Fëmijës Me Mbështetje Të Fëmijës Është Pasiv

DORACAK PËR EDUKATORË ZBATIMI I STANDARDEVE PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM PRAKTIKAT MË TË MIRA PËR NXITJEN E MËSIMIT TË HERSHËM TE FËMIJËT E VEGJËL

Shkup, 2014 1 Botues: Ministria e Punës dhe Politikës Sociale

Autorë: Florina Shehu Simona Pallçevska Antinulla Niçova Valentina Zindl Brankica Mladenovik Biljana Ançevska Nadica Janeva

Përpunimin grafik: koma.mk

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека «Св. Климент Охридски», Скопје

373.2.016(035)

ZBATIMI i standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm - praktikat më të mira për nxitjen e mësimit të hershëm te fëmijët e vegjël : doracak për edukatorë / [autorë Florina Shehu ... и др.]. - Скопје : Министерство за труд и социјална политика, 2014. - 134 стр. : табели ; 29,7 см

Фусноти кон текстот. - Автори: Florina Shehu, Simona Pallçevska, Atinulla Niçova, Valentina Zindl, Brankica Mladenovik, Biljana Ançevska, Nadica Janeva. - Библиографија: стр. 131-133

ISBN 978-608-4595-81-6

а) Предучилишно образование - Примена на стандарди - Прирачници COBISS.MK-ID 97559306

Doracaku është hartuar dhe përgatitur me mbështetje eksperte dhe financiare nga Zyra e UNICEF-it

2 PARATHËNIE

uk ekziston asnjë përgjigje e vetme për atë se në çfarë mënyrë mund N të mësojnë më së miri fëmijët. Por, një gjë është e sigurt: në procesin e mësimit të hershëm edhe edukatorët edhe fëmijët e vegjël kanë rol aktiv.

Qëllimi themelor i këtij doracaku është që t’ju ndihmojë edukatorëve dhe çerdheve, si dhe profesionistëve të tjerë, që marrin pjesë në procesin e mësimit dhe përkujdesjes së fëmijëve të moshës parashkollore, që të krijojnë ambient që do ta nxisë kureshtjen dhe do ta pasurojë përvojën e fëmijëve të vegjël në procesin e mësimit të hershëm. Ky dokument bazohet në njohuritë më të reja shkencore se si zhvillohet procesi i mësimit dhe zhvillimit të hershëm të fëmijëve përmes aktiviteteve të përditshme spontane ose të orientuara që fëmijët i realizojnë në çerdhe.1 2 3

Qëllimi i këtij dokumenti është që të gjithë edukatorëve t’u japë udhëzime se si t’i krijojnë aktivitetet e tyre individuale dhe grupore për mësim, që njëherazi janë në pajtim me interesat e fëmijëve dhe përmbajtjet e parashikuara programore.

Principet themelore që prezantohen në këtë doracak janë në pajtim me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm të fëmijëve të moshës 0-6 vjeç, por ky dokument veçmas ka të bëjë me grupmoshën 3-6 vjeç, duke e pasur parasysh se ajo më së shumti është e përfaqësuar në institucionet publike parashkollore, si dhe në qendrat joformale për zhvillim të hershëm të fëmijëve në disa bashkësi lokale.

1 Gelman, R&K.Brenneman, 2004, Science learning pathways for young children, Early Childhood Research Quarterly 19(1):150-58 2 National Research Council, 2000.Eager to learn: Educating our preschools, Washington DC: National Academy Press 3 Nathan A, Fox (2009) The importance of early childhood for brain and behavior development: Implication for early childhood policy and practice (conference paper, ISSA Conference, Bucharest, 2009) 3 Gjatë ditës edukatorët një kohë të gjatë qëndrojnë në çerdhe bashkë me fëmijët dhe krijimi i aktiviteteve të orientuara mirë mund ta nxisë dëshirën për mësim te fëmijët e vegjël. Kjo veçmas është e dobishme për ata fëmijë që kanë mundësi të kufizuara për mësim të hershëm në shtëpitë e tyre dhe në kuadër të familjeve të tyre.

Në doracak janë prezantuar shembuj të aktiviteteve për mësimdhënie, që janë përshtatur ndaj nevojave zhvillimore të fëmijëve, me qëllim që standardet për mësim dhe zhvillim të hershëm të jenë më të suksesshme. Këto aktivitete bazohen në konceptin shkencor se si mësojnë fëmijët e vegjël dhe si zhvillohen përmes aktiviteteve të përditshme rutinore dhe përmes interaksionit me mjedisin.

Ky doracak njëherazi mund të shërbejë edhe si instrument që do ta lehtësojë dialogun e edukatorëve me prindërit, për atë se si zhvillohen proceset e mësimit të hershëm dhe si mund të bëhen prindërit pjesëmarrës aktivë në nxitjen e zhvillimit të përgjithshëm të fëmijëve të tyre dhe jashtë çerdheve, në familje.

Orientimet për mësimin e fëmijëve të vegjël, që i ofron ky doracak, janë fleksibile dhe mund të shërbejnë për implementim të cilitdo program për arsim dhe edukim parashkollor. Ky doracak pritet t’u ndihmojë edukatorëve që ta shfrytëzojnë potencialin e secilit fëmijë, përmes zbatimit të praktikave dhe qasjeve të ndryshme të mësimit të hershëm, të përshtatura ndaj nevojave individuale të grupeve të ndryshme të fëmijëve.

4 RECENSIONI

tandardet për mësim të hershëm dhe zhvillim paraqesin bazë për S konceptimin e veprimtarisë së përgjithshme edukativo-arsimore parashkollore. Për këtë arsye, shumë është me rëndësi, që standardet të pranohen pozitivisht dhe të implementohen me cilësi në kuadër të zhvillimit dhe ndjekjes së fëmijëve në periudhën e zhvillimit të hershëm të tyre. Pra doracaku Zbatimi i standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm – si t’i përzgjedhni praktikat më të mira për mësim të hershëm të fëmijëve të vegjël paraqet orvatje të suksesshme për të kontribuar në interpretimin dhe realizimin e tyre. Me qëllim që të sigurohen kushte për krijim të praktikave bashkëkohore dhe cilësore, të bazuara në Standardet për mësim të hershëm dhe zhvillim të fëmijëve të moshës 0-6 vjeçare, ky doracak i interpreton ligjshmëritë për zhvillim dhe edukim, ofron orientim drejt aktiviteteve individuale dhe grupore si dhe teknikave për realizim kompetent të tyre.

Përmes interpretimit në segmente të fushave zhvillimore të fëmijëve të vegjël, doracaku siguron bazë për konstatim më të qartë në shtrirjen konceptuese dhe në nevojat e procesit edukativo-arsimor. Në fakt, potenciali fleksibil informativ i doracakut është i kahëzuar drejt njohjes më të thellë të elementeve (në këtë rast fushat e zhvillimit të fëmijëve), me qëllim që në tërësi të sigurohet lidhje më cilësore e tyre. Është evidente intenca që të sigurohen potenciale kreative të edukatorëve për kombinime më cilësore të ndikimeve të integruara edukativo- arsimore ndaj zhvillimit të fëmijëve në përgjithësi. Në bazë të kësaj mund të vërehet edhe orientim holistik i autorëve në qasjen drejt zhvillimit të fëmijëve të vegjël.

Stili i autorëve, me të cilin ata i interpretojnë ligjshmëritë edukative dhe zhvillimore është i qartë dhe preciz, andaj edukatorëve me përvoja të ndryshme praktike, iu u mundëson qasje të lehtë në idetë përkatëse të tyre. Nga ana tjetër interpretimi i nevojave bashkëkohore edukative dhe i praktikave adekuate në 5 këtë doracak janë të bazuara në koncepte shkencore për mundësi dhe potenciale intelektuale dhe kognitive të fëmijëve dhe në mundësi të përgjithshme zhvillimore, madje është bazuar edhe në diskursin shkencor për qasje të fëmijëve të vegjël ndaj procesit të mësimit dhe njohjes.

Doracaku është i pasur edhe me shembuj për aktivitete, të cilat janë fleksibile dhe të përshtatshme për nevojat edukativo-arsimore dhe karakteristikat individuale të fëmijëve, që e bën atë të zbatueshëm dhe të përshtatshëm për përdorim të të gjitha praktikave bashkëkohore dhe të ndryshme. Në këtë mënyrë edukatorit i mundësohet në mënyrë të pavarur dhe kreative të krijojë sistem të zgjedhjes dhe integrimit të aktiviteteve edukativo-arsimore për veprim shkencor holistik ndaj zhvillimit të fëmijëve të vegjël. Në gjithë përmbajtjen e doracakut është evidente qasja interaktive në mësimdhënien e fëmijëve, që është mjaft e rëndësishme në periudhën e zhvillimit të hershëm të fëmijëve.

Ky doracak posedon edhe një aspekt tjetër të rëndësishëm në kontributin drejt krijimit të praktikave më cilësore edukativo-arsimore. Në fakt doracaku mund të shërbejë si mjet për komunikim më të suksesshëm edukativ mes prindërve dhe për orientim më të suksesshëm të partneritetit të tyre në procesin e veprimit edukativo-arsimor ndaj fëmijëve.

Shqyrtimi i literaturës së shfrytëzuar tregon se doracaku qenësisht është i bazuar në zbulime më të reja shkencore për zhvillim të hershëm fëmijëror, të cilat në nivel botëror i kanë përcaktuar shkencëtarë eminentë të fushës përkatëse shkencore – zhvillimi i hershëm fëmijëror. Një gjë e tillë edhe më shumë e vërteton kompetencën e doracakut, për realizim të qëllimit, për të cilin është përkushtuar, gjegjësisht siç udhëzon edhe titulli, të sigurojë praktika më të mira për nxitje të mësimit të hershëm të fëmijëve të vegjël.

Në pajtim me domethënien e problemit, të cilit i përkushtohet ky punim, si dhe në pajtim me karakteristikat pozitive, të cilat i japin vlerë doracakut cilësor, vlerësoj se ky punim duhet të arrijë në duart e punonjësve praktik. Me kënaqësi propozoj, që punimi Zbatimi i standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm – si t’i përzgjedhni praktikat më të mira për mësim të hershëm të fëmijëve të vegjël të publikohet si doracak për sigurim të praktikave më cilësore, të cilat në rend të parë e kanë edukimin, arsimin dhe zhvillimin e fëmijëve deri në moshën 6 vjeçare.

Prof. dr. Tatjana Koteva-Mojsovska

6 Përmbajtja

I. HYRJE VIII. ZHVILLIMI 9 69 KOGNITIV

II. AMBIENTI OPTIMAL IX. QASJA 11 PËR MËSIM TË 91 NDAJ MËSIMIT HERSHËM Si mësojnë fëmijët X. SI TË VAZHDOJË e vegjël? 99 MËSIMI I HERSHËM EDHE NË SHTËPI (BASHKËPU III. KARAKTERISTIKAT E NIMI ME PRINDËRIT) 13 EDUKATORIT TË SUKSESSHËM XI. VLERËSIMI I TË 103 ARRITURAVE TË FËMIJËVE NË RAPORT IV. PRINCIPET THEMELORE ME STANDARDET E TË PRAKTIKAVE TË MIRA 17 MËSIMIT DHE ZHVILLIMIT NË PROCESIN E MËSIMIT TË HERSHËM TË HERSHËM DHE SI TË ZGJIDHEN PRAKTIKAT MË TË MIRA? xii. STANDARDE 107 NË AKSION V. SHËNDETI DHE 23 ZHVILLIMI MOTORIK SHTOJCA 1 – 119 AKTIVITETE PËR MËSIM TË HERSHËM VI. ZHVILLIMI SOCIO-EMOCIONAL 37 SHTOJCA 2 – 130 PËRKUJTUES PËR EDUKATORËT VII. ЈGJUHA, 57 KOMUNIKIMI DHE ZHVILLIMI I LITERATURA E SHKRIM-LEXIMIT 131 SHFRYTËZUAR 7 8 I. HYRJE

Një numër i madh i hulumtimeve që kanë të bëjnë me zhvillimin e hershëm të fëmijëve konfirmojnë se përvoja me të cilën ballafaqohen fëmijët gjatë fëmijërisë së hershme paraqet moment kritik për suksesin afatgjatë në përgjithësi në jetë. Përgjegjësia për sigurimin e ambientit të përgjithshëm, që është në favor të përvojave pozitive gjatë fëmijërisë së hershme, vare nga më shumë aktorë: duke filluar nga prindërit/tutorët, edukatorët dhe arsimtarët, bashkësia më e gjerë dhe politikanët. Të gjithë ata kanë rol të njëjtë në nxitjen e rritjes dhe zhvillimit te fëmijët e vegjël, si dhe në krijimin e mundësive për ndërtimin e shkathtësive që i përgatisin nxënësit që të adaptohen më lehtë për sfidat e botës që i rrethon. (well-functioning children)

Aspektet bashkëkohore pedagogjike të mësimit dhe përkujdesjes së hershme për fëmijët e vegjël bazohen në ndërlidhjen e ndërsjellë të domeneve të ndryshme zhvillimore te fëmijët (zhvillimi fizik dhe socio-emocional, zhvillimi i gjuhës dhe i kapaciteteve kognitive) në një tërësi holistike, duke e njohur fëmijën në tërësi dhe interaksionin e tij me mjedisin social.

