Geç Osmanlı Ve Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesinde Milliyetçilik Ve Mimarlık Tarihi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım Cilt: 9, Sayı: 2, 29-40 Eylül 2010 Geç Osmanlı ve erken cumhuriyet dönemi Türkiyesinde milliyetçilik ve mimarlık tarihi Vesile Gül CEPHANECİGİL*, Günkut AKIN İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Tarihi Programı, 34469, Ayazağa, İstanbul Özet Osmanlı’da bilinebilen ilk mimarlık tarihi metni Usul-i Mimari-i Osmani (1873) ile başlayan ve tarih yazımı anlamında radikal bir kopuşa işaret eden Türk Tarih Tezi’nin ortaya çıktığı 1930’lu yıllara kadar süren dönem Türkiye için mimarlık tarihinin ortaya çıkış evresine tekabül eder. Bu dönemde üretilen yazıları kaleme alanlar temel uğraşı mimarlık alanında olmayan ve konuyla, dö- nemin milliyetçi endişeleri çerçevesinde ilgi duyan bir kültürel elit olarak nitelendirilebilir. Geçmi- şin mimari ürünlerinin dönemin milliyetçi ideolojileri içerisinde İslamcılığın gündeminde olmadığı gözlenmiştir. Osmanlıcılık ve mimarlık ise yalnızca sınırlı bir aydın grubu için bir araya gelebilen kavramlardır. Oysa Türkçülük, toplumu o zamana dek kullanılmamış bir kimlik temelinde tariflemeyi denediği için bunun kültürel zeminini oluşturabilecek mimarlık tarihi ile de belirgin bi- çimde ilgilenir. Bu çalışma söz konusu dönemde mimarlık tarihi ile Türkçülük eksenli milliyetçiliğin ilişkisini, bir grup cemiyet ve yazarın çalışmaları üzerinden irdelemeyi denemektedir. Ele alınan cemiyetlerin faaliyetlerini konferans, ders ve geziler ile ülke genelindeki önemli olduğu düşünülen yapılara dair fotograf ya da çizim koleksiyonları oluşturma yönündeki çalışmalar oluşturur. Söz konusu dönem metinlerine bakıldığında ise envanter nitelikli çalışmaların yanı sıra, geçmişin mi- mari ürünlerini uzak atalardan gelen ve yalnızca o millete mensup olanlar tarafından okunabilecek bir anlamın taşıyıcısı olarak gören anlatıların yer aldığı görültür. Çalışmada hem cemiyetlerin hem de yazarların yaklaşımlarında gözlenen bu ikili tavrın, milliyetçiliğin yapısında barındırdığı ve top- lumu bir yandan vatandaşlık temelinde türdeşleştirirken aynı zamanda diğer milletlerden ayrı bir aidiyet temelinde farklılaştırmaya çalışan mantıkla olan ilişkisi sorgulanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Mimarlık tarihi yazımı, Milliyetçilik, Türkiye. *Yazışmaların yapılacağı yazar Vesile Gül CEPHANECİGİL. [email protected]; Tel: (212) 285 67 85. Bu makale, birinci yazar tarafından İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Tarihi Programı’nda tamamlanmış olan "Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinde Türk eksenli milliyetçilik ve mimari geçmiş ilgisi (1873-1930)” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır. Makale metni 30.07.2009 tarihinde dergiye ulaşmış, 11.11.2009 tarihinde basım kararı alınmıştır. Makale ile ilgili tartışmalar 28.02.2010 tarihine kadar dergiye gönderilmelidir. G. Cephanecigil, G. Akın Nationalism and architectural est area covers architectural history. However their historiography during the late activities were restricted with the publication of journals and the organization of some discussions Ottoman and early republican Turkey forums on the subject. Extended abstract Antiquarian societies, -among them Istanbul Mu- The period between the publication of “Usul-i Mi- hibleri Cemiyeti is the earliest and the most known mari-i Osmani” (1873) which is the first architec- one-, were also organizing conferences, but were tural history of the Ottoman era and the formulation mainly concerned with the conservation problems. of the Turkish History Thesis in 1930’s which indi- However, Istanbul Muhibleri Cemiyeti’s publica- cates a radical break in historiography, constitute tions on the Bereketzade Fountain and the Yali of the early phase of the architectural history in Tur- Köprülü were important works of the era whose key. Considering the lack of an established tradition texts and drawings were prepared by architects and of architectural theory or art history, the pioneering western art historians. role, in this early phase, was accomplished not by architects or art historians, but by a general cultural The texts produced in this era are mainly articles elite motivated mainly by the nationalist concerns. published in the journals or periodicals of popular character. Books usually written in foreign lan- During this period, Islamism, Ottomanism and Turk- guages and pamphlets are also among the publica- ism appear to be the three main nationalist/proto- tion genres even though they are not abundant in nationalist ideologies. Among these, Islamism hardly number. Inventories and texts which treat architec- had any interest in architecture, nor architectural ture as a rhetorical tool, constitute the two main history. During the Tanzimat era in which Ottoman- group of works of the