T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI
ORTADOĞU’DA PETROL: ULUSLARARASI REKABET, İMTİYAZLAR VE ANTLAŞMALAR (1890-1928)
DOKTORA TEZİ
ALİ OKUMUŞ
Tez Danışmanı Prof. Dr. İLHAMİ YURDAKUL
Bilecik, 2020 10330530
T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI
ORTADOĞU’DA PETROL: ULUSLARARASI REKABET, İMTİYAZLAR VE ANTLAŞMALAR (1890-1928)
DOKTORA TEZİ
ALİ OKUMUŞ
Tez Danışmanı Prof. Dr. İLHAMİ YURDAKUL
Bilecik, 2020 10330530
BEYAN
“Ortadoğu’da Petrol: Uluslararası Rekabet, İmtiyazlar ve Antlaşmalar (1890- 1928)” başlıklı doktora tezimin hazırlık ve yazımı sırasında bilimsel ahlâk kurallarına uyduğumu, başkalarının eserlerinden yararlandığım bölümlerde bilimsel kurallara uygun olarak atıfta bulunduğumu, kullandığım verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, tezin herhangi bir kısmını Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim.
Ali Okumuş
ÖNSÖZ
Yenilenebilir enerji kaynaklarının artık insanoğlunun hayatında iyice yer etmeye başladığı şu günlerde; en azından yaşadığımız yüzyılın geri kalanında da temel enerji kaynaklarının ilk sırasında bulunacak olan petrol, tarihin hiçbir döneminde görülmeyen bir hızda dünyamızı değiştirdi. Son asrın ikinci yarısında olduğu gibi bugün de dünya, ihtiyaç duyduğu petrolün yaklaşık üçte birini Ortadoğu’dan temin etmektedir. Bu nedenle Ortadoğu, petrolün sebep olduğu değişime kaynaklık eden coğrafyaların önde gelenlerin- dendir.
II. Abdülhamid döneminde, bugün Ortadoğu olarak adlandırılan coğrafyanın pet- rol bulunan bazı bölgelerinde birtakım çalışmalar yürütüldüğü bilinmektedir. Bu amaçla bölgeye uzmanlar gönderilmiş, raporlar ve haritalar hazırlatılmış ve padişah emri olan birtakım iradeler verilmiştir. Ancak bu çabalar, petrolün hakkıyla işletilmesi ve uluslara- rası ticarette kendisine yer bulması için yeterli olmamıştır.
Doktora çalışması olarak hazırlanan bu araştırma, Ortadoğu’daki modern petrol faaliyetlerini başlatan ulusal ve uluslararası girişimciler ile birey ve şirketlerin imtiyaz talepleri ve antlaşmalarını incelemeyi hedeflemektedir. Bu araştırma kapsamında 1890- 1928 yılları arasında petrol imtiyaz ve antlaşmaları incelenerek Osmanlı Devleti’nin son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında nasıl bir petrol politikası takip edildiğinin de ortaya çıkartılması amaçlanmıştır.
1890-1928 yılları arasında dünya köklü değişimlere uğramıştı: En önemlisi, uzun süren bir dünya savaşı yaşanmıştı. Bununla birlikte pek çok petrol şirketi hatta karteli kurulmuş, yaşanan savaşlardan sonra bu şirketler Ortadoğu bölgesinde imtiyaz paylaşı- mında yer almış, büyük ekonomik buhranlar yaşanmış, imparatorlukların yerine ulus dev- letler kurulmuş ve Ortadoğu haritası yeniden şekillenmişti. Bu denli köklü bir değişim sürecinde, bölgede bulunan zengin petrol kaynaklarının nasıl bir rol oynadığı kuşkusuz öteden beri sorulmakta ve çeşitli cevaplar ileri sürülmektedir. Bu araştırma konuyla ilgili yerli ve yabancı birincil kaynaklara dayanarak bu soruya yeni bir cevap aramaktadır. Öte yandan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e giden süreçte Ortadoğu bölgesinde bulunan petrol kaynakları üzerindeki siyasi, hukuki ve diplomatik rekabete Türk siyasetçi, aydın ve bü- rokratlarının yaklaşımları da ayrıca incelenmektedir.
i
Araştırma esnasında ihtiyaç duyulan tercüme ve transkripsiyonlar, aksi belirtilme- dikçe tarafımdan yapılmıştır. Osmanlıca metinlerden yapılan alıntılarda ise sadeleştirme yoluna gidilmemiş, basit transkripsiyon yöntemi kul