u gibi, Dundas ra t›rmananlar – ki bu eylemlerin tümü, Meydan›’na ulaflt›ktan sonra da birincil hedef meydana da uygulanabilen belediye yönet- sadece, s›k› kontrol alt›ndaki meydan›n s›n›rlar› meliklerinde suç say›lm›fl ve yasakland›¤› du- dahilinde kendili¤inden geliflen bir parti düzen- yurulmufltur) gözetim kameralar›yla hemen lemekti. New York RTS bunu, “do¤rudan ey- tespit edilmekte, özel güvenlik yan›na yak- lem olarak kutlama; direnifl olarak dans” diye laflmakta ve gerekirse güç kullan›larak alan- tan›ml›yor (http://reclaimthestreetsnyc.tao. dan uzaklaflt›r›lmaktad›r. ca/info.html. Ayn› yay›nda yazarlar, tek bafllar›na RTS ey- 2003 Toronto RTS eylemi ile ilgili Now der- lemcilerinin, Dundas Meydan›’n›n tasar›m, yö- gisinde ç›kan bir makalede (2-8 Ekim 2003) ya- netim ve kullan›m›na iliflkin bu spesifik durum- zar, bu nefleli politik eylem biçiminin imalar›na larla ilgili ba¤›ms›z olarak neler yapabilecekleri- flöyle tak›l›r: ne dair e¤lenceli baz› önerilerde bulunuyorlar: “Ruhsats›z dans etmenin oluflturdu¤u teh- Yönetim Kurulu, meydanda bisiklete bin- dit hafife al›nmamal› ... [çünkü] çal›flmalar menin yasak oldu¤unu aç›klarsa, kalabal›k gösteriyor ki, dans etmek, bilinçsiz tüketim- kitleler halinde bisikletlerimizle gelmeliyiz; de fark edilir düflüfllere sebep olabiliyor. En dilenci ve evsizler gibi ekonomik olarak endifle verici olan› da, bölümlere ayr›lm›fl marjinal durumdaki insanlar›n meydana eri-
62 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
flimlerini k›s›tlamaya devam ederlerse arka- nan standartlar” ile “toplumun gerçek gereksi- dafllar›m›z› ça¤›r›p çad›r ve uyku tulumlar›- nimleri” aras›ndaki büyüyen çeliflkiyi anlatarak m›zla alan› fiziksel olarak iflgal etmeliyiz; bafllad›¤› “Yeni Kentleflme” bafll›kl› bir makale- Dundas Meydan›’n›, ürünlerini pazarlayacak sinde Constant, gelecekte “insan›n yaflam biçi- flirketler için bir vitrin alan›na dönüfltürmek minin kârla de¤il, e¤lenceyle belirlenece¤ine” isterlerse tart›flan fikirler ve alternatif yaflam- dair ütopik inan›fl›n› ortaya koyar (Constant, lar için kendi sosyal-organik pazar›m›z› kur- 1998:169). Burada Constant, “Sosyal alan›n mal›y›z... –soka¤›n– canland›r›lmas›ndaki bafll›ca amac›n, Bu ifadelerden; küçük yerel (Toronto) bir geçmiflin fosilleflmifl standart ve koflullar›na bafl- grup RTS eylemcisi taraf›ndan düzenlenen spe- kald›r› oldu¤unu, böylece e¤lence için gerekli sifik bir “geri alma” girifliminin nas›l da genifl iliflkilerin kurulabilece¤ini” aç›klar (Constant, yelpazede (marjinal) kentsel sosyal gruplara il- 1998:169). Sokak ile sosyal alan aras›nda do¤ru- ham verdi¤ini ve onlar› harekete geçirdi¤ini dan bir ba¤›nt› kuran bu al›nt›; Situationist In- aç›kça görüyoruz. Bu, RTS hareketinin John ternational ile bafllayan ve küresel Sokaklar› Ge- Jordan’›n sözleriyle, “somut bir organizasyon- ri Al hareketinin bugünkü eylemleriyle devam dan çok”, dünya çap›nda “kültürel bir fikir” eden, komünal, kolektif çabalara –ya da, Cons- oluflturdu¤unun göstergesidir (Jordan, 2002: tant’›n sözleriyle (ve onun bak›fl aç›s›na göre 347) “sadece kentte” gerçekleflebilen) “sosyal bir or- tamda baflkalar›yla karfl›laflmalara”– olanak tan›- “E¤lence” ve “Karnaval Havas›”: RTS taraf›ndan mada soka¤›n temel rolünü ve simgesel önemini uygulanan kentsel protestolar›n yarat›c› do¤as› aç›kça vurgular (Constant, 1998:168-169).
“Sokaklar› Geri Al, [yaratmaya çal›flt›klar›] Constant’a göre, bu “e¤lence için gerekli ... kargafla ortam›na özellikle nefleli bir poli- iliflkiler”, “öngörülmüfl davran›fl kal›plar›yla” tika getiriyor. ... Öyleyse, Sokaklar› Geri Al kurulamaz, ancak ve ancak “spontane giriflim- için: do¤rudan eylemin renklerine boyanm›fl lerle” ortaya ç›kar›labilir (Constant, 1998:169). bir kent soka¤›n›n nefleli, anarflik absürtlü- “Öngörülmüfl davran›fl kal›plar›n›n” asl›nda e¤- ¤ü.” (Ferrel, 2001:139-140) lence fikrine olanak tan›yaca¤›na inanan “ide- alistler”, Constant’a göre, “yeni neslin en E¤lence kavram›; RTS üzerinde en önemli etkiye önemli özelli¤ine karfl› ç›k›yorlar: yarat›c›l›k – sahip oldu¤u genifl kesimlerce kabul edilen, Av- kendilerine ait bir davran›fl modeli ve sonuçta rupal› avangart hareket Situationist Internati- da yeni bir yaflam biçimi yaratma arzusu” onal taraf›ndan gerçeklefltirilen politik protesto (Constant, 1998:169). yöntem ve araçlar›n›n hemen her yönden içine Çeflitli kentsel protesto biçimleri bak›m›n- iflledi. Situationist gündeminin hemen her ö¤e- dan yarat›c›l›k, hayal gücü ve e¤lence kavramla- si, do¤rudan temeldeki e¤lence temas›yla biçim- r›yla yak›ndan ilgisi olan çok eski, bildik kavram lenmesine ra¤men, bu gerçe¤in belki de en aç›k karnavald›r – RTS’nin, kentsel mekân›n siyasal- flekilde ortaya ç›kt›¤› örnek, Hollandal› mimar laflmas›na yan›t olarak baflvurdu¤u yöntem ve Constant’t›r: ömrünü verdi¤i New Babylon pro- araçlar içinde temel bir öneme sahip bir baflka jesi, Situationist-esinli ütopik bir kent için oku- özellik. Jordan’›n ifade etti¤i gibi, “Sokaklar› nakl› radikal bir vizyon sergiler. Geri Al, yeni bir protestoya, veya daha do¤rusu, Constant, New Babylon projesi üzerine yaz- çok eski bir protesto tarz›n›n diriltilmesine ön- d›¤› metinlerde, kamusal alan olmadan bir kül- cülük etti: sokak karnaval›” (Jordan, 2002: türün de mümkün olamayaca¤›n› tekrar tekrar 354). vurgulam›flt›r çünkü flu bir gerçektir ki, “klasik Mikhail Bakhtin’e göre, 17. yüzy›l›n ikinci dönemdeki forum, ortaça¤daki pazar alan› ve yar›s›na kadar “karnavallaflman›n kayna¤›, kar- daha yak›n geçmifle geldi¤imizde de bulvarlar, naval›n kendisiydi” (Bakhtin, 1984:131). Bu kültürel yaflam›n geliflti¤i (kamusal) alanlard›” anlamda, “insanlar karnaval eylemlerinin do¤ru- (Heynen, 1999:159). Dolay›s›yla New Baby- dan kat›l›mc›lar›yd›lar ve hâlâ do¤rudan karna- lon’da Constant, “projenin yüzde 80’inin ortak val›n içinde yafl›yorlard›”. Bakhtin’in metinle- alan olaca¤›n› tekrarlayarak, aç›k, kamusal me- rinde, karnaval fikri, tüm karnavalvari olaylar›n kânlara öncelik vermifltir” (Heynen, kolektif, edimsel do¤as› için en önemli sahne 1999:159). olarak tan›mlanan “kamusal meydan”la yak›n- “Kentsel mekân›n paylaflt›r›lmas›nda uygula- dan ba¤lant›l›d›r. Bakhtin’e göre, 17. yüzy›l›n
mimar•ist 2010/2 63 DOSYA
ortalar›ndan bu yana karnaval›n rolü ve önemi yorum. Bunun en aç›k göstergesi, kapitalizm ve sürekli olarak azalm›flt›r. Yaz›lar›n› yazd›¤› dö- küreselleflme karfl›t› hareketler taraf›ndan dü- nemde “tam anlam›yla bir kamusal meydan kar- zenlenen karnaval benzeri eylemlerdir. Belki de naval› varl›¤›n› sürdürmekte” olmas›na ra¤men karnaval kavram›n›n güçlü yakar›fl›na en iyi ör- Bakhtin bu festival aktivitelerinin “eski önemini nek, Nisan 2001’te Quebec’te gerçekleflen
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN ve eski biçim ve simge zenginli¤ini kaybetti¤i- FTAA zirvesi için yap›lan ve hem göstericilerin ni” söylüyor. “Sonuç olarak,” diyor Bakhtin, kendileri hem de medya taraf›ndan, “Kapita- karnaval kavram› “kamusal meydanda bir ko- lizm Karfl›t› Karnaval” diye adland›r›lan göste- münal gösteri olarak gerçek anlam›n› kaybeder- ridir. ken, dünyadaki karnaval anlay›fl›nda ve karna- 1990’lardaki bafllang›c›ndan bu yana, RTS vallarda bir bozulma ve da¤›lma ortaya ç›kt›” hareketi, hiper-kapitalist küreselleflmenin gittik- (Bakhtin, 1984:131). çe fliddetlenen güçleri taraf›ndan askerilefltiril- “Karnaval” ve “kamusal meydan” aras›nda- mifl, sterilize edilmifl, özellefltirilmifl –ve kimi du- ki bu do¤rudan ba¤›nt›, Toronto’nun “karna- rumlarda bariz biçimde kolonize edilmifl– kent- val meydan›”ndaki yerel RTS gösterisiyle de sel (kamusal) alanlar›n “geri al›nmas›” etkinlik- iliflkilidir. Dundas Meydan›’n›n, medya ve yerel lerinde karnaval türü eylemleri sürekli olarak halk taraf›ndan elefltirilen pek çok yönüne ra¤- kullanm›flt›r. Ço¤u RTS eyleminde görülen kar- men (ya da belki de bundan dolay›), bu alan›n naval tipi spontane sokak partilerini, kurumsal- karnaval potansiyeline, özellikle de, RTS tara- laflm›fl, devlet destekli “festival” fikri ile karfl›lafl- f›ndan düzenlenen özerk, izinsiz “karnaval” t›r›rken Jordan flu ifadeleri kullan›r: “Resmî fes- eylemleri ile Dundas Meydan› Yönetim Kurulu tivaller düzenli dikdörtgenler ve do¤ru çizgiler taraf›ndan tereddütle onaylan›p desteklenen s›k› içinde organize edilirken”, RTS sokak partisi, düzenli, denetimli ve kontrollü karnaval havas› “en büyük örne¤ini yollar ve otomobillerin aras›ndaki karfl›tl›¤a iflaret etmek ilginçtir. oluflturdu¤u do¤rusall›¤a, tertip ve düzene dair Her ne kadar kutlaman›n karnavalvari do¤a- kültürel obsesyonu k›ran, dizginlenemez yarat›- s›, yerel yönetim (Toronto kenti) ile (büyük öl- c› kaosun oluflturdu¤u bir anafordur” (Jordan, çüde Yonge Street Business Improvement As- 2002:355). sociation taraf›ndan temsil edilen) özel sektö- RTS’nin öncülük etti¤i karnaval tipi sokak rün oluflturdu¤u giriflim taraf›ndan dikkatle partilerinin komünal yan›n› vurgulayarak Jor- planlanm›fl, denetlenmifl ve kontrol edilmifl ol- dan flöyle devam eder: otomobil motorlar›n›n mas›na ra¤men, örne¤in, Dundas Meydan›’n›n gürültüsü yerine müzik, kahkaha ve flark› koya- resmî aç›l›fl› için düzenlenen büyük kutlamalar, rak ve trafik canavarl›¤›n› trafik e¤lencesine dö- kamusal meydan›n devam eden karnaval potan- nüfltürerek binlerce insan bir ana yolu geri al›p siyelinin aç›k göstergesidir. Meydan›n büyük onu “sokak art›k aç›k” diye ilan etti¤inde Laut- aç›l›fl töreni için üretilen broflürler, “75’ten faz- reamont’un “fliir herkes taraf›ndan yap›lmal›d›r la davulcunun gümbürtülü ritmiyle dalgalana- ... bir kifli taraf›ndan de¤il” cümlesiyle ifade et- rak Toronto’nun çeflitlili¤ini müzik yoluyla ser- ti¤i arzusu da yerine gelmifl olur (Jordan, gileyen dansç›lar ve nefes kesen cesur Sublime 2002:354). Sirki’nin heyecan verici akrobasi gösterileriyle, Lautreamont’un Maldoror’una yap›lan bu KENT‹N KALB‹NDE 360 derece OLA⁄A- gönderme, RTS’nin, bu hareketi Dadaizm’den NÜSTÜ, NEFES KES‹C‹ bir etkinlik” cümle- Sürrealizme, Situatioist International’e uzanan leriyle, (›smarlanm›fl) bir enerji ve (yak›ndan 20. yüzy›l Avrupa avangard›n›n devam›na koy- gözetlenen) coflku havas› yaratmaya çal›fl›yordu. ma çabalar›n› göstermektedir. Belki de etkinli¤in daha do¤ru bir tarifi flöyle olabilirdi: “Dundas Meydan›’n› oluflturan TÜ- Sanat, Politika ve Gündelik Yaflam: KET‹M GÖSTER‹S‹nin sorunsuz ve verimli S›n›rlar› Belirsiz Ayr›mlar iflleyiflini sa¤lamak için tasarlanm›fl 360 derece PANOPT‹K GÖZET‹M! “Yeni ressam›n protestosu: Art›k (sembolik ve aldat›c› reprodüksiyonlar) yapm›yor, do¤- Bakhtin’in, ça¤dafl kentte karnaval›n azalan rudan yarat›yor” (Tristan Tzara, Dada Ma- önemine dair uyar›lar›na karfl›n, ben son y›llarda nifesto 1918:121) karnaval kavram›n›n, genifl bir sosyal ve politik yelpazeden gelen çeflitli gruplar taraf›ndan çar- “Kapitalizmin gücünü kesmek için ... situ- p›c› biçimde yeniden canland›r›ld›¤›n› düflünü- ationistlere göre en önemli ad›m, daha zen-
64 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
gin, daha az yabanc›laflm›fl, daha kat›l›mc› de, hiper-kapitalist küreselleflmenin güçleri tara- bir kültürü yaflamakt› ... sanat›n gündelik ya- f›ndan kentsel (kamusal) alan›n siyasallaflt›r›lma- flamla kaynaflmas› ile insanlar kendi yaflamla- s› ile u¤rafl›rken RTS’nin yürüttü¤ü çeflitli (sa- r›n› kontrol etme becerilerini yeniden kefl- natsal/politik) eylemlere bakt›¤›m›zda, bu ha- fetmeliler.” (McCreery, 2001:239) reketin, devaml› olarak belirgin flekilde “sanat, Sanat, politika ve gündelik yaflam aras›ndaki s›- sosyal pratikler ve kuramsal yans›malar aras›nda- n›rlar› eritme ve kald›rma e¤ilimi –ki bu da, izle- ki s›n›rlar› eriterek statükoyu y›kma” aray›fl›nda ri 20. yüzy›l Avrupa avangard›nda aranacak bir oldu¤u çok aç›k hale gelir (Heynen, baflka yöntemdir– RTS taraf›ndan yürütülen 1999:151). kentsel protestolar›n e¤lenceli, karnavalvari do- RTS örne¤inde, bu ayr›mlar›n silinmesinin, ¤as›yla yak›ndan ilgilidir. “protestonun bizzat kendisinin yaflayan, nefes RTS’nin, kentsel (kamusal) alan›n siyasallafl- alan –ve bu örnekte– dans eden bir politik ey- mas›yla elefltirel biçimde ilgilenirken, bunun lem modeli” say›labilecek “geri alma” prati¤i- içine sanat, politika ve gündelik yaflam aras›n- nin kendisinde nas›l cisimleflti¤ini net bir flekil- daki s›n›rlar› eritme ifllevini de nas›l dahil etti¤i- de görebiliriz (Jordan, 2002:347). ni yak›ndan incelemeye bafllamadan önce, Si- tuationistlerin ilk ifllerinden birini hat›rlayarak Sonuç bu olgunun geçmiflte uygulanm›fl bir örne¤ini “Mekân›n özel mülkiyet taraf›ndan un ufak sorgulaman›n, RTS’nin günümüzdeki eylemle- edilerek kontrollü sosyal mekânlara parça- rinin altyap›s›n› ve ba¤lam›n› kavramak aç›s›n- lanmas›, mekân›n serbestçe sahiplenilebil- dan faydas› olacakt›r. mesinin karfl›s›nda durur. (...) fiiddetle savu- Situationist International (SI) örne¤inde, nulan özel ve sosyal mekânlar, kentsel mekâ- sanat, politika ve gündelik yaflam aras›ndaki s›- n›n yap›s›n› görece dura¤an k›lar ve mekân- n›rlar›n etkin sorgulamas›na önemli ölçüde flekil sal dönüflüm süreçlerini son derece çat›flmal› veren; sanat ve politikan›n, yarat›c›l›k ve aktiviz- hale getirir. (...) Kentleflmenin kapitalizm al- min, birbirinden ayr›lamaz tek bir varl›kta bir- t›ndaki girift zorlu¤u ile büyük ölçe¤i ve leflti¤i hareketin kendisinin karma karakteri ol- kentsel deneyimden do¤an yabanc›laflmalar mufltur. SI’nin aç›k kuramsal içeri¤i, grubun da- ile olanaklar›n tuhaf kar›fl›m› göz önünde ha sanatsal odakl› eylemleriyle de birlikte, hare- bulunduruldu¤unda, radikal ve devrimci ha- ketin en önemli tan›mlay›c› özelli¤i olarak gö- reketlerin amaçlar›n›n karmafl›k hale gelmesi rünmektedir; Heynen’in dedi¤i gibi, “si- kaç›n›lmazd›r. (...) Kentsel sosyal hareketle- tuationist kuram ile Marksist gruplar›n tart›flma- rin tarihi, tam da bunlar›n ›fl›¤›nda okunma- lar› aras›nda etkin bir al›flverifl geliflmifltir” (Hey- l›d›r” (Harvey, 1989:198-199) nen, 1999:150). Burada, Henri Lefebvre gibi Marksist entelektüeller “hareketin kuramc›lar› Küresel Sokaklar› Geri Al hareketinin, kentsel üzerinde tart›flmas›z bir etki” uygulam›flt›r ve (kamusal) alan›n hiper-kapitalist küreselleflme- sonuçta da “sanatsal avangard›n rotas›, kuram›n nin süreç ve uygulamalar›yla politize edilmesine flekil verdi¤i bir politik aktivizmle birleflirken” karfl›l›k vermek üzere girifltikleri spesifik yöntem Situationist International (SI), 20. yüzy›l›n po- ve araçlar› yak›ndan inceledikten sonra, litik/fliirsel, devrimci/sanatsal hareketlerinden RTS’nin, (Toronto’nun Dundas Meydan› örne- birini oluflturmufltur (Heynen, 1999:150). Bir ¤inde de oldu¤u gibi devlet ve özel sektör or- elefltirmene göre, SI’nin, bir zamanlar belirgin takl›¤›nda yürütülüp uygulamaya konanlar da olan bu s›n›rlar› eritmek için giriflti¤i bilinçli ça- dahil olmak üzere) David Harvey’in “mekân› balar›n arkas›nda, “toplumun her seviyesinde sahiplenme özgürlü¤ünün k›s›tlanmas› ve haki- derhal uygulanacak ve bütün bir yaflama yay›la- miyet ve kontrolün di¤er sosyal biçimleri” cak bir devrimi” kolaylaflt›rma ve h›zland›rma (Harvey, 1989:182) dedi¤i fleyle do¤rudan mü- niyeti yer al›yordu (Heynen, 1999:151). cadele olarak geliflti¤i ve evrildi¤i belirgin hale SI’nin ayak izlerini takip eden Sokaklar› Ge- gelmifltir. Bu bak›fl aç›s›yla, küresel RTS günde- ri Al, gündelik yaflamda sanat ve politika aras›n- minin tam kalbinde yatan “geri alma” eylemi, daki geleneksel s›n›rlar› sorgulama ve bu konu- Harvey’in sözleriyle, “mekân›, (farkl› sosyal, po- daki ezberleri bozma çabalar›yla, kentsel sosyal litik ve ekonomik) hakimiyet biçimlerinden kur- hareketlere mükemmel bir ça¤dafl örnektir. tarma ve onu yeni bir görünümle yeniden kur- Heynen’in SI ile ilgili yorumlar›na benzer flekil- ma talebi” (Harvey, 1989:182) olarak görülme-
mimar•ist 2010/2 65 DOSYA
li ve anlafl›lmal›d›r. Bu ba¤lamda, RTS en bafl›n- Kaynakça: dan beri tutarl› bir flekilde bu gündeme göre ha- • Bakhtin, Mikhail (1984) Problems of Dostoevsky’s Poetics, reket etmifltir. Theory and History of Literature 8, Ed. and Trans. Caryl Emerson, University of Minnesota Press, Minneapolis. Toronto Metropol Polisinin, göstericileri • Bauman, Zygmunt (2000) Liquid Modernity, Polity sokaklardan uzak tutmak için sald›rgan ve flid- Press, Cambridge. SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN det dolu müdahaleleri boyunca, küreselleflme • Bakhtin, Mikhail (1984) Problems of Dostoevsky’s Poetics, Theory and History of Literature 8, Ed. and Trans. Caryl ve kapitalizm karfl›t› protestolar için toplanan Emerson, University of Minnesota Press, Minneapolis. kalabal›ktan aral›klarla bir 盤l›k yükseliyordu, • Constant Nieuwenhuys (1998) “New Urbanism”, gitgide yay›lan, ve sonunda neredeyse hep bir Constant’s New Babylon: The Hyper-Architecture of Desire, 010 Publishers, Rotterdam, s.168-169. a¤›zdan yükselen bir 盤l›k: “Kimin sokaklar›?” • Constant Nieuwenhuys (2002) “A Different City for a 26 Eylül 2003 akflam› Toronto’nun kent mer- Different Life”, Guy Debord and the Situationist kezinde toplanm›fl pek çok farkl› sanatç› ve akti- International: Texts and Documents, The MIT Press / An vistin oluflturdu¤u ortak ses “Kimin sokaklar›?” OCTOBER Book, Cambridge, s.95-102. • Ferrel, Jeff (2001) “Reclaim the Streets”, Tearing Down diye soruyordu. Polisin duruflu daha az sab›rl› the Streets: Adventures in Urban Anarchy, Palgrave, New ve daha fliddetli bir hal almaya bafllad›kça ve York, s.131-141. memurlar bisikletlerinin ve atlar›n›n üzerine ç›- • Harvey, David (1989) “Money, Space, Time and the City”, The Urban Experience, The John Hopkins karak kalabal›¤›n bütünlü¤ünü ve uyumunu University Press, Baltimore, s.165-199. bozmaya çal›flt›kça, önce bo¤uk ve bozuk bir • Harvey, David (2001) “City and Justice: Social sesle ç›kan, ama da¤›lm›fl insanlar ve gruplar Movements in the City”, Spaces of Capital: Towards a –birkaç tek tük gözalt› olsa da– polis barikatlar›- Critical Geography, Routledge, London, s.188-207. • Heynen, Hilde (1999) “Architecture as Critique of n›n arkas›nda yeniden toplan›p büyük kalabal›- Modernity: New Babylon and the Antinomies of Utopia”, ¤a tekrar kat›ld›¤›nda daha yüksek ve güçlü bir Architecture and Modernity: a Critique, The MIT Press, sese dönüflen yan›t geliyordu: “Bizim sokaklar›- Cambridge, s.148-173. • http://reclaimthestreetsnyc.tao.ca/info.html, “Who is m›z!” Reclaim the Streets?” Reclaim the Streets NYC, 1 Kas›m 2003. Christopher Smith, Pennsylvania Üniversitesi • http://rts.gn.apc.org, “Reclaim the Streets!”, London Reclaim the Streets, 30 Kas›m 2003. • http://rts.gn.apc.org/prop05.htm, “Privatization of * Smith, C. (2004) “‘Whose Streets?’: Urban Social Public Space”, London Reclaim the Streets, 30 Kas›m Movements and the Politicization of Space”, Public, Yaz 2003. 2004, say›: 29, s.156-167. • http://rts.gn.apc.org/prop07.htm, “Won’t the Streets be Better Without Cars?” London Reclaim the Streets, 30 Kas›m 2003. ““Whose Streets?”: Urban Social Movements and the • Jordan, John (2002) “The Art of Necessity: the Politicization of Space Subversive Imagination of Anti-Road Protests and Reclaim the Streets”, The Cultural Resistance Reader, Ed. Stephen Duncombe, Verso, Mondon, s.347-357. Directly corresponding, the politicization of urban space has become a • Lautrémont, Comte de (Isidore Ducasse) (1978) prominent feature in the socio-political agendas of many urban social Maldurur and Poems, Penguin Books, London. movements, including most notably Reclaim the Streets, an international • Lefebvre, Henri (1996) “Right to the City”, Writings movement that originated in London, England during the early 1990s, as a on the City, Eds. and Trans. Elenore Kofman and reaction to car culture and highway expansion projects. Elizabeth Lebas, Blackwell Publishing, Oxford, s.147-159. • McCreery, Sandy (2001) “The Claremont Road Contemporary urban social movements such as Reclaim the Streets have Situation”, The Unknown City: Contesting Architecture developed as a direct response to the increasingly violent politicization of urban and Social Space. Eds. Iain Borden et al., the MIT Press, Cambridge, s.228-245. space by the multiple factors and forces of hyper-capitalist globalization in the • Smith, Christopher (2003) “Decolonizing Toronto's postmodern cityscape. Taking this basic premise as the point of departure, the Downtown Core from the Forces of Corporate Capital”, author examines how RTS has responded to the pattern of hyper-capitalist Reclaim the Streets (Toronto), September 26. redevelopment. By conducting a close, critical examination of the specific • Smith, Mike (2003) “Dancing in the Dark”, Now 13, October, 2-8. activities of the grassroots Toronto Reclaim the Streets, he seeks to reconcile • Tzara, Tristan (1992) “Dada Manifesto, 1918”, The what Harvey sees as being an absent or under-theorized aspect of research into Dada Almanac, Ed. Richard Huelsenbeck, Trans. Barbara urban social movements. Wright, Atlas Press, London, s.121-132. By critically analyzing the most recent Toronto RTS action, and interrogating the practices through which this movement has attempted to engage with the contemporary politicization of city space, the article intends to draw larger theoretical conclusions regarding the complex interrelationships existing between urban social movements, globalization, and the politics of urban space in the contemporary, urban context.
66 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
Foto¤raf: Saner Gülsöken, “‹smi unutulmasın diye...”, Kırklareli, 2004 (Mimarlar Odası ‹stanbul Büyükkent fiubesi Arflivi).
mimar•ist 2010/2 67 DOSYA Kentsel Yenileme Süreçleri, Sulukule ve De¤iflen Sokak Yap›s›
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Asl› K›yak ‹ngin
on y›llarda, Sulukule, Süleymaniye, Tarlaba- g›y› içinde bar›nd›r›r. Aksine problemler kente SSfl›, Fener-Balat gibi kentsel sit alanlar›nda, yay›lmakta ve katlanarak artmaktad›r. Bu alan- 5366 say›l› “Y›pranan Tarihî ve Kültürel Tafl›n- larda sosyal ve mekânsal sa¤l›klaflt›rma yap›lma- maz Varl›klar›n Yenilenerek Korunmas› ve Yafla- s› beklenirken mevcut dokunun yok say›larak ya t›larak Kullan›lmas›” hakk›nda kanun ile uygu- da “kayda de¤er” görülmeyerek birer bofl arsa lanmaya bafllayan yenileme projeleri, uygulama gibi ele al›nmas›, y›k›l›p yeni bafltan infla edilme- alanlar›ndaki mevcut fiziki ve sosyal dokuyu si söz konusudur. Bu yaklafl›m, o bölgedeki hal- dikkate almadan bu bölgeleri tehlikeli ve prob- k›n yaflad›¤› yerle ve yak›n çevresiyle yaflamsal lemli alanlar göstererek gerçeklefltirilmektedir. ba¤› yokmuflças›na hareket eder ve önerdi¤i ‹stanbul’da gittikçe azalan mahalle yaflant›s›, so- modeller neticesinde bölgedeki toplulu¤un ye- kaklar›n etkin kullan›m›; gündelik yaflam, sosyal rinden edilmesine yol açar. Yenileme projeleri- yap› ve mekân iliflkisi yenileme alan› ilan edilen nin sunumlar›na bak›ld›¤›nda, sokak perspektif- semtlerde hâlâ devam eden bir özelliktir. Yeni- lerinde kullan›c› profili ile mevcut kullan›c› ve leme süreçleri ile yok edilmeye bafllanan bu kullan›m flekli aras›nda neredeyse hiçbir iliflki özellik aksine sürdürülmesi gereken özgün bir yoktur. Bu çizimler mevcut kullan›c› ile hedef- durum içerir. lenen profil aras›ndaki fark› çok net bir flekilde Fatih Belediyesi web sayfas›nda tan›mlanan oraya koymaktad›r. Yenileme projelerinde orta- yenileme alanlar›; uzun y›llar devam eden ilgi- ya konan yeni kullan›m flekli ve kullan›c›n›n çev- sizlik ve bak›ms›zl›k sonucu kente entegrasyonu resiyle iliflkisi de çözülmüfl de¤ildir. sa¤lanamadan yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›- Sulukule’deki yenileme süreçleri, bölgedeki ya kalm›fl, kent merkezinde yer alan, yo¤un tari- halk›n ve sosyal yap›n›n da¤›lmas›na, bu sosyal hî ve kültürel dokulu bölgeler olup ayn› zaman- yap›n›n birlikte var oldu¤u mekân›n yok edil- da sosyoekonomik ve sosyokültürel problemle- mesine yol açm›flt›r. Yerel halk, gitti¤i yerlerde rin de yafland›¤› alanlar olarak ifade edilmifltir. uyum sorunlar› yaflamakta; kendi sosyal ve kül- Bu alanlar›n, kente göç etmifl olan ve kentin dar türel varl›¤›n› eskisi gibi sürdürememektedir. gelirli ve yoksullar› taraf›ndan kullan›lan; kente, Sulukule’de kamulaflt›rma, acele kamulaflt›rma kentliye aidiyet hissiyatlar› bulunmayan, yaln›z- karar› gibi yapt›r›mlar; düflük kamulaflt›rma be- ca bar›nmak ihtiyac›ndan baflka bir amaçlar› ol- dellerine karfl› bölge d›fl›ndan al›c›lar›n daha mayan alt gelir ve kültür seviyesindeki gruplar yüksek teklifler vermesi; belediye taraf›ndan ta- taraf›ndan kullan›ld›¤› veya iflgal edildi¤i belir- puya flerh konmamas›; y›k›m sürecinin yaratt›¤› tilmektedir. Sulukule bu tan›ma uymamakla bask› ve oluflan belirsizlik ortam› sonucu, düflük birlikte, belediye taraf›ndan kamuoyuna sürekli gelirli halk yüzy›llard›r oturdu¤u ve ailesinden bu flekilde lanse edilmifltir. kalan yerlerden vazgeçmek durumunda kalm›fl- Kent içinde özerk uygulama alanlar› yaratan t›r. Belediyenin Yenileme Projesi kapsam›nda ev yenileme süreçleri, parçac›l bir anlay›flla kentsel sahiplerine önerisi; TOK‹ taraf›ndan bölgede mekâna müdahale ederken onun geçmiflten ge- yap›lacak yeni konutlara girebilmeleri için mev- len süreklili¤ini, bütünsel yap›s›n› ve çevresiyle cut mülklerinin kamulaflt›rma bedelleri peflinat iliflkilerini görmezden gelir. Kanunun da sa¤la- say›larak kalan miktar› (yeni konutlar›n metre- d›¤› imkânlarla bu tür uygulamalar, devlet eli ile karesi 1200-1500 TL, kamulaflt›rma bedeli h›zl› bir soylulaflt›rma sürecini bafllatmakta ve 400-500 TL/m2) 15 y›l boyunca taksitle ban- kentsel sit alanlar›n› yeni ve potansiyel inflaat kaya ödemeleri fleklindedir. Bu öneriyi seçme- alanlar›na dönüfltürmektedir. Gelifltirilen mima- yen ev sahiplerinin evi kamulaflt›r›l›p kamulafl- ri projeler ile bahsi geçen çöküntü alan› prob- t›rma bedelleri befl y›l içinde verilecektir. Geçici lemlerinin çözülece¤i iddias› da büyük bir yan›l- veya düflük gelirli ev sahiplerinin ço¤u bu tak-
68 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN sitleri ödemeyi göze alamam›flt›r. 620 hak sahi- Bölgedeki mekânlar sosyokültürel yap›n›n yan- binin ço¤u haklar›n› belediyenin kamulaflt›rma s›mas› olarak karfl›m›za ç›kar. Sokaklar› olufltu- bedelinden daha yüksek veren üçüncü flah›slara ran binalar ço¤unlukla bir-iki katl› ve bitiflik ni- devretmek durumunda kalm›flt›r. Belediyenin zaml›d›r. ‹stanbul’da örne¤ine az rastlanan av- öncelikle, yenileme alan› ilan edilen bu tür böl- lulu evler yer almaktad›r. Dört-befl hanenin çev- gelerde el de¤ifltirmeleri önlemesi beklenirken reledi¤i avlular, evlerin bir uzant›s› fleklinde bu konuda hiçbir tedbir almad›¤›, tapuya flerh olup kolektif bir kullan›m söz konusudur. Gün koymad›¤› görülmüfltür. ›fl›¤›n›n rahatça girebildi¤i bu mekânlar bir-iki Bölgeyle köklü bir iliflkiye sahip olan kirac›- meyve a¤ac›yla taçland›r›lm›flt›r. Sokaklar sade- lara ise bölgede kalma seçene¤i sunulmam›fl ve ce geçifl ve sirkülasyon mekân› de¤il; daha çok Sulukule’den 48 km. uzakl›ktaki Tafloluk TOK‹ bölgedeki topluluk taraf›ndan yaflan›lan, karfl›- konutlar›ndan 15 y›ll›¤›na taksitle ev sahibi ol- l›kl› etkileflim ve iletiflim mekânlar›d›r; canl› bi- ma modeli sunulmufltur. ‹ki ay üst üste öden- rer kamusal ve toplanma alan›d›r. Sokaklar, medi¤inde haklar›n› kaybedecek olan kirac›lar plandaki iki boyutlu bir çizgiden ibaret olmay›p bir de 300 TL merkezî do¤algaz ve çevre bak›m çevresindeki binalar, boyutlar›, kullan›mlar›, gibi giderleri ödemek durumunda kalm›flt›r. Ai- kullan›c›lar› ile flekillenir ve ba¤land›¤› di¤er so- lelerin bir k›sm› her gün tekrar gelip mahalle- kaklarla iliflkisi ve bütün sistemdeki yeri de be- sinde, soka¤›nda, komflusunda, kahvesinde lirleyicidir. Sulukule’de son durum: oturmaya devam etmifltir. K›sa bir süre içinde Projede bölgedeki tipoloji ve kullan›m ile metal paravanlar ve yaflam ve ifl çevrelerinden, sosyokültürel çevre- iliflkisi olmayan otel yap›s›, avlulu evlerin çevre- ç›kmayan sokaklar. lerinden kopar›lan ailelerin burada bar›nmalar› ledi¤i en karakteristik sokaklardan biri olan Kü- (Foto¤raf: Asl› K›yak ‹ngin) mümkün olmam›fl ve ço¤u haklar›n› devrederek Sulukule çevresine, Karagümrük’e geri dön- müfltür. Kirac›lara ve ev sahiplerine birer seçenek gi- bi sunulan tüm bu modeller bölge halk›n› evin- den, mahallesinden, sosyal ba¤lar›ndan kopar- mak d›fl›nda bir ifle yaramam›flt›r. Bu proje ve modeller ile yarat›lacak fiziki çevre, esas sahiple- ri yerine, el de¤ifltirmelerle farkl› bir kitlenin kullan›m›na aç›lm›flt›r. Sürecin bafl›nda Osmanl› tapular›n›n bile ç›kt›¤› bu eski ve köklü yerle- flim, konut amac›yla kamulaflt›r›l›rken, bölge halk› süreçlere kat›lmam›fl, ihtiyaç ve istekleri dikkate al›nmadan tepeden inme bir proje üre- tilmifltir. Projede parsel yap›s› tamamen kald›r›- larak, mülkiyet yap›s› yok edilmifl, böylece par- sel sahiplerinin kendi yap›lar›n› onarma seçene- ¤i de ortadan kald›r›lm›flt›r. ‹lk yenileme alanlar›ndan biri olan Sulukule, geleneksel mahalle karakterini kendine has sos- yal, mekânsal, ekonomik ve kültürel yap›s›n› bugüne kadar sürdürebilmifl Roman a¤›rl›kl› bir yerleflimdir ve UNESCO Dünya Kültür Miras› listesindeki ‹stanbul kara surlar›n›n yan› bafl›nda yer al›r. Bölgede yaflayan topluluk, mahalleleri ile geçmiflten gelen ve günümüzde de devam eden derin bir iliflkiye sahiptir. Sulukule’de ma- halleli için ev kadar soka¤› ve mahallesi de haya- t›n geçti¤i önemli yerlerden biridir. Pervititch haritalar› ve 1800 tarihli haritalar ile Osmanl› tapular›ndan anlafl›laca¤› üzere ma- hallenin ada, sokak ve parsel yap›s›, yenileme sürecine kadar uzun y›llar korunarak gelmifltir.