Që këtu buron edhe nevoja për krijimin e ambientin për mësim të hershëm nga të gjithë ata që kujdesen për fëmijët e vegjël, një nevojë që është në pajtim edhe me interesat e fëmijëve për mësim dhe e cila mbindërtohet mbi atë që fëmijët tashmë e dinë.

Ambienti stimulues për mësim të hershëm e avancon zhvillimin e hershëm të fëmijëve, i nxit shkathtësitë për mendim kritik dhe kreativ te fëmijët, ashtu fëmijët bëhen të vetëdijshëm për multiklturalizmin dhe ekzistimin e dallimeve, ndërsa e fuqizon edhe procesin e gjithmbarshëm të mësimit të hershëm të fëmijëve. Zhvillimi i hershëm i fëmijëve në cilindo domen zhvillimor (fizik, socio-emocional, kognitiv ose gjuhësor) është i mbështetur, nxitur dhe fuqizuar para së gjithash përmes aktiviteteve që promovojnë lojëra të orientuara në kuadër të mjedisit në të cilin qëndron fëmija. Por, mjedisi në të cilin qëndron 9 fëmija patjetër duhet të ketë shumë lojëra (aktivitete) për mësim, qofshin të strukturuara ose të pastrukturuara. Lojërat e pastrukturuara zënë një pjesë të madhe të ditës, ndërsa aktivitetet e strukturuara inkuadrohen në aktivitetet e përditshme rutinore (gjatë pranimit në çerdhe, gjatë dietave, gjatë kohës së përgatitjes për pushim a fjetje), si dhe aktiviteteve për mësim që realizohen në kuadër të përmbajtjeve të planifikuara programore. Edhe për aktivitetet e strukturuara edhe për ato të pastrukturuara ambienti për mësim duhet të jetë i këndshëm, i sigurt, i pastër, i ngrohtë dhe stimulues. Gjatë krijimit të ambientit që e nxit zhvillimin dhe mësimin e hershëm te fëmijët e vegjël duhet të kihen parasysh 3 principe themelore:

`` Zhvillimi i fëmijëve rrjedh sipas të arriturave zhvillimore të parashikuara më parë, që gradualisht bëhen më komplekse, më të organizuara dhe janë shprehje e zhvillimit individual te secili fëmijë.

`` Loja është fuqi lëvizëse për nxitjen e zhvillimit të secilit fëmijë, duke i inkuadruar edhe fëmijët që kanë vështirësi në zhvillim.

`` Ambienti efektiv për mësim arrihet kur kombinohen aktivitetet për mësim, të iniciuara nga fëmijët dhe të udhëhequra nga të rriturit ose e kundërta. Në atë proces as të rriturit e as fëmijët nuk kanë rol vetëm pasiv ose vetëm aktiv.

10 II. AMBIENTI OPTIMAL PËR MËSIM TË HERSHËM

SI MËSOJNË FËMIJËT E VEGJËL?

Programet efektive për nxitjen e mësimit të hershëm te fëmijët e vegjël shpesh kombinohen dhe përmbajnë aktiviteteve që në të njëjtën kohë janë të orientuara edhe nga të rriturit (edukatorët, prindërit) edhe nga vetë fëmijët.

Ndonjëherë fëmijët mësojnë më mirë kur aktivitetet nxiten nga vetë përvoja e tyre dhe përvetësojnë dituri dhe shkathtësi të reja përmes gjurmimit të mjedisit që e krijojnë vetë. Në rrethana të tjera, fëmijët mësojnë në mënyrë më efikase kur procesi i mësimit të hershëm është i nxitur nga të rriturit (krijimi i situatave në të cilat të rriturit ofrojnë informacione, modele të shkathtësive etj.). Sidoqoftë, ndërmjet këtyre dy modeleve të mësimit nuk ekziston një kufi rigid. Edukatori i suksesshëm di të zgjedhë se çka është më adekuate për nxitjen e mësimit të hershëm te secili fëmijë.

11 MËSIMI OPTIMAL = Aktivitetet që janë të nxitura nga fëmijët + Aktivitetet që janë të nxitura nga të rriturit Aktivitetet e nxitura Kur aktiviteti është i nxitur nga nga fëmijët Kur aktiviteti është i kontrolluar fëmija, ndërsa roli i edukatorit Realizohet sipas interesit vetëm nga edukatori, ndërsa roli i është pasiv... të fëmijës me mbështetje të fëmijës është pasiv... orientuar nga edukatori

Shembull: dy fëmijë përpiqen ta ndajnë mes vete në pjesë të barabarta një kuti me kube

Fëmijët së pari përpiqen të bëjnë 2 tuba të njëjta me kube, por nuk janë të kënaqur nga ndarja Edukatori nuk përzihet, edhe Edukatori i ndan kubet në dy tube pse fëmijët frustrohen dhe Edukatori u sugjeron që t’i dhe u tregon fëmijëve se nga sa fillojnë të hidhërohen për atë se numërojnë kube të marrin kush ka më shumë kube Ata e bëjnë atë dhe numërojnë, derisa t’i bëjnë dy tuba me numër të njëjtë kubesh

Aktivitet i nxitur nga i Kur aktiviteti është i nxitur nga rrituri Kur aktiviteti është i kontrolluar fëmija, ndërsa roli i edukatorit Realizohet sipas qëllimeve që vetëm nga edukatori, roli i fëmijës është pasiv... i parashtron edukatori dhe është pasiv..... inkuadrimit aktiv të fëmijës

Shembull: Edukatori i mëson fëmijët për hijet dhe për atë se nga burojnë ato

Edukatori e planifikon njësinë mësimore dhe i prin grupit në Edukatori u lejon fëmijëve që synimin që t’i hulumtojnë hijet vëmendjen e tyre ta orientojnë që bëhen me llambë dhe me Edukatori i kontrollon të gjitha nga hijet në diskutimin se gishta. aspektet e njësisë mësimore dhe i çka do të donin të merrnin si prezanton para gjithë grupit. dhuratë nga Babadimri për Edukatori e përdor iniciativën Vitin e Ri. e fëmijëve kur ata përpiqen ta krijojnë hijen e ndonjë kafshe.

12 III. KARAKTERISTIKAT E EDUKATORIT TË SUKSESSHËM

dukatori ka rol të rëndësishëm në përgatitjen e ambientit që siguron mundësi të Еndryshme për mësim të hershëm te fëmijët. Ai merr pjesë në të gjitha aktivitetet ditore me fëmijë, duke i vëzhguar vazhdimisht, mëson nga ata, krijon mundësi për zgjedhje të aktiviteteve për mësim, siguron inkuadrim të barabartë në aktivitete të të gjithë fëmijëve dhe siguron ambient të sigurt për lojë.

Edukatori i suksesshëm vazhdimisht hulumton se cilat janë praktikat më të mira në mësimdhënien e fëmijëve të vegjël, duke e kombinuar diturinë e tij profesionale me përvojën që e ka arritur në punën e tij me fëmijë të vegjël. Edukatori i suksesshëm: ;; Di një numër të madh të strategjive të mësimdhënies ;; Mund t’i përshtatë ato ndaj nevojave individuale për mësim te fëmijët ;; Mund t’i përshtatë ndaj përmbajtjeve të planifikuara dhe qëllimeve që dëshiron t’i arrijë te fëmijët ;; E vëren kur fëmijët kanë ide të reja, kur zbulojnë koncepte të reja dhe gradualisht i inkuadron fëmijët në ato ;; I inkurajon fëmijët për të marrë pjesë aktive në aktivitetet për mësim, por edhe që që t’i respektojnë rregullat ;; I dëgjon me kujdes fëmijët se çka flasin, i këshillon të përdorin fjalë të reja që ashtu ta pasurojnë fjalorin ;; E di se kur mund t’i mësojë fëmijët në mënyrë të drejtpërdrejtë, kur t’u sigurojë kohë plotësuese për hulumtim, zbulim dhe kur ta nxisë kreativitetin e tyre ;; E di se si t’i planifikojë aktivitetet për mësim, që do ta nxisin zhvillimin dhe interesin e fëmijëve për mësim të hershëm ;; E di si t’u ndihmojë fëmijëve që të mësojnë bashkërisht dhe si t’i zgjidhin situatat konfliktuoze ndërmjet vete ;; I inkurajon fëmijët që të respektohen mes vete ;; Krijon mundësi për komunikim të suksesshëm me fëmijët dhe ndërmjet fëmijëve, si edhe me prindërit ;; E di si të vendosë rend në klasë, por që njëherazi kjo të paraqesë kënaqësi dhe ambient të këndshëm për mësimin e fëmijëve 13 Por, për fat të keq, edukator i suksesshëm nuk bëhesh rastësisht. Ai është një proces që planifikohet qysh më parë, mendohet mirë dhe ka qëllime të caktuara. Edukatori i suksesshëm e përdor diturinë dhe përvojën e tij për t’i njohur mundësitë e mësimit të suksesshëm te fëmijët e vegjël, duke pasur para vetes vizion të qartë se çfarë rezultatesh dëshiron të arrijë te fëmijët. Edukatori i suksesshëm, pa marrë para sysh se a dëshiron të arrijë “rezultate akademike” te fëmijët (përvetësimi i diturive konkrete) ose “kompetenca socio-ekonomike”, patjetër duhet të integrojë dhe promovojë aktivitete qëllimore për mësim, kjo përmes të gjitha domeneve zhvillimore.

Edukatori i suksesshëm vepron me qëllim të qartë dhe ka plan se si ta arrijë atë. Ai e definon qartë se cilat janë qëllimet e aktiviteteve për mësim, përdor strategji me të cilat u ndihmon nxënësve që t’i arrijnë ato qëllime, në vazhdimësi bën vlerësimin e të arriturave te fëmijët dhe strategjitë e mësimit i përshtat varësisht nga rezultati i atyre vlerësimeve.

Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm, në fakt, i ndihmojnë edukatorit në përkufizimin e qëllimeve të mësimit, ndërsa treguesit i ndihmojnë që të bëjë vlerësimin e të arriturave te fëmijët varësisht nga strategjitë e ofruara për mësim.

Kush është edukator i suksesshëm? 1. Ai që ka pritje të larta për potencialet 3. Ai që ka mundësi të krijojë ambient zhvillimore te të gjithë fëmijët, duke i stimulues për mësimin e fëmijëve të përfshirë edhe grupet e lëndueshme vegjël në klasë të fëmijëve a. Edhe fëmijët edhe edukatorët a. Edukatorët që kanë pritje të larta e vlerësojnë klasën si vend për nga fëmijët, këtë e përcjellin mësim te fëmijët dhe te prindërit që e b. Kur edukatori është i përgatitur shohin veten si pjesëmarrës aktivë të japë mësim, fëmijët janë të dhe të aftë në procesin e mësimit përgatitur të mësojnë të hershëm Ai i cili arrin t’i inkuadrojë të gjithë Ai që ka aftësi të planifikojë dhe 4. 2. fëmijët në aktivitetet për mësim udhëheqë me procesin e mësimit te fëmijët e vegjël a. Edukatori e kupton se si mësojnë fëmijët dhe e përdor përvojën e tij a. Edukatori ka plan konkret se që ta dallojë momentin kur fëmija si ta prezantojë përmbajtjen e shfaq interes të madh për mësim aktivitetit për mësim dhe e ndjek rrjedhën e mësimit te fëmijët 14 5. Ai që parashtron pyetje që e nxisin c. Përdorimi i informacionit procesin e të menduarit te fëmijët e kthyes fokusohet në procesin e të vegjël mësuarit, e jo në vlerësimin e asaj se si është mësuar (p.sh. “Ideja jote a. Edukatori parashtron pyetje që ta që ta vendosësh gotën në tabaka vërejë se si mendon fëmija dhe në e zgjidhi problemin e derdhjes së atë mënyrë e stimulon procesin e vazhdueshme të ujit nga gota në tij të të menduarit dysheme”) 6. Ai që di si të sigurojë evaluim kthyes në procesin e të mësuarit te fëmijët e vegjël

a. Prezantimi i informacioneve, komenteve pozitive për atë që e bën (mëson) fëmija dhe parashtrimi i pyetjeve të tipit “çka, nëse”

b. Lavdërimin ose kritikën (e tipit “mirë” ose “gabim”) fëmijët e përjetojnë si arsyetim ose pakënaqësi ndaj veprimit të tyre

15 16 IV. PRINCIPET THEMELORE TË PRAKTIKAVE TË MIRA NË PROCESIN E MËSIMIT TË HERSHËM DHE SI TË ZGJIDHEN PRAKTIKAT MË TË MIRA?