era. ism appeared and had a considerable effect among the intellectuals, architectural history and Ottoman- Among the authors, Celal Esad can be defined as the ism came together only in the agendas of those who most illustrious and the most “professional” one. A were already interested in the arts, archeology or part from his numerous publications, he also taught conservation matters. However Turkism who intro- architectural history at the Sanayi-i Nefise Mektebi. duced a new concept of identity had to construct its Ahmed Refik was a historian with a colorful style in cultural basement. Therefore architectural history which he uses architecture as the décor of the past took an important position in their agenda and be- events. Hamdullah Subhi was an amateur of came a practical tool to illustrate the nation’s glori- ous past. art/architectural history and the “national orator” who worked as an activist for raising awareness on This study aims to discuss the impact of Turkism the subject. He also taught art history at oriented nationalism on the architectural history Darülfünun. Mübarek Galib was the director of cul- through the examination of the activities of some tural affairs in the early republic and his publica- nationalist, antiquarian and scientific societies and tions are examples of inventorial works. the works of some authors of the era. The nature of nationalism is characterized by a dual Conferences, free courses, excursions constitute the action: Deconstructing every kind of attachment main activity areas of the nationalist societies. produced in the pre-modern societies and the build- Preparation of the photography and drawing collec- ing up of new loyalty mechanism. This dual attitude tions of the main buildings of the past were also part can also be observed in the texts dealing with archi- of their program. Important figures of the architec- tectural history of the era. Consequently while a tural historiography of the era such as Celal Esad, tendency aims to homogenize and standardize the Kemaleddin, Mehmed Ziya, Halil Edhem or Hamdu- subject of study, the other appears to underline the lah Subhi were among the members of these socie- differences in order to formulate new forms of be- ties and took part in their activities by giving lec- tures, preparing reports, or publishing in their longing. In this paper Celal Esad, Mübarek Galib, journals. Ahmed Refik and Hamdullah Subhi are studied as examples of these two attitudes. Even though they were not nationalist in their ex- plicit aims Tarih-i Osmani Encümeni and Bilgi Keywords: Architectural historiography, National- Derneği were also among the societies whose inter- ism, Turkey. 30 Geç Osmanlı / erken Cumhuriyet dönemi mimarlık tarihi yazımında milliyetçi etkiler Giriş num aranıyor olabileceğini; içte ise, yazarın, Türkiye’de mimarlık tarihinin ortaya çıkışının çoğu kez kapsamlı bir araştırmanın sonucu ol- 19. yüzyılın son çeyreğine tekabül ettiğini her- mayan düşüncelerini geniş kitlelere ulaştırmayı halde kabul etmek gerekir. Mimarlık tarihi ya- amaçladığını. zımı için genellikle milat olarak kabul edilen Usul-i Mimari-i Osmani (1873) öncesine tarih- Bu durum ise, ulus devlet inşa süreçlerinin, içte lenen birkaç mimarlık metni hem sayıca göz kültürel türdeşliği yaratmak, dışarıda ise söz ardı edilebilecek bir miktardadır, hem de - konusu kültüre bir yer açmak amacıyla kültürün Hadika-t-ül Cevami hariç tutulacak olursa- bileşenlerinden birini tarifleme ve kontrol etme geçmişin mimarlık ürünlerine yönelik değiller- çabasını akla getirir. Zira milliyetçilik, hemen dir. Söz konusu tarihte ilk metinlerin ortaya her türünde, kişisel değeri olan, kimlik ve aidi- çıkmasıyla birlikte beliren terminoloji sıkıntısı yet duygusu yaratan bir şey olan kültürü aynı ve bu sıkıntıyı giderme yönündeki çaba da1, zamanda siyasi değeri olan bir şeye dönüştürür. mimarlık ürününü teorik düzlemde tartışacak bir bilgi alanının henüz oluşmamış olduğu kanısını Aslında böylesi bir durum yerleşik bir disiplin doğrular niteliktedir. Dolayısıyla geçmişin mi- için belirleyici bir etken olmayabilir. Bu bağ- marlık ürünlerini konu alan çalışmalar profes- lamda ortaya konan metinlerin, disiplinin geli- yonel bir alanın gerektirdiği kavramsal, yöntem- şimini değerlendirmede göz ardı edilebilecek sel ve araçsal donanımdan yoksundur. Hedef ve ehemmiyette bir grubu oluşturdukları da düşü- sınırları belirsizdir. Bu durum onları farklı alan- nülebilir. Ancak söz konusu ilginin disiplinin ların etkilerine ve araçsallaştırılmalara elverişli çok erken ve olabildiğince donanımsız olduğu kılar. bir aşamasında ortaya çıkması; öte yandan bu alanın bir kısım aktörlerinin daha profesyonel Bu erken metinler ağırlıklı olarak mimar olma- bir oluşumun beklenebileceği eğitim kurumla- yan kişiler tarafından kaleme alınmıştır. Söz rında da rol oynaması, milliyetçi endişelerin konusu dönemde sanat