mimar•ist 2010/2 69 DOSYA
çük Çeflme Soka¤› üzerinde yer alarak soka¤›n özgün dokusunu yok etmektedir. Otel içinden, avludan geçirilen sokak çizgisinin soka¤› koru- makla hiçbir alakas› yoktur. UNESCO komitesi ile bölgede yapt›¤›m›z gezi s›ras›nda burada bir
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN otel yap›laca¤›n› dile getirdi¤imizde Kültür Ba- kanl›¤›’ndan efllik eden temsilci bu söyledi¤imi- zin bir spekülasyon olup olmad›¤›n› sormufltur, belediye temsilcisi de durumu düzeltmek için bu otelin ad›n›n “kervansaray oteli” oldu¤unu söyleyerek tarihe nas›l sahip ç›kt›klar›n› ve nas›l bir koruma anlay›fllar› oldu¤unu göstermifltir. ‹stanbul Yenileme Alanlar› Kültür ve Tabiat Yukar›dan afla¤›ya Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu’nun 23.10. s›ras›yla: 2008 tarih ve 438 no.lu karar› ile uygulama Küçük Çeflme Sokak y›k›l›rken. projesinde de¤erlendirilmesi ve y›k›lmamas› ge- (Foto¤raf: Najla Osseiran) reken bu sokak, tüm sözlü ve yaz›l› uyar›lara Sulukule sokaklar›. ra¤men y›k›lm›fl ve uygulama projesinde de¤er- (Foto¤raf: Najla Osseiran) lendirme kapsam›na al›nmam›flt›r. Y›k›mlar... (Foto¤raf: Asl› K›yak ‹ngin) Sosyal hayat›n özelden kamusala olan dere- Sulukule’de son durum: celenmesini kentsel yap› üzerinden okumak metal paravanlar. mümkündür; Sulukule örne¤ine bakt›¤›m›zda (Foto¤raf: Najla Osseiran) evlerin bir uzant›s› konumundaki avlu mekânla- r› ev ile sokak aras›nda bir geçifl görevi üstlen- mifltir. Avlular›n ya da evlerin ba¤land›¤› sokak ise bakkal, konut, kahve gibi karma ifllevli yap›- lar›n bir araya gelmesinden oluflur. Sokaklar, çocuklar›n oynad›¤›, kad›nlar›n oturup sohbet etti¤i, erkeklerin kahvelerde ve kahve önünde oturduklar› sosyalleflme mekânlar› olup evlerin ço¤unlukla iki katl› yap›s› ve avlulu oluflu saye- sinde ›fl›k alan ve yeflilin de taflt›¤› mekânlard›r. Sokaklar bölge halk›na kendi sosyal ve kültürel yap›s›n› var k›lmas›n› sa¤layan önemli bir ortam sunar; mahallelinin sünnet, dü¤ün töreni gibi çeflitli kutlamalar› için bir sahne ve sergileme mekân› görevini görürler. Yenileme projesinde, önceleri ticaret merkezi olan yap›n›n yap›lan muhalefet hareketleri sonucunda içinde Roman kültürü ile ilgili birimlerinin olaca¤›n›n söylen- mesi, Roman kültürünü mahallesinde, soka¤›n- da, avlusunda sürdüren toplulu¤un hiç anlafl›l- mad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Sulukule’de mey- dan, sokak, bostan, avlu gibi kentsel d›fl mekân- lar sosyal hayat›n farkl› derecelerini içerir ve sos- yal sistem bu mekânlar üzerinden kendini var k›lar. Söylendi¤inin aksine bölgede yaflayan topluluk ile mekân aras›nda birbirini var eden önemli bir iliflki vard›r. Bölgede kamusaldan yar› özele do¤ru dere- celenen farkl› sokak tipleri vard›r. Evlerin önün- de kad›nlar›n oturdu¤u, sohbet etti¤i, çocukla- r›n oyun oynad›¤› sokaklar ve ç›kmaz sokaklar varken; Sulukule ve Kaleboyu Caddesi, Sarma-
70 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
fl›k Caddesi gibi bölgenin ana akslar›n› olufltu- ran, üzerinde ticari birimlerin ve tafl›t trafi¤inin oldu¤u sokaklar da vard›r. Projede mevcut so- kak ve ada yap›s› korunuyor denmekle birlikte sokak boyutlar› geniflletilmifl ve adalar parçalan- m›flt›r. Bina boyutlar›, kullan›mlar› ve kullan›c›- lar› gibi temel nitelikleri de¤ifltirilen bir soka¤›n korundu¤u söylenemez. Sokaklar kendilerini ve geçmiflten gelen haf›zay› tafl›yan isimlere sahip- tir: Kuru Ç›nar Sokak, Küçük Çeflme Sokak gi- bi. Sulukule Nesliflah ve Hatice Sultan Mahalle- lerinin isimleri Karagümrük Mahallesi olarak de¤ifltirilmifltir. Benzer bir fleyin sokak isimleri için de yap›lmas› mümkündür. Bölgedeki y›k›mlar yenileme avan projesinin kabulünden önce bafllat›lm›fl ve uygulama pro- jesi onaylanmadan alan›n büyük bir bölümü y›- k›lm›flt›r. Etaplama yap›lmadan rasgele yap›lan ve bir deprem etkisi yaratan y›k›mlar ayn› so- kakta, bitiflik evde insanlar yaflarken sürdürül- müfl ve bölgede yaflayanlar için bask› ve huzur- suzluk yaratm›flt›r. Alanda b›rak›lan molozlar hem deprem görüntüsü yaratm›fl hem de böl- gede yaflayanlar, özellikle çocuklar için sa¤l›k problemleri ve hayati tehlike oluflturmufltur. Y›- k›mlar, mekânsal yap›n›n çözülmesini sa¤larken beraberinde sosyal yap›n›n da çözülmesine yol açm›flt›r. 2008 y›l›nda ‹stanbul’da gerçeklefltiri- len Uluslararas› INURA toplant›s› Sulukule’yi konu alm›fl ve “mekân soyk›r›m›” tabirini kul- lanm›flt›r. Bu kavram, Filistin, Irak gibi savafl bölgelerinden ödünç al›nm›flt›r. Bugün bölgede Sulukule Platformu, ‹BB KUDEB ve yerel halkla birlikte onar›lan UNESCO komitesince örnek çal›flma olarak gösterilen birkaç tescilli ev d›fl›nda bütün bölge metal paravanlarla çevrilmifl vaziyettedir. Hatta, Sulukule sokaklar›. ana akslar dahil, sokaklar da bu metal paravan- (Foto¤raflar: Üstte Najla Osseiran, ortada Mathieu larla kapat›larak, bölgede bu evlerde kalmaya Chazal). çal›flan aileler ç›kmaz sokaklarda oturur hale ge- Altta, avludan soka¤a tirilmifl ve ba¤l› olduklar› çevreden iyice kopa- bak›fl. (Foto¤raf: Asl› K›yak r›lm›fllard›r. ‹nflaat ad› alt›nda, Sulukule’de ka- ‹ngin) musal ve geçifl mekân› olarak tan›mlad›¤›m›z sokaklar kapat›larak, çevresiyle ba¤lar› tamamen Urban Renewal Processes, kopar›lm›fl ve art›k bir arazi parças› haline geti- Sulukule and the Changing Street Structures rilmifltir. The renewal projects, which have started to be implemented in the special urban
Asl› K›yak ‹ngin, Y. Mimar districts of ‹stanbul such as Sulukule, Süleymaniye, Tarlabafl›, Fener-Balat in the recent years according to the law no. 5366, are being realized by introducing them as dangerous and troubled areas and without taking the present physical and social patterns into account. The neighborhood life, which is dying away in ‹stanbul, the effective use of streets, daily life, the relation between social structure and place is still alive in those districts declared to be ‘renewal areas’. These characteristics being started to be destroyed through the renewal processes are, on the contrary, unique features to be kept alive.
mimar•ist 2010/2 71 DOSYA Çocuklar Ad›na Woonerf ve Home Zone’dan Al›nacak Dersler
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Hikmet Gökmen - Burcu Gülay Taflç›
entleflme ve araç trafi¤inin getirmifl oldu¤u f›ndan bozulmufltur. En eriflilebilir kamusal me- KKsorunlar günümüz insan›n›n sokak kullan›- kânlar olan sokaklar, komflular›n sosyalleflti¤i ve m›n› de¤ifltirmifltir. Eskiden daha d›fla dönük gençlerin ve yafll›lar›n eflit bir flekilde farkl› akti- alanlarda yaflayan bireyler, günümüzde daha vitelerle ilgilendikleri yerlerdir. Sürücüler, yaya- çok kapal› mekânlarda yaflamaktad›rlar. Özellik- lar ve bisikletliler, soka¤›n fiziksel ve görsel ola- le kentlerde d›fl mekân kullan›m› güvenlik –tra- rak nas›l düzenlendi¤inden son derece etkilen- fik, suç oranlar›, yabanc› korkusu– nedeniyle mektedirler. Sokaklar›n araçlara göre düzenlen- tehlikeli bir hal alm›flt›r. Kentlerde araçlar›n mesi –genifllikleri, trafik iflaretleri– gürültü, eg- park yeri olarak görülen sokaklar, asl›nda sosyal- zoz duman›, yayalar› ve bisikletlileri tehdit eden leflmenin ve insan iliflkilerinin en yo¤un yaflan- yaralanma korkusu, kullan›c›lar›n kendilerini d›¤› yerlerdir. Bugün kent dokusundaki en geri çekmelerine neden olmaktad›r. önemli sorunlardan biri, sokaklardaki araç haki- Günümüz kentlerinde birçok sokak ve ka- miyeti nedeniyle sokak yaflant›s›n›n kaybolmas›- musal alan, insanlara, özellikle de çocuklara ba- d›r. Motorlu araçlar›n kullan›m›n artmas› ile so- r›nak olmamaya bafllam›flt›r. Çocuklar›n gelifli- kaklar sosyal niteliklerini kaybetmeye bafllam›fl, minde ve sa¤l›¤›nda, d›flar›da oynaman›n önem- araçlar öncelikli bir ifllev kazanm›flt›r. Araçlar›n li oldu¤u konusuna ebeveynler gün geçtikçe sokak yaflant›s›na verdi¤i zarar, sadece h›z ve daha çok önem ve de¤er vermektedirler. Son güvenlikle ilgili de¤ildir. Araç yo¤unlu¤u ve ya- y›llarda bu konunun ortaya ç›kmas›n›n temelin- ratt›¤› gürültü de soka¤›n kullan›c›lar›n› bu or- de, ailelerin ve kent yönetimlerinin çocuk dostu tamdan koparmaktad›r. Sokaklar, kendi sahiple- kentsel çevreler yaratma düflüncesi vard›r. So- ri taraf›ndan de¤il, yabanc›lar taraf›ndan kulla- kaktaki serbest oyunun ve hareketin çocuklar›n n›lmakta, bu durumda insanlar›n birbirine ya- tüm geliflim alanlar›na çok fazla yarar› oldu¤u- banc›laflmas›na neden olmaktad›r (Tranter ve nu herkes bilmektedir. Bu ortamlar ayn› zaman- Doyle, 1996). da çocuklar için çok zengin ö¤renme çevreleri- Sokaklar kentteki kamusal aç›k alanlar içeri- dir. Sokaklar sadece çocuklar için de¤il, her yafl sinde en yayg›n olan elemand›r ve kentlerin atar grubu için do¤al bir sosyalleflme alan›d›r. Çeflit- ve k›lcal damarlar›d›r. Bu rolüyle ele al›nd›¤›nda lilik aç›s›ndan zengin sokaklar ve iyi bir sokak sokaklar görevlerini yerine getirmektedir. Fakat kurgusu, çocu¤a çevresi hakk›nda bir fleyler ö¤- konut alanlar›ndaki sokaklar›n gerçek potansi- retme –gözlem yapma, tan›ma, iliflki kurma– yeli s›k s›k gözden kaçmaktad›r. Konut alan›n- aç›s›ndan katk› sa¤lamaktad›r. Çocuk, sosyal ge- daki sokak, kamusal bir aland›r. Sokak, tüm yafl- lifliminin bafllad›¤› ilk ortam olan sokakta, yete- taki insanlar› çeflitli aktivitelere davet etmeli, neklerini ve becerilerini keflfeder. Soka¤›n keflfe onlar için güvenli bir ortam olmal›d›r. Sokakla- olanak sa¤layan potansiyeli sayesinde çocu¤un r›n tüm yafllardaki insanlar için güvenli yerler yarat›c›l›¤› geliflir, kiflilik oluflumu ve özgüveni oldu¤u, çok eskilerde kalan bir fley de¤ildir. Ana sokakta kurdu¤u sosyal iliflkilerden dolay› kuv- caddelerin d›fl›nda, çocuklar aktiviteleri için vetlenir (Abu-Ghazzeh,1998). tüm soka¤› kullanmaktayd›lar ve dünyan›n her Çocuklar›n tüm geliflim alanlar›nda, en te- yerinde bu koflullar› bulmak mümkündü. Ara- mel gereksinme ve haklar›ndan biri olan oyu- balar soka¤› teslim almam›flt› ve sokak yaflam›n- nun çok fazla olumlu etkisi vard›r. Sokaklar, ço- da egemen de¤illerdi. cuk oyun alan› olarak büyük avantajlara sahip Toplu araba üretiminin sonucu olarak, araç yerlerdir. Jane Jacobs’un da de¤indi¤i gibi ço- trafi¤inin ve park›n›n kent yaflam› üzerinde çok cuklar›n informal oyunlar için mekânlara ihtiya- büyük etkisi olmufl ve trafik ak›fl›n› sa¤layan so- c› vard›r. Bu mekân evden farkl›, zaman geçiri- kaklar›n sahip oldu¤u sosyal ve rekreasyonel lecek, oyun oynanacak, dünyay› tan›ma imkân› fonksiyonlar ciddi bir flekilde araba trafi¤i tara- veren bir yer olmal›d›r. Sokaklar bu çeflit yerler-
72 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN dir. Sokaklar çocuklar›n hem kendi akranlar› ile ziksel tasar›mda sürücüler ikinci konumdad›r. hem de yetiflkinlerle bir arada bulunabildi¤i Bu uygulamalarda koflullar, yayalar için gerçek- önemli bir sosyal aland›r. Sokaklar çocuklar›n ten di¤er sokaklardaki düzenlemelerden daha sosyal yönlerini ve pozisyonlar›n› keflfettikleri, güvenlidir. Yaya ortam›nda araç trafi¤inin tam olgunluk ve ba¤›ms›zl›k kazand›klar›, sosyal bütünleflmesi ile bu özgürlü¤ü yaratmak, araba yönden gelifltikleri bir yerdir (Matthews, 2003; karfl›t› bir politika de¤ildir. Soka¤›n fiziksel gö- Christensen, 2003) Ebeveyn denetiminde yap›- rünüflünü yeniden tasarlamak, yayalar›n sosyal lan aktiviteler ile oyun aras›nda, çocu¤a sa¤lad›- ve fiziksel alan›n›n geri verilmesini istemektir. ¤› fayda aç›s›ndan farklar vard›r. Sokaklar, ço- Yaflayan sokak 20. yüzy›l sokaklar›ndan farkl›d›r. cuklara bilgi aktarmas› aç›s›ndan önemli yerler- Burada araba sürücülerinin gereksinmeleri ikin- dir ve bu bilgi aktar›m› ancak soka¤› yaflayarak cildir, soka¤›n kullan›c›lar›n›n gereksinmeleri mümkün olmaktad›r. Ebeveynler, çocuklar› için önceliklidir. Benzer prensiplerde baz› ulusal fle- okul sonras› sosyalleflme merkezlerini tercih et- malar vard›r. Hollanda’da Woonerf, ‹ngiltere’de mekte ya da onlar›, güvenli ve sa¤l›kl› oldu¤una Home Zone ve Avustralya’da Shared Zone bunla- inand›klar› ev ortam›nda tutmaktad›rlar. Ço- r›n en belirgin örnekleridir. Tokyo’daki Side cuklar bu merkezlere aileleri taraf›ndan araçlarla Streets benzer flekilde kullan›lmaktad›r. Woonerf götürülmekte veya ev ortam›nda bilgisayar, te- hareketi 70’lerde Hollanda’da ortaya ç›km›flt›r. levizyon bafl›nda zaman geçirmektedirler. Bu Bu sokak düzenlemeleri Almanya ve ‹skandi- durum soka¤›n yaflama flans›n› iyice ortadan kal- navya’da da yayg›nlaflm›flt›r ve ‹ngiltere’de de d›rmaktad›r. artmaktad›r. Baz› yeni konut alanlar›nda kavram Son 40 y›ll›k süreç içerisinde soka¤›n ifllevi oldukça popülerdir ve as›l sokak tipi olmaya çocuklar için de¤iflti ve çocuklar›n d›fl mekân bafllam›flt›r. Her ülke farkl› isimler kullanmakta- kullan›m› gitgide azald›. Sokaklar, meydanlar, d›r. Günümüzde orijinal woonerf temel prensip- dar sokaklar, yürüyüfl yollar› yetiflkinlerin dün- lerini gösteren kapsamda birlefltirilmifl sokak sis- yas› haline geldi (Matthews vd., 2000; Valenti- temi global bir terim olarak kullan›lmaktad›r. ne ve McKendrick, 1997). Son zamanlardaki Avrupa’da soka¤›n kaybolan sosyalleflme ifl- birçok çal›flmada, bat› toplumlar›nda soka¤›n levini yeniden kazand›rmak amac›yla birtak›m gençlerin günlük yaflam›n›n çok önemli bir par- çal›flmalar yap›lmaktad›r. Yap›lan en önemli dü- ças› oldu¤u görülmektedir. Sokaklar gençler zenleme, trafi¤i ›slah etme ve sakinlefltirme ça- için özerklik alan›d›r (Matthews vd., 2000). Fa- l›flmalar›d›r. Amaçlanan, trafi¤i pasifize etmek kat gençler zaman zaman k›s›tlama ve yasakla- ve bu yolla yayalar›n ve özellikle çocuklar›n malarla karfl›laflmaktad›rlar. De¤iflen ça¤dafl fle- kendilerini oraya ait hissetmelerini sa¤lamakt›r. hir yaflam›yla birlikte çocu¤un aç›k kamusal alan Bu do¤rultuda, sokak kullan›m›na yönelik ola- kullan›m›n›n gittikçe azalmas› ile ilgili mekân- rak ülkeler –Hollanda, ‹ngiltere, Almanya ve sal, sosyal, antropoloji, psikoloji alanlar›nda bir- Danimarka– insan ve çocuk dostu sokak anlay›- çok çal›flma yap›lm›flt›r (Gospodini ve Galani, fl›n› gelifltirerek farkl› çözümler gerçeklefltirmifl- Sokakta oynayan çocuklar, 2005). tir. Bu çal›flmada, Woonerf ve Home Zone yakla- ‹zmir (Burcu Gülay Taflç› fl›mlar›na de¤inilmektedir. Arflivi). Son y›llarda ilgi çeken tasar›m yeniliklerin- den biri de “yaflayan sokak” veya konut sokakla- r› için bütünleflme kavram› olmufltur. Ana fikir, soka¤›n yaflam çevresinin fiziksel ve sosyal bir parças› oldu¤u ve ayn› zamanda araç hareketi, sosyal iliflkiler ve kentsel aktiviteler için de kulla- n›lmas›d›r. Bu nokta, Kevin Lynch, Donald Appleyard, Jane Jacobs, J. B. Jackson ve Willi- am Whyte gibi birçok yazar taraf›ndan da tart›- fl›lm›flt›r (Southworth ve Ben-Joseph, 2003). Yaflayan sokak sisteminin temelini oluflturan kavram bütünleflmedir. Bu bütünleflme, toplum ve konut kullan›c›lar›n› vurgulamaktad›r. Yaya- lar, oynayan çocuklar, bisikletliler, park etmifl arabalar ve hareket eden arabalar›n hepsi ayn› sokak alan›n› paylaflabilmektedir. Bu kullan›m- lar birbirleri ile çat›fl›r görünmesine ra¤men, fi-
mimar•ist 2010/2 73 DOSYA
“Woonerf” kuramsal düflüncelerinden esinlenmifltir. De 1970’lerin sonunda Hollanda, araç sürücülerini Boer bir bahçe aras›nda “araba kullan›yormufl” yavafllatmak için yenilikçi yaklafl›mlara öncülük gibi hissetmeyi sa¤layacak flekilde sokaklar› ta- etmifltir. Woonerf veya “yaflayan sokak” ya da sarlam›fl ve bu sokaklar› “woonerf” olarak isim- “yaflayan avlu” olarak an›lan bu yaklafl›m ilk ola- lendirmifltir. Bu sokaklar sürücüleri yavafllamaya
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN rak Delft kentinde uygulanm›flt›r. Bu felsefenin ve sokak sakinlerine ve di¤er yayalara karfl› dik- ana düflüncesi soka¤›n araç merkezli de¤il, yaya katli olmaya mecbur etmifltir. Delft’teki wo- merkezli olarak düflünülmesidir. Öncelik yaya- onerf’in baflar›s›, çok geçmeden Hollanda’n›n n›n güvenli¤i ve ulafl›m›d›r. Bu felsefeye göre her yerinde gerçeklefltirilmifl, ayn› zamanda sokaklarda yaya ve bisiklet yollar› ayr›lmakta, Delft Belediyesi kent merkezindeki yoksullara araç trafi¤i minimuma indirilmekte, soka¤›n be- ait mahallelerdeki yollar› yeniden tasarlamak ve lirli yerlerine araç girmemesi için iflaretler konul- gelifltirmek konusunda çal›flmalar yapm›flt›r. makta, araçlar›n fazla h›z yapmas›n› engelleye- 1976’da tasar›m standartlar› ve ölçütleri Hol- cek önlemler al›nmakta, zemin farkl›l›klar› ile landa Hükümeti taraf›ndan benimsenmifl ve ya- alanlar tan›mlanmaktad›r. salaflt›r›lm›flt›r (Southworth ve Ben-Joseph, Woonerf’in felsefi kökenleri, ‹ngiliz yol mü- 2003). Bunun ard›ndan di¤er ülkeler de ayn› hendisi ve mimar Colin Buchanan’a gitmekte- fleyi yapm›fllard›r. 1976’da Almanya, 1977’de dir. 1959 y›l›nda Trafik Bakanl›¤› kentsel ulafl›- ‹ngiltere, ‹sveç ve Danimarka, 1979’da Fransa m› gelifltirme konusunu araflt›rmak üzere Buc- ve Japonya, 1981’de ‹srail ve 1982’de ‹sviçre hanan’› görevlendirmifltir (Southworth ve Ben uygulamalara bafllam›flt›r (Ben-Joseph, 1995). Joseph, 2003). Buchanan, 1963’te Trafik Ba- Sokak alan›ndaki kullan›c›lar› önemseyen, kanl›¤› için “Kentlerde Trafik” tak›m› ile birlik- zengin bir fiziksel çevre sa¤layan ve belirli ku- te haz›rlad›¤› raporda, trafik ak›fl› ile kent ve ko- rallar çerçevesinde araç trafi¤ine izin veren bu nut sokaklar› aras›ndaki çat›flmay› belirtmifl ve yaklafl›mda, çocuklar ve yetiflkinler sosyalleflebi- bu bak›fl aç›s›yla rapor, yayalar› ve araçlar› ay›r- lecekleri sokaklara kavuflmufllard›r. Bu felsefenin mak için özel alan kavram›n› türetmifltir. Fikir uygulanmas› neticesinde çocuklar›n, konut böl- köken olarak ‹ngilizlerin olmas›na ra¤men, gesi sokaklar›n› oyun alan› olarak kulland›klar› Hollandal› planc›lar “trafik sakinlefltirmenin ba- gözlenmifltir. Bisiklet kullan›m› artm›fl, çocuklar bas›” olarak gördükleri Buchanan’›n prensiple- hem kendi yafl›tlar›yla hem de yetiflkinlerle ilifl- rini uyarlam›fllard›r. Hollanda ‘da Nick De Bo- kiler kurarak sosyalleflmifllerdir (Abu-Ghazzeh, er, sokaklar›n fiziksel tasar›m›nda Buchanan’›n 1998). Woonerf çocuklar›n sokakta oyun oyna- mas›n› desteklemektedir. Bu uygulama ile so- kaklar sadece çocuklar› çekmekle kalmamakta, çocuk oyun kalitesi de artmaktad›r. Bu uygula- man›n çevresel anlamda olumlu etkileri de var- d›r. Gürültü kirlili¤ini, araç trafi¤ine ba¤l› hava kirlili¤ini azalt›r. Woonerf uygulamas›n›n yap›l- d›¤› sokaklar›n, çocuklar›n oynamalar›n›, gele- neksel soka¤a oranla daha fazla destekledi¤i so- nucuna var›lm›flt›r: Çocuklar›n, soka¤›n tama- m›n› kulland›klar› gözlenmifltir, sokakta geçirdi- ¤i süre artm›flt›r, oyunun çeflitlili¤i ve kalitesi artm›flt›r. Fiziksel çevreyle etkileflimin yan› s›ra sosyal etkileflim de artm›flt›r (Eubank-Ahrens, 1984/85). Kentsel planlamada ve tasar›mda önemli bir tasar›m kavram› olan woonerf, konut sokaklar›nda otomobilin neden oldu¤u prob- lemlere karfl› denenmifl, uygulanabilir ve heye- Delft’te bir woonerf (http://courses.umass.edu can verici bir çözümdür. Woonerf’in önemli bir /latour/Netherlands/hand/ faydas› da toplum taraf›ndan kullan›lan alanla- index.html). r›n oluflturulmas› ve birço¤unun arka bahçenin dahi olmad›¤› durumlarda ön bahçeler yaratma- Hollanda’da bir woonerf (http://www.courtyardhou s›d›r. Artan faydalar, yüksek arazi de¤erlerinde, sing.org/images_shared. sa¤l›¤›n artmas›nda ve sosyal etkileflimde görü- html). lebilir.
74 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
“Home Zone” mifltir. Home zone konusunda haz›rlanan uygu- “Home zone” düflüncesi Hollanda’daki “wo- lama rehberi, iyi uygulama örneklerini bir araya onerf”ten kaynaklanmaktad›r. ‹ngiliz dilinde getirmifl ve daha uygar sokaklar›n nas›l yap›laca- Hollandaca “woonerf”e efl anlaml› olarak “ho- ¤›n› ö¤renmenin ilk ad›mlar›n› göstermifltir. Bu me zone” teriminin benimsenmesi 1990’lar›n nedenle rehberin, tasar›mc›lar›n yarat›c›l›¤›n› k›- sonunda bir zemin kazanm›flt›r. Kamusal aç›k s›tlamak gibi bir niyeti yoktur, baz› esneklikler alan ve oyun alan› sorununa yönelik olarak olufl- ile yorumlanmal›d›r. Fiziksel planlama ve tasa- turulan home zone, insanlar›n ve araçlar›n tüm r›m konular›n› içeren rehber, hem mevcut hem yol alan›n› güven içinde ve eflit bir flekilde pay- de yeni sokaklar›n home zone olarak artmas›na laflt›klar› ve yaflam›n niteli¤inin trafik hareketi- odaklanm›flt›r (www.homezones.org.uk/pub- nin kolayl›¤›ndan daha önce geldi¤i alanlard›r. lic/guidance/index.cfm). Trafik, Yerel Yönetim ve Bölgeler Bakanl›¤› ho- Eve yak›n olmas›, çocuklar›n eve u¤ray›p ih- me zone’u flöyle tan›mlamaktad›rlar: “Home zo- tiyaç giderebilmesi, eriflilebilirli¤i, ebeveyn ne’lar kullan›c›lar›n (yürüyen ve bisiklete binen kontrolüne olanak sa¤lamas› gibi pek çok ne- insanlar ve çocuklar›) tüm gereksinmelerini ak›l- denle home zone bölgeleri çocuklar için elveriflli da tutarak yol alan›n›n motorlu araç sürücüleri ile di¤er kullan›c›lar aras›nda paylafl›ld›¤› sokak- birer oyun alan›d›r. London Play, (Gill, 2007) lard›r.” Amaç, konut sokaklar›n› sadece trafik çocuklar›n oynayabilecekleri home zonelar›n ge- için de¤il, insanlar için de kullan›l›r hale getire- rek yaflam kalitesini gelifltirmektir (www.home- zones.org.uk/public/guidance/index.cfm). 1999’da ‹ngiltere’de dokuz proje (Manc- hester, Plymouth, Leeds, Nottingham, Peter- borough, West Ealing, Lambert, Sitting Bour- ne, Major Village) bafllat›lm›fl, fakat bunlara maddi destek sa¤lanmam›flt›r (Gill, 2006). Fikir kâr amac› gütmeyen iki kurulufl Children’s Play Council (Çocuklar›n Oyunu Kurulu) ve Trans- port 2000 taraf›ndan yürütülen bir kampanya ile desteklenmifltir (Gill, 2006). ‹ngiliz Hükü- meti 2002’de home zone yaklafl›m›na sponsorluk yapm›fl, devlet program›nda yer vermifl, ayr›ca bu konuda yeni kurallar ve kanunlar düzenlen-
‹ngiltere’de bir home zone (http://www.courtyardhou sing.org/images_shared. html).