Nuk mund të gjendet një përkufizim se cilat janë praktikat dhe aktivitetet më mira për mësim të hershëm, por ato gjithnjë duhet të jenë në pajtueshmëri me moshën dhe shkallën e zhvillimit të fëmijës, si dhe me kontekstin social dhe kulturologjik në të cilin rritet dhe zhvillohet ai. Kjo nuk do të thotë se aktivitetet e ofruara për mësim të hershëm do të jenë më të mirat nëse ato ia lehtësojnë punën fëmijës. Me zgjedhjen e praktikave më të mira edhe qëllimet dhe përvojat përmes të cilave kalojnë fëmijët gjatë mësimit të hershëm janë në pajtueshmëri me stilin e tyre të të mësuarit dhe janë mjaft nxitëse që ta avancojnë progresin dhe interesin e tyre për mësim.

Përdorimi i praktikave të mira për mësim të hershëm nga edukatorët e rrit efikasitetin e mësimit të hershëm te fëmijët e vegjël. Praktikat e mira kërkojnë nga edukatori i suksesshëm që gjithnjë të mendojë për atë që vepron dhe për atë se si ta nxisë zhvillimin e fëmijës. Edukatori i suksesshëm i zbaton praktikat e mira në kuadër të planifikimit të përmbajtjeve për mësimdhënie, ndërsa kjo është në kuadër të komunikimit të ndërsjellë me fëmijët dhe me synim që të krijojë marrëdhënie partnere me prindërit. 17 kohë pas kohe duhet të ndryshojnë dhe të 1. Planifikimi pasurohen me përmbajtje të reja dhe aktuale, përmbajtjeve në të cilat punojnë fëmijët. për mësimdhënie Hapësira e oborrit duhet të ketë pajisje të ndryshme, si: luhatëse dhe gjëra të tjera për Ky princip është shpjeguar hollësisht në titujt t’u ngjitur, për të kërcyer, rrëshqitur, vozitur, e mëposhtëm, ku janë prezantuar domenet e por edhe kënde në të cilat mund të hulumtohet veçanta zhvillimore. natyra (bimët dhe kafshët e ndryshme), si dhe hapësira për realizimin e aktiviteteve të ndryshme të kopshtarisë. 2. Rregullimi i mjedisit fizik në të cilin mësojnë fëmijët 3. Përgatitja e planit dhe programit ditor Fëmijët kanë nevojë për lëvizje të lirë në hapësirën në të cilën qëndrojnë. Andaj edhe të aktiviteteve klasa edhe hapësira e jashtme (oborri) duhet të Qëllimi themelor i edukatorit është që të ofrojë jenë mjaft të mëdha që t’i përmbushin nevojat paletë të gjerë të aktiviteteve për mësim që janë e tyre për lëvizje të lirë. Edukatorëve po ashtu në kuadër të procedurave rutinore gjatë kohës u duhet hapësirë. Ata duhet t’u bashkohen së qëndrimit në çerdhe. fëmijëve në lëvizjet dhe lojërat e tyre dhe bashkë me fëmijët t’i shfrytëzojnë të gjitha mundësitë e Rutina siguron stabilitet emocional dhe siguri. reja për mësim, të cilat paraqiten gradualisht. Por, edhe fleksibiliteti gjatë procedurave Pajisja edhe në hapësirën e brendshme edhe rutinore u mundëson edukatorëve që ta në të jashtmen duhet t’i adresojë të gjitha zgjerojnë interesin e fëmijëve për mësim. domenet zhvillimore të fëmijëve. Klasat, në Oraret rutinore dhe konsistente të aktiviteteve përgjithësi, duhet të jenë të pajisura me libra për mësim janë me komponentë dhe përmbajtje (dhe materiale të tjera për mësim dhe shkrim mësimore qysh më parë të planifikuara, por të hershëm), kube të ndryshme dhe materiale në kuadër të secilës përmbajtje mund të ketë për konstruksione, lodra të ndryshme, por edhe modalitete të ndryshme, varësisht nga edhe të a.q. “materiale të hapura”, me të cilat interesat e fëmijëve dhe qëllimet që dëshiron t’i fëmijët mund të manipulojnë, të hulumtojnë, arrijë edukatori. Por, njëherazi duhet të dihet se t’i transformojnë dhe t’i kombinojnë ato. Këto ofrimi i shumë modaliteteve programore mund materiale (ose lodra) nuk duhet të jenë atraktive të jetë ngarkesë për fëmijët. vetëm për nga pamja e tyre, por duhet edhe të jenë të punuara nga materiale, ngjyra, aroma Fëmijët kanë nevojë edhe të punojnë vetë, në e shije të ndryshme ose të prodhojnë tinguj të çifte, në grupe më të vogla ose më të mëdha. ndryshëm. Grupet ndonjëherë formohen spontanisht, por ndonjëherë duhet të iniciohen nga edukatori. Sipërfaqet e murit dhe raftet e klasave duhet të jenë të stolisura me lëndë të ndryshme që Koha për secilin aktivitet për mësim nuk duhet janë punuara nga nxënësit dhe që janë në të jetë shumë e shkurtër, që fëmijët të mos pajtueshmëri me interesat e fëmijëve, e jo me frustrohen se nuk e kanë kryer detyrën, por jo edhe shumë e gjatë që ata të mos mërziten. 18 ato të të rriturve. Të gjitha stolisjet e mureve Në komunikimin e ndërsjellë me fëmijët 4. Mënyra e komuni- është e rëndësishme edhe mënyra në të cilën edukatorët i miratojnë aktivitetet dhe mënyra si kimit të ndërsjellë me e bëjnë finalizimin e detyrave që i bëjnë fëmijët. fëmijët (interaksioni) Edukatorët duhet të dëshmojnë se e çmojnë atë që e ka bërë fëmija përmes inkurajimit, Se si mësojnë fëmijët dhe si e përjetojnë ata e jo vetëm me lavdërim. Lavdërimi mund të mësimin e hershëm, kjo varet nga komunikimi i ketë edhe efekt negativ, ngase rëndom është i ndërsjellë që e realizojnë fëmijët me moshatarët orientuar drejt krahasimit dhe garës, ndërsa e tyre, me edukatorët ose me prindërit. Në kjo te fëmijët krijon ndjenjë të pakënaqësisë fëmijërinë e hershme mësimin paraqet një dhe e kufizon aftësinë e tyre që ta vlerësojnë proces social. aktivitetin e tyre. Përkundër kësaj, inkurajimi Në interaksionin me fëmijët të rriturit duhet e nxit iniciativën dhe vetëbesimin te fëmijët, e t’i njohin mirë ata dhe të reagojnë në mënyrë zhvillon aftësinë e tyre që në mënyrë objektive adekuate ndaj nevojave të fëmijëve. Fëmijët ta vlerësojnë detyrën e tyre përfundimtare dhe i ndryshojnë nevojat e tyre gjatë fëmijërisë nuk nënkupton vetëm përmbushje të kërkesave së hershme, por pa marrë parasysh tipin e të edukatorëve në aktivitetin e dhënë për nevojave, ata gjithnjë i kthehen personalitetit mësim. në të cilin kane besim. Si ta inkurajoni fëmijën gjatë aktivitetit që e Fëmijët kanë besim dhe ndjehen të sigurt kur realizon? edukatori ka interaksion pozitiv që mund të `` Bëni ndonjë koment pozitiv për atë që e ka jetë verbal (dëgjimi, biseda që shpreh interes bërë fëmija ndaj asaj që e flet fëmija, përdorimi i zërit të ulët në situata konfliktuoze dhe problematike) `` Parashtroni fëmijës pyetje se cilat janë ose joverbal (buzëqeshja, përqafimi, shikimi në planet dhe idetë e tij (jo pyetje në të cilat sy ose përkulja në gjatësinë e fëmijës) paraprakisht e dini si do të përgjigjet, por pyetje nga të cilat do të merrni informaci- Interaksioni me fëmijë duhet ta nxisë one të tjera) iniciativën e fëmijës, por njëherazi duhet të ofrojë informacione dhe modele të reja të `` Përsëritni idetë e fëmijës dhe përpiquni ta shkathtësive. Por, ndonjëherë, edukatorët nuk imitoni aktivitetin e tij janë të sigurt se si t’u japin informacione të `` Shkruajeni idenë e fëmijës reja fëmijëve, por mos t’i shkelin principet e `` Ndërlidheni idenë me diçka që e keni praktikave të mira gjatë mësimit të hershëm. dëgjuar ose që e keni bërë më parë dhe Përmbajtja e këtij doracaku mund t’u ndihmojë shtoni ndonjë informacion të ri edukatorëve që t’i përdorin praktikat e mira në mësimin e hershëm edhe atëherë kur përdorin `` Udhëzoni fëmijët të komunikojnë mes vete instruksione të drejtpërdrejta në komunikim për të marrë informacion ose ndihmë me fëmijët (u tregojnë ose i mësojnë fëmijët si `` Prezantojeni ose këmbejeni me të tjerët të veprojnë). Madje, edhe në raste të tilla mund idenë ose punën para fëmijëve të tjerë, me të zhvillohen aktivitete për mësim që janë personelin tjetër ose me prindërit adekuate me nivelin e zhvillimit të fëmijës ose të stilit të mësimit te fëmijët. `` Inkurajojeni komunikimin e ndërsjellë me fëmijët e tjerë të grupit 19 Në komunikim me fëmijët ata duhet të inkurajohen që t’i identifikojnë problemet, por 6. Ndërtimi i edhe të ofrojnë zgjidhje për ato. Në kushte kur edukatori është i detyruar të intervenojë për partneritetit me zgjidhje të caktuara, ai gjithnjë duhet ta ketë prindër/tutorë si të parasysh që fëmijëve t’ju japë mundësi për vazhdohet mësimi zgjedhje. edhe në shtëpi

Edukatorët mund të bëjnë shumë që t’i inkurajojnë prindërit për të marrë pjesë në 5. Vlerësimi procesin e mësimit të hershëm te fëmijët e i të arriturave tyre. Përveç formave klasike të inkuadrimit zhvillimore te fëmijët të prindërve (pjesëmarrja në këshilla të prindërve, pjesëmarrja ne këshillat drejtuese Vlerësimi i vazhdueshëm i të arriturave të çerdhes) edukatorët mund ta thellojnë këtë zhvillimore te fëmijët u mundëson edukatorëve praktikë, kryesisht në dy drejtime: që t’i njohin kapacitetet individuale të fëmijëve, që kështu të parashtrojnë qëllime përkatëse për `` Këmbimi i informacioneve në lidhje me nxitjen e zhvillimit dhe të planifikojnë, zbatojnë atë se si programi i çerdhes e avancon dhe evaluojnë programe të punës. Praktikat e zhvillimin e fëmijëve, duke përdorë forma mira në procesin e mësimit të hershëm kërkojnë të ndryshme të komunikimit me prindër nga edukatori të demonstrojë kompetenca të (mbledhje, huazim të librave dhe shpërn- ndryshme, që kanë të bëjnë me vlerësimin e të darje të broshurave) arriturave zhvillimore te fëmijët, siç janë: `` Informimi i prindërve si t’i vazhdojnë aktivitetet për mësim të hershëm nga çerdhja `` Dokumentimi objektiv i progresit të fëmi- në atmosferë familjare jëve përmes përdorimit të instrumenteve që janë valide (SMZHH)

`` Përdorimi i rezultateve të vlerësimit për përgatitjen e planeve të aktiviteteve, qoftë individuale ose grupore

`` Përdorimi i rezultateve të vlerësimit për identifikimin e fushave ku duhet të orien- tohet edukimi plotësues për përparimin e zhvillimit profesional.

20 21 22

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja V. SHËNDETI DHE ZHVILLIMI MOTORIK

Mësimi që të lëvizësh është njësoj si mësimi si të lexosh, të shkruash ose t’i kuptosh principet e matem- atikës dhe shkencës (Sanders, 2002, 25)

deja se fëmijët duhet të mësohen që “të mësojnë” shkathtësi si ta përdorin Itrupin e tyre dhe pjesët e trupit derisa lëvizin në hapësirë ndoshta tingëllon si jo e zakonshme, por sado që duket e tillë, një numër i madh i hulumtimeve konfirmojnë se fëmijët nuk i mësojnë shkathtësitë themelore fizike vetëm me lojë spontane4. Nëse lihet vetëm në lojë, ata nuk i shfrytëzojnë të gjitha mundësitë për lëvizje. Nëse lëshoni muzike, një fëmijë i moshës 3 vjeç do të lëvizë në vend, ndërsa një fëmijë tjetër 4-5 vjeçar do të rrotullohet përreth boshtit të tij.5 Por, çka do që të bëjnë, lëvizjet e tyre do t’i kufizojnë në përsëritjen e disa skemave të njëjta.

Që të jemi të sigurt se fëmijët do t’i përfitojnë të gjitha shkathtësitë motorike, duhet të bëhet fuqizimi i përvojës së fëmijëve në aktivitetet e tyre të përditshme motorike përmes zhvillimit të aktiviteteve të orientuara për lëvizje. Mësimi i shkathtësive të reja është mënyrë gjithnjë më efikase nëse kjo është argëtuese, qoftë për fëmijën, por edhe për vetë edukatorët. Loja u siguron fëmijëve mundësi që ata të praktikojnë shkathtësi të ndryshme të lëvizjes, por strukturimi i caktuar i aktiviteteve fizike është i nevojshëm që t’u ndihmohet fëmijëve për ta shfrytëzuar potencialin e tyre të plotë në zhvillimin motorik.6 Në moshën 3-6 vjeç fëmijët janë vazhdimisht në lëvizje, vrapojnë dhe kërcejnë. Lëvizjet

4 Matross,MA.2000.Learning to throw in physical education classes :Part 3 Teaching Elementary Physical Education 11(3)26-29 5 Stellacio & Mc Carthy1999 6 Sanders, S.W,2002 Active for life :Developmentally appropriate movement programs for young children , Washington DC:NAEYC 23

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja e fëmijës 3 vjeç në përgjithësi janë të papjekura harmonizuese e dyshemese (puzzle), kube të dhe të pakoordinuara, fëmija i moshës 4-5 vjeç mëdha lego etj. shfaq më shumë kontroll, por lëvizjeve ende Ambienti jashtë çerdhes është ideal për nxitjen u mungon preciziteti i duhur. Në periudhën e zhvillimit motorik, por lojërat jashtë duhet para vajtjes në shkollë, fëmijët shfaqin pjekuri, të jetë të planifikuara dhe të mbikëqyrura. koordinim dhe precizitet në të gjitha funksionet Pajisja duhet të përbëhet nga rrjeta dhe topi motorike. Për fëmijët e moshës parashkollore për volejboll, triçikletat, topat dhe birilat. rekomandohet të bëjnë aktivitete fizike të Edukatorët duhet t’i planifikojnë me kujdes orientuara në kohëzgjatje prej 60 minutash (disa lojërat edhe në ambient të jashtëm. Strategjitë herë nga 15 minuta në ditë, ndërsa aktivitetet për nxitjen e zhvillimit motorik te fëmijët vegjël e lira fizike duhet të jenë disa orë gjatë ditës). bazohen në kombinimin e temave të stabilitetit Ulja nuk duhet të jetë më shumë se 60 minuta lokomotorik dhe shkathtësive manipuluese, gjatë ditës (përveç gjumit). Edukatori i mirë e në kombinim me orientimin hapësinor dhe di se aktivitetet për mësim, që zhvillohen një përpjekjen e investuar fizike. kohë më të gjatë në gjendje të ulur, nuk janë në pajtueshmëri me natyrën e fëmijës që të mësojë përmes aktiviteteve të lojës me lëvizjes, hulumtim dhe manipulim me materiale dhe Shkathtësitë gjësende të ndryshme. Edukatorët e planifikojnë lojën aktive brenda në hapësira dhe jashtë në e lëvizjes oborr, kanë mirëkuptim për nevojat e fëmijëve Ekzistojnë disa tipa të shkathtësive të lëvizjes të moshave të ndryshme dhe u kushtojnë vëmendje aftësive individuale dhe interesit të 1. Lokomotorike – me të cilat trupi fëmijëve derisa vrapojnë, kërcejnë, ngjiten, lëviz në gjendje vertikale ose horizontale mbajnë baraspeshë, hedhim diçka, kapin dhe nga njëri vend në tjetrin nëpër hapësirë. i hulumtojnë shkathtësitë e motorikës së tyre Këto shkathtësi zhvillohen më herët. (p.sh.: të butë. Aktivitetet për nxitjen e zhvillimit ecja, vapimi, kërcimi, galopi, ngjitja lart, motorik duhet të jenë të orientuara drejt rrëshqitja, zvarritja, ndjekja etj.) përvetësimit të shkathtësive të reja motorike, 2. Shkathtësi për stabilitet– që përcillen me përkryerje të vazhdueshme të me të cilat trupi lëviz përreth boshtit të aktiviteteve që janë përvetësuar më herët, qoftë tij vertikal ose horizontal ose e mban për nga vëllimi, preciziteti dhe koordinimi. baraspeshën në raport me peshën e tokës. Aktivitetet ditore duhet të përfshijnë më Këto shkathtësi zhvillohen më vonë. Ato shumë mundësi me të cilat fëmijët e zhvillojnë janë shkathtësitë e tipit të përdredhjes kompetencën dhe vetëbesimin në shkathtësitë së trupit, përkuljes, rrotullimit, mbajtjes e motorikës së fortë dhe të butë. së peshës nga njëra këmbë në tjetrën, Për shembull, si aktivitet i përditshëm duhet shtrëngimi etj. të jetë barta e sendeve nga fëmijët, ecja e tyre 3. Shkathtësitë manipuluese – në këmbë në natyrë, ushtrimi i muzikës dhe me të cilat trupi dhe pjesët e trupit lëvizin me inkuadrimi ne dramatizim. Pajisja për lojë qëllim që të përcjellin forcë ose ta pranojnë duhet të përbëhet nga një shtyllë e ngushtë forcën e ndonjë sendi. Këto shkathtësi për baraspeshë, pastaj duhet të ketë shkallë, zhvillohen të fundit dhe përfshijnë hedhjen hulahopa të madhësive të ndryshme, litarë e një gjëje, kapjen, mbledhjen, lojën me për kërcim, skenë kukullash, parashutë, reketë ose me ndonjë gjësend tjetër që ka 24

3. Zhvillimi i vetëdijes për pozicionet e Standardi 1: pjesëve të ndryshme të trupit, si dhe të gjithë trupit në raport me sendet e Fëmija mund ta mbajë

tjera të lëvizshme dhe të palëvizshme baraspeshën e trupit në mjedis. Ky standard ka të bëjë me përvetësimin e shkathtësisë së stabilitetit në kuadër të Komponenti njohës i zhvillimit motorik zhvillimit të fortë motorik. Zhvillimi i fortë plotësohet edhe në interaksion me zhvillimin motorik dhe i shkathtësive të cilat fëmija i senzo-motorik. përvetëson në kuadër të këtij subdomeni Në kuadër të këtij domeni janë prezantuar edhe mësohen dhe përmirësohen me zbatimin e të priturat për zhvillimin dhe përvetësimin e praktikave përkatëse për këtë. Për arritjen shprehive të shëndosha dhe të sigurta në sjellje e këtij standardi fëmijët kanë nevojë për një numër të madh të mundësive për mësimin e 7 Graham,Holt/Hale&Parker,2004, Children moving : A reflective approach to teaching physical education këtyre shkathtësive. 25

Krijimi i lëvizjeve të reja dhe fuqizimi i kontrollit mbi pjesët e trupit nxitet në mënyra të ndryshme. 8 Bouffrad ,M &co.(1996) : A test of the activity deficit hypotheses with children with movement difficulties , 26 Adopted Physical Activity Quarterly 13, pp 61-73

ZhvillimiZhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Standardi 4: Fëmija është i vetëdijshëm ZHVILLIMI I BUTË për trupin e tij në raport me MOTORIK ekzistimin e objekteve të tjera Intensiteti i vëmendjes së fëmijës parashkollor të lëvizshme dhe të palëvizshme rritet gradualisht, ndërsa me të përmirësohet edhe kontrolli i shuplakave dhe gishtave. Në Ky standard e përmban komponentin njohës të këtë periudhë fëmijët kënaqen në aktivitetet zhvillimit motorik, ku fëmija gradualisht bëhet në të cilat inkuadrohet motorika e butë. Te i vetëdijshëm për pozicionet e trupit të tij në fëmijët parashkollorë aktivitetet e tipit “letër- raport me sendet e tjera (të lëvizshme dhe të laps” për zhvillimin e motorikës së butë janë palëvizshme) në mjedisin në të cilin lëviz dhe më pak të dobishme në krahasim me aktivitetet i fuqizon lëvizjet e tij motorike. Në periudhën manipuluese me shuplakat në tërësi. Në këtë para vajtjes në shkollë fëmijët vrapojnë shumë periudhë mësimi përcillet përmes muskujve më shpejt dhe mund ta ndryshojnë drejtimin nga shuplakat në kokë, e jo e kundërta.9 e lëvizjes si rezultat i një sinjali të dhënë, duke demonstruar kontrast të qartë ndërmjet Motorika e butë zhvillohet shumë ngadalë në lëvizjes së shpejtë dhe të ngadalshme. Kur u moshën 3-6 vjeç, por mund të shpejtohet nëse jepet topi, ata mund ta parashikojnë vendin ku krijohen mundësi, mjete dhe mbështetje nga do të bie topi dhe ta lëvizin trupin e tyre para, të rriturit. Kjo mund të vërehet te fëmijët që prapa dhe anash. jetojnë në mjedis me përvojë dhe të pritura kulturore për zhvillimin e motorikës së Për përmbushjen e këtij standardi fëmijëve butë (Regio Emilia, Department of early duhet t’u ofron aktivitete të ndryshme development 1987) Nëse fëmijët para se të jenë të orientuara fizike dhe lojëra me të cilat të gatshëm për këtë sforcohen për kryerjen e gradualisht do të përvetësojnë shkathtësi të detyrave të motorikës së butë, mund të dalin të reja dhe hapësirë adekuate (jashtë dhe brenda), pasuksesshëm dhe te ata të paraqitet frustrim duke u mundësuar fëmijëve lëvizje të lirë dhe dhe stres për shkak të mospërmbushjes së të të sigurt pa u ndeshur me njëri-tjetrin ose me priturave. Prandaj duhet të dihet se çka mund sende të tera statike. të bëjnë fëmijët dhe të inkurajohet përpjekja e tyre për provimin e aktiviteteve të reja Shembull: për angazhimin e motorikës së butë në një Loja: periudhë më të gjatë kohore. Çerdhja duhet të ketë paletë të tërë të sendeve dhe materialeve “Semafor” që do të mundësojnë praktikimin e motorikës Për këtë lojë nevojiten 3 fleta të së butë (për shembull: sende të vogla që mund mëdha ose 3 tabela – e kuqe, t’i klasifikojnë dhe numërojnë, materiale me e verdhë, e gjelbër. Kur ngrihet patentë, kukulla dhe gjësende ndihmëse për tabela e gjelbër, fëmijët lëvizin lojë me kukulla, gërshërë, materiale për të drejt edukatorit, kur ngrihet e vizatuar dhe ngjyrosur, plastelinë, si dhe sende verdha ndalen dhe lëvizin në për praktikimin e shkathtësive funksionale, vend (marshojnë), ndërsa kur ngrihet tabela e kuqe ndalen siç janë derdhja e ujit ose e një lëngu tjetër nga dhe qëndrojnë në vend derisa bokalli në gotë, rregullimi i tryezës për ushqim, nuk ngrihet një tabelë me ngjyrë përdorimi i pajisjeve për ushqim, veshja etj. tjetër. 9 Wood.C , 2007 , Yardsticks: Children in the classroom , ages 4-14 , 3d edition 27

Të shkruarit, vizatimi dhe prerja me precizitet `` Lidhja e lidhëseve të këpucëve janë aktivitetet që mund të jenë të vështira për `` Lojërat që përfshijnë kontroll të këtë moshë dhe nuk duhet të jenë aktivitetet e shuplakave dhe gishtave vetme. Kontrolli preciz i muskujve të dorës, `` Vendosja e sendeve më të vogla në sende vlerësimi me kujdes, që kërkon koordinim të më të mëdha relacionit sy-dorë dhe lëvizje specifike, kërkon edhe kontinuitet dhe durim. `` Hapja dhe mbyllja e kutive të ndryshme

Në kuadër të këtij subdomeni të priturat për `` Përdorimi i çelësit (mbyllja dhe hapja) atë se çka dinë dhe çka mund të bëjnë fëmijët `` Shfletimi i faqeve të librit kryesisht janë të fokusuara në fuqizimin e `` Derdhja e një lëngu nga një enë në tjetrën shkathtësive manipuluese te fëmijët përmes këtyre standardeve. `` Brumi i përzier (plastelina) `` Hapja dhe mbyllja e kavanozave ose shi- Standardi 1: sheve Fëmija mund të arrijë kontroll `` Ngjyrosja me gishta mbi lëvizjen e shuplakave dhe Nëse fëmijët shfaqin interes për çfarëdo gishtave aktivitete, ndërsa ju jeni i brengosur se nuk do të mund t’i përvetësojnë ato, zhvilloni aktivitete loje me të cilët fëmijët do të mund t’i Standardi 2: praktikojnë këto shkathtësi. Kujdes: aktivitetet Fëmija mund të manipulojë me duhet të jenë kreative, argëtuese dhe të kenë lodra dhe sende të ndryshme qëllim. për përdorim të përgjithshëm