‹ngiltere Plymouth Morice Town’da bir home zone. (http://neighbourhoods.ty pepad.com/neighbourhoo ds/2004/03/index.html).
mimar•ist 2010/2 75 DOSYA
lifltirilmesinin yararlar›n› tan›mlad›¤› ve f›rsatla- veynlere verdi¤i mutluluk, ortaya ç›kan farkl›l›k- r›n› ortaya koydu¤u de¤erlendirmede, incele- lard›r. nen flemalarda alt› ana karar›n varl›¤›n› vurgula- 2. Evrensel olarak de¤ilse de, halk aras›nda maktad›r: home zone vizyonu çok yayg›nd›r. Artan sokak 1. Home zonelar çocuklar›n d›flar›daki oyu- aktivitesi olas›l›¤› herkes taraf›ndan hofl karfl›-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN nunda gerçekten farkl›l›k yapm›flt›r. Çocuklar lanm›flt›r, fakat tam destek görmemifltir. sokakta daha fazla oynamakta ve yetiflkinler so- 3. Uyarlanm›fl home zone flemalar›n› gelifltir- ka¤›n çocuklar›n oynamas› için daha güvenli ol- mek kolay de¤ildir. Yerel otoriteler flemalar› na- du¤unu söylemektedirler. Ayr›ca yetiflkinler ara- s›l planlayacaklar› konusunda çok fazla stratejik s›ndaki iliflkinin ve etkileflimin düzeyinin artma- ve dikkatli olmufltur. Uyarlanm›fl flemalar›n ba- s›, güçlü bir toplum duygusunun yarat›lmas› ve flar›s›, politika aç›s›ndan fayda-de¤er zemininde çocuklara evin d›fl›nda serbestlik tan›man›n ebe- problemler yaratm›flt›r. Fakat bununla birlikte flemalar, yeniden canland›rma ve yenileme ba¤- lam›nda ölçülebilir ve bazen de göze çarpan et- kiler göstermifllerdir. 4. Home zonelar için politika deste¤i yeterli- dir, fakat etkili tasar›m için daha fazla araflt›rma ve iyi uygulamaya ihtiyaç duyulmaktad›r. Pro- fesyoneller çocuk dostu sokaklar yaratma konu- sunda yeterli donan›mda de¤illerdir. 5. Çocuk politikas›n›n ve halk sa¤l›¤› politi- kas›n›n eylem üzerinde henüz yeterli etkisi yok- tur. Çocuk dostu sokaklar›n gelifliminde de bu iki politika aras›nda yeterli ba¤lar yoktur. 6. Projenin çocuklar› içermesinin etkisi he- nüz belirgin de¤ildir, fakat yetiflkinler etkin bir flekilde onlar›n ad›na davran›rsa belirgin fayda- lar› ortaya ç›kacakt›r. Tüm bu gelifltirilen home zonelar çocuklar›n ve gençlerin önemini vurgu- lamaktad›r. Bu önem, yetiflkinlerin fark›nda ol- mas›n› ve üst düzeyde sahiplenmeyi ve daha iyi toplumsal iliflkileri sa¤layacakt›r. Sokaklar› herkes için güvenli hale getiren ho- me zone’da sokak, bir trafik koridorundan, iyi bir yaflam niteli¤i sunan de¤erli bir aç›k alana dönüflmektedir. Araba sahipleri iyi ve güvenli bir park yerine sahip olurlar, çocuklar güven içinde oynarlar ve tüm kullan›c›lar sokak yaflan- t›s›ndan memnun olmaktad›rlar. Bir soka¤› ho- me zone yaparak, aileler, çocuklar, komflular ve arkadafllar için sohbet edecek, sosyalleflecek, dinlenecek, fiziksel aktivite yapacak ve oyun oy- nayacak temiz, güvenli ve sa¤l›kl› yeni bir ortam yarat›lmaktad›r. Ayr›ca home zone’larla kentsel Trafi¤e teslim olan tasar›ma vurgu, yüksek nitelikli ve farkl› tasar›m günümüz sokaklar› çözümleri, tasar›mda ve uygulamada toplumsal (http://www.kayserimeyda kat›l›m, yeni yeflil alanlar, aç›k alanlar ve oyun n.com/haberdetay/1244- alanlar› ile gelifltirilmifl kentsel çevreler olufltu- cocuklarin-araclar- arasindak›-tehl›keli- rulmaktad›r. Home zone’lar için bir tasar›m kal›- oyunu.html). b› yoktur. Her topluluk kendi özel gereksinme- lerine en uygun olan flemaya karar verir. Bu yak- Oyun soka¤› lafl›m yerel yönetim için f›rsatlar sunar, yetiflkin- (http://fotografmakale. wordpress.com/2009/03/ ler aras›nda iletiflimi gelifltirir, sosyal kaynaflmay› 01/sokak-ve-zaman/). art›r›r, sokaklar› daha yaflanabilir hale getirir.
76 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
Halk deste¤i kesinlikle olmal›d›r, fakat çocuk Children’s Behavior”, Children’s Environments Quarterly, dostu sokaklar›n oluflturulmas› için profesyonel- cilt.1, say› 4, s.39-45. • Gill, T. (2006) “Homes Zones in the UK: History, ler aras›nda da ortak bir anlay›fl›n olmas› gerekir. Policy and Impact on Children and Youth”, Children, Woonerf ile home zone aras›nda hemen göze Youth and Environments, say› 16(1), s.90-104. çarpmayan farkl›l›klar vard›r. Hollanda’daki wo- • Gill, T. (2007) “Can I Play out...? Lessons from London Play’s Home Zone Project” onerflerde bir mekân duygusu vurgulan›rken, http://www.homezones.org.uk/public/resources/docum ‹ngiltere’deki home zonelar trafi¤i kolaylaflt›rma- ents/CanIplayout.pdf (Nisan 2009). • Gospodini, A. ve Galani, V. (2005) “Streets and ya ve kazalar› azaltmaya odaklanm›flt›r (Apple- Children: Analyzing and reclaiming street space as yard ve Cox, 2006). children’s playground”, Life in the Urban Landscape- International Conference for Integrating Urban knowledge& Practice, Gothenburg, Sweden, May 29 - Sonuç June 3, 2005. Çocuklar›n kamusal alanla kurduklar› mekânsal • Matthews, H. (2003) “The street as a liminal space: the iliflki, onlar›n gündelik yaflam›n›n önemli bir barbed spaces of childhood”, Children in the City: Home, Neighborhood and Community, Ed.: P. Christensen ve parças›d›r. Ancak çocuklar›n kamusal alanlarla O’Brien, Routledge/Falmer, London, s.101-117. kurdu¤u iliflki ço¤unlukla kesintiye u¤ramakta- • Matthews, H., Limb, M. ve Taylor, M. (2000) “The ‘street as a thirdspace” Children’s Geographies: Playing, d›r. Bu kesintinin nedenleri öncelikle ebeveynle- Living, Learning, Ed.: S. L. Holloway ve G. Valentine, rin trafik, güvenlik gibi nedenlerle çocuklar›n› Routledge, London, s.63-79. sokakta oynamaktan al›koymalar›ndan kaynak- • Southworth, M. ve Ben-Joseph, E. (2003); “Streets for People Too”, lanmaktad›r. Oysa kamusal aç›k alanlar›n, yerel www.architectureweek.com/2004/2005/building_1.1ht komflu çevrelerin çocuk geliflimine etkileri ml (Aral›k 2009). • Tranter, P. J. ve Doyle, J. W. (1996) Reclaiming the önemli derecededir. Residential Street as a Play Space”, International Play Bu tip uygulamalar›n bilgisi ve deneyimi ile Journal, say› 4, s.91-97. kentlerimizi daha insan ve çocuk dostu kentler • Valentine, G. ve McKendrick, J. (1997) “Children’s Outdoor Play: Exploring Parental Concerns About olarak yaratabiliriz. Günümüzde soka¤›n kulla- Children’s Safety and the Changing Nature of n›c›lar› yeniden düflünülür ve sokak yeniden ele Childhood”, Geoforum, say› 28(2), s.219-235. al›nabilirse, tüm bireyler için yeniden geri kaza- • www.homezones.org.uk/public/guidance/index.cfm • http://courses.umass.edu/latour/Netherlands/hand/ n›lacakt›r. Ama hâlâ kentlerimizde “top oynan- index.html maz”, “çimlere basmay›n›z” iflaretleri var ol- • http://www.courtyardhousing.org/images_shared.html • http://neighbourhoods.typepad.com/ dukça, çocuklar›m›za ve gençlerimize toplumu- neighbourhoods/2004/03/index.html muzda de¤er vermedi¤imizi düflünmemek elde • http://www.kayserimeydan.com/haberdetay/1244- de¤il. cocuklarin-araclar-arasindak›-tehl›kel›-oyunu.html • http://fotografmakale.wordpress.com/2009/03/01/ Yaya serbestli¤inin tan›t›m› için güçlü ve tu- sokak-ve-zaman tarl› bir politika, kentsel alanlardaki yaflam ko- flullar›nda ve kurgusunda etkili olabilir. Yaya Inferences for Children from Homezone and Woonerf dostu koflullar› gelifltirerek ve talep ederek sos- Concepts yal, çevresel ve ekonomik sürdürülebilir gelifl- Today’s streets which are seen as park areas of cars are essentially the meyi sa¤layabiliriz. Kendine yeterli yaya, kent- socialization spaces that give the chance for interactions of people with each sel yenilemede tüm kentsel nüfusun yarar›na bir other. Today, the most important problem in the urban texture is the dominance lider olabilir. and hegemony of cars in the street life. As a result, they lost their public usage facilities day by day. Hikmet Gökmen, Yrd. Doç. Dr., DEÜ Mimarl›k Fakültesi Today, architects and city planners today care about designing friendly spaces for Burcu Gülay Taflç›, Ar. Gör., DEÜ Mimarl›k Fakültesi all people including disabled, elderly people and especially children. In Holland, England, Germany and Denmark, some committees improve some concepts that Kaynakça: support the child-friendly design criteria. In the recent past, there were safe, • Abu-Ghazzeh, T. M. (1998) “Childrens Use of the friendly streets that invite all the people. Children were using these streets as play Street as a Playground in Abu-nuseir, Jordan”, Environment and Behavior, Nov., cilt 30, say› 6, spaces. There were not that many cars on the streets as today. By the results of s.799–831. mass automotive production, the traffic and car parking problems started to • Appleyard, B. ve L. Cox. (2006) “At Home in the damage the cities. In the 20th century, all streets are designed as car corridors Zone”, Planning, October, s.30-35. and they lose their recreation spaces. • Ben-Joseph, B. (1995) “Changing the Residential Street Scene: Adapting the Shared Space Street (Woonerf) The streets are the main arters of the city. They fulfill this role by supporting Concept to the Suburban Environment”, APA Journal, transportation. But in the residential spaces, the streets are more than Autumn, s.504-515. transportation corridors. The residential streets are primarily the public spaces • Christensen, P. (2003) “Place, space and knowledge: for community and people’s interactions. Planners are now deal with the traffic children in the village and the city”, Children in the City: calming concepts to make these streets more livable. In this study, these traffic Home, Neighborhood and Community, Ed.: P. Christensen ve O’Brien, Routledge/Falmer, London, calming solutions and design concepts are mentioned and the solutions for all s.13-28. community and child-friendly street concepts are analyzed. Eubank-Ahrens, B. (1984/85) “Impact of Woonerven on
mimar•ist 2010/2 77 DOSYA “Tarihî Kentler Birli¤i Tarihî ve Kültürel Miras› Koruma Proje ve Uygulamalar›n› Özendirme Yar›flmas›” Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi Örnekleri SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Derleyen: Yonca Moral›
arihî Kentler Birli¤i’nin 2001 y›l›ndan bu r› ve sivil toplum kurulufllar› ile iliflkileri ve kay- TTyana üyesi olan belediyeler aras›nda düzen- naklar›, projeler çerçevesinde örgütleme ve yö- ledi¤i Tarihî Kentler Birli¤i Tarihî ve Kültü- netme yeteneklerini de de¤erlendirmeyi ve ge- rel Miras› Koruma Proje ve Uygulamalar›n› lifltirmeyi amaçlamaktad›r. Özendirme Yar›flmas›, “tarihî-kentsel-arke- Bu ba¤lamda, bir belediye projesi olarak so- olojik-do¤al de¤erler”e iliflkin koruma bilincini kak sa¤l›kl›laflt›rma projesi, bir kent dokusunu yayg›nlaflt›rmay› ve yerel yönetimlerin koruma bütün olarak ele almas› ve ortak de¤erlere sahip çal›flmalar›n› teflvik etmeyi amaçlamaktad›r. Ya- bir gruba hitap etmesi itibariyle, tarihî kent r›flma, kültürel birikim ve de¤erlerin, süreç için- kimli¤ini öne ç›karma ve kamuoyunu bilinçlen- de farkl›laflan de¤erlerle bütünleflerek yaflanabi- dirme konusunda önemli ve etkili bir uygula- lir çevreler yarat›lmas›n›n yan› s›ra, yerelden mad›r. Yerel yönetimin ve kalabal›k bir kentli merkeze yeni bir yap›lanma ve de¤iflimin önünü toplulu¤un iflbirli¤i yapmas›, bu toplulu¤un, sa- açmay› da hedeflemektedir. Tarihî kent dokula- hip oldu¤u ortak de¤erlerinin fark›na varmas› ve r›n› ve kültürel miras› korumaya ve yaflatmaya bu de¤erleri korumak, yaflatmak ve tan›tmak yönelik proje ve uygulamalar›n y›llar içindeki amac›yla ortak bir eylemde birleflmesi her fley- geliflimine bak›ld›¤›nda, tek yap› ölçe¤inde ko- den önce bir bilinçlenme ve sahip ç›kma hare- rumadan, sokak sa¤l›kl›laflt›rma çal›flmalar›na ve ketidir. giderek bütüncül kentsel korumaya do¤ru bir Sokak sa¤l›kl›laflt›rma projeleri, uyguland›k- geliflim gözlenmektedir. lar› kentlerde, özellikle de küçük yerleflimlerde, Yar›flma, bugün say›lar› 271’e ulaflm›fl bulu- kimi zaman “tarihî kent” olma özelli¤ini ilk de- nan Tarihî Kentler Birli¤i’ne üye belediyelerin, fa gündeme getirip koruma ve yaflatma eylemle- gerekli kurum onaylar› al›nm›fl veya uygulama- rinin gittikçe daha büyük ölçeklere yay›lmas›n› lar› tamamlanm›fl koruma projelerini kapsamak- sa¤lam›flt›r. 2010 y›l›nda ilk defa bir alan yöne- tad›r. Örnekler tek yap› ölçe¤inde olabilece¤i timi projesi yar›flmaya kat›lm›flt›r. gibi, bir sokak, doku ve yerleflme bütünü de Önemli bir di¤er ö¤e de, yar›flman›n pek olabilmektedir. Yar›flma; proje (planlama, kent- çok araçtan sadece bir tanesi olmas›d›r. Yerelde sel tasar›m, mimari proje) ve uygulama (bafllan- ulafl›lan sonuçlar, Tarihî Kentler Birli¤i’nin her m›fl veya tamamlanm›fl) olmak üzere iki farkl› y›l düzenledi¤i teknik seminerler, nitelikli koru- kategoride düzenlenmektedir. ‹lk düzenlendi¤i ma projelerine maddi destek sa¤layan “200 Or- 2001 y›l›nda alt› belediyenin alt› proje ile kat›l- tak 200 Eser” program› ve ÇEKÜL Vakf›’n›n d›¤› yar›flmaya 2009 y›l›nda 39 belediye 49 pro- yerelde “kamu-yerel-sivil-özel” iflbirli¤i içinde je ile kat›lm›flt›r. yürüttü¤ü bilinçlendirme politikalar›n›n bir bü- Yar›flma, mimarl›k alan›ndaki yar›flmalardan tün olarak kullan›lmas›n›n sonuçlar›d›r. önemli ölçüde ayr›lmaktad›r. Belediye baflkanla- Burada hedeflenen temel yaklafl›m, kentlerin r›n›n çabalar› ödüllendirilirken, baflta mimarl›k kendi do¤a ve kültür envanterlerini yapmalar› olmak üzere, kent planc›l›¤›, kat›l›mc›l›k, ku- ve bu varl›klar›n korunarak yaflat›lmas› ve de¤er- rumlar aras› iflbirli¤i, kaynak eflgüdümü, kentin lendirilmesini temel alan bir kalk›nma yaklafl›- sosyal, kültürel ve ekonomik yaflam›na katk› m›n› hayata geçiren “yol haritalar›” üretmeleri- sa¤layan ifllevlendirme gibi çeflitli yerel yönetim dir. Sokak sa¤l›kl›laflt›rma projeleri bir bak›ma rollerinin ve uzmanl›klar›n kendini ifade etme kendini tan›ma, kendi “yapabilirli¤ine” inanma, ortam›n› da geniflletmektedir. Yerel yönetimleri yola ç›k›flta ortak bir dil ve kat›l›m› sa¤lama ara- kimlikli kentler yaratma ve bilinçlendirme ko- c› olarak görülmelidir. Bugüne kadar çeflitli ya- nusunda teflvik etmeyi hedefleyen yar›flma, be- sal ve teknik olanaklarla t›kanan ortama bir ç›k›fl lediyelerin yerel halk, uzmanlar, kamu kurumla- noktas› aray›fl›d›r. Ülkemizdeki uzun koruma
78 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN sürecinde yerelin kendi varl›¤›n› tan›mas› ve ‹zmir’in Ödemifl ilçesine ba¤l› Birgi, geçmi- aç›klamas› olana¤›n›n yarat›lmas›d›r. Bu giriflim, fli MÖ 3000 y›llar›na uzanan, Ayd›no¤ullar› y›llard›r her kesimin kendi üzerine düfleni ortak Beyli¤i’ne baflkentlik yapm›fl, medreselerinde bir zemine tafl›mas› ve somut sonuçlara ulaflma- Osmanl› flehzadelerinin e¤itim gördü¤ü tarihî da karfl›lafl›lan engellere bir ç›kar yol aramas› bir beldedir. Yerleflim alan›n›n yüzde 80’i sit olarak görülmelidir. alan› olarak koruma alt›nda bulunmaktad›r. Bafllad›¤› 2001 y›l›ndan 2009 y›l›na kadar Birgi kültürel miras›n›n korunmas›nda seçi- Tarihî Kentler Birli¤i’nin yar›flmas›na kat›lan ve len öncelikli uygulama alan›, bugüne dek ken- çeflitli düzeylerde ödül alm›fl sokak sa¤l›kl›laflt›r- dini korumay› baflarabilmifl, Ayd›no¤ullar› Bey- ma örneklerinden öne ç›kanlar flöyle: li¤i zaman›nda yönetimsel bir merkez olan Ay- • “Alsancak’ta Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Proje- d›no¤lu Camisi, ‹mam› Birgivi Medresesi ve si, ‹zmir Büyükflehir Belediyesi”, 2002 Baflar› Osmanl› Hamam› olarak ifllevlendirilen sacaya- Ödülü ¤›n›n önündeki meydan ve bu meydan› tan›m- • “Çarfl› ve Yak›n Çevresi Cephe ‹yilefltirme layan I., II., III. Beyzade Sokaklar› ile Bahad›r ve Sa¤l›kl›laflt›rma Çal›flmas›”, Çanakkale Bele- Bey Soka¤›’d›r. Kurtulufl Savafl› y›llar›nda Bir- diyesi, 2004 Metin Sözen Koruma Büyük Ödü- gi’de ç›kar›lan yang›nlardan kurtulan geleneksel lü an›t ve sivil mimarl›k örneklerinin burada bu- • “Bursa Kültür Yolu Canland›rma Projesi”, lunmas›, bu alana özel bir anlam katmaktad›r. Osmangazi Belediyesi, 2004 Baflar› Ödülü Sokaklar üzerindeki binalar özel mülkiyete • “Ayd›no¤lu Meydan›, Beyzade Sokaklar›, ait oldu¤undan, koruma uygulamalar›n›n proje- Bahad›r Bey Soka¤› Cephe Sa¤l›kl›laflt›rma Pro- lendirilmesi ve uygulamas›, Kültür ve Turizm jesi”, Birgi Belediyesi, 2007 Baflar› Ödülü Bakanl›¤› ile Birgi Belediyesi taraf›ndan ve evsa- • “Bak›rc›lar Çarfl›s› ve Bey Mahallesi Sokak hipleriyle eflgüdüm içerisinde yap›lm›flt›r. “Tes- Sa¤l›kl›laflt›rma Projeleri”, Gaziantep Büyükfle- cilli Kültür ve Tabiat Varl›klar›n›n Korunmas›na hir Belediyesi, 2007 Metin Sözen Büyük Ödülü Ait Katk› Pay›ndan” yard›m talep edilerek yap›- ve 2008 Süreklilik Ödülü lan ihale sonucunda, öncelikle sokaklardaki te- • “‹nci ve Dutlu Sokaklar Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi”, Alt›nda¤ Belediyesi, 2007 Uygulama Ödülü • “Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokaklar Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi”, Odunpazar› Belediye- si, 2007 Uygulama Ödülü • “Kemeralt› Anafartalar Caddesi Cephe Düzenleme Projesi”, ‹zmir Büyükflehir Beledi- yesi, 2008 Metin Sözen Koruma Büyük Ödülü (Havagaz› Fabrikas› Restorasyon ve Çevre Dü- Proje uygulamas›ndan önce ve sonra III. Beyzade zenleme Projeleri ile birlikte) Soka¤›. • “Kaleiçi Mevkii ve Barbaros Hayrettin Pa- fla Bulvar› Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi”, Kufla- das› Belediyesi, 2008 Uygulama Ödülü (Çal›- kuflu Evi Restorasyonu ile birlikte) Sayfalar›m›zda bu çal›flmalardan üçüne yer verilmektedir.
2007 Baflar› Ödülü: Ayd›no¤lu Meydan›, Beyzade Sokaklar›, Bahad›r Bey Soka¤› Cephe Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi, Birgi Belediyesi ÇEKÜL Vakf›’n›n “7 Bölge 7 Kent” projesinin Bat› Anadolu örne¤i olan Birgi’de, ÇEKÜL ku- rucular›n›n ÇEKÜL’ün 1990’daki kuruluflun- dan y›llar önce bafllatt›klar› koruma çal›flmalar› kapsam›nda gerçeklefltirilen sokak sa¤l›kl›laflt›r- ma projeleri 2007 y›l›nda Tarihî Kentler Birli¤i yar›flmas›na kat›lm›flt›r.
mimar•ist 2010/2 79 DOSYA
lefon ve elektrik hatlar› yeralt›na al›nm›fl, sokak iflleri yap›lm›flt›r. ‹flin teknik kontrollü¤ünü, ‹z- kaplamalar› do¤al kayrak tafl› kullan›larak ger- mir Rölöve An›tlar Müdürlü¤ü teknik eleman- çeklefltirilmifltir. Özel mülkiyetteki 24 adet bi- lar› ile Belediye görevlileri yapm›flt›r nan›n soka¤a bakan cephelerinde, sokak sa¤l›k- l›laflt›rma ve cephe iyilefltirmeleri, çat› yenileme- 2007 Metin Sözen Büyük Ödülü ve
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN leri, daha önce yap›lm›fl özgün olmayan cephe 2008 Süreklilik Ödülü: Bak›rc›lar Çarfl›s› ve Bey eklentilerinin kald›r›larak tafl duvar yüzeylerin Mahallesi Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projeleri, derzlenmesi, çürüyen ahflap elemanlar›n asl›na Gaziantep Büyükflehir Belediyesi uygun yenilenmeleri ve binalar›n boya badana Tarihi bundan 7500 y›l öncesine dayanan Gazi- antep’te, kale yap›ld›ktan sonra kale ve çevresi sürekli olarak sosyal, kültürel, bilimsel ve ticari hayat›n merkezi olmufl, kentin geliflimini do¤ru- dan etkilemifltir. Hanlar›, camileri, hamamlar›, çarfl›lar›yla Kültür Yolu, Gaziantep’in unutul- maya yüz tutmufl yöresel el sanatlar› ve zanaatla- r›n›n merkezi olarak da, tarihin ayak seslerinin duyuldu¤u bir aland›r. 2005 y›l›ndan bu yana, kentin kültür varl›k- lar›n› kamu-yerel-sivil-özel birlikteliklerle ve bütüncül bir yaklafl›mla koruyarak yaflatma u¤- rafl› veren Gaziantep Büyükflehir Belediyesi, kent kimli¤ini vurgulayan ö¤eleri öne ç›kararak modern kentin yaflam›na kazand›rman›n somut örneklerini sergilemektedir. TKB Özendirme Yar›flmas›’n›n 2006 Baflar› Ödülü ve 2007 Bü- yük Ödül’üne de sahip olan Gaziantep, kentte yeni bir anlay›fl›n, farkl› bir önceli¤in örnekleri- ni ortaya koymufl, bunu kent halk›yla paylaflarak kat›l›mc› bir anlay›fl› egemen k›lm›flt›r. Bütüncül ve kararl› korumac›l›k çal›flmalar› nedeniyle Ga- ziantep Büyükflehir Belediyesi 2008 y›l›nda Sü- reklilik Ödülü’ne uygun görülmüfltür. Kültür Yolu Projesinin kalbi ve odak noktas›- n› oluflturan kale ve çevresinden bafllayan aks›n üzerinde 18 han, 10 cami, 4 hamam, Mevlevi- hane ve daha birçok tafl›nmaz kültür varl›¤› ile toplam 41 eser bulunmaktad›r ve pek çok da tescilli sivil mimari örnekleri mevcuttur. Gazian- tep Büyükflehir Belediyesi’nin bafllatm›fl oldu¤u Kültür Yolu Projesi, aks üzerindeki di¤er ku- rum, kurulufl ve vatandafllar›n mülkiyetindeki yap›lar›n restorasyonuna da ivme kazand›rm›fl, 2007 y›l› içerisinde birçok an›tsal yap›n›n resto- rasyonunun tamamlanmas›na yol açm›flt›r. Bele- diye’nin, kültürel miras›n korunmas› ve yaflat›l- mas› amac›yla ÇEKÜL’ün yol göstericili¤inde hayata geçirdi¤i projeler, Gaziantep’teki koruma çal›flmalar›na ›fl›k tutmufl, bütüncül bir kentsel koruma çal›flmas› olarak örnek oluflturmufltur. Bak›rc›lar Çarfl›s› Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma pro- jesi kapsam›nda, Kültür Yolu Projesinin bir ö¤e- si olan Çarfl›’n›n tüm altyap›s› ve toplam sekiz 2005 ve 2007 y›llar›nda sokak ile 280 dükkân›n cephe düzenlemeleri, Bak›rc›lar Çarfl›s›. geleneksel dükkân tipolojisine uygun olarak ye-
80 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN nilenmifltir. Proje, çarfl› esnaf›n›n kat›l›m› ve olmay›p sosyoekonomik yap›n›n, kent kültürü- deste¤iyle gerçekleflmifl; bu da Kültür Yolu Pro- nün ve sosyal yaflam›n da sa¤l›kl›laflt›r›lmas›n› jesinin sosyal bir proje halini almas›n›n ilk ad›- hedef almaktad›r. Yak›n zamana kadar kaderine m›n› oluflturmufltur. terk edilmifl olan bu bölge, çal›flmalar sonucun- Antep’in hemen bütün mahalleleri adlar›n› da önemli prestij kazanm›fl bulunmaktad›r. bir cami ya da mescitten alm›flt›r. Bir tepe üze- Odunpazar› Evleri Yaflatma Projesinin ilk rinde bulunan Bey Mahallesi de ismini Bey Ca- evresi, DPT 2005 y›l› yat›r›m program› kapsa- misi’nden al›r. (1578 tarihinde yap›lm›fl olan ca- m›nda ve Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’n›n deste- mi, Sacur Sokak ile fiehitler An›t› aras›nda bu- ¤iyle Beyler Sokak’ta uygulanm›fl, 27 evin d›fl lunmaktayd›. Ancak Frans›z Harbinde büyük cephe ve çat› restorasyonu tamamlanm›fl, 100 zarar görmüfl ve günümüze ulaflamam›flt›r.) evin iyilefltirme çal›flmalar› gerçeklefltirilmifltir. Mahallede yöresel keym›h tafl›ndan yap›lm›fl “Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokak Sa¤l›kl›- tescilli/tescilsiz Antep Evleri, yüklü bir devenin laflt›rma Projesi” 37 binan›n cephe sa¤l›kl›laflt›r- geçebilece¤i genifllikteki dar sokaklar ve ç›k- ma ve 13 yap›n›n da restorasyon, sa¤l›kl›laflt›r- mazlar boyunca yer almaktad›r. Büyük oranda ma ve iyilefltirme çal›flmas›n› kapsamaktad›r. korunmufl olan mahallenin Hanifio¤lu, Noter, Odunpazar› ilk kez, Selçuklu Sultan› I. ‹z- Eski Sinema, Kayac›k Ara, K›ssa Sokaklar›n› ve zeddin K›l›çarslan’›n 1097 y›l›nda I. Haçl› Or- Öz Ifl›k Ç›kmaz›’n› kapsayan bölümünü ele alan dusuyla yapt›¤› savafl s›ras›nda bu bölgede ka- Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi, modern kent ala- rargâh kurmas›yla birlikte, Türkler taraf›ndan n› içinde yer alan geleneksel mimarinin tan›t›l- Sultanügi/Sultan Uyügü olarak an›lmaya baflla- mas› ve yaflat›lmas› amac›yla tasarlanm›fl ve uy- m›flt›r. Kent, Osmanl› döneminde 14. yüzy›ldan gulanm›flt›r. itibaren Sultan Önü olarak adland›r›lan bölgede Sa¤l›kl›laflt›rma uygulamas› sürecinde, Koru- geliflerek, odun sat›fllar›n›n yap›ld›¤› bir pazar ma Amaçl› ‹mar Plan›na ayk›r› betonarme yap›- haline gelmifltir. 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan lar y›k›larak ve baz› noktalarda kamulaflt›rma ya- sonra yerleflim alan› olarak cazibesini yitirmeye p›larak, tarihî dokunun özgünlü¤ünün korun- bafllayan Odunpazar›, fiziksel ve sosyal bozul- mas› sa¤lanm›flt›r. Öncelikle 100’ün üzerinde malardan etkilenmifltir. evin cephelerindeki hasarl› duvarlarda çürüyen Odunpazar› Kentsel Sit Alan›, Eskiflehir’in tafllar de¤ifltirilerek yüzeyde raspa yap›lm›fl, Merkezi ‹fl Alan›’n›n güneyinde yer alan kentin kimyasal ve mekanik temizlik gerçeklefltirilmifl- en eski konut yerleflim alan›d›r. 1973 y›l›nda tir; baz› cepheler horasan s›va ile kaplanm›flt›r. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› taraf›ndan tarihsel Kap›lar, pencere do¤ramalar› ve cumbalar ona- ve kentsel sit alan› ilan edilmifltir. r›larak gerekli görülenler de¤ifltirilmifltir. Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokaklar›, Sokaklardaki asfalt kaplama sökülüp tüm alt- bölgenin yaklafl›k olarak merkezinde ve Türk- yap›lar (su ve kanalizasyon) yenilenerek elektrik men Sokak ile fieyh fiahabettin Caddesi aras›n- ve telefon hatlar› yeralt›na al›nm›flt›r. Sokaklar da yer almaktad›r. Arif Bey Soka¤›’n›n do¤u- yerden ayd›nlat›lm›fl, yang›n hidrand›, hidrolik sunda yer alan fieyh fiahabettin Caddesi bölge- Proje uygulamas›ndan çöp ünitesi yerlefltirilerek geleneksel kesme ba- nin ticari faaliyetlerinin yürütüldü¤ü bir merkez önce ve sonra Bey zalt tafl ile döflenmifltir. Yüzde 85’i bitmifl olan konumundad›r. Mahallesi’nden bir sokak. projenin k›sa sürede tamamlanmas› planlan- maktad›r. Bey Mahallesi Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma projesi sonucunda, geleneksel Antep evleri ve sokakla- r›n›n özgün kimli¤ine kavuflmas› ve mahallenin çekim merkezine dönüflmesi amaçlanm›flt›r.