Arritja e këtyre dy standardeve u ndihmon fëmijëve që ta fuqizojnë nevojën funksionale të shuplakave dhe gishtave. Nxitja e zhvillimit të butë motorik kërkon përdorim të drejtë dhe efikas të muskujve të vegjël të shuplakave dhe gishtave gjatë fëmijërisë së hershme. 28

ZhvillimiZhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Fëmijët e moshës 3 vjeç e përmirësojnë ZHVILLIMI perceptimin për dallimin e formave dhe shablloneve të ndryshme. Gjatë gjithë SENZO-MOTORIK periudhës shkollore fëmijët manifestojë interes Zhvillimi senzo-motorik ka të bëjë me për krijimin e formave të ndryshme vizuale, përvetësimin e aftësive nga fëmijët që të mund siç janë harmonizueset, konstruksionet, si dhe të vendosin interaksion me mjedisin përmes shkronjat dhe fjalët. Megjithatë fëmijët janë kombinimit të shqisave dhe shkathtësive kureshtarë dhe kanë problem me kthimin e motorike. Ky proces zhvillimor rrjedh në dy kahje: vëmendjes një pas një ndërmjet caqeve të afërta ndërmjet perceptimit shqisor dhe aktivitetit dhe të largëta: ata ende e zhvillojnë koordinimin motorik, që gradualisht po bëhet më kompleks. e tyre në vizion binokular (aftësia e të dy syve që Ose, me fjalë të tjerë, shqisat e parit, të dëgjuarit e të punojnë bashkërisht). Fëmijët e kësaj moshe të aromës kombinohen me shkathtësitë motorike nuk e kanë të zhvilluar perceptimin në thellësi, dhe e nxisin zhvillimin senzo-motorik. Zhvillimi që do të thotë se ata shpesh shtyhen me njëri- senzo-motorik e përfshin vetëdijen për trupin tjetrin në sende statike. Fëmijët i shkruajnë (si funksionojnë pjesët e trupit), vetëdijen për shkronjat së prapmi, por ky nuk është problem hapësirën (çfarë hapësirë mund të zë trupi), i perceptimit, por konfuzion natyror i bazuar vetëdijen për drejtimin e lëvizjes dhe si janë të në përvojën e mëparshme, sepse sendet në vendosura sendet në hapësirë, orientimin kohor natyrë kanë funksion dhe emër të njëjtë pa për marrëdhënien ndërmjet lëvizjes dhe kohës marrë parasysh orientimin, ndërsa shkronjat së nevojshme për atë (shkathtësitë e lëvizjeve kanë orientim tjetër (kubi është kub pa marrë ritmike) parasysh se a është majtas ose djathtas). Në kuadër të këtij subdomeni, pritjet për atë Dëgjimi është një segment shumë i zhvilluar se çka duhet të dinë dhe të bëjnë fëmijët janë në këtë moshë. Ata janë të gatshëm ta dëgjojnë prezantuar me një standard, sepse një pjesë e përrallën dhe konverzacionin që u pëlqen. Ata madhe e zhvillimit senzo-motorik ndërlidhet me e dëgjojnë vazhdimisht ritmin e fjalëve dhe standardet që janë përmendur më herët. luajnë me tingullin e të folurit. Këto aktivitete kërkojnë njohje dhe përpunim të tingujve.

Standardi 1: Aktivitetet që bazohen në prerje, ngjitje, endje Fëmija mund t’i përdor shqisat e ngjyrosje me gishta, e nxisin zhvillimin senzo- e tij (shikimi, dëgjimi, prekja, motorik dhe koordinimin duar-sy. aroma, shija) për rregullimin e lëvizjes Zhvillimi i shqisave varet nga zhvillimi i trurit – koha e saktë luhatet, por pjesa më e madhe e shqisave, si dëgjimi, shikimi, prekja, aroma dhe shija janë të zhvilluara në periudhën 3-6 vjeç. Në të vërtetë, ndjenja për shije është më e zhvilluar te fëmijët se te të rrituri. Përkundër kapacitetit fizik për shqisa me zhvillim të shkëlqyeshëm, fëmijët ende nuk janë të aftë t’i përpunojnë ato informacione, sepse nevojiten kompetenca më të zhvilluara kognitive dhe gjuhësore. 29

Praktikat e qëlluara Edukatori merr pjesë aktive në aktivitetin fizik Fëmijët nuk duan të rrinë gjatë kohë ulur dhe pjesën më të madhe të ditës lëvizin lirshëm Nxitja e fëmijëve që të ushtrojnë dhe t’i zgjerojnë lëvizjet (p.sh.: kush do ta shtrijë vetëm njërën pjesë të trupit?) Fëmijët çdo ditë luajnë jashtë

Edukatori siguron më shumë mundësi Zbatimi i kombinuar i metodave për vrapimin, kërcimin, ngjitjen dhe llojet të drejtpërdrejta dhe indirekte të e tjera të lëvizjeve gjatë lojës dhe gjatë mësimdhënies aktiviteteve të orientuara Metodat direkte ofrojnë udhëzime që fëmijët duhet t’i përsërisin Aktivitetet e lira në formë të ecjes në natyrë, ushtrimeve muzikore Metodat indirekte i inkurajojnë fëmijët që të hulumtojnë dhe zbulojnë mundësi të Përdorimi i pajisjes së llojllojshme për ndryshme për zhvillim. lojë jashtë dhe brenda (trari i ngushtë për baraspeshë, shkallët, luhatësja e madhësive të ndryshme, litarët për Praktikat e kërcim, skena e kukullave, parashuta, harmonizuesja e dyshemesë, kubet e gabuara mëdha lego etj.

Fëmijët nuk kanë mundësi të praktikojnë Mësimdhënia për përvetësimin e aktivitete të ndryshme motorike; në shkathtësive kryesore të motorikës së fortë pjesën më të madhe të ditës rrinë ulur bëhet në disa etapa dhe përshtatet ndaj dhe gjatë kohë qëndrojnë në hapësirë të pjekurisë fizike të fëmijës mbyllur

Fëmijët nxirren jashtë vetëm kur është Aktivitetet fizike integrohet në aktivitetet e moti i mirë dhe atyre nuk u lejohet ndryshme për mësim pavarësi në aktivitetet fizike (të gjithë patjetër një kohë të gjatë duhet t’i ndjekin instruksionet e edukatorit) Mbështetja e njëjtë për përvetësimin e shkathtësive motorike te vajzat dhe te djemtë dhe insistimi që në aktivitet të Fëmijët qëndrojnë jashtë dhe nuk inkuadrohen edhe fëmijët që duken të inkuadrohen në kurrfarë aktivitetesh ngathët. (lojërash), ndërsa edukatori rri ulur anash dhe vetëm i mbikëqyr 31

Përdorimi i materialeve adekuate Realizohen aktivitete që kanë qëllime për mësim të hershëm dhe zhvillimi agresive garuese dhe nuk mbahet llogari i motorikës së butë në pajtim me për shkathtësitë individuale motorike te kapacitetin zhvillimor dhe interesin fëmijët e caktuar e fëmijës (plastelina, kubet, brumi, markerët e ndryshëm, ngjyrat)

Fëmijët që shfaqin interes më të dobët për Përdorimi i materialeve të ndryshme që aktivitet fizike lihen mënjanë dhe nuk kanë dedikime të ndryshme (p.sh.: shirita inkuadrohen në lojë. të pëlhurës, penj)

Djemtë inkurajohen veçmas në arritjen e Përdorimi i drejtë i aktiviteteve të qëllimeve përditshme rutinore për stimulimin dhe përkryerjen e zhvillimit të butë motorik Edukatori asnjëherë nuk inkuadrohet në (veshja, zhveshja, ushqyerja në mënyrë të mënyrë aktive në lojë bashkë me fëmijët pavarur, zbërthimi, mbërthimi, mbushja e gotës me qumësht nga shishja)

Kufizimi i lëvizjes se fëmijëve vetëm në goditjen dhe hedhjen e topit (që janë Nxitja e fëmijës për përvetësimin e vetëm shkathtësi manipuluese), pa bërë shkathtësive të reja manipuluese prerja inkuadrimin e konceptit të goditjes së me gërshërë, me thikë) në kuadër të fuqishme ose hedhjes më lart dhe mbi respektimit të rregullave të sigurisë (Sanders 2002,38) e dobëson procesin e konceptit të lëvizjes te fëmijët

Praktikat Sforcimi i programeve sportive për të cilat nevojiten edhe shkathtësi të tjera joadekuate kognitive dhe socio-emocionale

Edukatorët u parashtrojnë fëmijëve detyra që janë shumë të vështira dhe joreale (p.sh. shkrimi i një shkronje të caktuar me precizitet para se të arrihet kontrolli i plotë ndaj muskujve të vegjël të shuplakave dhe gishtave)

Që të sigurohet, edukatori i bën Nuk përdoren aktivitetet rutinore për aktivitetet në vend të fëmijëve ose shmang nxitjen e zhvillimit senzo-motorik aktivitete të caktuara për mësimdhënie dhe e qorton fëmijën nëse fut ujë ose qumësht në gotë Edukatorët nuk kanë durim, andaj aktivitetet manipuluese i kryejnë vetë në vend të fëmijëve (lidhja e atleteve, Zhvillimi senzo-motorik ushqyerja...)

Insistohet për pajisje të veçanta ndihmëse Praktikat (materiale didaktike), ndërsa nuk adekuate përdoren sende që janë për përdorim të përditshëm.

Sigurimi i ambientit për mësim, në të cilin ka mjaft pajisje dhe materiale me të cilat fëmija mund të praktikojë aktivitete që kanë të bëjnë me pëllëmbët dhe shputat SJELLJA E Gjatë aktivitetit edukatori komenton dhe i nxit (shikojeni topin, dërgoje atje ku SHËNDOSHË ishte më parë, ktheje librin me kopertinë DHE E SIGURT sipër...) Kur bëhet fjalë për sigurinë dhe shëndetin e tyre, fëmijët e moshës parashkollore rëndom Mësimi i shkathtësive manipuluese mbështeten te të rriturit. Por, është shumë me inkuadrohet në aktivitetet rutinore rëndësi ata të nxiten dhe të fillojnë të mësojnë (merre pallton dhe vare në varëse, si të zhvillojnë dhe përvetësojnë praktika provoje supën dhe më thuaj a ka mjaft të shëndosha dhe të sigurta për avancimin kripë, çfarë shije ka ushqimi...) shëndetit fizik dhe parandalimin e lëndimeve. Mësimi i praktikave të shëndosha dhe të Realizimi i aktiviteteve për mësim gjatë sigurta fillon që nga mosha më e hershme – shëtitjeve në hapësirë të hapur (mbledhja e gjërave që mund të hidhen, kapen, me larjen e rregullt, me përdorimin e sigurt tërhiqen, harmonizohen) të ulëseve në makinë, me larjen e duarve para ushqimit, me kalimin e kujdesshëm të rrugës, Inkurajimi i fëmijëve që t’i krijojnë këto me ndihmën e ofruar për pastrimin e tryezës shkathtësi gradualisht, në sekuenca pas drekës etj. – së pari përdorimi i pëllëmbëve për vendosjen e gjësendit në sipërfaqe të Aktivitetet e planifikuara për mësim te rrafshët, pastaj varja, pastaj dhënia e një fëmijët e vegjël, që kanë të bëjnë me shëndetin sendi në lëvizje...) dhe sigurinë, e mbështesin zhvillimin edhe të domeneve të tjera zhvillimore, siç është 33

Arritja e këtij standardi realizohet përmes Strategjitë për ofrimit të aktiviteteve që e inkurajojnë promovimin e shëndetit pavarësimin gradual të fëmijës në realizimin fizik dhe të mirëqenies e aktiviteteve të përditshme që kanë të bëjnë `` Siguroni kabina individuale ku fëmijët me përkujdesjen dhe higjienën personale. mund t’i ruajnë veshjet dhe gjërat e tyre Në këtë segment veçmas i rëndësishëm është personale ekzistimi i modelit pozitiv në mjedisin në të `` Në hapësirat e tualeteve çdoherë duhet cilin lëviz fëmija dhe edukatori përdor metodë të kenë pranë ujë të rrjedhshëm, sapun, të mësimdhënies së drejtpërdrejtë, nxitje lecka për pastrimin e duarve, që të mund për realizimin e aktivitetit dhe reflektim të t’i përdorin pa asistencë nga edukatori vazhdueshëm dhe komunikim verbal, sepse sjellja e tillë është e rëndësishme. Fëmijët `` Ofroni mjaft kohë gjatë aktiviteteve të i mësojnë këto shkathtësi në kontekst të përditshme rutinore që fëmijët të mund aktiviteteve të përditshme në çerdhe dhe në t’i realizojnë këto veprime në mënyrë të shtëpi. pavarur dhe, pa i detyruar ju, të përfundo- jnë shpejt

`` Sigurojuni fëmijëve ndihmë, por mos i kryeni ju detyrat e tyre ne vend të tyre (p.sh. zgjidhjani lidhëset e atleteve dhe nxiteni që t’i heqë vetë prej këmbës) 34

`` Inkuadroni fëmijët në vendosjen e rregullave themelore që kanë të bëjnë me shën- detin dhe sigurinë (pyetni se pse është e nevojshme kjo, çka mund të ndodhë nëse nuk i respektojnë rregullat dhe si do t’u ndihmojnë këto rregulla që të mbeten të shëndoshë dhe të sigurt....) Përdorni sin- jale vizuale dhe verbale për përkujtimin e rregullave të caktuara

`` Demonstroni praktika të shëndosha dhe të sigurta dhe ofroni shpjegim gradual se pse disa praktika janë të patjetërsueshme dhe efektive

`` Diskutoni vazhdimisht për zbatimi e praktikave të sigurta, veçmas para aktiviteteve të caktuara dhe në kontekst të aktivitetit (p.sh. pse duhet të ndaleni dhe ta shikoni semaforin para se ta kaloni rrugën gjatë shëtitjeve jashtë)

ot, më shumë se kurdoherë, edukatorët përballohen me një sfidë të Sveçantë – që t’i përgatisin fëmijët për t’u përballur me botën plot sfida. Zhvillimi socio-emocional konsiderohet si domeni më i rëndësishëm në zhvillimin e hershëm të fëmijëve, sepse ai e prek zhvillimin e të gjitha domeneve të tjera, ndërsa veçmas konsiderohet i rëndësishëm në raport me vendosjen e qasjes pozitive ndaj mësimit, ndaj përvetësimin të kompetencave akademike, jo vetëm në periudhën e fëmijërisë, por edhe më vonë në jetë. Fëmijët që kanë kompetencë sociale dhe emocionale, kanë shumë më tepër entuziazëm për mësim (interes, kënaqësi dhe motivacion për mësim) dhe mësojnë më lehtë (shfaqin këmbëngulje, fleksibilitet, janë të aftë ta ruajnë vëmendjen, t’i kontrollojnë ndjenjat dhe sjelljen).

Në moshën 3-6 vjeç fëmijët arrijnë përparim të madh në kuptimin e vetvetes dhe në kuptimin e të tjerëve. Për të pasur zhvillim më të suksesshëm socio-emocional, tejet e rëndësishme është mbështetja nga të rriturit në krijimin e mjedisit të volitshëm për zhvillimin e tyre të përgjithshëm. Kjo mbështetje u nevojitet të gjithë fëmijëve njësoj, por veçmas atyre që ballafaqohen me çfarëdo mungese individuale ose me ndonjë rrezik dhe gjendje të pakëndshme, që mund të jenë të shfaqen në familje ose në bashkësinë më të gjerë.

Kur fëmija nuk posedon shkathtësi të tilla, kjo nuk do të thotë se ai është “i keq” ose “i paedukuar”, por thjesht ende nuk e di si duhet të veprojë dhe si të sillet. Me ndihmën e aktiviteteve të orientuara drejt, fëmijët mund t’i përvetësojnë shkathtësitë e nevojshme socio-emocionale. Sa më shpejt dhe sa më shumë që i përvetësojnë ato shkathtësi, aq më shpejt do të përparojnë edhe në fushat e tjera. Dihet mirëfilli se fëmija që komunikon lehtë me të tjerët dhe që është kureshtar dhe ngulmuese, mëson më shpejt dhe më lehtë.

Kompetenca socio-emocionale i pranon gabimet e veta, ndërmerr rrezik përkufizohet si aftësi për kuptimin dhe etj. ballafaqimin e suksesshëm me detyrat e përditshme, siç janë: mësimi, krijimi i ;; Instruksionet. Edukatori i tregon relacioneve me të tjerët, zgjidhja e problemeve fëmijës se si të sillet dhe i prin atij hap pas të përditshme dhe përshtatja ndaj kërkesave hapi, duke krijuar kushte për zgjidhje komplekse që janë të nevojshme për rritjen dhe graduale të secilit problem. Kjo mënyrë zhvillimin e shpejtë.10 është veçmas e dobishme kur fëmija nuk është pranuar mirë nga grupi dhe Fëmijë i vogël me kompetencë kur zemërimi i tij vetëm e përkeqëson është sociale dhe emocionale situatën. Për shembull, fëmija së pari ai që është i aftë për interaksion pozitiv me këshillohet ta vëzhgojë grupin, e pastaj moshatarët dhe të rriturit në mjedisin e tij dhe të ofrohet që të ndihmojë në aktivitetin i cili përmes atyre marrëdhënieve e avancon grupor, me çka do të pranohet më lehtë vazhdimisht atë kompetencë.11 nga fëmijët e tjerë.

Në periudhën parashkollore fëmijët nuk ;; Përsëritja. Ashtu si në secilin domen mësohen të bëhen kompetentë në aspektin tjetër, përsëritja dhe ushtrimi janë social përmes instruksioneve të drejtpërdrejta të nevojshme që të përkryhet ndonjë – mësimeve, ligjëratave, përdorimit të fletoreve, shkathtësi e përvetësuar sociale. Kjo shpjegimit etj., por përmes interaksionit është e rëndësishme veçanërisht për me personat e tjerë, me ç’rast bëhen të ata fëmijë që nuk kanë mundësi ta patjetërsueshme ndërhyrjet nga të rriturit fuqizojnë diturinë e përvetësuar në (për shembull, gjatë zgjidhjes së situatave mjedis shtëpiak. Përsëritja është e konfliktuoze dhe gjatë parandalimit të sjelljes rëndësishme që sjellja e mësuar pozitive 12 së dhunshme). dhe shkathtësitë e përvetësuara sociale të Strategjitë e përgjithshme për integrohen në sjelljen e përditshme dhe përvetësimin e kompetencave të bëhen pjesë e rutinës. Kur shkathtësitë sociale të fillojnë të përdoren në mënyrë sociale dhe emocionale: automatike, ka shumë mundësi që fëmija ;; Mësimi përmes shembullit personal. t’i përdor ato edhe më tej në jetë. Kjo është një ndër strategjitë më të ;; Zbatimi i përvojave/aktiviteteve fuqishme, që duhet të përdoret ashtu që të iniciuara nga fëmijët dhe nga të fëmijët të mësojnë përmes observimit rriturit. Nuk ekziston kurrfarë kufiri të llojeve pozitive të sjelljes, që janë të i qartë ndërmjet këtyre dy llojeve të pranishme te edukatori. Fëmijët do të aktiviteteve, por për të dyja mënyrat e mësojnë dhe do t’i pranojë llojet pozitive të mësuarit nga të rriturit nevojitet edhe të sjelljes kur të shohin se edukatori i atmosferë, që krijohet nga edukatori. 10 Katz, L.G., & D.E. McClellan. 1997. Fostering children’s social competence: The teacher’s role. Washington, Në kuadër të domenit të zhvillimit socio- DC:NAEYC. emocional dallohen dy subdomene: 11 Elias et al.1997. Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, ;; VA: Association for Supervision and Curriculum zhvillimi social dhe Development. ;; zhvillimi emocional. 12 Levin, D.E. 2003. Teaching young children in violent times: Building a peaceable classroom. Washington, DC: 38 Educators for Social Responsibility and NAEYC.

Nuk shkon gjithçka ashtu lehtë në ato miqësi, SUBDOMENI – zhvillimi social ngase shpesh paraqiten edhe konflikte, kjo nga ka të bëjë me interaksionin e suksesshëm të vetë fakti se një kohë të gjatë kalojnë bashkë, fëmijëve me personat që e rrethojnë atë. por megjithatë shumica e atyre konflikteve zgjidhen në mënyrë agresive. Aftësitë tyre verbale janë gjithnjë më të zhvilluara dhe Standardi 1. aftësia gjithnjë më e madhe për kuptimin e Interaksioni ngjarjeve sociale u mundëson të kuptohen mes social me moshatarët, vete më mirë, të bisedojnë për interesat e tyre, krijimi i miqësisë të bashkëpunojnë mes vete dhe të këmbejnë ide dhe shkathtësi. Fëmijët e moshës 3-6 vjeç bëhen gjithnjë më të interesuar për të bashkëpunuar me fëmijët Përmes interaksionit me moshatarët, fëmijët e tjerë dhe për të krijuar miqësi. Pjesa më e e zhvillojnë edhe ndjenjën e përkatësisë madhe e tyre këtë e bëjnë me sukses, por disa ndaj komunitetit, me çka thellohet kuptimi janë shumë të turpshëm, agresivë ose e kanë dhe pranimi i normave aktuale sociale, që vështirë t’i kontrollojnë emocionet e tyre mbisundojnë në atë komunitet. Posedimi i dhe të kenë sjellje prosociale. Fëmijët që nuk ndjenjës së përkatësisë nënkupton përjetimin pranohen mirë nga moshatarët e tyre mund të e vetes si anëtar të grupit. Që të bëhet pjesë kenë probleme edhe më tej në jetë gjatë krijimit e grupit, fëmija patjetër duhet të heqë dorë të miqësive edhe në suksesin akademik. Fëmijët nga një pjesë e individualitetit të tij, kjo për të e moshës 3-6 vjeç gjithnjë e më shumë e ndjejnë mirën e grupit dhe për të mirën e përgjithshme, veten si qenie të pavarura sociale. “Shoku im” me çka paraqitet kalimi nga “mua” në “neve”. Ky është frazë që fëmija i moshës 3-vjeçare e përdor kalim është njëherazi parakusht i rëndësishëm gjithnjë e më shpesh dhe me mjaft krenari, edhe për përvetësimin e kompetencës qytetare. pse ende nuk e kupton plotësisht konceptin e miqësisë. Në këtë moshë shumica e tyre kanë miq, edhe pse ata ende nuk janë detyrimisht Strategjitë e mësimdhënies: “miqtë më të mirë”. `` Edukatori i suksesshëm krijon atmosferë Marrëdhëniet me moshatarët intensifikohen të komunitetit dhe i ndihmon fëmijës të nd- dhe bëhen më komplekse. Edhe pse ende jehet pjesë e asaj bashkësie. Duhet të krijo- luajnë edhe vetëm paralelisht pranë të tjerëve, het atmosferë në të cilën nga fëmijët pritet gjithnjë e më shpesh fillojnë të luajnë në çifte të jenë të dashur ndaj njëri-tjetrit dhe të ose në grupe të vogla, futen në lojëra më ndihmohen mes vete. Drejtojuni fëmijëve të pjekura socio-dramatike, pranojnë role me shprehje si: “grupi ynë”, “të gjithë ne gjithnjë më komplekse dhe lojërat u zgjasin bashkë”. Shpreheni kënaqësinë tuaj perso- më shumë (“Unë do të jem vajza, ndërsa ti do nale që jeni pjesë e grupit. 39

`` Vendosni rutinë konsistente ditore, orar të aktiviteteve, që të gjithë fëmijët ta bëjnë punën e njëjtë secilën ditë. Lejojuni fëmi- jëve të kënaqen derisa luajnë bashkërisht, e jo të ndjejnë presion se detyra patjetër duhet të kryhet me kohë.

`` Kushtojuni kujdes aktiviteteve që kanë qenë të përbashkëta, pa marrë parasysh se a janë aktivitete rutinore (mbledhja e lodrave “T’i mbledhin lodrat dhe t’i lëmë në vendin e tyre, që të mos presin deri nesër!”) ose aktivitete të veçanta (“Sa gjethe të bukura kemi mbledhur jashtë – çka të bëjmë me ato”?). Bëni fotografi grupore nga aktivitetet e përbashkëta dhe vendosni në album, duke u dhënë tituj të thjeshtë.

`` Inicioni aktivitete që kërkojnë punë grupore. Kështu edhe ata fëmijë që më shumë dëshirojnë lojëra solo, do të ndjehen të sigurt në aktivitetet grupore, ku nuk do ta ndjejnë presionin e kom- petencës. Kur aktivitetet janë të iniciuara nga fëmijët, ata kanë më shumë liri që të vendosin se sa të shoqërueshëm dëshirojnë të jenë. Gjatë kohës së aktiviteteve në grup të vogël fëmijët më shumë diskutojnë ndërmjet vete dhe ndihmohen më shumë. Ndërkaq, gjatë aktiviteteve në grup të madh, ku – për shembull – këndojnë bashkërisht, ekziston më pak rrezik që fëmija i turp- shëm të ndjehet i frikësuar – këto janë aktivitete me rrezik të ulët social.

`` Inkuadroni fëmijët në aktivitete përreth çerdhes, në lagje, si për shembull të mbledhin gjethe, degë, gurë dhe gjithçka tjetër që mund të shërbejë si material pune, që të mbledhin sende të panevojshme nga oborri. Shkoni në shëtitje dhe diskutoni se si fqinjët i kanë rregulluar oborret e tyre, si i kanë ata dekoruar dritaret, si i kanë rregulluar shitësit vitrinat e tyre etj.