2007 Uygulama Ödülü: Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokaklar Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi, Odunpazar› Belediyesi Odunpazar› Belediyesi taraf›ndan bafllat›lan “Odunpazar› Evleri Yaflatma Projesi”nin ikinci evre çal›flmas› olan “Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokak Sa¤l›kl›laflt›rma Projesi”, yaln›zca bir sokak sa¤l›kl›laflt›rma ve restorasyon projesi
mimar•ist 2010/2 81 DOSYA
Arif Bey, Ifl›klar ve Koca Müftü Sokakla- r›’nda yap›lan yenileme/yeniden infla faaliyetle- ri sokaklarda özgün fiziksel yap›n›n k›smen bo- zulmas›na neden olmufltur. Özgün yap›lar›n› bugüne kadar koruyabilen tescilli konutlar›n sa-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN y›s› 13’tür; di¤er konutlar ise çok büyük oranda de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Tescilli yap›larda, yap› düzenlerine müdahale etmeden ve mimari özel- liklerini bozmadan, cephelerde basit onar›mlar öngörülmüfltür. De¤iflikli¤e u¤ram›fl yap›larda ise, Kentsel Sit Alan› Koruma Amaçl› ‹mar Pla- n› ile ve daha önce yap›lm›fl çal›flmalar göz önü- ne al›narak, iç planlarda müdahaleden kaç›n›la- rak uygulama yap›lm›flt›r. Girifl kap›lar›nda kanatlar›n ve üst pencerele- rin biçimlenifllerine özen gösterilmifl, konutla- r›n birkaç› d›fl›nda bina girifl kap›lar› metal do¤- rama olarak de¤ifltirilmifltir. Tescil d›fl› yap›lar›n baz›lar›nda geleneksel dokuyla uyumsuz pence- reler, geleneksel oranlar do¤rultusunda ahflap do¤ramayla yenilenmifltir. Bozulmufl, boyanm›fl ve s›vanm›fl olan silme ve pencere alt panolar› temizlenmifl ve çürümüfl olanlar de¤ifltirilmifltir. Çat› örtüsünde görülen bozulmalar, yap›la- r›n tümünde saçak alt› ve saçak al›n tahtalar›n›n onar›lmas› veya de¤ifltirilmesiyle giderilmifltir. Çat› kurulufllar›ndaki mahyalar, saçak genifllikle- ri, ahflap kaplamal› ba¤dadi s›val› veya masif ah- flap konsollar ve furufl gibi ö¤elerin özellikleri- nin korunmas›na özen gösterilmifl, bozulmufl
Üstte, Odunpazar›’ndan bir parçalar s›vanm›fl, ahflap elemanlar de¤ifltirilmifl- sokak. Altta, proje tir. Marsilya tipi kiremite dönüfltürülen oluklu uygulamas› devam alaturka kiremit çat› kaplamalar› da, orijinal ha- ederken... line getirilmifltir. D›fl cephelerde ç›kma, kap›, pencere, kafes, konsol, furufl, balkon korkulu¤u gibi yap› elemanlar›nda kullan›lan ahflap malzeme do¤al görümünde b›rak›lm›fl ve genellikle boyan- mam›flt›r. Yap›lar›n ço¤unun s›vas› beton s›vaya dönüfltürülmüfl, bozulmufl s›valar yenilenmifltir. “The Association of Historic Towns, Competition for Encouraging Sokak genelinde pastel renkler egemen oldu¤u Projects and Implementation of Preservation of Historic and Cultural gibi toprak boya kullan›lm›flt›r. Heritage” Examples of Street Rehabilitation Projects Bu örnekler, yerel yönetimin destek ve tefl- Since 2001, The Association of Historic Towns of Turkey, which counts 271 vik buldu¤u takdirde baflar›l› çal›flmalara imza member municipalities, organizes an annual competition to reward atabilece¤ine dair somut örnekler olarak karfl›- municipalities’ preservation projects at single building, street, or city scale. Along m›za ç›kmaktad›r. Kentlerin kimliklerini olufltu- with technical seminars, a funding mechanism for the designing of qualified ran sokaklar›n ve meydanlar›n süreklili¤ini sa¤- projects, and CEKUL Foundation’s local cooperation strategies, the competition lamak üzere yap›lan çal›flmalar› tan›tmak üzere is only one of the tools that are implemented for encouraging municipalities to yap›lan bu de¤erlendirme ise, gelecek y›llarda preserve their cultural heritage. Projects that are run at street scale are daha nitelikli örneklerin ortaya ç›kmas›na yol participatory actions with, among others, the important function of raising the göstermektedir. awareness of the involved community, and should be seen as a key step towards larger scale preservation projects involving multiple stakeholders. Yonca Moral›, ÇEKÜL Vakf› Örgütlenme Koordinatörü
82 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN Mekân›n ve Mekânsall›¤›n Yaz›n›: Nazl› Eray’›n Eserlerinde Kentler, Kent Peyzajlar› ve Sokaklar Nur Ça¤lar
Nazl› Eray’a, nudur. Çünkü mimari tasar›m›n daima bir kent- yazd›¤› roman ve öykülerle oluflturdu¤u birikim ve sel aç›l›m› vard›r. Kentsel mekân, mimari tasar›- dersimize zaman ay›rarak sa¤lad›¤› de¤erli m›n yeri, gerçek ba¤lam›d›r. Bu gerçek ba¤lam katk›lar› için sonsuz teflekkürlerimizle... olmadan mimarl›k tart›fl›lamaz. Bu ba¤lamda bu çal›flma, mimarl›¤›n yaz›n imari tasar›m, do¤as› gere¤i yarat›c›, ye- alan›na yapt›¤› disiplinafl›r› yolculu¤u deneysel MMnilikçi, giriflimci, buluflsal ve deneysel, al›flt›rmalar arac›l›¤›yla sorgulamakta ve örnek- esin ve duygu paylafl›m›na dayal› bir süreçtir. lerle ortaya koymaktad›r. Böylesi çal›flmalar, Genellikle s›n›rlar› bulan›k olan bu süreç, efl za- edebiyat ile mimarl›k aras›nda sürekli bilgi ak›fl›- manl› olarak çeflitli disiplinlerin inceleme alan›na n› temellendirme ve gelifltirme potansiyeli tafl›- girer, mimari tasar›m›n bilimsel ve teknik gelifli- maktad›r. mi s›ras›nda çeflitli bilim dallar›n› ilgilendiren so- Bu ba¤lamda sunum, Gazi Üniversitesi Fen runlarla ve çözümleriyle bafla ç›kmay› gerektirir, Bilimleri Enstitüsü Mimarl›k Anabilim Dal›nda çözüme ço¤u zaman di¤er disiplinlerin alanla- verilmekte olan M550 Mimari Tasar›mda Sokak r›ndan aktar›lan bilgilerden ve mimari tasar›m dersi kapsam›nda 2008-2009 II. yar›y›l ö¤renci- alan›ndaki aç›l›mlar›ndan yararlanarak ulafl›r.1 leriyle2 yap›lan edebiyat ile mimari/kentsel tasa- Dolay›s›yla, mimar›n gerek mesleki e¤itimi, r›m›n iliflkilenme olanaklar›na dayal› al›flt›rmala- gerek yaflam boyu ö¤renim etkinlikleri kapsam›n- ra odaklanmaktad›r. da özellikle mimari tasar›m yetkinli¤ini kazan- mak ve güncellemek için entelektüel düzeyini Dersin ‹çeri¤i yükseltecek, bilgiyi edinme, dönüfltürme ve kul- Ders sürecinde, soka¤›n, gündelik yaflant›n›n lanma yetisini ve becerilerini olabildi¤ince gelifl- sahnesi oldu¤u ve sokak tasar›m›n›n kentin ve tirecek al›flt›rmalar yapmas›na olanak sa¤lanma- kentlinin gündelik yaflant›s›n›n niteli¤ine olum- l›d›r. Mimari tasar›m al›flt›rmalar›, ahlaki davra- lu katk›larda bulundu¤u inanc›ndan yola ç›k›la- n›fllar, sosyal ve kültürel kavray›fl, mimari miras rak günümüz anlay›fl ve gereksinmeleri do¤rul- ve koruma bilinci, tarihsel perspektif, çevre bi- tusunda sokak kavram› irdelenmektedir. Soka- linci, ekonomi bilgisi, estetik, politik görüfller, ¤›n kullan›c›lar› aras›nda sokak kullan›m› üzeri- sanat ve felsefe ve benzeri alanlarla ilintilenen ne geliflen çeliflkiler ve bunlar›n etkisiyle ortaya çok genifl yelpazedeki konular›n güncel önem ç›kan sorunlar, fiziksel, çevresel, ifllevsel ve sos- ve önceliklerine ba¤l› olarak çeflitlenir. Standart yal ö¤elere ba¤l› olarak ele al›nmakta ve tart›fl›l- mesleki e¤itimin bu çeflitlili¤i tümüyle kapsaya- maktad›r. Kentsel ve kamusal mekân olan soka- bilmesi zor olmakla birlikte, seçmeli dersler, ¤›n anlam›, de¤iflik dönemlerde sanat, edebiyat kredisiz etkinlikler, uzmanl›k alan dersleri, ulu- ve sinemadaki temsiliyeti ile iliflkilendirilerek sal ve uluslararas› çal›fltaylar kapsam›nda yap›la- sorgulanmaktad›r. Sanatsal, yaz›nsal ve sinema- cak al›flt›rmalarla güçlendirilebilir. sal mekân›n sorgulama arac› olarak irdelenmesi Mimarl›k düflüncesinin ayr›lmaz parçalar›n- ve üretti¤i anlamlar›n mimarl›¤›n bilgi alan›na dan biri de yeni düflünceler üretmektir. Bu ne- kat›lmas›n›n gereklili¤i üzerinde durulmaktad›r. denle mimari tasar›m, çeflitli disiplinlerin üyeleri Son ça¤ mimarl›k gündeminde yeri olan sokak aras›nda yüksek düzeyde iflbirli¤i ve eflgüdüme tasar›m yaklafl›mlar›n› irdelemek, tasar›mc›lar› gerek duyar. Mimari tasar›m e¤itimi u¤rafl› için- tan›mak, soka¤›n kavramsal geliflimini biçimsel de olanlar çeflitli mesleki ve akademik alanlardan ve düflünsel özellikleri arac›l›¤›yla çözümlemek derledikleri/edindikleri bilgileri ö¤retme arac› ve bunlara yönelik mimarl›k söylemleri üzerinde olarak kullanarak bu görüflü güçlendirirler. Do- tart›flmak, soka¤›n anlam› ile edebiyat, film, mü- lay›s›yla kentsel mekân bilgisi mimari tasar›m zik aras›ndaki iliflkiler üzerine yap›lacak ileri dü- e¤itimine bütünlefltirilmesi gereken bafll›ca ko- zeydeki çal›flma ve araflt›rmalar için birikim sa¤-
mimar•ist 2010/2 83 DOSYA
lamak amaçlanmaktad›r. Mimarl›¤›n kuramsal Sekiz ö¤rencinin gelifltirdi¤i sorular e-posta ve k›lg›sal alan›na dair entelektüel birikim, mes- arac›l›¤›yla yazar Nazl› Eray’a iletilmifltir. Nazl› leki konularda araflt›rma ve sözlü ve yaz›l› sunu- Eray yan›tlarken, benzerlik ve yak›nl›klar›n› göze- fla yönelik deneyim, kent/mimarl›k tarihi ve terek sorular› dört grup olarak düzenlemifltir. Her kültürüne iliflkin bilgilerin günümüz mimarl›¤› grup iki ö¤rencinin sorular›n› ve yazar›n her ikisi-
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN ba¤lam›nda gözden geçirilmesi, gerekli kavram- ne ortak olarak verdi¤i yan›tlar› kapsamaktad›r. sal iliflkilerin yeniden kurgulanmas› yoluyla bil- gilerin mesleki birikime kat›lmas› yönünde al›fl- Sorular ve Yan›tlar› t›rmalar yap›lmaktad›r. Gözde Çelik Dersin ana sorunsal› irdelenirken çeflitli Kentsel mekân›n okunabilirli¤i üzerinde çal›flan ikincil alanlara baflvurulmaktad›r. Bu dönem bi- ve biliflsel harita kavram›n› bulan Kevin Lynch, rincil sorunsal olarak edebiyat ile mimarl›k ara- The Image of the City (Lynch, 1960) adl› kita- s›ndaki iliflkilenme olanaklar› tart›fl›lm›fl, baflvuru b›nda, “Her flehir sakini, yaflad›¤› flehrin belirli kayna¤› olarak da yazar Nazl› Eray’›n yaz›nsal bölgeleri ile uzun soluklu iliflkiler kurup, flehriy- eserleri, roman ve öyküleri belirlenmifltir. Ro- le ilgili imgesini an›lar ve anlamlarla harmanla- man ve öyküler toplumun ça¤dafl kültürü ve yarak, kendi biliflsel haritas›n› infla eder,” der.6 sosyal yap›s›n› dili yarat›c›l›kla kullanarak yan- Sizin romanlar›n›za bakt›¤›m›zda baflta An- s›tan metinlerdir (Fowler, 1986:4-31). Yazar, kara olmak üzere, ‹zmir ve ‹stanbul sokaklar›- sözcüklerle kentler, mimari/kentsel mekânlar n›n, hatta baz› Avrupa, Amerika ve Uzakdo¤u kurgularken daima ça¤dafl kente elefltirel bir ba- ülkelerinin “geçmifl” zaman› ile birlikte “flim- k›fl gelifltirmektedir. Di¤er yandan metine dayal› di”sini anlat›yor ve yepyeni bir kent imgesi olufl- ve mekân ve mekânsall›¤a iliflkin bilgi görüfl ve turuyorsunuz. Bu imgenin oluflmas›nda kendi elefltirileri içinde bar›nd›ran, gazetecilik, reklâm- biliflsel haritan›z›n etkili oldu¤unu düflünür mü- c›l›k, belgesel, tarih, sosyoloji, bilim, sinema gi- sünüz? Kentleri okumak için biliflsel harita olufl- bi di¤er ça¤dafl söylemlerle yak›n iliflki içindedir turmak size ne ifade ediyor? Fowler, R. (1977:1-2).3 Bu nedenle roman, an- Birçok yazar eserlerinde kentleri ve kent ya- lat›sal araflt›rmalar arac›l›¤›yla di¤er disiplinlerle flant›s›n› anlatm›flt›r. Edebi eserlerdeki kentler iliflki kurma ve bilgi üretme potansiyeli yüksek ço¤u zaman gerçek kentlerdir. Bunlara örnek bir yaz›n türüdür. Bu özelli¤iyle, mimarl›¤›n sa- olarak Joyce’un Dublin’ini, Dickens’in Lond- nat ve sosyal alandaki araflt›rma ve çal›flmalar› ra’s›n›, Gogol’ün St. Petersburg’unu, Yakup için güçlü ve zengin bir zemin yaratmaktad›r. Kadiri’nin Ankara’s›n›, Orhan Pamuk’un ‹stan- bul’unu verebiliriz. Bir de gerçekte var olma- Yöntem yan, yazar›n kurgulad›¤› ütopik/hayali kentler Dersin yer ald›¤› yar›y›l süresince Nazl› Eray’›n vard›r. Calvino’nun Görünmez Kentler’i, Tho- roman ve öyküleri okunmufl, içinde yer alan me- mas Moore’u Ütopya Adas› bunlara örnek ola- kânsal betimlemeler kesitlenmifl, kentsel/me- rak verilebilir. Siz eserlerinizde Ankara, ‹stan- kânsal bulgular ve anlamlar› tart›fl›lm›flt›r.4 Bul- bul, ‹zmir gibi gerçekçi kentleri konu ediyor, bu gular›n ders kapsam›nda ele al›nan mimarl›¤›n kentleri farkl› zamanlardan, farkl› dünyalardan kuramsal alan›na ve bilinen belli bafll› mimarl›k gelen insanlar›n bulufltu¤u olaylar zinciri ile fan- söylemlerine dair bilgilerle yak›nl›klar› kurul- tastiklefltiriyor, kent içerisinde düflsel mekânlar mufltur. Böylece Nazl› Eray’›n kentsel/mimari oluflturuyorsunuz. Böyle bir kurgu içerisinde mekânlar›n› mimari/kentsel bilinçle okuman›n kentleri ve bu düflsel mekânlar› betimlerken ne- ve anlamland›rman›n al›flt›rmalar› sözlü olarak lerden besleniyorsunuz? yap›lm›flt›r.5 Ö¤rencilerin bu al›flt›rmalardan ka- zan›mlar›n› somutlaflt›rmak üzere benimsenen Ezgi Keskin yöntem çerçevesinde kendilerine flu soru yönel- Eserlerinizde ço¤u yazar gibi kentlere, kent me- tilmifltir: kânlar›na ve yaflant›lar›na oldukça genifl yer veri- Yazar Nazl› Eray’la bir söylefli gerçeklefltiri- yorsunuz. Ancak, bunu yapma biçiminizle de lecektir. Bu söyleflide kendisine okudu¤unuz ince- ço¤u yazardan ayr›l›yorsunuz. Gerçek kentle- ledi¤iniz eserleri ile dersimizde ele ald›¤›m›z ko- rin, gerçek mekânlar›ndaki gerçek insanlar›n nular ba¤lam›nda hangi sorular› yöneltmek is- öykülerini fantastik bir biçimde anlat›yorsunuz. terdiniz? Lütfen birkaç soru haz›rlay›n›z. Soru- Örne¤in, Rio de Janeiro’yu anlatan “Dansöz nun dersin içeri¤ini yap›land›ran kuram ve kav- Watusi’nin Baca¤›na Yans›yan Kent” (Eray, ramlara dair aç›klamalar› bar›nd›rmas›na 1992a:102-119) isimli öykünüzde kenti, bir özen gösteriniz. dansç›n›n siyah, parlak, mermersi bacaklar›ndan
84 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN
flöyle yans›t›yorsunuz: uyanm›flças›na bakar›m yeni bir kente ve yepye- “Watusi iki baca¤›n› bitifltirip sallayarak ni bir rüyay› görmeye bafllar›m o an. Kent beni dans etmeye bafll›yor. çarpm›flt›r. Bu en güzelidir iflte. Tutsa¤› olmu- Kentin ortas›ndaki Botanik Bahçesinin koyu flumdur o kentin. Her mevsim gitmeye baflla- yeflilleri beliriyor Watusi’nin bacaklar›n›n birlefl- r›m. Çünkü mevsimlerini de görmek isterim. ti¤i girintilerde. Balta girmemifl Amazon or- Örne¤in, Aral›k ay›nda gördü¤üm bir Prag, manlar›n›, o müthifl buhar›, genzi g›d›klayan ko- Moskova veya Bursa; Temmuz ay›nda gördü- kuyu, ›slakl›¤› duyuyorum. ¤ümde birer baflka kent olmufllard›r. Sola do¤ru kay›yor Watusi’nin mermer ba- caklar›. Özlem Aydo¤an Göl gece zaman› p›r›l p›r›l, iflte orada. Öykülerinizdeki yaflanm›fll›klar›, kimi zaman Tepeden, ›fl›kland›r›lm›fl ‹sa yontusu bak›yor nesneler, kimi zaman mekânlar üzerinden anla- afla¤›ya... Arada bir, bir bulutun ard›nda kaybo- t›yorsunuz. Örne¤in Aflk Art›k Burada Otur- lup yeniden beliriyor ‹sa... Çok yükseklerden tüm muyor (Eray, 2009) adl› kitab›n›zda soka¤a dair kente bak›yor... ilginç bir niteleme var: Watusi abanoz rengi mermer bacaklar›n› bi- “Demek yan›mda bir boflluk var?” diye sor- tifltirmifl öylece flark› söylüyor... dum. Bu bacaklar›n gölgesinde, kente ilk geldi¤im “Evet... Bir boflluk görünüyor yan›n›zda,” de- gün beni ürküten tünelleri görüyorum. Belki de di Hüdai Bey. Durdu, devam etti: dünyan›n en uzun kent içi tünelleriydi bunlar...” “De¤iflik bir boflluk...” (Eray, 1992a:103) “Yani nas›l?” diye merakla sordum. Bir baflka öykünüz olan “Her Zamanki “Bilmem ki,” dedi Hüdai Bey, “Eski bir sokak Kent”te (Eray, 1992b:143-154) ise, bir sihir- gibi... Dar ve uzun. Bombofl. Bir Ege kasabas› bazla birlikte bir k›sm› New York, bir k›sm› Rio olabilir. Üstü betebe mozaikli bir ev. A¤açl›kl› bir de Janeiro, bir k›sm› St. Lucia, bir k›sm› da An- sokak. Milas taraf› gibi...” kara olan bir kent yarat›p okuyucuyu da yan›n›- “Allah allah, demek öyle,” dedim. “Peki, kim- za alarak, bu hayal kentte kentler ve zamanlar seler yok mu bu sokakta?” aras› bir yolculu¤a ç›k›yorsunuz. Hüdai Bey gözlerini k›st›, iyice bakt›. Sadece bu iki örnekte bile, kentlerin sizi ve “Kimsecikler yok bu sokakta,” dedi. “ Sanki sanat›n›z› oldukça etkiledi¤ini görmek hiç de terk edilmifl yer buralar... Solmufl an›lar, bitiril- zor de¤il. Benim bir mimar olarak merak etti- mifl bir çocukluk olabilir... Anl›yor musunuz? ¤im nokta, bir kentte ya da genel olarak kentler- “Anl›yorum Hüdai Bey,” dedim. “Unutul- de bu derece özel, yaz›lmaya ve kurgulanmaya mufl bir çocukluk... Terk edilmifl bir sokak...” de¤er ne görüyorsunuz? Bir baflka deyiflle, kent- (Eray, 2009:70-71) ler sizin için ne ifade ediyor? Okuyucuya kentle- Bu konuflmada oldu¤u gibi ruh halini, bir ri böylesi bir kurgusall›kla deneyimletiyorsunuz durumu sokak üzerinden anlat›yorsunuz. Böyle ama siz kentleri, kentin mekânlar›n› nas›l dene- bir anlat›m tarz›, durumu okuyucunun zihninde yimliyor, nas›l gözlemliyorsunuz? çok netlefltiriyor. Biz edebiyata mimarl›¤›n ne gibi katk›lar› olabilir diye düflünürken, edebiya- Nazl› Eray t›n olmazsa olmaz› betimlemelerde çok güçlü Gerçekten baflta Ankara olmak üzere, ‹zmir ve bir kentsel/mimari ö¤e olan soka¤›n, bir karak- ‹stanbul sokaklar›n›, hatta baz› Avrupa, Amerika ter olarak nitelenmesi çok ilgi çekici. ve Uzak Do¤u Ülkelerinin “geçmifl” zaman› ile Mimarlar, tasar›mlar›n› eskiz çal›flmalar›yla birlikte “flimdisini” anlat›yorum; yepyeni bir gelifltirirler. Defalarca çizer, karalar, be¤enmez, kent imgesi oluflturuyorsam ne mutlu bana. Yal- atarlar. Bu, imgenin k⤛da, çizgilere dökülerek n›zca gördü¤ümü ve hissetti¤imi yaz›yorum. fiu görünür k›l›nmas› için gereken sanc›l› ama yara- an akl›ma geldi, sevmedi¤im veya bana heyecan t›c› tasar›m sürecinin gere¤idir. Peki, sizin yarat- vermeyen kent çok az. Demek kentlerle ruhsal ma süreciniz nas›l geliflir? Öykülerinizi sözcük- bir ba¤lant›m var. Hiçbir kenti harita ile gez- lere dökerken hangi aflamalardan geçersiniz? mem, görmedi¤im onlarca turistik yer kalm›flt›r; Söylemleriniz o kadar güçlü ki, romanlar›- ama kimsenin bakmad›¤›, görmedi¤i pek çok n›zda anlat›lan mekânlar›n gerçekten var olup yeri görerek sanki yeni bir kent olufltururum. olmad›¤› konusunda okuyucunun belle¤inde Bütün kentleri kendim için yap›lm›fl ve plan- daima bir soru iflareti kal›yor. Örne¤in Aflk Art›k lanm›fl hissederim kimi zaman. Antik, insans›z Burada Oturmuyor adl› kitab›n›zda yer alan Rü- kentler de buna dahil. Kimi zaman bir rüyadan ya Soka¤›. Soka¤›n yerini, “Gaziosmanpafla s›rt-
mimar•ist 2010/2 85 DOSYA
lar›nda” diye tan›mlarken, bu tan›ma gerçeküs- Bu mekân bir baflkas› için daha farkl› olabilir ya tü ö¤eleri de katt›¤›n›z için bir anda okuyanlar›n da baflkalar› taraf›ndan de¤iflik alg›lanabilir. Onu kafas› kar›fl›yor. Bir röportaj›n›zda, yaflanm›fll›k- bilemem. Ama benden yo¤un bir flekilde alg›la- lar›n, an›lar›n yaflam›n›zda çok önemli oldu¤u- yan› görürsem k›skanabilirim. Benim mekânlar- nu söylüyorsunuz. Buradan yola ç›karak flunu la, kentlerle böyle bir ba¤lant›m var iflte.
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN sormak istiyorum: Öykülerinizde an›lar›n›zda yer etmifl birçok mekândan esinlenerek hepsine Sinem Kaya bir parça benzeyen yeni bir mekân m› oluflturu- Aflk Art›k Burada Oturmuyor (Eray, 1990) adl› yorsunuz, yoksa gerçekten var olan bir mekân› kitab›n›zda birçok kentten ve sokaktan söz edi- öykünüz için yeniden mi kurguluyorsunuz? yorsunuz: “Unutulmufl bir çocukluk. Terk edilmifl so- ‹rem Küçük kak.” Farkl› Rüyalar Soka¤› (Eray, 2007a) adl› kitab›- “Eski bir sokak gibi. Dar ve uzun. Bombofl. n›zda, gözündeki kataraktan dolay› görme güç- Bir ege kasabas› olabilir. Üstü betebe mozaikli bir lü¤ü çeken bir kad›n›n çevresini ve kent mekân- ev. A¤açl›kl› bir sokak. Milas taraf› gibi.” (Eray, lar›n› alg›lay›fl›n› tasvir ediyorsunuz. Önce An- 1990:77) kara ve Frankfurt kentlerinde görme bozuklu¤u Ya da sokak için flu nitelemeyi kullan›yorsu- yaflad›¤› dönemdeki alg›s›n›, sonras›ndaysa, nuz: “Bu gece vakti, bu sokak öylesine yaln›z ve Frankfurt’ta geçirdi¤i göz ameliyat›ndan sonra kimsesiz ki...” (Eray, 1990:79) bu kenti nas›l farkl› alg›lamaya bafllad›¤›n› anla- Bir baflka bölümde ise; havada uçan odalar- t›yorsunuz. Devam›nda ise alg›n›n oluflmaya dan ve pastanelerden bahsediyorsunuz. Uçan bafllad›¤› yer olan retinay› mekânlaflt›rarak, kah- odalardan sonra önünüzde uçan sokak ve so- raman›n etraf›n› nas›l alg›lad›¤›n› baflka bir bak›fl kakta yaflayanlardan, atkestanesi a¤açlara tutu- aç›s›yla ifade ediyorsunuz. nan insanlar bu kez de sat›rlarda yerini al›yor. Mekânlar›, özellikle de kent mekânlar›n›, de- Uçan sokak bir bak›yoruz ki bir yere konup te- neyimlerken nas›l bir bak›fl aç›n›z var? Alg›lama penin üzerine kayarak yerlefliyor (Eray, süreciniz nas›l gerçeklefliyor? Örne¤in bir soka- 1990:103). ¤a girdi¤inizde, ilk önce ana hatlar›yla alg›laya- Biz mimarlar için, kentin bafll›ca tasar›m rak m› detaylar› incelersiniz, yoksa detaylar› in- ö¤eleri olan sokaklar› bir edebiyatç›n›n gözüyle celeyerek mi alg›n›z› geniflletirsiniz? O mekân›n ve betimlemesiyle yeniden okumak ilginç ve ay- nas›l daha farkl› olabilece¤i ya da baflkalar› tara- n› zamanda ö¤retici oluyor. Yazarlar bize, soka- f›ndan nas›l alg›lanabilece¤i üzerine düflünür ¤a ve tüm kentsel mekânlara dair zengin bir ba- müsünüz? k›fl aç›s› sunuyor. Dolay›s›yla mimar olarak ede- biyattan da ö¤renmemize arac› oluyor. Edebi- Nazl› Eray yatç› olarak siz de di¤er disiplinlerden, örne¤in Mekânlar›, özellikle de kent mekânlar›n› alg›la- mimarl›ktan ö¤renir misiniz? ma sürecim flöyle gerçeklefliyor diyebiliriz: Eserlerinizde zaman›n ve mekân›n fantastik ‹lkin hissediyorum. Bir soka¤a girdi¤imde o kurgusuyla yeni bir dünya yarat›yorsunuz. Oku- soka¤›n çevresindeki bütün yap›lar› varsa tabela- yucuya bu yeni dünyan›n mekânlar› aras›nda lar›, ›fl›klar›, karanl›klar›, gölgeleri, sonra sesleri, h›zl› geçifllerle bir yolculuk tan›ml›yorsunuz. yürüdü¤üm kald›r›m› derinden hissediyorum. Kendimizi kimi zaman Tunal› Hilmi’de, ‹z- Bir sokak beni etkilemiflse bu ilk anda ortaya ç›- mir’de, Ankara Gençlik Park›’nda, kimi zaman k›yor. Kentler için de ayn› fleyi söyleyebilirim. Bir Kocabeyo¤lu Pasaj›’nda veya Bodrum’un o ken- kente ilk ayak bas›fl›m, o kentin gecesi ve gündü- dine özgü kentsel dokusunu oluflturan sokakla- zü, sokaklar›, yap›lar› beni etkiliyor. Bu bir elin r›nda buluyoruz. eldivenin içine girmesi gibi bir fley... Benim için “Ulus’ta inip, hale girdik. Hal her zamanki do¤al ve olmas› gereken... Y›llar önce Chicago gibi kalabal›k; c›v›l c›v›l. Seninle ne çok dolaflm›- kentini bir gece zaman› bir araban›n içinde kilit- fl›zd›r bu sokaklarda. Ne çok girip ç›km›fl›zd›r flu lenmifl olarak birkaç saat izlemifltim. fiehri yafla- hal’e.” (Eray, 1990:27) mak istemifltim. Bu çok tehlikeli ve ç›lg›nca bir “Fark›nda olmadan Horasan Soka¤›n›n ora- fleydi. Fakat Chicago dünya yüzünde çok sevdi- lara sapm›fl›m. Buralarda bahçeler içinde, güzel ¤im ve hissetti¤im flehirlerden biri oldu. Gece tek katl› evler var. Bilirsin, ben çok severim bu so- karanl›¤›nda bütün ›fl›klar›n›, gökdelenlerini, iki kaklar›. Rüya Soka¤› diye bir sokak da olacak bu- katl› yollar›, korkunç trafik ve gürültüyü alg›la- ralarda. Bir iki hafta önce, Ankara’ya geldi¤in- d›m. Erkek bir flehirdi. Ac›mas›z ve çok güzel... de, gece zaman›, Casa Bonita adl› Meksika Lo-
86 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN kantas›n› aram›flt›k bu sokaklarda.” (Eray, ri ve kentsel mekânlar› m› bulmaktay›z? Size bir 1990:35) kenti sevdiren unsurlar nelerdir? Yazmadan ön- “Rüya soka¤›. ce hangi mekânlar›n sat›rlarda yerini alaca¤› bel- Orada her fley olabilir. li mi, yoksa yazarken kendili¤inden geliflen h›zl› Seninle dolaflt›¤›m son sokaklardan biri.” geçifllere mi tan›k oluyoruz? (Eray, 1990:49) “Biz de bu zakkumlu sokaktaki sonsuz mutlu- Ayflegül Yüksel lu¤u yudum yudum içmeye çal›fl›yorduk.” (Eray, Kentler ve kent yaflam› üzerine uzmanlaflm›fl 1990:56) Amerika do¤umlu, Kanadal› yazar Jane Jacobs, “Seninle yan yana sokakta yürüyorum. Vit- 1961 y›l›nda yay›mlanm›fl olan The Death and rinlere göz at›yoruz, Tunal› Hilmi Caddesinin Life of Great American Cities adl› kitab›nda cumartesi kalabal›¤›n› yafl›yoruz.” (Eray, “Bir kent düflünün; akl›n›za ne gelir? Sokaklar›. 1990:75) E¤er bir kentin sokaklar› ilginçse, kent de ilginç “Eski bir sokak gibi. Dar ve uzun. Bombofl. görünür; kasvetliyse, kent de kasvetli görünür,” Bir ege kasabas› olabilir. Üstü betebe mozaikli bir der (Jacobs, 1961:37). ev. A¤açl›kl› bir sokak. Milas taraf› gibi... Kimse- Bu ba¤lamda inceledi¤im kitaplar›n›zdan, cikler yok bu sokakta. Sanki terk edilmifl yer bura- Kay›p Gölgeler Kentinde (Eray, 2008a) Prag ve lar... Solmufl an›lar, bitirilmifl bir çocukluk olabi- Seul, Ay Falc›s› (Eray, 1994a) adl› kitab›n›zda lir... Anl›yor musunuz?” (Eray, 1990:77) Bangkok, Londra ve Cambridge, Sis Kelebekleri “Bu gece vakti, sokak öylesine yaln›z ve kimse- (Eray, 2003) kitab›n›zda Sinop ve Ankara, Uyku siz ki...” (Eray, 1990:79) ‹stasyonunda (Eray, 1995) ise Bursa, Sinop, Pa- “Afiflmifl New York, biz geçerken y›rt›ld›; Ce- ris, Antalya ve ‹stanbul yer almakta. Bu kentleri beci’nin arka sokaklar›na ç›kt›k.” (Eray, seçmenizde bu kentlere ait sokaklar›n etkisi ol- 1990:99) du¤unu söyleyebilir miyiz? Sokak sizin için ne “fiimdi upuzun, gölgeli, a¤açl›kl› bir sokak, ifade etmekte? üstünde yürüyen insanlar›, iki yan›ndaki dük- Edebiyattaki kentler; düflsel kentler (bunlarda kânlar› ve o an oradan geçmekte olana araba- kendi içinde yarat›l›fl flekillerine göre yüksek ger- larla birlikte önümüzden uçarak geçti. Dükkân çeklik derecesiyle yarat›lm›fl kentler, soyut kent- sahipleri kap›lar›n›n önüne f›rlam›fllard›. Bir ler, arkalan atmosferi yaratan kentler, kendileri trafik polisi dengesini yitirmifl; topaç gibi yolun hikâye çal›flmalar›n›n öncülü olan kentler olarak orta yerinde yuvarlan›p duruyordu; arabalar ac› birbirinden ayr›l›r), gerçek kentler, birçok gerçek fren sesleri ç›kartarak durmaya çal›fl›yorlard›. kentten esinlenerek yarat›lan ancak ad› de¤ifltiri- Bir iki kifli, yolun kenar›ndaki atkestanesi a¤aç- len gizlenmifl kentler, efsanevi kentler gibi de¤i- lar›na tutunmufllard›. flik türlerde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Sizin büyülü ...Sokak, soldaki tepenin üstüne kayarak yer- bir gerçeklik tafl›yan kentlerinizi nas›l tan›mlaya- leflti...” (Eray, 1990:103) biliriz? “Kafam›n içi bunca karmakar›fl›k düflünce- lerle dolu, Rüya Soka¤›’na yürüyorum; yeniden Nazl› Eray mutlu olmak istiyorum.” (Eray, 1990:109) Bir edebiyatç› olarak mimarl›ktan çok beslendi- “Karfl› duvarda ‹zmir’i gördüm birden. Ko- ¤im bir gerçek. Mimarlar, yap›tlar› ile benim nak Meydan›ndaki saat Kulesi, kordon boyunda- “hayat dekorumu” oluflturuyorlar. Bu “hayat ki meyhaneler, Basmanenin oralar›, Kemeralt› dekoru” benim için çok önemli. Onun içinde ve çoktan y›k›l›p yok olmufl, Tilkilik semtindeki yafl›yorum, onu ar›yorum, ona ulaflmaya çal›fl›- Büyük Abdülkadir Pafla Oteli ile kent beni se- yorum, çok dramatik bir flekilde dile getirirsek laml›yordu. Paçac› Hamza’n›n dükkân›, Üç- belki onu yaflamla özdefllefltiriyorum. Nefes al- yol’daki pullu dansöz elbiseleri satan dükkân, makla, yemek yemekle, yürümekle, düflünmek- Ankara Palas Otelinin lobisindeki duvara as›l› le... tüm anahtarlar bana el sall›yorlard›. Bir okuyucu olarak kitaplar›m› okurken sev- ...Gözüm salonun ortas›nda ç›lg›nca dans di¤im kent ve mekânlar› onlar›n arac›l›¤›yla bu- edenlere gitmifl. Onlar kenti duymad›lar gali- labilirsiniz. Kentler roman yaz›l›rken kendili¤in- ba.” (Eray, 1990:150) den gelirler. Bunlar kimi zaman gerçekçi kent- Kentlerin ve sokaklar›n kitaplar›n›zda yo- ler, kimi zaman da kolaj kentlerdir. Bu benim ¤unlukla yer almas› o yerlerde yaflam›fl ve an›lar çok sevdi¤im bir fley. Örne¤in, Sinop ile New biriktirmifl oldu¤unuzla ilgilidir diye düflünüyo- York’un kolaj›ndan oluflmufl bir kent, bir yazar rum. Kitaplar›n›z› okurken sevdi¤iniz bu kentle- olarak bana ola¤anüstü imkânlar sa¤lar. Zaman
mimar•ist 2010/2 87 DOSYA
s›çramalar›, mekândan mekâna atlama, geçmifl Özge Duran ve gelecek aras›ndaki gidifl gelifller; bu iki farkl› Arzu Sapa¤›nda ‹necek Var (Eray, 1994b) adl› kentin h›z ve temposu aras›nda oynamalar, çok roman›n›zda, sizin öykülerinize özgü mekândan özgün bir roman› kolayl›kla do¤urabilir. Burada mekâna geçifllerinizde 1989 y›l›ndan, 31 y›l iki kent bir platformdur benim için, düfllerimi sonra 2020 y›l›n›n New York’una geçiyorsunuz.
SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN onlar›n üstünde bir illüzyonist gibi rahatl›kla Fütürist bir yaklafl›mla 2020 y›l›nda New sergileyebilirim. York’u, yürüyen kald›r›mlar› olan, “Rüya Ek- ranlar› Orman›” gibi hayaller dünyas›n› bar›nd›- Bahar Küpeli ran, günlük ifllerde robotlar›n çal›flt›¤›, hatta Nihayet Arslan’›n “Nazl› Eray’›n Ankaras›” bafl- “ünlü benzeri robot”larla romantizm yaflanabi- l›kl› bildirisini7 (Arslan, 2003:67) inceledi¤imde lecek bir kent olarak tan›ml›yorsunuz (Eray, flu yorumlarla karfl›laflt›m: 1994b:49-99). Ama de¤iflmeyen yerler de var. “Nazl› Eray’›n anlat›lar›nda birer kifli antolo- Hotel Chelsea hâlâ yerinde, ünlü müzisyenlerin jik birer varl›k olarak alg›lanan flehirler aras›nda ve cazc›lar›n kald›¤› otel. Ankara’n›n özel bir yeri vard›r. Nazl› Eray yeni Yine mekândan mekâna bir geçifl yap›p ve 31 ve çok özgün bir flehir anlat›m›n› edebiyat›m›za y›l sonraki Ankara’ya gitti¤inizi düflünürseniz, getirir. Do¤rudan flehre yönelik bir flehir edebi- 2040 y›l›nda nas›l bir Ankara düfllersiniz? Hangi yat› var.” yap›n›n ya da kent mekân›n›n yerli yerinde, ol- “Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Befl fiehir adl› du¤u gibi durmas›n› istersiniz ve neden? eserinde flehrin tarihsel, kültürel, sosyal ve este- tik özelliklerinin anlat›ld›¤› yaz›lard›r. Yakup Nazl› Eray Kadri’nin Ankara’s› da flehrin kendisine odak- ‹mparator Çay Bahçesi’nde (Eray, 2007b) kenti lanm›fl bir eserdir. Özne nesneye (flehre) tasvir- bir kifli gibi alg›lay›p onunla konuflurum, bu lerle anlat›l›r.” do¤ru. Ayn› flekilde Orphee’de (Eray, 1991), “... Ama Nazl› Eray’da flehir varoluflsal bir Ankara, bulundu¤um sahil kentine peflimden varl›kt›r ve flehir tarihi, sosyal, kültürel, do¤al gelir. Pasifik Günleri (Eray, 1998) adl› kitab›m- özellikler ve bunlar›n kazand›rd›¤› de¤erler ad›- da Uzak Do¤u’daki kentleri rüyas› bir biçimde na an›lmaz. Eray’da flehrin geçmifl zaman› da anlat›r›m, onlar› gördü¤ümde ya çok aç›md›r, ya flimdisi de özneyle beraber vard›r. Bu da onun susuz, ya çok yorgun. Bu haller etkiler bir kenti anlat›s›nda yepyeni bir flehir imgesini yarat›r. fie- alg›lamay›. Üstelik baflka ›rklar›n, de¤iflik tap›- hir anlat›s›n›n temelini flehirle olan bu birebir naklar›n oldu¤u, ölümün baflka türlü alg›land›¤› iliflkisi oluflturur. ‹mparator Çay Bahçesi’nde dünyalard›r buralar. Avrupa’dan çok uzak ama kenti bir kifli gibi alg›lay›p onunla konuflmakta insan›n merkezine yak›n yerlerdir. Geceleri ve ve fiziksel temasta bulunmaktad›r. ‹ster fantastik gündüzleri daha de¤ifliktir, flehrin temposu de- ister gerçekçi anlat›m› olsun flehri somut bir var- ¤ifliktir. ‹nsan ak›fl› çok h›zl›d›r. Kente ve insan- l›k olarak ortaya koyar. fiehri, insan›, kültürü, ta- lara bak›fl›m› di¤er romanc›larla ben k›yaslaya- rihi gibi parçalara ay›rmadan bir bütün olarak mam. Bunu ancak okurlar›m yapabilir. alg›lar.” Bu yorumlara kat›l›r m›s›n›z? Siz bir ilk misi- De¤erlendirme niz? Edebiyat dünyas›nda kenti kifli gibi alg›la- Sorular›n baflka aç›klama veya yorum gerektir- yan baflka yazarlar var m›? Bildirideki Ahmet meyecek flekilde aç›k haz›rlanm›fl olmas› ve ede- Hamdi Tanp›nar ve Yakup Kadri ile sizin kent biyat ile mimarl›¤›n çeflitli düzeylerdeki iliflkilen- anlat›m›n›z aras›ndaki farka kat›l›yor musunuz? mesini yans›tmas› ders kapsam›nda yap›lan al›fl- Di¤er romanc›larla aran›zdaki fark› mekânsal t›rmalar›n baflar› hedefine ulaflt›¤›n› göstermek- anlat›m olarak nas›l de¤erlendirirsiniz? tedir. Yazar Nazl› Eray’›n sorulara iliflkin de¤er- Kad›n Öykülerinde Ankara’y› okudum; lendirmesi, bu görüflü desteklemekte ve güçlen- içinde “Karanfil Gece Kursu” (Eray, 2008b: dirmektedir: 103-112) adl› bir hikâyeniz var. Birçok yazarla “...Sorular çok güzel. Kitaplar›m çok güzel sizin, kenti ve insan› ele al›fl›n›z› karfl›laflt›rabil- okunmufl ve incelenmifl. Bundan büyük mutluluk me olana¤› buldum. Fantastik anlat›m›n›z he- duydum. Kendi yaz›n›mla ilgili bilgi sahibi ol- men göze çarp›yor. Roman ve öykülerinizde in- dum. Bu size tuhaf gelebilir ama öyle. Çok hoflu- san›n kentteki yeri ve kentin insan için yerini mi- ma gitti. Teflekkür ederim.”8 mari bir çerçevede nas›l de¤erlendirirsiniz? Ken- Yazar›n bu içten mesaj›n›, yap›lan al›flt›rma- te ve insanlara bak›fl›n›z› di¤er romanc›larla k›- lar›n yaz›n alan›na mimarl›ktan bakman›n her iki yaslayabilir misiniz? disiplinin de bilgi da¤arlar›na katk› sa¤lad›¤› yö-
88 mimar•ist 2010/2 DOSYA SOKAK: B‹R KAMUSAL ALAN nünde okumak olanakl›d›r. Bu ba¤lamda bu ça- Yaz›n›ndan Mimari / Kentsel Mekâna Dair Okumalar ve Düflünceler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi l›flma mimarl›¤›n yaz›n alan›na yapt›¤› disiplina- Dergisi, cilt: 21, say›: 2. fl›r› yolculu¤u deneysel al›flt›rmalar arac›l›¤›yla • Eray, N. (1990) Aflk Art›k Burada Oturmuyor, Can sorgulamakta ve örneklerle ortaya koymaktad›r. Yay›nlar›, ‹stanbul. • Eray, N. (1991) Orphee, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. Böylesi çal›flmalar, edebiyat ile mimarl›k aras›n- • Eray, N. (1992a) “Dansöz Watusi’nin Baca¤›na Yans›yan da sürekli bilgi ak›fl›n› temellendirme ve gelifltir- Kent”, Eski Gece Parçalar›, Can Yay›nlar›, ‹stanbul, s.102- 119. me potansiyeli tafl›maktad›r. • Eray, N. (1992b) “Her Zamanki Kent”, Eski Gece Mimarl›k, Guédon gibi düflünürler taraf›n- Parçalar›, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. dan disiplinafl›r› olarak tan›mlanmaktad›r. Di- • Eray, N. (1994a) Ay Falc›s›, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. • Eray, N. (1994b) Arzu Sapa¤›nda ‹necek Var, Can Sanat siplinafl›r›, kavram› bir disiplinin s›n›rlar›n›n es- Yay›nlar›, ‹stanbul. nek oldu¤unu, di¤er disiplinlerle daha esnek s›- • Eray, N. (1995) Uyku ‹stasyonu, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. • Eray, N. (1998) Pasifik Günleri, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. n›rlar içinde etkileflme olana¤›n›n bulundu¤unu • Eray, N. (2003) Sis Kelebekleri, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. anlatmaktad›r. Her alanda disipliner s›n›rlar›n • Eray, N. (2007a) Farkl› Rüyalar Soka¤›, Merkez bulan›klaflt›¤› ve belirsizleflti¤i günümüzde mi- Kitapç›l›k, ‹stanbul. • Eray, N. (2007b) ‹mparator Çay Bahçesi, Merkez marl›k araflt›rmalar› da art›k salt bilimsel araflt›r- Kitapç›l›k, ‹stanbul. ma modellerinden kurtulmal› ve yeni yaklafl›m- • Eray, N. (2008a) Gölgeler Kenti, Turkuaz Kitapl›¤›, ‹stanbul. lara yönelmelidir (Guedon, 1998:100- • Eray, N. (2008b) “Karanfil Gece Kursu”, Kad›n 107).9 Öykülerinde Ankara, Der.: Efnan Derviflo¤lu, Sel Yay›nevi, Ankara, s.103-112. Nur Ça¤lar, Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarl›k • Eray, N. (2009) Aflk Art›k Burada Oturmuyor, Turkuvaz Kitapl›¤›, ‹stanbul. Fakültesi Mimarl›k Bölümü • Fowler, R. (1977) Linguistics and the Novel, Menthuen, Londra ve New York. Notlar: • Fowler, R. (1986) Linguistic Criticism, Oxford 1. Bu paragrafta mimarl›k disiplininin interdisipliner, University Press, Oxford. multidisipliner ve transdisipliner özelliklerine iliflkin • Guedon, J. R. (1998) “Disiplinafl›r› Bilgi Olarak aç›l›mlar vurgulanmaktad›r. Mimarl›k”, ANY Seçmeler, Der.: H. Pamir, Mimarlar 2. Prof. Dr. Nur Ça¤lar’›n M550 Mimari Tasar›mda Sokak Derne¤i Yay›nlar› 3, Ankara. dersini 2008-2009 ders y›l› II. yar›y›l›nda alan ö¤renciler • Jacobs, J. (1961) The Death and Life of Great American Alper Sanl› Hosanl›, Asl› Özbek, Ayça Öztürk, Ayflegül Cities. Yüksel, Bahar Küpeli, Ezgi Keskin, Filiz Özgür, Gözde • Lynch, K. (1960) The Image of the City, MIT Press, Çelik, ‹rem Küçük, Özge Duran, Özlem Aydo¤an, Sinem Cambridge MA. Kaya’dan oluflmaktad›r. • fienol-Carttek, F. (2003) ‘Yabanlar’ ve Yerliler, Baflkent 3. Daha kapsaml› bilgi için: Tuna-Ultav, Z. (2008:13). Olma Sürecinde Ankara, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. • Tuna-Ultav, Z. (2008) “Mimarl›k ve Bilim Kurgu 4. Kesitleme ve anlamlama kavramlar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi Edebiyat› Arakesitinde J.G. Ballard’› Okumak”, için bak›n›z: Barthes, R. (1993). Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen 5. Eserlerde yer alan mimari/kentsel mekâna dair anlat›lar Bilimleri Enstitüsü, Ankara. metnin, yani özdeksel gösterenin karelerine ayr›lmas› ifllemini ifade eden “kesitleme” (Barthes,1993:132) yöntemiyle saptanmaktad›r. Ayn› zamanda metindeki bir olgunun baflka metinlere yapt›¤› göndermeleri kapsayan “metinleraras›” (Barthes,1993:133) geçifllilik olanaklar› Literature of Space and Spatiality aranmakta ve metinsel ifade ile gösterdi¤i mekânsal içerik Cities, City Landscapes and Streets in Nazl› Eray’s Tales and aras›nda iliflki kurularak “anlamlama” (Barthes,1993:41) gerçeklefltirilmektedir. Bu ba¤lamda, “anlamlama” edimi Novels için metinde biçimsel olarak yer alan mimari/kentsel mekâna dair anlat›lar›n okuma yöntemiyle mimarl›¤›n bilgi This article focuses on the exercises based on the opportunities of relationships alan›n› kapsayan katmanlara tafl›nabilirli¤i between literature and urban/architectural design, carried out with the students of benimsenmektedir. Daha kapsaml› bilgi ve kaynaklara the class titled “Street in Architectural Design” at Gazi University in the 2nd ulaflmak için bak›n›z: Ça¤lar N., Tuna-Ultav, Z. (2004:43- 60). semester of 2008-2009. The names of the students in the semester are Alper 6. Al›nt›layan fienol-Carttek, s.13. Sanl› Hosanl›, Asl› Özbek, Ayça Öztürk, Ayflegül Yüksel, Bahar Küpeli, Ezgi 7. Daha kapsaml› bilgi için Nihayet Arslan’›n yazar›n Keskin, Filiz Özgür, Gözde Çelik, ‹rem Küçük, Özge Duran, Özlem Aydo¤an and yaz›n›n› elefltirel bir yaklafl›mla araflt›r›p inceledi¤i Nazl› Sinem Kaya. Eray Bir Okuma Denemesi adl› eserine bak›labilir (Phoenix The main purposes of the course are to study the recent approaches relating the Yay›nevi, ‹stanbul, 2009). contemporary street designs; to learn about the designers; to analyze the 8. Yazar Nazl› Eray’›n sorular›n yan›tlar›n› iletti¤i 2 conceptual development of the street through its formal and intellectual features Temmuz 2009 tarihli e-posta mesaj›n›n girifl notudur. and discuss on the related architectural discourses; and to allow to constitute a 9. Daha kapsaml› bilgi için: Tuna-Ultav, Z. (2008:8). background for advanced studies and researches on the relations between Kaynakça: literature, cinema, music and the meaning of the street. • Arslan, H. (2003) “Nazl› Eray’›n Ankara’s›”, Dil ve In this sense, the study examines and presents the architecture’s beyond- Tarih-Co¤rafya Fakültesi Cumhuriyetin 80. Y›l› Kutlama Etkinlikleri, Türk Dili ve Edebiyat› Sempozyumu, Ankara discipline journey to the field of literature through experimental exercises. The Üniversitesi, DTCF, 18 Aral›k 2003. samplings are the tales and novels of writer Nazl› Eray. The spatial descriptions • Barthes, R. (1993) Göstergebilimsel Serüven, Çev. M. are extracted from the writings and urban/architectural findings and their Rifat - S. Rifat, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul. meanings are discussed. • Ça¤lar N., Tuna-Ultav, Z. (2004) “Emile Zola
mimar•ist 2010/2 89 KENT Selanik Belediyesinde Yeflil Alanlar›n Yeniden Keflfi Constantinos Belibasakis - Katerina Danadiadou ‹ngilizceden Çeviren: Mustafa Çölkesen
klim de¤iflikli¤inin tehdidi karfl›s›nda sürdü- farkl› flekillerde katk›da bulunabilmektedir. ‹‹rülebilir tasar›m ile ilgili endifleler mimari Bu çerçevede, Selanik Belediyesi, “Ak›ll› 1 söylemlerin ön cephesinde yükselmeye bafllad›. Enerji” Avrupa Program›n›n ortaklafla finans- Dolay›s›yla, “de¤iflim” kavram›, henüz vakit var- man› ile ak›ll› enerji planlama stratejilerinin uy- gulanmas›na yönelik bir Enerji Plan› gelifltirmifl- ken harekete geçmeye yönelik zorunlu ihtiyaçlar tir. Belediyemizin uygulama yetkisine sahip ol- ile güçlü bir flekilde iliflkilendirilmektedir. du¤u kilit stratejilerden birisi, flehir içindeki ye- fiehirler, caddelerin, bina türlerinin ve arazi flil alanlar›n art›r›lmas›d›r. Ço¤u Yunan flehri gi- kullan›mlar›n›n fiziksel düzenlemelerine ba¤l› bi Selanik de yo¤un bir kentsel dokuya sahiptir olarak sera gaz› emisyonunda önemli bir paya ve kifli bafl›na düflen yeflil alan oran› çok düflük- sahiptir ve bu nedenle kent planlamas› iklim de- tür. Selanik Belediyesi’nin ¤iflikliklerinin hafifletilmesine yönelik önemli Bu amaca yönelik olarak, Mimari ‹fller Daire gelecekteki “Yeflil bir faktördür. Yerel yönetimler, özellikle kent Baflkanl›¤› özelden genele do¤ru ilerleyen bir Gündemi”. En altta, Selanik’in Yeni planlamas› ve arazi kullan›m›na iliflkin düzenle- yaklafl›m benimsemifltir. fiehir içindeki yeflil Kordon Tasar›m›. meler yoluyla iklim de¤iflikli¤ini hafifletmek için alanlar›n art›r›lmas›na iliflkin büyük ve küçük çapl› pilot kentsel müdahaleler (Selanik’in Yeni Kordon Düzenlemesi, Selanik’in Güney Girifli için Uluslararas› Yar›flma ve Okul Bahçelerinin ‹mar›na Yönelik Belediye Program›), bireysel projelerin birbiriyle uyumlulaflt›r›larak belediye planlamas›nda “yeflil gündemin” yönetimi için Selanik Aristo Üniversitesi’nde bir Araflt›rma Program›n›n bafllat›lmas›n› gerektirmifltir. Bu makalede, bireysel projelerden Belediyenin da- ha kapsaml› plan›na kademeli geçifl ele al›nmak- tad›r.
Yeni Kordon Tasar›m› 2002 y›l›nda, Selanik Belediyesi flehrin Yeni Kordonunun Yeniden Tasarlanmas› için ulusla- raras› bir mimari yar›flma düzenlemifltir. Kaza- nan tasar›m2 r›ht›mda yayalara ayr›lan kordo- nun hafif müdahalelerle yeniden düzenlenmesi- ni sa¤lam›flt›r. Bu tasar›m konseptindeki ana fi- kir, tematik dinlence alanlar› halinde, her biri kendi özel niteliklerini ve kimli¤ini tafl›yan bir dizi “yeflil oda” – bahçe oluflturmakt›.
90 mimar•ist 2010/2 KENT
Yeni Kordon (yap›m› AB fonlar›yla 2008 y›- türmektedir. Tüm yeflil alanlar yeni bafltan ta- l›nda tamamlanm›flt›r), tüm mevsimlerde kulla- sarlanm›flt›r. Bölgedeki tepede yer alan çam ko- n›labilen canl› bir sosyal alana dönüflmüfltür. rusu korunmufl ve geniflletilmifltir. Onun güne- Mevcut a¤açlar›n gelifltirilmesi ile yo¤un a¤aç- yinde, “krater” biçiminde yeflil aç›k alan, kent- l›kl› alanlar, Akdeniz floras›ndan bitkileri içeren sel manzaray› flehrin do¤al s›n›rlar›na (da¤ ve çay›r alanlar›, oyun alanlar› ve “su bölümleri” ile deniz) ba¤layacak bir yeflil a¤›n bafllang›ç nok- birlefltirilmifltir. Kordon boyunca, çam a¤açlar›y- tas› görevi görebilir. Bu orta “krater”, dinlence, la çevrili düz bir gezinti yolu 13 bahçeyi birlefl- kültür, spor, ticaret ve idare ile ilgili kamu tesis- tirmektedir. Günefl ›fl›nlar›n› az miktarda yans›- leri ile çevrelenmektedir ve buradaki en öne ç›- tarak so¤urma özelli¤ine sahip zemin malzeme- kan nokta, eski fabrikan›n “Allatini Müzesi”ne lerinin kullan›m› ve yeterli gölgelik alanlar›n te- dönüfltürülmesidir. Bu bölgenin güney ucunda min edilmesi yerel iklime katk›da bulunarak da- yüksek standartlarda bir konut alan›n›n yap›l- ha yeflil bir flehre yönelik vizyonun ilk ad›m›n› mas› da proje finansman›na katk› sa¤layabilir. oluflturmufltur (toplam proje alan› 25 hektar). Bu yeni park, civardaki mahalleler için bir “akci¤er” görevi görmenin yan› s›ra, flehir d›fl›n- Selanik’in Güneydo¤u Girifli ‹çin daki yeflil alan› (Selanik’i çevreleyen da¤lar), Uluslararas› Yar›flma flehrin kordonu ile Selanik’in kalk›nma yönüne
“Güneydo¤u Girifl” alan› kentsel tasar›m yar›flmas›n› kazanan öneri.
Bir yeflil a¤›n parças› olarak “Güneydo¤u Girifli”. 2007 y›l›nda, Selanik Belediyesi kentin “Gü- neydo¤u Giriflinin” rehabilitasyonu için ulusla- raras› bir kentsel planlama yar›flmas› düzenle- mifltir. Proje alan› (36 hektar), eski “Allatini Ki- remit Fabrikas›na” ait tarihî binalar ve 1925 y›- l›ndan bu yana halka aç›k olan fakat henüz ka- mulaflt›r›lmam›fl genifl yeflil alanlar› ile tan›n- maktad›r. Yar›flma, kent planlama ve çevresel yaklafl›m› bak›m›ndan tafl›d›¤› orijinallik ile ay›rt edilen örnek bir rehabilitasyon program›n›n uygulan- mas› amac›n› tafl›yordu. Yar›flmadaki önemli hu- suslar aras›nda yeflil alanlar›n, dinlence alanlar›- n›n ve spor tesislerinin oluflturulmas›, bozulan kentsel dokunun düzeltilmesi Allatini Kiremit Fabrikas›n›n rehabilitasyonu ve aç›k alanlar›n karma kullan›m›na iliflkin örnek bir tasar›m›n yap›lmas› yer al›yordu. Kazanan tasar›m3, bölgedeki kamusal alan›, çevredeki kat› kentsel yerleflim ile iç bofllu¤un yumuflakl›¤› aras›nda bir geçifl noktas›na dönüfl-
mimar•ist 2010/2 91 KENT
dik bir eksende ba¤lamas›ndan ötürü flehrin bü- bu yeflil alana ba¤lanmas›, flehir içinde bir yeflil tünü için genel bir önem tafl›yacakt›r. a¤›n oluflturulmas›na yönelik ilk ad›m olabilir. Güneydo¤u Girifli, Selanik’in 1958 y›l›nda flehirde sel korumas› için infla edilen fakat za- Evangelistria Mezarl›¤›’n›n Etraf›ndaki Alan›n manla do¤al nitelikler kazanan “D›fl Kanal”a Çevresel Düzenlemesi ‹çin Uluslararas› Yar›flma yak›nd›r. Kanal 9 km. uzunlu¤undad›r ve Sedir- Selanik Belediyesi taraf›ndan aç›lan bir baflka Tepesi orman›n› denize ba¤lamaktad›r. uluslararas› yar›flma ise 2008 y›l›nda, Evange- D›fl Kanal’›n çevresinin gelifltirilmesi ile ilgili listria Mezarl›¤›’n›n etraf›ndaki bölgenin çevre- olarak k›sa süre önce gerçeklefltirilen bir kentsel sel düzenlemesine yönelik ön proje içindir. Pro- çal›flmada4, Kanal’›n yayalar› çekmek için müm- je alan›, flehir d›fl›ndaki orman›n s›n›rlar›na ya- kün oldu¤unca mevcut yeflil alan›n geniflletil- k›nd›r ve pek çok koruma alt›ndaki an›t ve sit Evangelistria bölgesinin mesi ve suyun kullan›lmas›, ayr›ca bisiklet yolla- alan›n›, ayr›ca Agios Pavlos kurutulmufl dere ya- çevresel düzenlemesi için r›n›n ve dinlence tesislerinin yap›lmas› öneril- ta¤›n›n bir k›sm›n› içermektedir. Yar›flma, böl- proje teklifi mifltir. Güneydo¤u Girifli gibi büyük parklar›n genin do¤al ve kültürel özelliklerinin gelifltiril- mesini ve çok say›daki an›t›n varl›¤› ile öne ç›ka- cak büyük bir park›n yap›lmas›n› amaçlam›flt›r. Kazanan üç proje grubunun5 hepsi de, böl- geyi ikiye ay›ran mevcut otoyolun buradan ta- fl›nmas›n›, böylece yeflil bitkilerle zenginlefltiri- len kesintisiz 14 hektarl›k bir alan›n kamu kulla- n›m›na aç›lmas›n› önermifltir. Bölge içindeki birbirinden ba¤›ms›z ö¤elerin birlefltirilmesine yönelik çeflitli fikirler, bölgenin nihai tasar›m› için yap›lacak tedariklerin planlanmas› amac›yla hâlihaz›rda Kentsel Araflt›rmalar bölümü tara- f›ndan incelenmektedir.
Aç›k Alanlar›n Yenilenmesine Yönelik Belediye Program› Selanik Belediyesi’nin yetki s›n›rlar›nda bulunan aç›k meydanlar›n, okul bahçelerinin ve halka aç›k oyun sahalar›n›n yenilenmesi için y›llard›r bir dizi küçük ölçekli proje uygulanmaktad›r.6 Bu projeler, fonksiyonel/fiili ihtiyaçlar›n karfl›- lanmas›n›n yan› s›ra yeflil sahalar›n toplam alan›- n› ve Belediye dahilindeki a¤açlar›n say›s›n› ar- t›rmay› amaçlamaktad›r. Okul bahçeleri ve oyun alanlar›, hafta sonlar› ve okul tatillerinde halk›n kullan›m›na aç›k olan, aç›k yeflil alanlar fleklinde tasarlanmaktad›r. Seçilen sahalar, yeflil yüzeyler- le ve yapraklar›n› dökmeyen ya da farkl› mev- simlerde çiçek açan ve k›fl›n yapraklar›n› döken a¤açlar ile oyun alanlar› ve/veya spor tesisleriy- le zenginlefltirilmektedir.
Selanik’te Yeflil Bir A¤ ‹çin “Afla¤›dan Yukar›ya” Yaklafl›m Yukar›daki pilot müdahaleler, Belediye dahilin- de yeflilin artmas›na kesinlikle katk›da buluna- cakt›r; bununla birlikte, bunlar Selanik genelin- deki yeflil alan eksikli¤ini gidermeye yetmeyen bireysel projelerden oluflmaktad›r. Belediye meydanlar›n›n yeni tasar›m›na iliflkin Selanik’te halka aç›k alanlar çok s›n›rl›d›r. teklifler. Son zamanlardaki de¤erlendirmelere göre,
92 mimar•ist 2010/2 KENT kentsel geliflim yönündeki bask› ve kamu arazi- sinin yeterli olmamas› nedeniyle kifli bafl›na dü- flen aç›k yeflil alan yaln›zca 4,25 m2’dir.7 Mev- cut yeflil alan, Sedir Tepesi orman› ile Selanik kordonu boyunca uzanan parklar, küçük ma- halle parklar› ve ço¤unlu¤u flehrin içinde da¤›- n›k ve düzensiz flekilde yer alan baflka birkaç aç›k alan ile s›n›rl›d›r. Bunlardan yaln›zca birka- ç› (kordon alan› ve Güneydo¤u Giriflinde plan- lanan yeni park gibi) civardaki mahallelerden daha genifl bir alandan insanlar› çekecek halka aç›k alan kimli¤ine sahiptir. Bununla birlikte, yukar›da sözü edilen iki proje gibi ba¤›ms›z projeler, mevcut yeflil alan eksikli¤ini gidermek için yeterli de¤ildir. Bu eksiklik yaln›zca, Beledi- Selanik Belediyesi’ndeki potansiyel yeflil alanlar. ye s›n›rlar› içerisindeki potansiyel yeflil alanlar›n tespit edilip korunarak, bir a¤ içerisinde bütün- mesi s›ras›nda “Alana of Toumba” ad› verilen 5 lefltirilmesini öngören genel bir stratejinin be- hektarl›k8 amorf bir aç›k alan›n düzenlenmesine nimsenmesi halinde giderilebilir. odaklan›lm›fl ve bu alan›n kuru dere yataklar› “Özelden-genele” do¤ru bir yaklafl›m yo- boyunca uzanarak flehir d›fl›ndaki ormana ba¤- luyla bu hedefi gerçeklefltirme çabas› içerisinde lanmas› teklif edilmifltir.9 “Alana of Toumba”da Selanik Aristo Üniversitesi ile “Mekânsal Analiz günümüzde Toumba Stadyumu’nun yan›nda ve Mimari Müdahaleler” bafll›kl› bir araflt›rma bir aç›k havuzu ve kültür merkezini içeren kül- program› için anlaflma yap›lm›flt›r. Program, ya- tür ve spor tesisleri10 bulunmaktad›r. Sunulan p›sal özelliklerinin belirlenerek gizli kentsel dö- teklife göre, stadyum (3 ha. alana sahip) kent nüflüm potansiyelinin araflt›r›lmas› amac›yla yerlefliminin d›fl›na tafl›nabilir ve onun yerine, mevcut kentsel dokunun analiz edilmesine iki ana arterin yer alt› tünellerine tafl›nmas› ile odaklanmaktad›r. birlikte büyük bir park oluflturulabilir ve bu Araflt›rma ekibi, yeflil bir a¤ oluflturma olas›- park “virüs etkisi” göstererek “Yukar› Toum- Toumba bölgesinde yeflil l›klar›n› araflt›rarak, kentsel görünümün içerisi- ba”y› çevreleyen bölgeye yeflil “yayabilir”. “iflgal” – araflt›rma teklifi. ne yeflili dahil etmek amac›yla Belediye s›n›rlar› içerisindeki tüm potansiyel yeflil alanlar› belirle- mifltir. Ekip, bu haritaya dayanarak üç eylem önerisinde bulunmufltur: a) Eskiden flehrin için- den geçen akarsu yollar› boyunca a¤açland›rma vas›tas›yla orman› denize ba¤layan çapraz ba¤- lar›n oluflturulmas›, b) tüm kentsel bofl alanlar›n mevcut veya potansiyel yeflil aç›k alanlar olarak dikkate al›nmas› ve c) mevcut kentsel doku yo- ¤unlu¤unun azalt›lmas›. Yukar›da önerilen üç ilke, hâlihaz›rda ta- mamlanm›fl olan veya süregelen projelerin so- nuçlar›n› koordine ederek belediye planlamas›- n›n gelecekteki “yeflil gündemini” oluflturma- m›za katk›da bulunmufltur. Yap›lan çal›flmalar afla¤›daki paragraflarda belirtilmektedir.