`` Ndihmojeni bashkëpunimin ndërmjet fëmijëve dhe mos e kufi- zoni numrin e fëmijëve që dëshirojnë të luajnë një lojë të caktuar në kohë të njëjtë. Sa herë që ka mundësi, siguroni mjaft material pune për lojë, që fëmijët të mos preokupohen se si ta arrijnë atë. Nëse numri i pajisjes është i kufizuar, si për shembull kanë vetëm një dyshek dhe në atë moment të gjithë duan të ulen në të, zgjidheni atë problem duke i pyetur fëmijët se si do ta zgjidhnin problemin.

`` Krijoni mundësi për bashkëpunim dhe lojë kooperuese – lojë në çifte (vallëzim me muzikë, lojë me konstruksione, ku dy fëmijë mbahen mes vete, ndërsa fëmija i tretë ndërton mbi të), ndërsa 40 kur dikush kërkon ndihmë, udhëzojeni të kërkojë ndihmë nga shoku i tij.

`` Mundësojuni fëmijëve ta shohin vetë se secila sjellje mund të ketë pasoja – sigurohuni që asnjëri të mos lëndohet.

Secila sjellje ka pasoja Filipi vjen në çerdhe me lodër të re – kamion dhe thotë se askush nuk guxon t’ia prekë kamionin. Kur i afrohet Aidës dhe Tonit, që luajnë me qerre dhe autodrom, ata i thonë se nuk mund të luajë me ata. Kjo i ndodhë disa ditë. Ditën e tretë Filipi vetë i ofron Aidës të luajë me kamionin e saj. Aida e pranon dhe ia jep kamionin Tonit. Aida e pyet Filipin: “A dëshiron të bësh gara me ne?” Ai dakordohet dhe fillojnë të luajnë të gjithë bashkërisht.

Nëse këtë rast edukatori nuk intervenon duke dhënë këshilla instruksione dhe nuk e zgjidh problemin në vend të tyre. Nëse edukatori do të insistonte që Aida dhe Toni ta pranojnë Filipin në lojë, ai nuk do ta vërente se si ndikon sjellja e tij ndaj fëmijëve të tjerë dhe nuk do të kishte menduar vetë për arritjen e inkluzionit social.

`` Edukatori duhet ta theksojë edhe përfitimin nga bashkëpunim i përbashkët gjatë lojës, por duke mos thënë se si ai është i kën- aqur nga ajo sjellje, por duke theksuar se sa kanë ata dobi nga kjo: “Sa mirë argëtoheni kur bëni kullë bashkërisht!”

`` Kur keni mundësi, shpërndajeni kontrollin mbi aktivitetet edhe në grupin e fëmijëve. Lejojuni që ata të zgjedhin se cilën këngë do ta këndojnë, cilën lojë do ta luajnë. Mos i bombardoni me pyetje, por bisedoni me ata – lejojuni të flasin, dëgjoni derisa flasin dhe komentoni rreth bisedës së tyre. 41

Udhëzimi i fëmijës për të Standardi 2. kërkuar ndihmë nga një Interaksioni social fëmijë tjetër me të rriturit Duke qenë në grup të vogël, fëmijët Shumica e fëmijëve të moshës 3-vjeçare jetojnë luajnë me brumë. Edukatori e heton në mjedis social që është më i gjerë se familja se Filipi ka problem dhe e drejton e tyre dhe realizojnë relacione me fëmijë dhe te Teuta që të kërkojë ndihmë: të rritur jashtë familjes. Ata rëndom krijojnë Edukatori: Filip, dukesh i relacione të afërta me edukatorët e tyre, që pakënaqur. Çka dëshiron të bësh në masë të madhe janë të njëjta, edhe pse jo me brumin tënd? identike, me ato që i realizojnë me prindërit Filipi: Dëshiroj ta tëholloj, por e tyre. Ato marrëdhënie mund të jenë shumë nuk shkon diçka! të pasura dhe të vlefshme për fëmijët. Fëmijë që kanë krijuar marrëdhënie pozitive me Edukatori: A dëshiron ta edukatorët e tyre janë më shumë të interesuar tëhollosh në tavolinë? për shkollën, e rregullojnë veten e tyre më Filipi: Po, ama nuk tëhollohet, mirë dhe kanë më shumë gjasa të zhvillojnë kthehet mbrapsht! kompetencë më të lartë sociale më tej në jetë.13 Edukatori: Më trego si i përdor Në moshën parashkollore fëmijët nuk e duart. (Filipi tregon se si e shtyp brumin me dorë.) mësojnë kompetencën sociale përmes instruksioneve të drejtpërdrejta, por përmes Edukatori: Teuta, e shoh se interaksionit me të tjerët dhe me mbështetje brumi jot është i hollë. A mund t’i nga edukatorët. Intervenimi i drejtpërdrejtë tregosh Filipit se si ta bëjë këtë? i moshatarëve është veçmas i rëndësishëm në Тeuta: Shih Filip, e përdora këtë zgjidhjen e problemeve, në zgjidhjen e situatave shkop që ta shtyp. Mendoj se konfliktuoze dhe në pengimin e sjelljes së kishte edhe një shkop në shportë. dhunshme. Gjatë ndërhyrjeve të tilla, varësisht (Ajo shkon, e merr shkopin dhe nga nevoja, ata janë të orientuar kah grupi si ia sjell Filipit). tërësi, ndaj një grupi të caktuar ose ndaj një Filipi: Hej, po kjo nuk paska qenë individi.14 vështirë! (ai e shtyp brumin me ndihmën e shkopit duke e lëvizur Meqë fëmijët e kësaj moshe në masë të madhe ashtu siç e mësoi Teuta). janë egocentrikë, ata shpesh hyjnë në konflikte të ndërsjella, jo që t’i dëmtojnë të tjerët, por që Тeuta: Ja, e tëhollove. ta fitojnë atë që e dëshirojnë, ta arrijnë qëllimin Filipi: La dola, tash është i hollë e tyre (“Unë e dua atë kamion, do ta marr!”). si picë! A dëshiron të të pres një Pas moshës 3-vjeçare fëmijët më rrallë ndeshen copë pice? me tantrumë (sulme të tërbuara) dhe më rrallë fillojnë diskutime fizike me fëmijët e tjerë.

13 Elsenberg, N., R.A, Fabes, &T.L.Spinrad. 2006. Prosocial development. In Handbook of child psychology, Vol. 3: Social, emotional and personality development, 6th ed., N. Eisenberg, 646-818. New York: Basic. 14 Vence, E., & P.J Weaver. 2002. Class meetings: Young children solving problems together. Washington, DC: 42 NAEYC.

Megjithatë, fëmijët fillojnë t’i përdorin aftësitë edhe për vendosjen e rregullave të sjelljes në e tyre kognitive dhe gjuhësore që t’i lëndojnë hapësirën e aktiviteteve (respektimi i asaj që ndjenjat e të tjerëve (“Ti nuk mund të vish në e kanë bërë të tjerët – kështjella e kubeve). ditëlindjen time! Floku yt është qesharak!”) Aftësia e vendosjes së rregullave, e ndjekjes Ky lloj i sjelljes së dhunshme, agresive, ka dhe e respektimit të tyre fillon në fëmijërinë efekt negativ, si për fëmijën që është viktimë, e hershme dhe vazhdon të zhvillohet më tej në ashtu edhe ndaj fëmijës që e ushtron dhunën. adoleshencë. Edukatorët në çerdhe e vendosin Pa intervenimin e të rriturve kjo sjellje bazën e përvetësimit të këtyre shkathtësive, që mund të vazhdojë edhe më tej në fëmijëri dhe paraqet komponent të rëndësishëm në procesin adoleshencë dhe mund të shpie në sjellje më e socializmit dhe nënkupton anëtarësim në serioze antisociale. “bashkësi”, si dhe përvetësim të normave të përgjithshme të sjelljes.15 Në këtë moshë fëmijët kanë nevojë të ndjekin rregulla, sepse kjo u krijon ndjenjë të sigurisë. Fëmijët presin nga edukatorët instruksione të qarta që ashtu të mund t’i kuptojnë, t’i vendosin Strategjitë e mësimdhënies: dhe t’i ndjekin rregullat, si dhe ta vërejnë se si `` СGjithnjë kini parasysh se fëmijët nuk sil- mund të ndryshojnë rregullat (kur fëmijët do të len keq, por bëjnë gabime, sepse ende nuk vendosin se një rregull duhet të ndryshojë gjatë e kanë mësuar sjelljen adekuate, andaj lojës) dhe kur nuk mund të ndryshojnë (për shmanguni nga etiketimi me shprehje neg- shembull, ato që kanë të bëjnë me sigurinë e ative (i ligë, i zhurmshëm, pa ndjenja). tyre). Edukatori i mëson fëmijët t’i respektojnë `` Mundësojuni fëmijëve të ndjehen të sigurt rregullat, duke filluar nga ato që kanë të bëjnë në hapësirën e aktiviteteve, që ta dinë se me të gjithë fëmijët në çerdhe, siç janë ato për nuk guxojnë të lëndohen as verbalisht, as sjellje të sigurt dhe rregulla për mirëmbajtjen fizikisht. Ndaleni urgjentisht secilën sjell- e higjienës, e deri te ato që kanë të bëjnë me je të dhunshme ose sjellje që në çfarëdo fëmijët në grup, si rendi i fëmijëve që hanë mënyre mund ta rrezikojë sigurinë e fëmi- ushqim të njëjtë, pastaj se kush do të ulet pranë jëve. mësueses kur lexohet përralla, kush e ka rendin të luajë me lodrën e dëshiruar etj. Fëmijët `` Fëmijët kanë nevojë për shembuj konk- shpesh vetë mendojnë rregulla, si për shembull retë që të mësojnë se si t’i zgjidhin situatat rregulla për ndonjë lojë (gjatësia e shtegut të konfliktuoze. Sa herë që paraqitet ndonjë vrapit), por shpesh te fëmijët paraqitet nevoja situatë konfliktuoze, që sigurisht është e pashmangshme në punën e përditshme me fëmijë, edukatori mund ta shfrytëzojë atë situatë që të japë ndihmë aktive në zgjidhjen e problemit, por edhe që të mësohen si t’i zgjidhin konfliktet në të ardhmen.

`` Gjatë kohës së situatave konfliktuoze mbajeni zërin dhe shprehjen e fytyrës të qetë dhe mos reagoni pa masë. Kështu u jepni fëmijëve shembull pozitiv se si të kontrollohen ndjenjat, madje edhe kur 15 Eisenberg, N.,& P.H. Mussen.1989. The roots of pro social behavior of children. Cambridge: Cambridge University Press. 43

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja ndodhin gjëra të pakëndshme. Në vend që `` Të gjithë fëmijët duhet të përvetësojnë sh- të shqetësoheni, t’i kritikoni ose t’i qortoni, kathtësi të bisedimeve dhe shkathtësi për rrini qetë. zgjidhjen e konflikteve, jo vetëm kur të sh- kaktohet konflikti, por para se të ndodhë `` Kushtojuni kujdes atyre fëmijëve që ai; dhe, kjo nuk duhet të vlejë vetëm për shqetësohen nga ngjarja. Flisni sinqerisht fëmijët që kanë probleme në sjellje, si agre- me të gjithë fëmijët që kanë qenë pjesë e siviteti i tepruar ose turpërimi, por për të konfliktit, inkurajoni të tregojnë se si nd- gjithë fëmijët në grup. jehen, shikoni në sy dhe përqafoni që të qetësohen dhe ta përmbledhin veten e tyre. `` Secili incident duhet të shfrytëzohet si mundësi që të mësohet ndonjë strategji për `` Mbani qëndrim neutral, mos merrni anë! zgjidhjen e tij, e cila do të ndihmojë në zg- Kërkoni nga fëmijët që të tregojnë se çka jidhjen e problemit vijues – fëmija në asnjë ka ndodhur, dëgjoni në mënyrë aktive dhe mënyrë nuk duhet të ndëshkohet. parafrazoni me fjalët tuaja, që ashtu të qa- rtësohet situata. `` Mësoni fëmijët me rregullat themelore të `` Mendoni zgjidhje bashkë me fëmijët – le sigurisë dhe mirëmbajtjes së higjienës, të japin disa propozime dhe zgjidheni atë bëhuni të qartë (“lani duart pas përdorim- propozim që është më i miri. it të tualetit!”), e jo abstraktë (“Mikrobet mund të jenë të dëmshme për shëndetin `` Për ngjarjen e ditës së ardhshme bisedoni tuaj”), Shkruani rregullat duke përdorë kur fëmijët nuk do të jenë të shqetësuar fjalë dhe fotografi të thjeshta dhe vendosni dhe të përfshirë emocionalisht në ngjarje. ato në vend të dukshëm për fëmijët. Lexojuni ndonjë përrallë në të cilën personazhet ballafaqohen me zemërim ose `` Mësoni fëmijët t’i ndjekin së pari rreg- tërbim ose bëni lojë të roleve me kukulla ullat e thjeshta të grupit, siç është orari i në të cilën personazhet duhet të zgjidhin përditshëm i aktiviteteve. Bisedoni dhe ndonjë situata konfliktuoze. jepuni shembull të thjeshtë – nëse dikush `` Dëshmoni se kujdeseni dhe se dëshironi ta qëllimisht i hedh kubet, atëherë do të duhet respektoni secilin fëmijë në grup njësoj. shumë kohë që të mblidhen dhe kështu do Kini kujdes që mos të dukeni se keni simpa- të shkurtohet koha për shëtitje. ti ndaj ndonjë fëmije më shumë se për fëmi- jët e tjerë. Fëmijët shumë lehtë e hetojnë se `` Kërkoni nga fëmijët që t’i ndajnë përgjeg- ndonjë fëmijë është më shumë i dashur dhe jësitë – bashkë t’i mbledhin lodrat, ta ujisin i favorizuar. Shprehni respekt dhe interes çerdhen, t’i ushqejnë ledhatakët (akuariu- ndaj ideve, mendimeve dhe qëndrimeve të mi), me ç’rast do t’i përmbahen orarit dhe të gjithë fëmijëve njësoj. rregullave.