I. Kurutulmufl dere yataklar› boyunca kent- sel peyzaj›n düzenlenmesi ile ilgili olarak, Sela- nik Çevre Kanal›, selden korunmay› sa¤lad›¤› için bu dere yataklar› kesinlikle halka aç›k yeflil alan olarak tayin edilebilir ve çevre düzenlemesi buna göre yap›labilir. Araflt›rma program›nda, bu fikrin gelifltiril-
mimar•ist 2010/2 93 KENT
II. Potansiyel yeflil alanlar›n araflt›r›lmas› ile Program›, bu yöndeki ilk ad›m olarak belediye- ilgili olarak, bunlar, mahalle seviyesinde tesisler nin “yeflil gündemine” dahil edilebilir. içeren ve da¤›n›k halde bulunan tüm aç›k alan- Uzun süredir tart›flma konusu olan Selanik larda araflt›r›labilir. Mevcut yerel meydanlar ye- Uluslararas› Ticaret Fuar› tesislerini flehrin d›fl›- flil yüzeylerle ve a¤aç say›s› art›r›larak zenginlefl- na tafl›ma fikri, flehrin göbe¤inde genifl bir ala- Üstte, flehrin göbe¤inde tirilebilir; yerel tesisleri (okullar, hastaneler, kül- n›n boflalmas›n› sa¤layarak bir büyükflehir park›- bir büyükflehir park›. tür merkezleri, spor tesisleri, vb.) çevreleyen n›n oluflturulmas›n› mümkün k›labilir. Araflt›r- Altta, belediye bölgesinde tüm yerel tesislere de kentsel yeflil alan özellikle- ma ekibi, onun yerine bir “yeflil müze adas›” kentsel yo¤unlu¤un azalt›lmas›na iliflkin ri kazand›r›labilir. Okul Bahçelerinin ve Oyun oluflturulmas› teklifinde bulunarak bu senaryo- araflt›rma teklifi. Alanlar›n›n Yenilenmesine iliflkin Belediye yu gelifltirmifltir. Mimari karaktere sahip olma- yan tüm mevcut yap›lar tafl›nd›ktan sonra, Tica- ret Fuar› alan› (17,6 ha.), iki ana arterin de ye- ralt› tünellerine al›nmas›n›n ard›ndan kordon parklar› ile bütünleflecek bir yeflil bölgeye dö- nüfltürülebilir. Bu yeflil alanda kalacak yap›lar yaln›zca mevcut üç müze, “Spor Saray›” ve aç›k “Amfi-Tiyatro” olacakt›r. Bu teklif bir ad›m daha ileriye tafl›narak; biti- flikteki üniversite kampusunda (44 ha.) ve 3. Ordugâhta yeflil alan›n geniflletilmesi ve bu sa- yede “yeflil müze adas›n›n” Evangelistria Me- zarl›k bölgesine ve buradan flehir d›fl›ndaki or- mana ba¤lanmas›, bu flekilde flehrin göbe¤inde 97 hektarl›k bir yeflil alan›n oluflturulmas› öngö- rülmektedir. Araflt›rma ekibinin mekânsal araflt›rmalar› ayr›ca, da¤›n›k küçük yeflil alanlar›n birlefltiril- mesi için Selanik’te yaya güzergâh› a¤›n›n gelifl- tirilmesi yönündeki stratejik f›rsatlar› da ortaya koymufltur.
III. Son olarak, mevcut kentsel dokunun azalt›lmas›na yönelik teklifler, aç›k alan olufltur- mak için tüm apartmanlar›n istimlâk edilmesi gibi uç önerileri ve sonuçta Selanik flehri için daha sürdürülebilir bir gelece¤i temin edebile- cek flekilde belediyenin çeflitli bölgelerinde em- salin11 düflürülmesi gibi daha yap›lmas› müm- kün senaryolar› içermektedir. Örne¤in, araflt›rma ekibi, Selanik’in 4. bele- diye bölgesinde 240 hektarl›k genifl bir alan için pilot teklif gelifltirmifltir. Bu teklif, hâlihaz›rda yap›m› devam eden metro hatt› boyunca yo- ¤unlu¤un azalt›larak burada yeflillendirilmifl kal- d›r›mlar ve metro istasyonlar›n›n yak›nlar›nda yeflillendirilmifl meydanlar›n oluflturulmas›n› içermektedir. Yukar›daki projelerin, tekliflerin ve fikirlerin tümü, Selanik Belediyesinde bir yeflil a¤ olufl- turmak için hâlihaz›rda bir bütün olarak ince- lenmektedir. Araflt›rma program› dahilinde mevcut ve gelecekteki projeler baz›nda gelifltiri- lerek teklif edilen eylemler, belediyenin enerji planlamas›ndaki “faaliyet plan›”na yap›lacak ey-
94 mimar•ist 2010/2 KENT lemler olarak flimdiden dahil edilmifltir.12 Bele- edilebilecek toplam kapal› alan›n metrekaresini gösteren orand›r. diyenin “yeflil gündemi”, 2010 y›l›n›n haziran 12. Selanik Belediyesi Enerji Plan›, Ak›ll› Enerji – ay›nda bafllat›lmas› planlanan mevcut ‹mar Pla- PEPESEC projesi, Selanik, Kas›m 2009. (Çal›flma Grubu: n›n›n Revizyonu sonras›nda tamamlanacak- Selanik Belediyesi / Kentsel Çal›flma ‹daresi, Sigma Dan›flmanlar›), özet, www.pepesec.eu adresinde t›r. bulunmaktad›r.
Constantinos Belibasakis, Mimar, Selanik Belediyesi Mimari ‹fller Dairesi
Katerina Danadiadou, Mimar Selanik Belediyesi Mimari ‹fller Dairesi
Notlar: 1. PEPESEC Projesi (Avrupa Sürdürülebilir Enerji Topluluklar›n›n gerçeklefltirilmesi için araç olarak Ortakl›k Enerji Planlamas›), Ak›ll› Enerji - Avrupa program› ile kurulmufltur, 2008-2010, www.pepesec.eu 2. Yeni Kordon Projesi, Selanik Belediyesi, 2002-2007. (Çal›flma Grubu: Mimari Tasar›m: Prodromos Nikiforidis, Atelier R. Castro – S.Denissof, Bernard Cuomo, Kentsel Tasar›m: Atelier R. Castro – S.Denissof, P.Tarani, E. Sempsi, Yap›sal Tasar›m: Iakovos Lavassas, Maria Stefanouri, MEP Tasar›m›: Dimitrios Bozis, Panagiotis Kikidis & associates Ltd, Peyzaj Tasar›m›: Yloriki Co, Jeoteknik Çal›flma: Vangelis Vassilikos) 3. “Güneydo¤u Giriflinin” Rehabilitasyonu için Avan Proje, Selanik Belediyesi, 2007-2009. (Çal›flma Grubu: Athina Giannakou, PROAP Estudos E Projectos de Arquitectura Paisagista Lda, VASIS-SYSM SA, Irene Sakellaridou + Morfo Papanikolaou & Associates, Iraklis Valioulis & Associates Ltd, Michael Romanos) 4. Selanik D›fl Kanal›n›n Çevre Düzenlemesi için Kentsel Çal›flma, Selanik Planlama ve Çevre Koruma ‹daresi, Selanik, Aral›k 2005. (Çal›flma Grubu: DIKTYO SA, Iraklis Valioulis & Associates Ltd, Athina Giannakou, METE-SYSM SA, Viktoria Pappa-Idrioti, Evaggelos Aggelis, Fotini Baltogianni, Michael Georgiadis, Dimitrios Bousbouras) 5. Evangelistria Mezarl›¤›’n›n etraf›ndaki bölgenin çevresel gelifltirilmesi için avan proje. Kazanan Tasar›m Gruplar›: a) A. Noukakis & Associates Ltd, M. Pantelia, G. Chatzistergiou, M. Paraskevopoulos, Ch. Arvanitakis, D. Anagnostopoulos Ltd. b) Pr. Nikiforidis – B. Cuomo, E. Re-Inventing Green Areas in the Municipality of Chatzidimitriou, EVERGOS SA, M. Dosiou, Macedonian Thessaloniki Company of Thechnical Studies Ltd, A. Vogiaridis, Ch. Efraimidis, YPOVATHRO Co. c) N. Soulakis, O. Vafiadou, TETRAKTYS Ltd, TROPALIS Ltd, V. Vavakos, The urban form is a key contributor to greenhouse gas emissions, through the Th. Pappas, K. Papakonstantinou. physical arrangement of streets, building types, and land uses, therefore urban 6. Okul Alanlar›n›n ve Oyun Bahçelerinin Yenilenmesine design becomes a key component of climate mitigation. Local governments have iliflkin Belediye Program›, Selanik Belediyesi, 2004-2010. several ways of influencing climate change mitigation, especially through their (Çal›flma Grubu: Laura Fragidou, Alexandra Bozini, Vassiliki Damaskou, Konstantinia Andreopoulou, Kleio decisions on urban planning and land use regulation. Arvanitidou, Maria Gatzioni) In this framework, the Municipality of Thessaloniki has developed an Energy 7. Belediyenin yetkisinde olmayan alanlar da dahil olmak Plan, co-funded by the European Program “Intelligent Energy”, in order to üzere içerisindeki tüm yeflil alanlar› içermektedir, fakat implement intelligent energy planning strategies. One of the key strategies, that belediye cadde ve sokaklar› boyunca uzanan a¤aç s›ralar› hariçtir; bu a¤açlar›n da ek olarak yaklafl›k 2,47 m2 kifli our Municipality has the authority to implement, is the increase of green areas bafl›na yeflil alan sa¤lad›¤› tahmin edilmektedir (Selanik within the city. Belediyesi Çevre ‹daresinden al›nan bilgilere göre). Working towards this target, the Division or Architectural Works has adopted a 2 8. 1 ha. = 10.000 m bottom-up approach. Pilot urban interventions of larger and smaller scale, 9. “Alana of Toumba” bölgesinde büyükflehir park›, teklifi, “Mekânsal Analiz ve Mimari Müdahaleler” bafll›kl› concerning the increase of green within the city (Redesign of Thessaloniki’s New araflt›rma program› çerçevesinde ö¤renci araflt›rmalar› Waterfront, International Contest for Thessaloniki’s Southeastern Entrance and a s›ras›nda teklif edilmifltir, Selanik Aristo Üniversitesi, 2009. Municipal Program for the Renovation of Schoolyards) led to the commission of (Çal›flma Grubu: I. Anestidis, I. Siopidis) a Research Program to the Aristotle University of Thessaloniki in order to 10. “Alana of Toumba” bölgesinin rehabilitasyonu için mimari yar›flma, Selanik Belediyesi, 1.lik ödülü: Mimarlar correlate the individual projects and direct the “green agenda” of municipal M. Papadakis, A. Panos, Nicola Luigi Panetta. planning. The article presents the gradual transition from individual projects to 11. Bu oran, devlet taraf›ndan belirlenen ve bir arsan›n an overall scheme for the Municipality. alan› ile çarp›m› sonras›nda bu arsa üzerinde infla
mimar•ist 2010/2 95 E⁄‹T‹M Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve Müzesi Ulusal Ö¤renci Mimari Fikir Projesi Yar›flmas› Demet Binan
imar Sinan’›n ve eserlerinin tan›t›lmas›, araflt›rma merkezi ile bilimsel ve sanatsal olarak MMkorunmas› için gerekli araflt›rma ve gelifl- do¤rudan ba¤› olan ve müzecili¤in temelinde tirmeyi teflvik etmek, “Mimar Sinan Araflt›rma var olan sorgulama metodolojisi oluflturma, di- Merkezi ve Müzesi” için proje gelifltirmek ve siplinleraras› iliflki kurma, aktif aç›l›m getirecek üniversite ö¤rencileri aras›nda bu konuda fark›n- bir bak›fla sahip olma idealini gerçeklefltirebile- dal›k yaratmak amac›yla Mimar Sinan Güzel Sa- cek Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve Müzesi natlar Üniversitesi, “Mimar Sinan Araflt›rma oluflturulmas› hedeflenmifltir. Merkezi” ile TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Bunun için ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Büyükkent fiubesi taraf›ndan; Süleymaniye Kül- Baflkenti oluflumunun bu hedefe ivme kazand›- liyesi’nde Mimar Sinan Türbesi’nin yer ald›¤› rabilir olmas› öngörülerek May›s 2008’de proje yap› adas›nda, “Mimar Sinan Araflt›rma Mer- baflvurusu yap›lan, yol haritas› ve zamanlamas› kezi ve Müzesi Ulusal Ö¤renci Mimari Fikir belli olan bu projenin bafllamas› için yerinin ke- Yar›flmas›” bafll›¤›yla serbest, ulusal, tek aflamal› sinlefltirilmesi Ajans taraf›ndan öncelikli görüle- bir mimari fikir projesi yar›flmas› düzenlendi. rek, gereken mali destek verilmemifl ve proje MSGSÜ, Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ile bafllat›lamam›flt›r. Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi tara- Yerle ilgili olarak Ocak 2008’de gerçekleflti- f›ndan düzenlenen yar›flma ‹stanbul 2010 Avru- rilen küçük bir arama konferans› sonunda arafl- pa Kültür Baflkenti Ajans›nca da desteklenmiflti. t›rma merkezi ve müze için yerin Salis Medrese- Ocak 2010’da ilan edilen yar›flma, Nisan ay›nda si olabilece¤i belirlenmifltir. Bu ba¤lamda Vak›f- sonuçland›. lar Genel Müdürlü¤ü’nün mülkiyetinde ve ‹s- tanbul Valili¤i ‹l Kültür ve Turizm Müdürlü- Yar›flman›n Düzenlenme Nedeni ¤ü’nün kullan›m›nda olan Süleymaniye Salis Ülkemizin modern anlamda mimarl›k ve sanat Medresesi’nin Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi e¤itimi veren en eski kurumu olan ve yüksekö¤- ve Müzesi olarak tahsisi için gerekli giriflimlerde retim kurumlar›n›n üniversite olmalar› sürecin- bulunulmufltur. de Mimar Sinan ad›n› alan Mimar Sinan Güzel ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Baflkenti Ajan- Sanatlar Üniversitesi taraf›ndan, ad›n› ald›¤› Si- s›; Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve Müzesi nan için 2547 say›l› YÖK hükümleri uyar›nca için yer üzerinde bir görüfl birli¤i sa¤lamak ve 02.12.1983 tarihli senato karar›yla kabul edilen sonuca gitmek amaçl›, MSGSÜ, Vak›flar Genel ve yönetmeli¤i 13.01.1984 tarihli 18280 say›l› Müdürlü¤ü, ‹stanbul ‹l Kültür ve Turizm Mü- Resmî Gazete’de yay›mlanan Mimar Sinan Arafl- dürlü¤ü, ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan- t›rma Merkezi kurulmufltur. Mimar Sinan Arafl- l›¤› ve Ajans›n kat›l›m›yla bir konsorsiyumun t›rma Merkezi misyon olarak; Türk sanat› ve oluflturulmas›n› öngörmüfl ve 15 Nisan 2009’da mimarisinin, özellikle Türk mimarl›k ve sanat bu toplant› ‹stanbul 2010 Ajans›’nda gerçeklefl- tarihinde çok önemli yere sahip olan Mimar Si- mifltir. Bu toplant›dan sonra da yer ile ilgili bir nan’›n uluslararas› tan›n›rl›¤›n› art›rmay› ve geliflme olmam›flt›r. dünya mimarl›k ve sanat tarihi içinde olmas› ge- ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Baflkenti Ajan- reken yere gelmesini sa¤lamay›, eserlerinin ta- s›, 2009 y›l› sonuna gelindi¤inde, yer tahsisinin n›mlanmas› ve korunmas› için gerekli araflt›rma beklenmeden projenin oluflumu için etkinlikle- ve gelifltirme çal›flmalar›n› yapmay› ve teflvik et- rin yap›lmas› karar›n› alm›fl, projeyi ilk baflvuru- meyi; sanatsal ve bilimsel bilgiyi paylafl›p yay- daki içeri¤inden k›s›nt› yaparak uygun görmüfl g›nlaflt›rmay› ve gelecek kuflaklara aktarmay› gö- ve projeye katk›da bulunulmas›na karar vermifl- rev edinmifltir. tir. “Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve Mimar Bu do¤rultuda üniversite öncülü¤ünde, Sinan Müzesi Projesi”, Üniversitemiz ile ‹stan-
96 mimar•ist 2010/2 E⁄‹T‹M bul 2010 Ajans› aras›nda 15 Mart 2010’da im- p›laflmaya dikkati çekmek, ayr›ca Süleymaniye zalanan protokol ile bafllam›flt›r. Külliyesi içinde araflt›rma merkezi ba¤lant›l› bir Avrupa Kültür Baflkenti olan ‹stanbul’u yap›- Mimar Sinan Müzesi oluflturulmas›n› sorgula- lar›yla biçimlendiren ve flehrin geliflimine yön mak için bu yar›flma alan› seçilmifltir. Yar›flman›n veren Osmanl› döneminin Hassa Mimarbafl› Mi- proje alan› Süleymaniye Külliyesi içindeki Rabi, mar Sinan’›n eserlerini ve dönemini içeren bir Salis ve Mülaz›mlar Medreseleri ile Sinan’›n araflt›rma merkezi-müze oluflumu kültürel kim- mezar›n›n bulundu¤u 376 no.lu yap› adas›n› li¤imiz için önemlidir, ayr›ca ‹stanbul 2010 Av- kapsamakta olup yar›flmac›lardan TÜBA (Tür- rupa Kültür Baflkenti etkinlikleri kapsam›nda ka- kiye Bilimler Akademisi) kullan›m›nda olan Ra- l›c› bir eser kazan›labilecektir. bi Medresesi d›fl›nda Salis ve Mülaz›mlar Med- Bu do¤rultuda Mimar Sinan ve eserlerinin reseleri ile tescilli binalar›n korunarak de¤erlen- tan›nmas› ve korunmas› için gerekli araflt›rma ve dirildi¤i “Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve gelifltirmeyi teflvik etmek, “Mimar Sinan Araflt›r- Müzesi” projesi tasarlanmas› istenmifltir. ma Merkezi ve Müzesi” için proje gelifltirmek, yerini sorgulamak, kamuoyu oluflturmak ve üni- Yar›flma Sonuçlar› versite ö¤rencileri aras›nda fark›ndal›k yaratmak Prof. Dr. ‹lgi Aflkun (Jüri Baflkan›), Prof. Dr. amaçl› bir mimari fikir projesi yar›flmas›; bu he- Görün Arun, Mimar Ziya Canbazo¤lu, Yrd. defe ulaflmada ses getirecek, tart›flma ortam› ya- Doç. Dr. Gülflen Gülmez, Doç. Dr. Yegân Kâh- ratacak bir etkinlik olarak öngörülmüfltür. ya Sayar, Y. Mimar Sinan Omacan, Doç. Dr. Feride Önal, Yrd. Doç. Dr. Kaya Sönmezler Yar›flma Alan›n›n Seçim Nedeni (Yedek), Dr. Gül Yücel (Yedek)’den oluflan ya- Kanuni Sultan Süleyman taraf›ndan M.1550- r›flma jürisi, 2-5 Nisan 2010 tarihlerinde Mi- 1557 (H.957-964) y›llar›nda Mimar Sinan’a marlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi’nde yapt›r›lan Süleymaniye Külliyesi, cami, medre- toplanarak de¤erlendirmelerini tamamlam›flt›r. seler (Evvel, Sani, T›b, Salis, Rabi), Darülhadis, Yar›flmaya teslim edilen 26 proje üzerinde Darülkurra, S›byan Mektebi, Darüflflifa, imaret, yap›lan ön incelemede bir proje, pafta say›s›n›n tabhane, kervansaray, çarfl› (Tiryakiler Çarfl›s›), flartnameye uygun olmamas› nedeniyle (Sinan hamam (Dökmeciler Hamam›), türbeler, Tür- Omacan’›n karfl› görüflüyle) de¤erlendirme d›fl› bedar Odas› ve çeflme gibi yap›lar›n bir arada b›rak›lm›flt›r. Yap›lan de¤erlendirme ve oylama planlanmas›yla oluflmufltur. Külliyenin Rabi, Sa- sonucunda befl proje mansiyona, üç proje ödüle lis ve Mülaz›mlar Medreselerinin oldu¤u yap› ve befl proje de sat›n almaya uygun görülmüfl- adas›nda, Mimar Sinan’›n külliye tamamland›k- tür. tan sonra infla etti¤i evi ve türbesi konumlan- Mimar Sinan’› Anma Günü olan 9 Nisan m›flt›r. Mimar Sinan’›n ebediyen evi olarak seç- 2010 tarihinde MSGSÜ Sedad Hakk› Eldem ti¤i bu alan onun için çok özel olmal›d›r. Mimar Oditoryumu’nda ilgili kurum temsilcileri, seçici Sinan’›n ölümünden önce kaleme ald›rd›¤› ve kurul üyeleri, ö¤renciler ve davetlilerin kat›l›- onaylanm›fl vakfiyesinde, bu yap› adas›nda evi, m›yla yar›flma kolokyumu ve ödül töreni ve Mi- 20 dükkân›, bir mektebi ve türbesinin oldu¤u mar Sinan Holü’nde sergi aç›l›fl› gerçeklefltiril- anlafl›lmaktad›r. Vak›f kayd›nda belirtilmeyen mifltir. Tüm ödül alan projeleri içeren yar›flma türbeye bitiflik sebilin türbenin infla tarihinden katalogu ayr›ca bas›lacakt›r. sonra ilave edildi¤i düflünülmektedir. Mimar Si- nan’›n vakfiyesinde yap›lar ve sürdürülebilir 1. Ödül: Ayflegül Arküden (YTÜ) kullan›m koflullar› ayr›nt›l› belirtilmifltir. Mimar Jüri Raporu: Yar›flma alan›n› boflaltarak önerilen Sinan Türbesi 1930’lu y›llarda (farkl› kaynaklar- kentsel mekân çözümü ve Mimar Sinan Cadde- da 1935 ya da 1938 olarak geçmektedir) Mi- si ile Fetva Yokuflu aras›nda güçlü ba¤lar olufl- mar Vasfi Egeli taraf›ndan zaman içinde yok turmas›, kurulan aç›k alanlar ile kapal› mekânla- olan mektebin oldu¤u alan› da içerecek flekilde r›n iliflkisi olumlu bulunmufltur. Geçmifle refe- türbe alan› geniflletilerek restore edilmifltir. Vak- rans vererek dükkânlar›n oluflturulmas› ve siluet fiyeye ra¤men Mimar Sinan’›n evi Fetva Yoku- etkisi olumludur. Salis Medresesi ile kurulan flu’na cepheli, kâgir, alt k›sm› d›fl›nda yok ol- iliflki olumlu bulunmakla birlikte, medresenin mufl, dükkânlar ise bozulmufltur. Türbe parseli bahçe duvar›n›n kald›r›lmas› olumsuz bulun- d›fl›nda, bu yap› adas›nda farkl› kiflilere sat›fl ya- mufltur. Çal›flma mekânlar›n›n baz›lar›n›n do¤al p›lm›fl ve kötü yap›laflmalar gerçekleflmifltir. ›fl›k ve hava almamas› olumsuzdur. Oy birli¤i ile Külliye bütününde bu yap› adas›ndaki kötü ya- birinci ödüle de¤er görülmüfltür.
mimar•ist 2010/2 97 E⁄‹T‹M
2. Ödül: Batzorig Battulga (MSGSÜ), Tuya Duyuru Gundev (MSGSÜ), Badrakh Bayar (MSGSÜ) Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi ve TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent Jüri Raporu: Çevre yap›larla iliflkisindeki hassasi- fiubesi taraf›ndan düzenlenen ve ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Baflkenti Ajans›nca yet, parçal› kütleler, kesitteki aray›fllar, manzara desteklenen yar›flmay› takiben; araflt›rma merkezi ile desteklenen bir müzenin iliflkisi, mevcut dokuya yaklafl›m› ve kütleler ile oluflumundaki yöntemi belirlemek, görev tan›m› yapmak, süreci oluflturmak ve müzeyi gerçeklefltirmek için 21-22 Haziran 2010’da Mimar Sinan Güzel Sanatlar aç›k alan iliflkileri olumlu bulunmufltur. Mimar Üniversitesi’nde bir “arama konferans›” yap›lacakt›r. Araflt›rma merkezi-müze için Sinan Caddesi cephesindeki mimari dili ve ma- gereken yer, mekânsal özellik ve donan›m, var olan yasal ve yönetsel yap› sif kütle etkisi olumsuz bulunmufltur. 5-2 oy çerçevesinde yönetim ve iflletme modeli, paydafllar, sorumlular ile çoklu¤u ile ikinci ödüle de¤er görülmüfltür. gerçeklefltirilmesinde izlenecek yöntem ve sürecin belirlenmesine çal›fl›lacakt›r. 3. Ödül: Emre Ak›n (MSGSÜ), Kutay Keskin (MSGSÜ), Ceren Baflkazanc› (MSGSÜ), Küb- ra Avc›lar (MSGSÜ) Jüri Raporu: Yap›n›n, çevre yap›lar, Mimar Si- nan Caddesi ve Fetva Soka¤› iliflkisi, siluet etki- si, tasar›m ve grafik anlat›m› olumlu bulunmufl- tur. Ancak, avlular›n bölünmesi ve manzaraya aç›l›fl›n› engelleyen kütüphane ve etkinlik alan- lar›n›n düzenlenmesi olumsuz bulunmufltur. 5- 2 oy çoklu¤u ile üçüncü ödüle de¤er görülmüfl- tür. 1. Ödül: Ayflegül Arküden, YTÜ. 2. Ödül: Batzorig Battulga, Tuya Mansiyon: Soner Akçam (YTÜ), Sinem Metin Gundev, Badrakh Bayar, MSGSÜ. (YTÜ) 3. Ödül: Emre Ak›n, Kutay Keskin, Ceren Baflkazanc›, Mansiyon: Necla Ruken Bars (YTÜ), Duygu Kübra Avc›lar, MSGSÜ. Ergin (YTÜ) National Student Competition of Architectural Concept for Mansiyon: Alev Özçelik (YTÜ), Öznur Güney Mimar Sinan Research Center and Museum (YTÜ), Fatih Cin (YTÜ) Mimar Sinan Fine Arts University Mimar Sinan Research Center and UCTEA Mansiyon: ‹brahim An›l Biçer (YTÜ), Sevinç Chamber of Architects of Turkey Istanbul Metropolitan Branch jointly organized an architectural concept student competition. The competition was introduced in Sözen (YTÜ) January 2010 and concluded in April 2010. The aim of the competition was to Mansiyon: Sacit Arda Karaatl› (‹TÜ), Lebriz promote the necessary research and development for publicizing and protecting Atan (‹TÜ), Mehmet Altunbay (‹TÜ), Yi¤it- Architect Sinan and his works, to develop projects for ‘Mimar Sinan Research Center and Museum’, and to increase awareness on the issue among the can Ülkücü (‹TÜ), Kenan Sab›rl› (‹TÜ) university students. The jury evaluated 25 projects of a total of 26 entries and Sat›n alma: Deren Uysal (DEÜ), Gkiouler Sak›r rewarded five of them for purchasing, five of them for honorable mention, and (DEÜ) three of them for first three places. Jury evaluation for 1st place, Aysegul Arkuden: The solution of urban space by Sat›n alma: ‹stemi Alp Kültigin Köse (YTÜ), clearing out the competition area; constituting strong connections between the Burak Yirik (YTÜ) Mimar Sinan Avenue and Fetva Street; and the relationship between the open and closed spaces are approved. As the relationship with Medrese Salis is also Sat›n alma: Muhammet Bafle¤mez (GÜ) approved, removal of the garden wall of the Medrese is unfavorable. Some of the Sat›n alma: Ayfle Ece Günal (DÜ), Damla Gü- workplaces lack of natural light and air, which is also an unfavorable side of the project. rer (DÜ), Ganime Damla Dedeo¤lu (DÜ) nd Jury evaluation for 2 place, Batzorig Battulga, Tuya Gundev, Badrakh Bayar: The Sat›n alma: F›rat Do¤an (‹TÜ). approved aspects of the project are; the precision of the relationship with the surrounding buildings; articulated masses; pursuits in the sections; relationship with the landscape; approach to the existing pattern; and the relationship between the blocks and open areas. On the other hand, the architectural form of the façade to the Mimar Sinan Avenue and the effect of massive block are unfavorable. Jury evaluation for 3rd place, Emre Akin, Kutay Keskin, Ceren Baskazanci, Kubra Avcilar: The relationship with the surrounding buildings, the relationship with the Mimar Sinan Avenue and Fetva Street, the effect of silhouette, and design and graphical presentation are approved. However, the separation of the courtyards and the organization of the library and activity spaces are unfavorable. Demet Binan, Prof. Dr. MSGSÜ Mimar Sinan Araflt›rma Merkezi Müdürü
98 mimar•ist 2010/2 E⁄‹T‹M
Birincilik Ödülü Ayflegül Arküden, YTÜ “Amaç, ihtiyaç duyulan büyük kütleleri yeralt›nda kamufle ederek, mevcut tarihî dokuyu ortaya ç›kartmak ve alan›n sosyal olarak geri kazan›m› için kamusal alan yaratmakt›r. Kütleler arazi e¤imleri aras›na yerleflir ve farkl› kotlardan oluflan çeflitli etkinliklere imkân tan›yan bir kamusal alan ortaya ç›kar. Alanda e¤imden dolay› var olan basamaklanmalar de¤erlendirilerek farkl› kotlar ve ifllevler birbirine ba¤lanm›flt›r. Ayn› zamanda alan›n içerisinden verilen geçifllerle yatayda ve düfleyde her kot ve her ifllevin birbiri ile ba¤lant›s› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Böylelikle alan içerisinde kesintisiz bir sirkülasyon olmas› hedeflenmifltir.”
mimar•ist 2010/2 99 E⁄‹T‹M
‹kincilik Ödülü Batzorig Battulga, Tuya Gundev, Badrakh Bayar; MSGSÜ “Yeni yap›lacak binan›n, eski yap›lara sayg›yla yaklaflan, çevre dokuyu bozmayacak flekilde uyum içinde olmas›n›; çevredeki eski ahflap evleri an›msatacak bir cephe düzeni oluflturmay›; yeni ile eski yap›lar› ba¤layarak süreklili¤i ve bütünlü¤ü sa¤lamay›; adadaki tarihî yap›lara öz ifllevine en yak›n yeni ifllev verip yap›lar› yaflatarak korumay›; olabildi¤ince halka aç›k alanlar oluflturmay› amaçlad›k.”
100 mimar•ist 2010/2 E⁄‹T‹M
Üçüncülük Ödülü Emre Ak›n, Kutay Keskin, Ceren Baflkazanc›, Kübra Avc›lar; MSGSÜ “Projenin tarihsel ba¤lam iliflkisi, medreselerin avlu sistemi üzerinden kuruldu. Çevre doku iyi analiz edilip sistem, bu analiz soyutlanarak oluflturuldu. Etkileyici bir ritimle dönen, adeta bir imza gibi Sinan’›n mezar›nda son bulan Süleymaniye Külliyesi’nin hareketi yakalanarak, eklektisist yaklafl›mdan uzak, bölgenin de¤erlerine dikkat çeken bir tasar›m dili yakaland›.”
mimar•ist 2010/2 101 HUKUK Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Hukuki Yap›s› Z. Gönül Balk›r
al›flma yaflam›nda ücretli çal›flanlar›n hakla- sözleflmelerden olmay›p eser sözleflmesinin ÇÇr›nda gittikçe daralmalara gidilirken, ser- özellefltirilmesiyle mimari aç›dan fikrî mülkiyet best meslek erbab› olarak görev yapmas› gere- hakk›yla taçland›r›lan bir eser sözleflmesi oldu- ken mimarlar›n, özel sektörde iflçi mimar olarak ¤unu söylemek gerekmektedir. Mimari eser çal›flmaya bafllad›klar› görülmektedir (Balk›r, sözleflmesi, konusunu insan eme¤inin olufltur- 2009:6). du¤u sözleflmelerdendir (Ak›ntürk, 2007:279). Mimari eme¤in ayn› zamanda fikri mülkiyet Mimari eser sözleflmesi, “iflgören mimar” ya da haklar›yla korunmas›ndan dolay› mimarl›k ifl “yüklenici müteahhit” denilen kiflilerle “ifl sahi- sözleflmeleri, klasik ifl sözleflmelerinden farkl› bi” denilen kifli aras›nda yap›lan öyle bir sözlefl- karakteristik özellikler göstermektedir. Mimar- medir ki, bununla iflgören mimar, ifl sahibinin l›k ifl sözleflmesinin hukuki yap›s›n› ortaya koy- vermeyi üstlendi¤i bir ücret karfl›l›¤›nda bir ya- mak istedi¤imiz bu çal›flmada, öncelikle mimar- p›t/proje ortaya koyma borcunu yüklenir (BK. l›k ifl sözleflmesinin hukuki nitelikleriyle, iflçi mi- 355) (Zevkliler vd., 2004:304). marl›k sözleflmesinin kuruluflu, hükümleri ve Serbest mimarla sözleflme yapan, özel huku- sona ermesi üzerinde durulacakt›r. ka tabi gerçek ve tüzel kiflilerle, kamu tüzel kifli- leri, kamu kurum ve kurulufllar›, “ifl sahibi” ola- Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Hukuki Nitelikleri rak kabul edilip adland›r›l›rken, mimar›n 5846 Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Do¤uflu say›l› Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre ka- Biçim haline gelmifl yaflam olarak tan›mlanan zand›¤›, baflkas›na devredilemeyen eser sahipli¤i mimarl›k mesle¤i gerçekte yap› tasar›m sanat›d›r hakk›na dayanarak (Yönet. Md.4), yapt›¤› eser (Hasol, 2006:324). Yap›lar› tasarlay›p çizen ve sözleflmesine “mimari eser sözleflmesi” ad› veri- uygulamas›n› yönlendiren sanat ve fen insan› lir. Bu çerçevede mimari eser sözleflmesinin bir olarak mimar olabildi¤ince çok say›da zorunlu- nevi eser siparifl sözleflmesi oldu¤u da söylene- lu¤u olabilecek en genifl uyarlanabilirli¤i isteyen bilir (Tekinalp, 2005:250). kiflidir (Rossi, 2006:194). Mimari eser sahipli¤ini koruma alt›na alan Mimar, bir baflkas›n›n emrinde ifl sözleflme- haklar olarak, fikrî mülkiyet haklar›, mimarl›k siyle çal›fl›rken, iflvereniyle yapt›¤› sözleflme iflçi hizmetinde görüldü¤ü gibi insan›n zihnî emek mimarl›k sözleflmesidir ya da baflka bir de¤iflle ürünleridir (Yarsuvat, 1984:2). Doktrinde fikrî mimarl›k ifl sözleflmesidir. Mimarla, ifl sahibi ifl- haklar›n hem özel hukuk hem de kamu hukuku veren mimar aras›ndaki iliflki ise, iflçi mimarl›k niteli¤ine sahip oldu¤u belirtilmifl olsa da, fikrî iliflkisidir. Mimarlar›n, mimarl›k iliflkilerini dü- mülkiyet özel hukuk a¤›rl›kl› olup tekel niteli- zenleyen mimarl›k yönetmeli¤inde, süre ve ba- ¤inde bir korumadan yararland›r›lm›fllard›r ¤›ml›l›k temelinde ifl gören mimarlar için ücret- (Ayiter, 1972:5). li mimar deyimi kullan›lmakta ve bu flekilde bir Farkl› sürelerle koruma alt›na al›nm›fl bulu- tan›m yap›lmaktad›r (Balk›r, 2009:7). nan mimari eserlerin fikri mülkiyet haklar›na ait Mimarl›k ifl sözleflmesi kanunda an›lan söz- koruma süreleri, son yasal de¤ifliklikten sonra leflmelerden olmamakla beraber hukuki yap›s› art›k FSEK’nun 27. maddesine göre, eser sahi- itibariyle öteki borçlar hukuku sözleflmelerin- binin yaflad›¤› müddetçe ve ölümünden sonra den çok farkl› de¤ildir. Mimarl›k ifl sözleflmesin- da 70 y›l olarak kabul edilmifltir. Böylece mima- de, taraflar aras›ndaki çal›flma iliflkisinde iki ayr› ri eserlerin hak sahipli¤i mimar›n yaflam› boyun- hukuki iliflki ve buna ba¤l› olarak iki ayr› hukuki ca ve ölümünden sonra da 70 y›l süreyle koru- sözleflme söz konusudur. Bu sözleflmeler ifl söz- ma alt›na al›nm›flt›r (K›l›ço¤lu, 2006:358-359). leflmesi ve mimari eser sözleflmesidir. Mimarl›k hizmeti sonucunda mimari eser söz- Mimari eser sözleflmesinin, kanunda say›lan leflmesiyle çal›flan mimar›n yaratt›¤› mimari pro-
102 mimar•ist 2010/2 HUKUK jeler ve uygulama ürünleri, kiflisel haklardan sa- bizzat devletin iflveren olmas›, sözleflmenin özel y›l›p koruma alt›na al›nm›flt›r. hukuk sözleflmesi olma niteli¤ini de¤ifltirmez Bu kapsamda yer alan mimarl›k ifl sözleflme- (Çelik, 2008:82). si de bir mimari eser sözleflmesiyle ifl sözleflme- Gerçekten mimarl›k ifl sözleflmesi, özel hu- sinin birlefltirilmesinden do¤mufl olmaktad›r. kuk sözleflmesi olmas› yan›nda ayn› zamanda Çok özgün bir hizmet ve faaliyet alan› olan, mi- karma bir sözleflmedir (Balk›r, 2009:8). Karma marlar›n yarat›c›l›k karakterlerini ve fikrî mülki- sözleflmeler, tipik birkaç akdin unsurlar›n›n tek yet haklar›n› da katarak yapt›klar› sözleflme; ta- bir akit içinde kaynaflmas›, kar›flmas› ile meyda- raflar aras›nda karfl›l›kl›, ama eflit olmaktan ziya- na gelmektedir. Yarg›tay, karma sözleflmeler de taraflara farkl› edimler yükleyen çok farkl› bir için, “... sözleflmenin taraflar›ndan birinin ka- sözleflme ve iliflki türü do¤urmufltur. Bu yeni nunda yer alan birden çok sözleflmeye iliflkin sözleflmenin ifl sözleflmesinin bir çeflidi oldu¤u denk k›ymette edimler taahhüt etti¤i, buna kar- düflünülebilir (Balk›r, 2009:8). fl›l›k di¤er taraf›nda bir edimi taahhüt etti¤i söz- Mimarl›k ifl sözleflmesi, farkl› karakteristik leflme tipleridir” tan›mlamas›n› yapm›flt›r.1 Kar- özellikler tafl›yan, ama ayn› zamanda ifl sözlefl- ma sözleflmede, yasada ayr› ayr› düzenlenmifl mesinin karakteristik özelliklerini de içinde ba- çeflitli sözleflmelere ait edimlerin tek bir sözlefl- r›nd›ran bir sözleflmedir. Mimarl›k iliflkisini ve mede yasan›n öngörmedi¤i biçimde bir araya çal›flma türünü belirleyen ifl sözleflmesine “mi- gelmesi söz konusu olmal›d›r. Sözleflme tarafla- marl›k ifl sözleflmesi” ad› verilir. Mimarl›k ifl söz- r›n›n bu yöndeki iradesi aç›k veya z›mni olabilir. leflmesi, mimarlar›n bir baflkas›n›n emrinde ça- E¤er irade z›mni ise edimler aras›ndaki iktisadi l›flmak üzere yapt›klar› sözleflme olarak da ta- ve fiili ba¤l›l›k da önem tafl›yacakt›r (Tunço- n›mlanabilir. Mimari ifl sözleflmesi karma bir ma¤, 1977:14). sözleflmedir. Bir yan›nda eser sözleflmesinin bü- ‹fl sözleflmesinde tip tayin edici unsur, süre tün karakteristik unsurlar›n› tafl›rken, öte yan›n- ve ba¤›ml›l›k temelinde ifl görme, tip aç›s›ndan da ifl sözleflmesinin eser sözleflmesiyle ba¤lant›l› zaruri unsur ise ücrettir. Bir sözleflmenin tip ta- ve ifl görme borcu sa¤layan unsurlar›n› da içinde yin edici unsurlar›nda yap›lan de¤iflim, o sözlefl- bar›nd›r›r. meyi genellikle kendine özgü k›lar. Tip aç›s›n- Mimarl›k ifl sözleflmesi, ifl kanunundaki ifl dan zaruri unsurlarda yap›lan de¤iflim ise genel- sözleflmesinin özel bir biçimi olarak ortaya ç›k- de ortaya karma bir sözleflme ç›kar›r (Erdenk, m›flt›r. Mimarl›k ifl sözleflmesi, ifl sözleflmesinin 2008:41). Yarg›tay’a göre “Bir sözleflme ile asli unsuru olan ba¤›ml›l›k iliflkisinin bütün un- Borçlar Kanunu’nun özel hükümleri bölümün- surlar›n› bünyesine katarak, çift karakterli karma de gösterilen sözleflmelerden yaln›z biri de¤il bir sözleflme flekline bürünmüfltür. birkaç›, hatta bu bölümde öngörülmeyen ve ka- nunun yasak etmedi¤i bir sözleflme de birlikte Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin yap›labilir”. Karma sözleflme, çeflitli yasal tiplere Karma Bir Sözleflme Olmas› ait asli ya da tali unsurlar›n yasan›n öngörmedi- ‹fl sözleflmesi karma bir özel hukuk sözleflmesi- ¤i biçimde tek bir sözleflmede bütünleflmesiyle dir ve iflçi taraf› daima bir gerçek kiflidir (Aktay oluflan sözleflme olarak tan›mlanabilir.2 vd., 2008:81). Mimarl›k ifl sözleflmesi de esas olarak öncelikle karma bir özel hukuk sözlefl- Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin mesidir. Bir baflka ifadeyle mimarl›k ifl sözlefl- Karfl›l›kl› Borç Yükleyen Bir Sözleflme Olmas› mesi, bir özel hukuk sözleflmesi olarak, gerçek Mimari eser sözleflmesinin hukuki niteli¤ine ba- bir borçlar hukuku sözleflmesidir. k›ld›¤›nda; mimari eser sözleflmesiyle birlikte ifl Tüm özel hukuk sözleflmeleri gibi, mimarl›k sözleflmesini de kapsayan karakteristik özellikle- ifl sözleflmesi de, sözleflme yapma ehliyeti olan ri bünyesinde toplayan, ivazl›, flekle ba¤l› olma- iki taraf›n, serbest iradelerinin birleflmesinden yan, r›zai nitelikte, tam iki tarafa borç yükleyen meydana gelen bir özel hukuk sözleflmesi oldu- sözleflme oldu¤u görülmektedir (Yavuz, ¤undan, mimarl›k ifl sözleflmesinin kuruluflu ve 2007:321). Mimari eser sözleflmesi de, ifl gibi, hükümlerini meydana getirmesi, di¤er özel hu- tam iki tarafa borç yükleyen sözleflmelerdendir, kuk sözleflmelerinde oldu¤u gibidir (Ak›ntürk, çünkü eser sözleflmesin de, hem ifl sahibinin 2007:39). hem de yüklenici olarak mimar›n edimleri karfl›- Özel hukuk sözleflmelerinde iflverenin ger- l›kl› olarak de¤ifltirilerek mübadele edilmektedir çek ya da tüzel kifli olmas›, durumu de¤ifltir- (Ak›ntürk, 2007:279). mez. Hatta kamu iktisadi teflebbüsleri ya da ‹ki tarafa karfl›l›kl› borç yükleyen sözleflme-
mimar•ist 2010/2 103 HUKUK
ler, her iki taraf› da edim yükümü alt›na sokan devam eder (Aktay vd., 2008:81). Mimarl›k ifl ve bu edimlerin karfl›l›kl› olarak de¤ifltirilmesini sözleflmesi de benzer flekilde zamana ba¤l› ve gaye edinen sözleflmelerdir. ‹fl sözleflmesinde devaml› bir sözleflmedir. ‹fl sözleflmesinde hiz- yap›lan ifl karfl›l›¤›nda ücret ödenmesi, bu söz- metin ifas› devaml›l›k arz eder. ‹flçinin ifa et- leflmenin borçlar hukukundaki iki tarafl› akitler mekle yükümlü oldu¤u ifl görme borcu, kesinti- aras›nda say›lmas›na neden olmufltur (Aktay siz bir fiil ve davran›flla ifade edilen ve iflçiyi de- vd., 2008:82). vaml› bir uyma yükümlülü¤ü alt›nda b›rakan bir Mimarl›k ifl sözleflmesinde, iflçinin ifl görme edimdir (Ak›ntürk, 2007:40). ‹flçinin, iflverenin borcuna karfl›l›k, iflverenin ücret ödeme borcu ba¤›ml›l›¤› alt›nda bulunmas›, bir özel hukuk oldu¤undan, taraflardan her biri, öteki taraf›n sözleflmesinin taraflar› aras›nda bulunmas› gere- edimine karfl› borç yüklenmektedir. Bu niteli¤i ken eflitli¤i bozarken, ifl sözleflmesinde var olan nedeniyle, mimarl›k ifl sözleflmesi de karfl›l›kl› otorite ba¤›ml›l›k iliflkisi, sözleflmenin taraflar› borç yükleyen iki tarafl› bir sözleflmedir (Çelik, aras›nda kaç›n›lmaz olarak, hukuki bir hiyerarfli 2008:83). yarat›r (Süzek, 2005:192). Hukuki nitelendirme aç›s›ndan, mimar ya- Mimarl›k ifl sözleflmesinde, iflin yap›lmas›, az n›nda çal›flan iflçi mimarlar›n yapt›klar› iflçi mi- veya çok, devaml› bir süre içinde olmaktad›r. marl›k sözleflmeleri, bire çok tipik edimli (ikiz - Sözleflmenin süreli veya süresiz sona ermesinin, kombine) karma sözleflmelerdir. Ancak farkl› belirli veya belirsiz olmas›, mimarl›k ifl sözlefl- olarak, an›lan sözleflmelerde ifl sözleflmesi mi- mesinin devaml›l›k özelli¤ini ortadan kald›r- marl›k sözleflmesine oranla bask›n karakter maz. ‹flverenin ve iflçinin edimleri devaml›l›k özelli¤i tafl›maktad›r. Çünkü ortada iflveren mi- gösterir. Mimarl›k ifl sözleflmesinin yap›lmas›n- mar›n iflyerinde, emir ve talimat› alt›nda, süre da, uygulanmas›nda ve sona ermesinde uygula- temelinde görülen bir ifl vard›r ve hukuki bilgisi nacak esaslar›n belirlenmesinde, kullan›lacak öl- nedeniyle özellikle mimarl›k mesle¤inin yap›l›fl› çüt, daima süredir (Çelik, 2008:93). aç›s›ndan, iflveren mimar›n, iflçi mimar› denetle- yebilme olana¤› çok daha fazlad›r. Öte yandan Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin mimarl›k mesle¤inin yerine getirilmesinde gere- ‹flçinin fiahs›na Ba¤l› Bir Sözleflme Olmas› ken yüksek özen borcu yüzünden, mimarl›k Mimarl›k ifl sözleflmesinde, her iki taraf›n da ifl sözleflmesine özgü kurallar›n uygulanmas› da sözleflmesinin gere¤i olan ihtimam ve sadakat flartt›r (Erdenk, 2008:190). yükümlülüklerine uygun davranmas› gerekir. Bu özellikleri nedeniyle ifl sözleflmesi, sadece bir Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin borç sözleflmesi niteli¤inin çok üstünde, ayn› Ba¤›ml›l›k ve Süre Temeli zamanda kiflisel bir birlik iliflkisi niteli¤ini de ta- Taraflar›n özgür iradeleriyle ba¤›tlanan ifl söz- fl›maktad›r (Aktay vd., 2008:82). leflmesi, ayn› zamanda taraflar aras›nda bir hiye- ‹fl sözleflmesi, taraflar aras›nda kiflisel iliflki rarfli oluflturur. ‹flçiyi koruyucu ifl hukuku hü- kuran bir sözleflmedir (Ak›ntürk, 2007:39). kümleri gerçekte borçlar hukukunun liberal hü- Mimarl›k ifl sözleflmesinin taraflar› aras›nda da kümlerinin çal›flma iliflkilerine uygulanmas›n› iflin yap›lmas› ve karfl›l›¤›nda ücret ödenmesi önlemek üzere getirilmifltir. O nedenle boflluk borçlar›n›n ötesinde, ayr›ca iflverenin talimatla- halinde, çal›flma iliflkilerine genel hükümlerin r›na uyma, iflçinin sa¤l›¤›n› koruma ve iflçilere uygulanmas›nda, mutlaka ifl hukukunun temel eflit davranma gibi borçlar da bulunmaktad›r ilkelerine uygun düflme koflulunun aranmas› ge- (Çelik, 2008:82). rekir. Bu ilkelerin bafl›nda, iflçi lehine yorum ve iflçinin korunmas› ilkeleri gelmekte olup Yarg›- Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinde tay ifl sözleflmelerinin yorumlanmas›nda, her Taraflar›n Karfl›l›kl› Edimleri ikisinden de yararlanmaktad›r. ‹fl hukuku ile il- Mimarl›k ifl sözleflmesi hem mimari eser sözlefl- gili sözleflmeler aç›s›ndan da bak›fl aç›s›n›n kural mesi ve hem de ifl sözleflmesinin karakteristik olarak benzer olmas› ve özellikle taraflar aras›n- özelliklerinin birleflti¤i bir sözleflmedir; bu ne- daki ba¤›ml›l›ktan kaynaklanan eflitsizli¤in göz- denle her iki sözleflmenin bask›n özelliklerini den kaç›r›lmamas› gerekir. içinde bar›nd›r›r. Bu bask›n özellikler ve tarafla- ‹fl sözleflmesi, edim borcunun bir defada r›n karfl›l›kl› edimleri ço¤u zaman birbiriyle çeli- ödendi¤i bir borç olmay›p zaman içersinde edi- flir. Eser sözleflmesi kural olarak ani edimli borç min yerine getirilebilece¤i bir borç iliflkisi kurar iliflkisi do¤urur. Mimar ya da müteahhidin bir ve ifl görme edimi sona ermeyerek sürekli olarak sonuç borcu üstlenmesi nedeniyle, iflçilerden
104 mimar•ist 2010/2 HUKUK fakl› olarak, kendisinden bekleneni yapm›fl olsa özel hukuk sözleflmesidir. Mimari eser sözlefl- bile, eserin, ay›pl› olmas›ndan sorumludur. Öte mesinin esasl› edimleri, ücret ile mimarl›k tekeli yandan ifl sözleflmesi sürekli borç iliflkisi do¤ur- kapsam›na giren mimarl›k hizmetinin yerine ge- du¤undan, iflçi sonuca ulaflmay› yani edim so- tirilmesi olarak ayr›flt›r›labilir. Mimarl›k tekeli nucunun baflar›l›, ay›ps›z olmas›n› taahhüt ede- kapsam›na ra¤men mimarl›k hizmetlerinin kap- mez. ‹flçiye sadece özen borcu yüklenir. ‹flçi sam› bir hayli genifltir ve mimarl›k tekeli içinde- kendi özen borcuna ayk›r›l›ktan sorumludur ki mimari proje müellifli¤inden teknik uygula- (Günay, 2004:349). ma sorumlulu¤una kadar her türlü mimari hiz- Mimari eser sözleflmesi mimar›n belli bir mi- meti karfl›lar. mari emek vermeyi üstlendi¤i ve ücrete hak ka- zand›¤›, ifl görme borcu do¤uran bir eser söz- Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinde Ba¤›ml›l›k Unsuru leflmesidir. ‹fl sözleflmesinde taraflar›n edimleri Kural olarak ifl sözleflmesiyle, iflçi, ücret karfl›l›- süre ve ba¤›ml›l›k temelinde ifl görme ve ücret ¤›nda, belirli veya belirsiz bir süre için iflverenin olarak ayr›flt›r›lm›flt›r. Mimarl›k ifl sözleflmesinin hizmetinde çal›flma borcu alt›na girmektedir edimlerine bakt›¤›m›zda, bu karma sözleflme- (Aktay vd., 2007:79). Gerçekten ifl sözleflme- nin mimari eser sözleflmesinden ücret ve mi- sinde taraflar aras›nda s›k› bir ba¤l›l›k vard›r. Bu marl›k hizmeti verme edimini yüklendi¤i, ifl ba¤l›l›k kendisini özellikle iflçinin iflverene ba- sözleflmesinden de süre ve ba¤›ml›l›k temelinde ¤›ml› ve tabi k›lmas›, belirli ya da belirsiz sürey- ifl görme ve ücret edimini de kendi içine alarak, le onun emir ve talimatlar› alt›nda bulunmas› karfl›l›kl› tüm edimleri tek bir sözleflmede tafl›d›- fleklinde gösterir (Ak›ntürk, 2007:277). ¤› görülmektedir. ‹fl sözleflmesini, ba¤›ml›l›k aç›s›ndan, iflçi Taraflar›n karfl›l›kl› hak ve borçlar›n› belirle- olan taraf›n belirli veya belirsiz bir süre için ba- mede ifl sözleflmesiyle eser sözleflmesi ay›r›m› ¤›ml› olarak ifl görmeyi ve iflveren olarak di¤er araflt›r›l›rken, ifl sözleflmesinin ve eser sözleflme- taraf›n da ücret ödemeyi taahhüt etti¤i bir söz- sinin edimlerini yak›ndan incelemek gerekmek- leflme olarak tan›mlayabiliriz (Ak›ntürk, 2007: tedir. O halde mimari ifl sözleflmesinin birleflti- 37). rilmifl yap›s› bir yandan her iki sözleflme türün- ‹fl Kanunu’nun 2/1. maddesine göre, iflçi ile de de yer alan ücret edimini içinde bar›nd›r›r- iflveren aras›nda kurulan iliflkiye “ifl iliflkisi” de- ken, ayn› zamanda mimari hizmeti ve ayn› za- nilir. ‹fl iliflkisi, iflçiye iflverenin iflini yapma borcu manda ba¤›ml›l›k temelinde yer alan ifl görme yükledi¤i hukuki bir iliflki olarak tan›mlanabildi- ediminin hukuki sorumlulu¤unu birlikte tafl›ya- ¤i gibi, iflverenin iflçiyi çal›flt›rmas›na dayanan cakt›r. hukuki bir iliflki olarak da anlafl›labilir (Çelik, Mimarl›k ifl sözleflmesinde taraflar›n karfl›l›k- 2008:74). Hukukumuz yönünden ifl sözleflmesi l› hak ve borçlar› da çizilen bu çerçeve içinde ifl iliflkisini do¤uran ve düzenleyen veya iflçiye ifl- hangi edimden do¤uyorsa ve o edim hangi tip verenin iflini görme borç ve yükümünü yükle- borçlar hukuku sözleflmesine uyuyorsa o sözlefl- yen bir anlaflma olarak nitelenebilir (Çelik, menin genel kurallar›na göre çözümlenmeye 2008:74). Mimarl›k ifl sözleflmesinin de ifl gör- çal›fl›lacakt›r. me, ücret ve ba¤›ml›l›k iliflkisinden oluflan üç unsuru bulunmaktad›r. ‹fl Görme Edimi Olarak Mimarl›k Eme¤i ‹fl sözleflmesinde ba¤›ml›l›k unsuru, iflçinin ‹fl görme, bir kimsenin iktisadi yönden ifl olarak iflverenin otoritesi alt›nda ifl görmesi anlam›na de¤erlendirilen ve ekonomik de¤eri olan her gelir ki bu iflçinin iflverenin yönetim ve gözetimi türlü davran›fl›d›r (Aktay vd., 2007:79). ‹fl gör- alt›nda onun emir ve talimatlar›na uyarak ve me, karfl› taraf için, ekonomik de¤eri olan her hatta onun cezaland›rma yetkisini de kabul ede- türlü faaliyettir. ‹fl görme hakk›nda hiçbir s›n›r- rek ifl görmesi demektir (Ak›ntürk, 2007:38). lama yoktur, iflin bedensel veya fikirsel olmas› Anayasa Mahkemesi ve ö¤reti taraf›ndan da ifl yahut kamu hizmeti niteli¤inde bulunmas› her- sözleflmesinin ifl görme, ücret ve ba¤›ml›l›k ola- hangi bir farkl›l›k yaratmaz. ‹flçinin iflini görür- rak s›ralanan üç unsurdan olufltu¤u ve ba¤›ml›- ken sadece eme¤ini kullanmas› ya da bir tak›m l›k unsurunun, ifl sözleflmesini, konusu ifl görme alet ve edevattan yararlanarak emek yaratmas›- olan di¤er sözleflmelerden ay›ran bir unsur ola- n›n bir önemi yoktur (Ak›ntürk, 2007:38). ‹flçi rak kendisini gösterdi¤ini kabul etmifltir.3 mimar da ayn› flartlar alt›nda çal›flmaktad›r. ‹fl hukukundaki ifl sözleflmesi, sözleflmenin Mimari eser sözleflmesi, mesle¤e hâkim ka- taraflar aras›nda ba¤›ml›l›k iliflkisi göstermesi musal kurallara ra¤men maddi hukuka tabi bir nedeniyle, özellik göstermifl ve Borçlar Kanu-
mimar•ist 2010/2 105 HUKUK
nu’ndaki ifl sözleflmesinin özel bir biçimi olarak dan meydana getirilen bir eser üzerinde bir bafl- ortaya ç›km›flt›r (Çelik, 2008:77). Ayn› flekilde ka kiflinin eser sahipli¤i söz konusu olmamal›- mimarl›k ifl sözleflmesi de ‹fl Kanunu’ndaki ifl d›r. Zira eser ile sahibi aras›ndaki ba¤, çocu¤u sözleflmesinin özel bir biçimi olarak ortaya ç›k- ile ebeveyni aras›ndaki gibi do¤al bir ba¤d›r. Bu m›flt›r ve ifl sözleflmesinin asli unsuru olan ba- do¤al iliflki bir eserin vücuda getirilmesiyle bir- ¤›ml›l›k iliflkisinin bütün unsurlar›n› içerir. ‹flçi likte do¤ar ve kural olarak üçüncü kiflilere devri avukatl›k sözleflmesi ve iflçi mimarl›k sözleflmesi mümkün de¤ildir. Ancak, bir kimse taraf›ndan gibi çift bafll› sözleflmelerde hangi tipe ait hü- meydana getirilen eser üzerinde baflka bir kim- kümlerin uygulanaca¤›na Yarg›tay kararlar› da seye birtak›m hak ve menfaatler tan›nabilir. Bu dikkate al›narak çözüm aranmaktad›r (Sevimli, hak ve menfaatler, ekonomik nitelik arz eden, 2004:973). yani para ile al›n›p sat›labilen mali haklard›r. Esas olan, hak sahibi taraf›ndan yap›lan tasarruf Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinde Ücret Edimi ile hukuksal bir sonuç do¤urtulmufl olmas›d›r. Mimar iflçi yapt›¤› ifl karfl›l›¤›nda ücret al›r. ‹fl Hak üzerinde tasarruf kavram›, hak sahibinin, sözleflmesindeki ücret unsuru, herhangi bir eylemi ile yeni hak ve borçlar oluflturabilme ye- eme¤in karfl›l›¤›d›r. Gerçekten ifl sözleflmesinde terlili¤ine sahip bulunulmas›n› gerektirmekte- iflçinin eme¤inin karfl›l›¤›nda ücret ödenir ve bu dir. ücretin para fleklinde ödenmesi zorunluluktur. ‹fl ve hizmet koflullar›n›n oluflturdu¤u or- Ücret, ‹fl Kanunu’nun ifl sözleflmesi tan›m›nda tamlarda vücut verilen eserler üzerindeki fikrî yer alan bir esast›r. Yarg›tay’a göre de, ücret bir haklar›n eser sahipli¤i do¤rudan iflverene aittir. çal›flma karfl›l›¤›nda verildi¤inden, çal›fl›lmayan Fikir ve Sanat Eserleri Yasas›’n›n 18. maddesi ile süre için ücret talebinde bulunulamaz.4 mali haklar› kullanma yetkisinin yaln›zca eser Mimarl›k ifl sözleflmelerinde tip aç›s›ndan sahibine ait oldu¤u ve aralar›ndaki özel sözlefl- zaruri karfl› edim, ücrettir. ‹fl sözleflmesinde iflçi- meden ya da iflin niteli¤inden aksi anlafl›lmad›k- nin süre ve ba¤›ml›l›k temelinde ifl görmesi edi- ça, memur, hizmetli ve iflçilerin ifllerini görür- minin karfl› edimi, iflverenin ücret ad› alt›nda bir ken meydana getirdikleri eserler üzerindeki karfl›l›k ödemesidir (‹fl K.md.8/I). Ücret ifl söz- haklar bunlar› çal›flt›ran ya da tayin edenler tara- leflmesinin esasl› unsurlar›ndan olup Yarg›tay’a f›ndan kullan›laca¤› öngörülmüfltür. Bu durum- göre ücret, görülen ifl karfl›l›¤› iflverenin belli bir da iflçi mimarlar ancak ifl sahibi ile yapaca¤› söz- zaman dilimi için ödemifl oldu¤u bedeldir. ‹lke leflmeye göre mali haklar› kullanabileceklerdir. olarak ücretin bir çal›flma karfl›l›¤› olmas› gere- Baz› teknik zaruretler ve eserin do¤umunda- kir.5 ki menfaatler vaziyeti dikkate al›narak eser sa- Mimarl›k ifl sözleflmesinde de eme¤in karfl›l›- hipli¤i statüsünün kazan›lmas› konusunda, biri ¤› para ile ödenir. Ödeme yeri ve flekli ‹fl Kanu- iflverenler di¤eri de tüzel kifliler bak›m›ndan iki nu’nda belirtilen flekilde olabilece¤i gibi, sözlefl- istisna getirilmifltir. 5846 say›l› Fikir ve Sanat me serbestisi s›n›rlar› içinde kalmak flart›yla, ta- Eserleri Kanunu’nun haklar›n kullan›lmas›yla il- raflar aras›nda her türlü anlaflmaya ba¤l› olarak gili 18. maddesinde, “Mali haklar› kullanma da belirlenebilir. Mimar kimse ücret almadan yetkisi münhas›ran eser sahibine aittir. Aralar›n- çal›flamaz (Balk›r, 2009:96). Ancak hat›r için daki özel sözleflmeden veya iflin mahiyetinden yak›nlara yap›lan ifller ücret gerektirmez (Aktay aksi anlafl›lmad›kça, memur, hizmetli ve iflçilerin vd., 2007:79). ifllerini görürken meydana getirdikleri eserler Taraflar, ücret verilece¤ini belirtmifl, fakat üzerindeki haklar bunlar› çal›flt›ran veya tayin bunun ne kadar olaca¤›n› belirtmemifllerse, BK. edenlerce kullan›l›r. Tüzel kiflilerin uzuvlar› 366. maddedeki yaklafl›k (takribi) ücret ile ilgili hakk›nda da bu kural uygulan›r. Bir eserin ya- kurallara göre ücretin ne kadar olaca¤› belirle- p›mc›s› veya yay›mc›s›, ancak eserin sahibi ile ya- nir. Taraflar, aralar›nda belirli bir ücret kararlafl- paca¤› sözleflmeye göre mali haklar› kullanabi- t›rm›fllarsa, art›k ifl sahibi bu ücreti ödemek zo- lir” hükmü getirilmifltir. rundad›r (BK. Md. 364) (Zevkliler vd., 2004: Kanun hükmüne göre, aralar›ndaki özel 329). sözleflmede bir hüküm yoksa veya iflin mahiye- tinden aksi anlafl›lmad›kça, iflçilerin ifllerini gö- ‹flçi Mimarlar›n Eser Sahipli¤i rürken meydana getirdikleri eserler üzerindeki Hukukumuzda “eser sahipli¤i” deyimi eseri haklar bunlar› çal›flt›ran veya tayin edenlerce bizzat meydana getiren gerçek kifliyi ifade eder kullan›l›r. Bu durumda iflçi mimar›n yaratm›fl ol- (FSEK md. 1/B-b). ‹lke olarak, baflkas› taraf›n- du¤u mimari proje ve mimarl›k hizmetlerinin
106 mimar•ist 2010/2 HUKUK tüm mali ve manevi haklar› iflverene ait olmak- ‹fl sahibi iflverenin, iflçi mimar›n mimarl›k tad›r. Oysaki gerek fikrî mülkiyet haklar›n›n or- hizmetini yerine getirirken, süre ve ba¤›ml›l›k taya konmas› ve gerekse koruma alt›na al›nmas›- temelinde, emirlerine ba¤l› olarak çal›flmas›n› is- n›n en önemli nedenlerinden biri de manevi teme, talimat verme hakk› bulunmaktad›r. ‹flçi haklard›r. Mali haklar›n çal›flt›ranlara ait oldu- mimar›n mimarl›k ifl sözleflmesini oluflturan her ¤unun kabulü halinde bile, iflçi mimarlar›n ma- iki sözleflme olarak gerek mimari eser sözleflme- nevi haklar›n›n ve imza atma haklar›n›n korun- sinden ve gerekse ifl sözleflmesinden do¤an üc- mas› gerekmektedir (Balk›r, 2007:110). Bu ret alacak hakk› bulunmaktad›r. noktada iflçi mimarlar›n taraflar aras›nda aksi Öte yandan taraflar aras›nda karfl›l›kl› olarak, belirlenmedikçe gerek manevi haklar›n›n ko- iflçi mimar için ifl sözleflmesinden do¤an, s›r sak- runmas›nda ve gerekse eserleri üzerine ad ve lama ve sadakat borcuna karfl›l›k, iflverenin iflçi imzalar›n›n at›lmas›yla ilgili olarak pek çok so- mimar› koruyup gözetme borcu bulunmakta- runu bulunmaktad›r. d›r.
Mimarl›k Sözleflmesinin Kuruluflu, Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Sona Ermesi Hükümleri ve Sona Ermesi Mimarl›k ifl sözleflmesinin sona ermesi için kural Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Kuruluflu olarak Borçlar Kanunu’nun sözleflmeyi sona er- Mimarl›k ifl sözleflmesinin kuruluflu, genel esas- diren nedenleri aynen geçerlidir. Mimarl›k ifl lara tabidir. Taraflar›n karfl›l›kl› ve birbirine uy- sözleflmesini sona erdiren birinci hal, her sözlefl- gun irade aç›klamas›nda bulunmalar› sözleflme- me iliflkisinde oldu¤u gibi, ifad›r. Mimari çal›fl- nin do¤umu için gerekli ve yeterlidir. Sözleflme- mas›n›n yap›lmas› ve mimar›n ücretinin öden- nin kurulmas›nda, flekil serbestisi esaslar› geçer- mesiyle birlikte, normal olarak taraflar aras›nda- lidir. Sözleflmenin flifahi hatta örtülü olarak ki mimari ifl iliflkisi ve mimari ifl sözleflmesi orta- z›mni irade beyan›yla kurulmas› da mümkün- dan kalkar. dür. Mimarl›k ifl sözleflmesi bak›m›ndan ikinci Mimari eser sözleflmesi herhangi bir flekle önemli sona erme nedeni, taraflar›n sözleflmeyi tabi de¤ildir, flekilsizdir. Ancak ispat aç›s›ndan feshetmeleridir. Sözleflmelerin sona erdirilme- mimari eser sözleflmesinin yaz›l› hale getirilme- siyle ilgili genel hukuk kurallar› d›fl›nda, tarafla- sinde pratik ve hukuki yararlar vard›r. Mimarl›k r›n fesih haklar› mimari ifl sözleflmesinin birleflik ifl sözleflmeleri istenildi¤i gibi yap›labilirse de yap›s› ve meydana getirildi¤i her iki sözleflme Mimarl›k Hizmetleri Yönetmeli¤inde, mimari türünün her ikisinden do¤an karfl›l›kl› hak ve eser sözleflmesinin yaz›l› olmas› gerekti¤i yö- borçlara dayan›r. nünde bir hüküm bulunmaktad›r. Mimarl›k sözleflmesinin ifl hukukundan ve ifl sözleflmesinden do¤an her türlü fesih hakk› da Mimarl›k ‹fl Sözleflmesinin Hükümleri taraflar aras›ndaki sözleflmeyi sona erdirir. Bu Mimarl›k ifl sözleflmesinde, mimarl›k hizmetle- kapsamda mimarl›k ifl sözleflmesinin, ifl sözlefl- rinin ve çal›flmas›n›n kapsam›yla taraflar›n hak mesi yan›, taraflar aras›nda karfl›l›kl› olarak var ve borçlar› sözleflme yap›l›rken aç›kça belirlen- say›lan, güven iliflkisine, sadakat borcuna ve s›r mifl olabilir. fiayet böyle bir belirleme yoksa mi- saklama yükümlülü¤üne dayand›¤›ndan, taraf- marl›k çal›flmas›n›n hukuki sorumlulu¤u hem lardan birinin bu yoldaki bir yanl›fl hareketi ya mimari eser sözleflmesinden hem de ifl sözlefl- da suiistimali karfl› tarafa fesih hakk› verir. Öte mesinden do¤an edimlere ba¤l› olacakt›r. yandan, mimarl›k ifl sözleflmesini meydana geti- Mimar için do¤an as›l borç, mimarl›k çal›fl- ren mimari eser sözleflmesi ve ifl sözleflmesini mas› ve uygulamalar›d›r. Özetle mimar›n as›l ayr› ayr› sona erdiren sebeplerin her birinin var- borcu iflvereni için, mimari emek harcamakt›r. l›¤› da mimarl›k ifl sözleflmesini sona erdirir. Mimarl›k ifl sözleflmesinde, ifl sahibi olarak iflve- Mimarl›k ifl sözleflmesinin sona ermesine yol rene düflen as›l sorumluluk ve as›l borç, iflçi mi- açan di¤er sebepler ise, ölüm veya ehliyetin kay- mara, bu faaliyeti karfl›l›¤› uygun bir ücret öde- bedilmesidir. Taraflardan birinin ölümüyle bir- mektir (Yavuz, 1989:320). Ancak, ücret ödeme likte mimarl›k ifl sözleflmesi de kendili¤inden borcunun do¤umu, bunun aç›k bir flekilde ka- sona ermez. Bu sözleflmenin ifl sözleflmesinden rarlaflt›r›lm›fl olmas›na ba¤l› de¤ildir. Ücret ka- getirdi¤i hükümler gere¤ince ifl sahibi iflveren rarlaflt›r›lmam›fl ise o mesle¤in rayiç de¤eri üze- ölünce ifl sözleflmesinin hukuki sorumlulu¤u rinden eme¤in karfl›l›¤›n›n ödenecek olmas› te- miras› devralanlara geçer. ‹flçi mimar ölünce mi- amüldendir (BK. m.386/1II). marl›k ifl sözleflmesi de do¤al olarak sona ere-
mimar•ist 2010/2 107 HUKUK
cektir. Taraflar aras›ndaki sözleflme hükümleri ne ait mimari projeler çizebilme koflullar›n› ya- ve iflin kendisi bizzat ifl sahibi iflverenin kiflilik ratmaya çal›flmalar› gerekmektedir. özelliklerine dayan›yorsa bu durumda onun ölümü de mimarl›k ifl sözleflmesini sona erdirir. Z. Gönül Balk›r, Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ayn› hüküm ve kurallar ehliyetin kaybedilme- sinde de geçerlidir. ‹flçi mimar ehliyetini kaybe- Notlar: derse mimarl›k ifl sözleflmesi sona erer. ‹fl sahibi 1. YHGK, 15.05.2002 t., 2002/13 – 375 E., 2002/406K., www.kazanci.com.tr iflverenin ehliyeti kaybetmesi halinde onun so- 2. Y4.HD, 4.5.1967 t.1967/3125 E.,1967/3847K., rumlulu¤unu vesayet makam› devral›r. Erdenk, 2008, s.43. 3. AYM, 26-27/9/1967, E.1963/336K. 1967/29, RG 19.10.1968/13031., Çelik, 2008, s.73. Sonuç 4. Y9HD,19.10.1999, E.1999/16029 K.1999/15954., Çelik, 2008, s.76. Mimarl›k ifl sözleflmesi, eme¤ini, bir baflkas›n›n 5. Y9HD, 19.10.1999t., 1999/16029 E., 1999/15954 emrine sunan mimar›n yapt›¤› ifl sözleflmesidir. K., Erdenk, 2008, s.105. Mimarl›k ifl sözleflmesi, mimar›n, mimarl›k hiz- Kaynakça: metini ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde sürdürmesidir. • Ak›ntürk, T. (2007) Borçlar Hukuku, ‹stanbul. Mimarl›k ifl sözleflmesi, ‹fl Kanunu’ndaki ifl söz- • Aktay, N., Ar›c›, K., Kaplan Senyen, E. (2007) ‹fl Hukuku, Ankara. leflmesinin özel bir biçimine dönüflmüfl, mimari • Aktay, N., Ar›c›, K., Kaplan Senyen, E. (2008) ‹fl eser sözleflmesiyle birlikte ifl sözleflmenin asli Hukuku, Ankara. • Ayiter, N. (1972) Hukukta Fikir ve Sanat Ürünleri, unsuru olan ba¤›ml›l›k iliflkisinin unsurlar›n› da Ankara. bünyesine katarak, çift karakterli karma bir söz- • Balk›r, Z. G. (2007) “Mimarlar›n Afet Sonras› Yaflad›¤› Adil Yarg›lanma Sorunlar›”, Afet Sempozyumu 5-7 Aral›k leflme flekline bürünmüfltür (Balk›r, 2007:259). 2007, Bildiriler Kitab›, Ankara, s.110. Mimari eme¤in, fikrî mülkiyet haklar› ve te- • Balk›r, Z.G. (2009) Mimarl›k ‹fl Hukuku, Kocaeli. lif ücretleri bak›m›ndan koruma alt›na al›nmas›; • Çelik, N. (2008) ‹fl Hukuku Dersleri, ‹stanbul. • Erdenk, E. (2008) ‹fl Hukukunda ‹simsiz (Karma ve iflçi mimarlar›n, gerek kendi çal›flma koflullar› Kendine Özgü) Sözleflmeler, ‹stanbul. aç›s›ndan ve gerekse proje müellifi mimar olarak • Günay, C. ‹. (2004) ‹fl Hukuku, Ankara. • Hasol, D. (2006) Mimarl›k Sözlü¤ü, ‹stanbul. yapt›klar› çal›flmalarla ilgili fikrî mülkiyet hakla- • K›l›ço¤lu, A. M. (2006) Fikri Haklar, Ankara. r›n›n korunmas›na yönelik hükümler koymalar›- • Rossi, A. (2006) fiehrin Mimarisi, ‹stanbul. • Sevimli, K. A. (2004) “Yarg›tay’›n Serbest Avukatlar›n na ba¤l›d›r. da ‹fl Sözleflmesiyle Çal›flabilece¤ini Tespit Eden Karar› ve Yaz›l› olarak yapt›klar› mimarl›k ifl sözleflme- Sonuçlar› Üzerine”, Legal ‹fl Hukuku ve Sosyal Güvenlik lerinde kendileri lehine özel hükümler koyama- Hukuku Dergisi, Say›: 3, s.973. • Süzek, S. (2005) ‹fl Hukuku, ‹stanbul. d›kça iflçi mimarlar›n özellikle kendi yaratt›klar› • Tekinalp, Ü. (2005) Fikri Mülkiyet Hukuku, ‹stanbul. mimari eser üzerindeki fikrî mülkiyet haklar›n› • Tunçoma¤, K. (1977) Türk Borçlar Hukuku Özel Borç ‹liflkileri, ‹stanbul. ve eser sahipli¤ini koruyamamalar›, her zaman • Yarsuvat, D. (1984) Türk Hukukunda Eser Sahibi ve büyük sorunlara ve hak kay›plar›na neden ol- Haklar›, ‹stanbul. • Yavuz, C. (1989) Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler, maktad›r. ‹fl hukuku aç›s›ndan mimarl›k ifl söz- ‹stanbul. leflmesiyle çal›flan ücretli mimarlar›n, taraflarca • Yavuz, C. (2007) Borçlar Hukuku Dersleri (Özel çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi s›ras›nda, iflve- Hükümler), ‹stanbul. • Zevkliler, A., Havutçu, A. (2004) Borçlar Hukuku Özel renleriyle yapt›¤› ifl sözleflmelerine, kendi mes- Borç ‹liflkileri, Ankara. leki aidiyet, kimlik ve fikrî mülkiyet haklar›yla il- gili koruyucu özel maddeler eklemeye çal›flarak, gerek kendi imzalar›n›n yap›lacak çal›flmalarda bulunmas› zorunlulu¤unu ve gerekse kendileri-
Legal Structure of Architectural Contract of Employment
While the rights of the wageworkers are restricted more and more, the architects, who should have been self-employed experts, have started to become worker architects in private sector. Due to the fact that the architectural labor is at the same time under the protection of ideational ownership rights, the architectural contracts of employment have different characteristics than the classical contracts of employment. The article, in which the legal structure of architectural contract of employment is aimed to be put forward, focuses on the legal characteristics of the architectural contracts of employment, the formation, sentences and expiration of the worker architect’s contract.
108 mimar•ist 2010/2 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI fiehre Yürüyerek Yaklaflabiliriz... fiükrü Sürmen
addeler, meydanlar, sokaklar, kald›r›mlar... Küçük bir çocuk uzaktan beni seyrediyor, CCfiehrin s›rlar› ve büyüsü ad›mlar›m›z›n al- Kendimi onda unutuyorum, t›nda. fiehir; yürüyüfller, keflifler, yenilenmeler- Kayboluyorum. dir. Zengin insan manzaralar› kald›r›mlarda Ruhu müzik olan bir zencinin karfl› kald›- önümüzden geçiyor. ‹zbe sokaklardaki yürü- r›mdan söyledi¤i flark›d›r mutluluk. Bütün gü- yüfllerimizde derinlefliyoruz. Ad›mlar›m›z yere zel oyunlar kald›r›mlarda oynan›r. ‹nsan›n ruhu bast›kça güven içindeyiz ve özgürüz. Ama hü- ve bedeni flehrin kald›r›mlar›na düfler düflmez zünler de kald›r›mlardad›r. özgür yürüyüfllere haz›rd›r... Kald›r›mlarda bir ayak sesi... Bir oyundur kald›r›mlar, Senden yay›lmas› imkâns›z olan bu yaklafl- Söylefliyi bafllat›rlar, ma, Buluflur bütün yar›mlar, Asl›nda bir uzaklaflmad›r, Kald›r›mda bir flölen var. ‹nceden inceye güzel... Ama bizi unutan profiller de karfl› kald›r›m- Kediler de yürüyüflleri severler. Onun için lardan akarlar flehirlerde. Hüzünlerin güzelleri de sokaklar›n, kald›r›mlar›n, duvarlar›n, eskimifl de flehirlerin karfl›daki kald›r›mlar›ndan geçerler bahçelerin ustalar›d›r onlar. Bizimle birlikte yü- dikkatsiz. Unutulufllar kald›r›mlardan bafllaya- rürler. Zaman› da yaln›z onlar anlam›flt›r. Kedi- rak uzaklafl›rlar. Profiller kald›r›mlarda yabanc›- siz zamanlar ve mekânlar belki de tan›mlanma- lafl›rlar ve birbirlerini kaybederler. m›fllard›r. Sokaks›z, kedisiz, sokak kedisiz flehir Profiller akar flehirlerde, yaflayamaz yeryüzünde. Gölgeler düfler kald›r›mlara, Kediler zaman›n ustas›d›r, Unutulufllar, Hareketin eksenidir onlar, Bir ö¤le sonras›d›r insanlarda, Ayak izi b›rakmadan dolafl›rlar, Ve, Tutsak al›namazlar hiç, Gerçe¤i kurarlar akflama do¤ru. Gülünç bulurlar da insan›, Yürüyüfller bafllar bitmeyen, Anlatmazlar zaman›n s›rlar›n›, Yine düflüncelere mi dalmal› insan? Bir soka¤›n köflesinde kaybolurlar. fiehirlerde yürüyerek yaklafl›yoruz birbirimi- fiehir Yürüyüfllerdedir... ze ve yürüyerek uzaklafl›yoruz birbirimizden. ‹nsan flehirde yürüdükçe kendini daha iyi hisse- ‹nsanlar bize yürüyüfllerde veriliyor. Uzaktan diyor. fiehrimizin ruhunu onu ad›mlad›kça anla- seyretmeye bafllar›m bana verilmifl insan›. Ayn› maya bafll›yoruz. Yürüyüfl özgürlükleri üzerine yüzeyleri paylafl›yoruz onunla. Ad›m hareketleri yazd›¤›m bir bildirinin bir k›sm›n› bizi bugün onu yan›ma tafl›yacak. Bir zaman ve mekân var daha da yürütmez olmufl flehirde tekrarlamak is- aram›zda flimdi. Ama sonra o bir s›cakl›k mesa- tiyorum: Yaz›n›n bundan sonras› 5-7 Haziran fesinde olacak. Gözlerini bana uzatacak... 1995 tarihlerinden Taflk›flla’da “Mimari ve fiehrin en büyük meydanlar›, caddeleri, Kentsel Çevrede Kalite Aray›fllar› Sempozyu- Bizi almaz oluyor, mu”nda sundu¤um bildiriden al›nm›flt›r... Evlerden bilmedi¤imiz hayatlar at›l›yor üs- *** tümüze, Her fleyi anlay›p yaflamaya yeniden bafll›yo- fiehir kültürü, flehre do¤rudan dokunma demek ruz, olan do¤al insan hareketlili¤i içinde geliflecektir. Ve kader yürüyüfle ç›k›yor. fiehirde yürüyüfl özgürlükleri ile flehir kültürü; Ben herkes oluyorum, flehri anlama, flehri tan›yarak onda insan›n yer- Herkes de beni içinde tafl›yor, yüzü maceras›na aç›lma; bir hayat ahengi ve ya-
mimar•ist 2010/2 109 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI
flama kalitesi elde etme karfl›l›kl› olarak birbirle- fiehirde Çocuk Yürüyüflleri rini besleyen süreçlerdir. Mimari ve flehirsel çev- Do¤du¤u ve büyüdü¤ü flehri bir çocu¤un oyun rede kalite aray›fllar›na ancak geliflmifl bir yafla- ve e¤itim alan›d›r. fiuura çak›l› kal›p yafll›l›¤a ka- ma esteti¤inden yola ç›karak bafllayabiliriz. Ya- dar en parlak renkleri ile tafl›nan ilk hat›ralar, ilk flama esteti¤inde ise insan›n flehirdeki yürüyüfl- izlenimler, ilk duygular çocu¤un ruhunun ilk lerinden elde edilen bilgelik anlar› ile tarih, ta- çizgilerini çatan flehrinden gelmektedir. fiehir biat ve sosyoloji e¤itimlerinin önemli bir rolü çocu¤un büyük bir oyunca¤›d›r. fiehir çocu¤a vard›r. O halde insan›n flehirdeki hür yürüyüflle- heyecan vermektedir. Çocu¤un sosyalli¤i evinin rini ço¤altmak ve güzellefltirmek gerekir. fiehir- önünde bafllamaktad›r. ‹lk buluflmalar, dayan›fl- de kimler, nas›l, niçin ve nerede yürümektedir- malar ve anlaflmalar evin önündeki ve çevresin- ler? Ve as›l kimler, nas›l yürüselerdi, bu bizim deki kald›r›m ve bahçelerde, flehrin unuttu¤u birbirimizi daha iyi anlayabilmemiz ve yeryüzü alan k›r›nt›lar›nda flekillenmektedir. Oyunlar ve kaderini paylaflmam›zda h›zl› yay›lan bir haber yürüyüfller çaplar› gittikçe geniflleyen daireler olurdu?... halinde flehre do¤ru aç›lmaktad›r. Çocu¤un okulu ile evi aras›ndaki yürüyüfl çizgileri ve bunlar› tafl›yan mekânlar, e¤itimin ve flehir kültürünün önemli parçalar›d›r. Okulla ev aras›ndaki buluflmalar, yürüyüfller ve oyunlar bir çocuk gününün vazgeçilmez anlar›d›r. Tan›- fl›lan a¤açlar, seyredilen vitrinler, anlafl›lmaz bu- lunan büyüklerin dünyas›, bazen hissedilen kor- kular çocu¤un toplum hayat› ve çevre ile ilgili ilk intibalar›d›r. fiu halde flehirdeki masum ço- cuk yürüyüfllerine önem vermemiz gerekiyor. Ama baz› araflt›rmalar da çocuk ölümlerinin önemli sebeplerinden birinin trafik kazalar› ol- du¤unu gösteriyor. Demek ki, onlar› emniyetli ortamlarda yürütmeliyiz. Genellikle bütün büyük ve bo¤ulmufl flehir- ler, bilhassa da ‹stanbul, hiç çocuk dostu de¤il- dir. fiehirdeki ulafl›m ve trafik düzeninin oto- mobilin yo¤un hakimiyeti alt›nda flekillendiril- ‹nsan› yürütmemeye mesinden en çok çocuklar, yafll›lar ve özürlüler kararl› belediye babalar›, zarar görmektedirler. Yollar, kald›r›mlar, yaya çirkin oluklar. geçitleri genellikle çocuklar ve çocuk arabas› sü- fiehirde kayman›z ve ren anneler hiç dikkate al›nmadan düzenlen- tak›lman›z için... mektedir. fiehirde istenen bir fley olan tafl›t trafi- ¤inin h›zl› ak›fl›, mevcut flartlarda çocuklar için ‹stanbul’da çocuk olmak, okula gitmek zor. tehlikenin artmas› demek olmaktad›r. Elime bir Berlin okul çocu¤u için haz›rlan- m›fl atlas geçmiflti. Atlas›n neredeyse yar›s› yal- n›zca Berlin flehrinin sokak sokak planlar›na ve çeflitli ölçekteki haritalar›na ayr›lm›flt›. Bunlarda Berlin bütün ayr›nt›lar› ile veriliyordu. Baz› say- falarda da flehrin önemli binalar›n›n resimleri ile, Berlin’in mahallelerini temsil eden bayrak ve amblemler yer almaktayd›. fiu anlafl›l›yordu: Bir Berlinli çocukla, bir Hamburglu çocu¤un farkl› atlaslar› vard›. Çocuk önce yak›n çevresini; so- ka¤›n›, çeflmesini, mahallesinde mevcut önemli binalar› ve flehrini ö¤renmeliydi. Bundan sonra bölgeye, ülkeye ve dünyaya geçilecekti. Bir ço- cu¤a flehrini sokak sokak atlasla vermek; binala- r›n›, eserlerini tan›tmak; onun bunlar› keflfetme-
110 mimar•ist 2010/2 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI sine ilk kolayl›¤› sa¤lamakt›r. Çocu¤un flehrin aras›ndan maharetle s›yr›l›yordu. Hayretler için- yerleflmifl kültürünü benimsemesi ise hür yürü- de kalm›flt›m. Bunu nas›l yap›yordu? Bu s›rada yüfllerle ve insan ölçe¤indeki do¤al hareketlilik- onun baz› insanlar›n selamlar›na karfl›l›k verme- le bafllayacakt›r. Çocuk elbette ki tarihî bir doku si ve biriyle de k›sa bir sohbette bulunmas› dik- alan›n› yürüyerek alg›layacakt›r. Yani böyle bir katimi çekti. Daha sonra o kör adam bir metro- atlas›n çocuk yürüyüfllerine dost bir flehre ait ol- nun yeralt›na inen merdivenlerine do¤ru uzak- mas› beklenir. fiu ‹stanbul’da çok yayg›n olan, lafl›p h›zla gözden kayboldu. Sonra bu durumu gitti¤iniz uzak bir semtte kimsenin sokak ismi kendime flöyle izah ettim: O adam hep ayn› gü- bilmeyip aranan yeri gösterememesi elbette ki zergâh› izleyerek y›llard›r bir ifle gidip geliyor- flehirlinin çevresine ve flehrine karfl› olan ilgisiz- du. Bunu o semtte birçok tan›d›¤› bulunmas›n- li¤ini ve ihtimams›z tutumunu vurgulamaktad›r dan ç›karmak mümkündü. Bütün istikametleri, ve iflte böyle, flehirle ilgili e¤itimlerin çocukluk- yollar›, kald›r›m çizgilerini, arabalar›n park et- tan itibaren verilmemesinden do¤maktad›r. tikleri yerleri, merdivenleri ezberlemiflti. Art›k Keflke ‹stanbul’umuzun da böyle güzel atlaslar› hiç yabanc›l›k çekmiyordu. olsayd› da çocuklar›m›z onun ilk ça¤r›lar› ile fle- Metropollerdeki insan hayat› birçok al›flkan- hirlerini ona sayg› duyarak, tan›yarak gezebilse- l›kla çizilmifltir. Metropol bir aç›dan de¤iflimin lerdi!... O zaman arad›¤›m›z adresleri çok daha kuca¤› ise, bir aç›dan da de¤iflmezli¤in yuvas›- kolay bulurduk! ‹stanbul okul çocuklar› için d›r. De¤iflmeler ancak bir sistem dahilinde ve tehlikelerin fazla oldu¤u bir flehirdir. E¤itimde- a¤›r a¤›r olmal›d›r. Rasgelelik ve infla anarflisi fle- ki dengesizlikler ve kötü planlama; gereksiz ö¤- hirliye zahmet çektirecektir. Bir kald›r›m›n ge- renci tafl›mac›l›¤›na, yani gereksiz trafi¤e, vakit niflli¤i, yüksekli¤i, bir rögar kapa¤›n›n yeri, bir ve para israf›yla tehlikelere yol açmaktad›r. Ö¤- yaya geçidinin geometrisi, çevre gürültüsünün rencilerin ço¤u baflka semtlerdeki okullara de- büyüklü¤ü ve karakteri, flehir mobilyalar›n›n vam etmeye mecbur b›rak›lm›fllard›r. Semtler konumlar› s›k s›k de¤ifliyorsa, bu durum önce aras›nda, çaprazlama ve mant›¤› anlafl›lmaz bir trafik, okullar›n bafllama ve bitifl saatlerinde bir- den patlay›vermektedir. Yetersiz ve yanl›fl okul- laflma sonucu ortaya ç›kan bu motorlu ö¤renci tafl›mac›l›¤› kazalar› da beraberinde getirmekte- dir. Çocuklar›n oyun ve gezinti alanlar› da ge- nellikle ya trafi¤in tehdidi alt›ndad›r ya da uzak- ta yer ald›klar›ndan oraya ulaflmak için de yine tafl›tlara binilmesi gerekmektedir. Neticede in- san hayat›n›n önemli bir dönemi olan okul yü- rüyüflleri engellenmifl ve çocu¤un flehirsel çev- redeki hareketleri ve ruh geliflmelerine iliflkin hürriyetler ortadan kald›r›lm›fl olmaktad›r.
fiehirde Yafll› ‹nsan Yürüyüflleri Yafll› bir insan için flehirdeki yürüyüfller hayattan kopmam›fl oldu¤unu hissetti¤i anlard›r. T›p da bize yürümenin sa¤l›k için çok önemli oldu¤u- K›st›r›lm›fl da olsa yürümek, ulaflmak güzel. nu ö¤retiyor. Yürüyüfllerde zihinsel faaliyet ve hayata ba¤l›l›k artar. Yafll›lar›n hayata ve flehre Dar da olsa, sakat›n yürüyerek ba¤lanmalar› güzeldir. Ça¤›m›z›n in- geçebilece¤i rampa bir sanlar› ise flehirlerde daha az yürümektedirler. özgürlük. Bununla ilgili sa¤l›k sorunlar› da ço¤umuzun hayat›nda bulunmaktad›r.
fiehirde Özürlü ‹nsan Yürüyüflleri Berlin’de bir köre rastlam›flt›m. Bastonuyla her iki taraf›n› h›zla yoklayarak normal insan yürü- yüflünün bile üstündeki bir h›zla ilerliyor; kald›- r›mlar›, yollar› geçiyor, park edilmifl arabalar›n
mimar•ist 2010/2 111 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI
özürlüler, yafll›lar ve çocuklar için, ama genel miflten zaman›m›za akan ruhunu anlayabilir. olarak da bütün flehirliler için tedirginlik sebebi olacakt›r. Her metropolün kendine özgü ritim Ça¤dafl fiehir Dokusunda Yürüyüfller ve biçimlerini, renklerini, seslerini hatta koku- Ça¤dafl flehirleflmede insan›n yabanc›l›¤› büyü- sunu flehirli al›flkanl›k halinde yaflamaktad›r. mektedir. Fiziksel ve sosyal çevredeki geliflmele- Bunlar›n sebepsiz ve sistemsiz bir flekilde de¤ifl- re ayak uydurabilmeyi bir yana b›rak›n, onlarda tirilmesini hofl karfl›lamaz. Berlin’deki o körün bir anlam bulmak bile zaman zaman zorlaflmak- kimseye ihtiyaç duymadan h›zl› yürüyebilmesi, tad›r. Buna ra¤men insan etkinli¤ini en iyi yan- her tafl›, her çizgiyi, her yüksekli¤i bilmesinden- s›tan kurgu da yine ça¤dafl flehirdir. Ça¤dafl fleh- di. Orada her gün ortal›k kaz›l›p kotlar de¤iflti- ri de do¤al insan hareketlili¤iyle ve dolays›z, rilmiyor; bütün geometriler alt-üst edilip sokak- arac›s›z alg›laman›n insan tecrübelerinde önem- lar, evler tan›nmaz hale getirilmiyordu. Otomo- li bir yeri vard›r. Ça¤dafl flehirde modern ulafl›m biller ise tam park etmeleri gereken yerlerde du- araçlar› insan› hemen kavray›p h›zla sa¤a sola ruyorlard›. götürürlerse de, belli geometrileri anlamak için yürümekten baflka çare yoktur. fiehirlerde, ça¤- Tarihî fiehir Dokusunda Yürüyüfller dafl rejimleri ve sistemleri temsil edip bunlar› re- Tarihe yürüyerek yaklaflabiliriz. ‹stanbul gibi bir jimin bireye karfl› güç gösterisi için günlük ha- metropolde bir flehir kültürünün kurulmas›, bu- yata indirmede kullan›lan flehirsel çevre eleman- nun gelece¤e tafl›narak devam ettirilmesi, dün- lar›n›n; mesela bir an›t›n, bir meydan›n, bir bul- yan›n baflka hiçbir metropolünde bulunmayan var›n fonksiyonlar›n› yerine getirebilmeleri de büyük tarihinin insanlara indirilmesi ve insan›n ancak yürüyüfllerde mümkün olabilmektedir. yeryüzündeki kaderine iliflkin en derin bak›flla- Halk yürürse “A¤abey”i daha iyi anlar. Rejimin r›n yakalanmas› yürüyüfl özgürlüklerine önemli gücünü daha iyi hisseder. Çizgileri yapay olsa ölçüde ba¤l› bulunmaktad›r. ‹nsan tarihî flehir- da, ça¤dafl flehir dokusunu yürüyerek kavramak, de darac›k sokaklardan, yorgun yüzlü evlerin, orada insan yal›nl›¤› ile yer almak da tabii ve ge- görüp geçirmifl ve suskunlaflm›fl pencere ve ka- lifltirici bir insan tecrübesi olmaktad›r. p›lar›n›n önünden, geçmiflin a¤›rlaflan zaman›- n›n ad›mlar›yla dövülen tafl basamaklardan, fla- fiehirdeki Tabiat ‹çindeki Yürüyüfller, fl›rt›c›, çevik ve insandan kaç›p kurtulmak istedi- fiehirde Tabiat› Bulmak ¤inden bükülerek s›rlarla dolu uzaklaflan me- Her flehre bir miktar tabiat sokmak gerekmifltir. kânlardan yürüyerek dolaflabilir. Tarihte yürü- Tabiat›n kendisi de orada yer almak için gayret mek, bir yandan insan›n kendi içinde yaflanan göstermifltir. fiehirdeki tabiat hayat›n monoton- ana, bir yandan da zamanlar›n, mekânlar›n öte- lu¤unun parçalanmas›d›r. ‹nsan›n bir tür ay›l- sine do¤ru yola ç›kmas›d›r. mas›d›r. Tabiatla insan yan yana gayet güzel ‹vo Andriç, Nobel ödülü alan Drina Köp- durmaktad›rlar. fiehirdeki tabiatta yürüyüfller rüsü adl› roman›nda bu köprüyü ve onun flehir- bulunacakt›r. Ama bu tabiata varmak için bazen linin hayat›ndaki yerini anlat›r. Mimar Sinan’a ulafl›m araçlar›na binmek gerekmektedir. fiehir- Sokollu Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lan köp- deki tabiat›n güzel yaflanmas› bir ölçüde de bi- rü halk taraf›ndan çok be¤enilmifltir. Ve flehrin zim gücümüze kalmaktad›r. fiehirde tabiat na- as›rlarca bir piyasa, gezinme yeri olarak en dir bulundu¤undan onu bizim hayal gücümüz- önemli sosyal hayat merkezini teflkil etmifltir. le desteklememiz gerekmektedir. Burada tan›fl›l›r, oturulur, sohbet edilir, âfl›k ‹stanbul’da, bu dünya flehrinde, bu insan›n olunur, buluflulur. As›rlar sonra ise bir insan yi- yeryüzü maceras›n› özetleyecek tarihî suyolu- ne o köprüden yürüyerek geçerken flehrin geç- nun iki yakas› boyunca insan›n istedi¤i gibi yü- rüyememesi tuhaf. Bo¤aziçi’nin, bütün uzunlu- We can Approach the City by Walking ¤u boyunca huzurlu yürüyüfllerle kenar›na in- There is no such city that can be a civilized living environment for people without mifl bütün insanlara; rengi, kokusu, rüzgâr›, sesi offering a space for the natural mobility and walking freedom of the human body. ve günefliyle bir alg›lama sevinci içinde sunul- A person can join a city when s/he is able to experience his/her free and natural mas› gerekmez miydi? Tabiattan kopar›lm›fll›¤›n walks and perceptions. ne oldu¤unu ‹stanbul Bo¤az› ile yan yana The sociological vividness, historical background, cultural heritage, geographical yürümekten al›konan insan çok iyi anlam›fl- and natural values can just be understood through free and peaceful walks in it. A t›r. city gets rich and enriches through walking. Cities those limiting the free walks of people are environments of depression. fiükrü Sürmen, Mimar
112 mimar•ist 2010/2