`` Monitorojeni sjelljen e fëmijëve dhe ndih- `` Vendosni rregulla personale dhe respekto- moni që të gjejnë mënyrë pozitive për zg- ni ato – bëhuni model dhe shembull (men- jidhjen e konflikteve. Bëhuni të drejtë dhe doni rregull për atë se cili fëmijë do të ulet mos intervenoni pa nevojë. pranë jush kur t’ua lexoni ilustrimin).

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Hapat e zgjidhjes Standardi 3. së konfliktit Kuptimi i ngjashmërive dhe dallimeve në interaksion 1. Veproni qetë dhe me mjedisin ndalojeni secilin aktivitet Fëmijët zhvillojnë një rang të tërë të strategjive të rrezikshëm. Qëndroni dhe shkathtësive përkatëse për interaksion ndërmjet tyre, përkuluni me personat e tjerë në mjedisin e tyre. Në këtë që të jeni në nivelin e tyre. u ndihmojnë edhe zhvillimi paralel i aftësive Përdorni zë të qetë dhe kognitive, aftësia e kuptimit të ndjenjave dhe lëmoni butë. Mbani qëndrim mendimeve të tjerëve. Një pjesë e rëndësishme neutral dhe mos merrni e zhvillimit social është edhe aftësia e kuptimit të ngjashmërive dhe dallimeve, që me kalimin anë! Nëse konflikti është e kohës rriten, siç janë dallimi i gjinisë, etnisë, shkaktuar për ndonjë send, gjuhës, religjionit, kulturave, strukturës merreni ju atë send. familjare, aftësive të ndryshme, pamjes së 2. Dalloni dhe emërtoni jashtme, shijeve, ideve etj. Edukatorët mund të ndjenjat e tyre. “E shoh se je luajnë rol të rëndësishëm në fuqizimin e aftësisë shumë i hidhëruar.” së fëmijëve për t’i respektuar ngjashmëritë dhe dallimet. Respektimi i dallimeve nënkupton 3. Kërkoni informacione për pranimin dhe respektimin e dallimeve ngjarjen: “Çka ka ndodhur, ndërmjet individëve të ndryshëm si diçka çka është problemi?” normale dhe kundrimi i tyre si diçka pozitive, që nënkupton se njerëzit duhet të trajtohen 4. Ritregojeni problemin: “Pra, sipas stereotipave që më parë të përvetësuara. problemi qëndron në atë Ekziston një rrezik që fëmijët t’i përvetësojnë se...” stereotipat e dëmshme aktuale nga mjedisi që i rrethon. Secili mund të ndjehet keq kur 5. Kërkoni nga fëmijët të për herë të parë ballafaqohet me dallimet, por mendojnë dhe të tregojnë edukatori i suksesshëm mund t’u ndihmojë që disa zgjidhje, e pastaj dallimet aktuale ndërmjet fëmijëve në grup të bashkërisht zgjidheni pranohen në mënyrë pozitive. njërën prej tyre. “Çka mund të bëjmë që ta zgjidhim problemin?” Strategjitë e mësimdhënies: 6. Qëndroni pranë tyre që ta `` Bëhuni shembull duke shfaqur respekt përcillni se çfarë ndodhë ndaj të tjerëve. Le ta shohin fëmijët se ju dhe t’u jepni përkrahje. “Ja, e silleni njësoj me të gjithë, duke i përfshirë zgjidhëm problemin!” fëmijët, prindërit, kolegët e punës. `` Shmaguni nga krahasimet gjykuese. Ko- mentoni në raport me tiparet dalluese dhe të arriturat e fëmijëve pa etiketuar diçka si më të mirë se tjetra. Për shembull, nëse 45

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja thoni: “Maja, më pëlqen floku yt i kuq!”, një `` Sigurohuni që hapësira në çerdhe të mos vajzë tjetër mund të mendojë se diçka nuk ketë me gjëra mund t’i ndihmojnë stereo- është në rregull me flokun e saj të zi. Më tipat. Për shembull, broshurat informa- mirë është të komentoni në këtë mënyrë: tive le të jenë në secilën gjuhë të fëmijëve “Maja ka flokë kaçurrel të kuq, ndërsa të pranishëm, ndërsa sjellja e prindërve le Nena ka flokë të shkurtra e të zeza”. të jetë e tillë që të gjithë prindërit të ndjehen të mirëseardhur dhe të pranuar. Për `` Mundësoni që dallimet të jenë pjesë e hapë- shembull, ekspozoni posterë me fëmijë dhe sirës dhe aktiviteteve në hapësirën për- prindër të të gjitha etnive. katëse për aktivitete. Për shembull, ekspozoni më shumë lloje të veshjeve tipike për etnitë e atij nënqielli, uniforma dhe alete të profesioneve të ndryshme të prindërve SUBDOMENI – Zhvillimi të fëmijëve të grupit. Kohë pas kohe le të emocional me të cilin fëmija e përgatitet ushqim tipik i kulturave dhe et- zhvillon perceptimin për veten nive të ndryshme, ndërsa ngjarjet sociale e tij dhe emocionet e tij. – ditëlindjet dhe festat – le të përdoren në mënyrë që të luten prindërit të përga- Standardi 1. tisin për fëmijët ndonjë ushqim tipik për kulturën e tyre. Vendosni ilustrime nga Zhvillimi i pasqyrës për fotografitë e profesioneve të përditshme, identitetin personal – zhvillimi të familjeve me strukturë të ndryshme, i nocionit për veten të njerëzve të moshave dhe pamjeve të Me identitet personal nënkuptohet ajo sesi ndryshme dhe të etnive së ndryshme. njeriu ndjehet si person. Përjetimi i tillë fillon qysh në periudhën e gjidhënies dhe varet nga `` Dallimet nuk kanë të bëjnë vetëm me ajo se në çfarë mase marrëdhëniet që fëmija njerëzit. Ofrojuni fëmijëve reproduksione i realizon me të rriturit në afërsinë tuaj (me nga stile të ndryshme artistike, lëshojuni prindërit, edukatorët) janë të bazuara në muzikë të stileve të ndryshme dhe të nacio- besim, që më tej e fuqizojnë ndjenjën e sigurisë naliteteve të ndryshme, vizitoni vende dhe te fëmija. Formimi i identitetit është një proces ngjarje në lagje ose në vendbanimin tuaj, të i vazhdueshëm. Kur themi se fëmija ka krijuar cilat i potencojnë dallimet, siç janë shitoret pasqyrë pozitive për veten e tij, kjo do të thotë e ndryshme, koncertet, shfaqjet, arkitek- se ai e njeh dhe e respekton emrin e tij, gjininë, turat e ndryshme e shtëpive etj. pozicionin e tij në familje, pamjen fizike, `` Sigurohuni se programi juaj i punës nuk etninë, aftësitë dhe mungesat, si dhe gjuhën përmban elemente që do ta ndihmonin kri- që e flet. Kjo mund të përfshijë edhe aspekte të jimin dhe fuqizimin e stereotipave... Para- tjera, si përkatësia religjioze, mjedisi në të cilin shikoni pyetjet që mund t’jua parashtrojnë jeton, vendbanimi, si dhe struktura familjare fëmijët, si për shembull: “Pse ai njeri ka ng- (familje me një prind, jetesa e përbashkët me jyrë të errët të lëkurës?”. Ju nuk keni nev- familje tjetër, jetesa me gjyshin dhe gjyshen ojë të shpjegoni përgjigje komplekse, por etj.) Edukatori mund t’i ndihmojë fëmijë thjesht thoni: “Sepse prindërit e tij kanë për të krijuar ndjenjë pozitive duke krijuar pasur lëkurë të errët. Ashtu siç i ke ti flokët atmosferë, në të cilën secili fëmijë do të ndjehet kaçurrela, sepse nëna jote i ka të tilla”. i respektuar dhe i vlerësuar për shkak të

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja tipareve që i posedon dhe për shkak të asaj që e pozicionit të familjes etj. Dhe, këtë bëjeni përbën identitetin e tij.16 në mënyrë afirmative, duke i miratuar dhe respektuar ato dallime, pra mos i gjyko- ni, por shpjegojuni diçka, shfrytëzojeni Strategjitë e mësimdhënies: mundësinë që të mësojnë diçka të re. `` Ndihmoni fëmijës që ta përballojë më le- `` Furnizoni fëmijët me materiale dhe akti- htë ndarjen nga prindërit kur shkon në vitete pa stereotipa dhe ofrojuni role në çerdhe. Ndihmoni që t’i njohë ndjenjat e aktivitete pa stereotipa. Për shembull, lex- tij (pikëllimin, shqetësimin, frikën, ank- ojuni ilustrime në të cilat gratë ushtrojnë thin), që janë më të fuqishme në momen- profesione jo të zakonshme, ndërsa mesh- tin kur fëmija dërgohet në çerdhe, por kujt marrin pjesë në aktivitete shtëpiake. mund të manifestohen në çdo kohë gjatë Inkurajoni fëmijët e të dyja gjinive që të ditës. Punoni me prindërit që edhe ata të luajnë me çfarëdo lodrash dhe mjetesh (ga- ndihmojnë në procesin e tranzicionit, si tim, zdrukthtari) për shembull t’i përmbahen kohës që do ta `` Inkurajoni anëtarët e familjes që të mar- caktojnë për marrjen e fëmijës nga çerdh- rin pjesë në aktivitete të grupit; jo vetëm ja. Lejoni fëmijës të inkuadrohet në aktivi- nënat, por edhe baballarët e gjyshërit. tetet e grupit kur të ndjehet i gatshëm dhe Në vend që të marrin pjesë vetëm si mod- kushtoni vëmendje kur të hetoni se është ele për prezantimin e profesionit të tyre, shqetësuar dhe se tërhiqet. mundësojuni të bëhen vullnetarë, të mar- `` Mundësoni që fëmija të ndjehet i vlefshëm rin pjesë në hartimin e programit, në dhe i respektuar. Këtë bëjeni duke i kush- përpilimin e tekstit për çerdhen, të diskutuar vëmendje dhe duke u sjellë me të me tojnë për programin dhe për përparimin e respekt. Fokusohuni para së gjithash te fëmijëve dhe mendoni mënyrë sesi mësimi fëmijët, në atë se si ndjehet dhe çka bëjnë në çerdhe të vazhdojë edhe në shtëpi. ata, e jo vetëm në përgatitjen e materialeve `` Vendosni lidhje me mjedisin lokal – qytet- dhe aktiviteteve e në interaksionin me të arë të profesioneve të ndryshme mund rriturit. Komunikoni me fëmijët me ton të shërbejnë si modele për profesionet. të qetë dhe të respektueshëm të zërit, mos Vizitoni në vendin e tyre të punës ose fto- bërtitni, mos i turpëroni. Komentet tuaja ni në çerdhe. Kështu do të shfaqni respekt drejtojuani drejtpërdrejt atyre, mos u sill- ndaj llojeve të ndryshme të profesioneve ni sikur ata të mos jenë të pranishëm në dhe njerëzve me përvojë e prejardhje të hapësirën tuaj. ndryshme. `` Bisedoni dhe vini re dallimet dhe ng- jashmëritë në mënyrë pozitive. Fëmijët janë kureshtare, andaj mos u turpëroni të Standardi 2. flisni me ata për dallimet dhe mos i ikni Njohja dhe të shprehurit bisedës me ata. Emërtoni dallimet me em- adekuat të ndjenjave personale rin e tyre të vërtetë – dallimet e gjinisë, etnisë, përkatësisë etnike, religjionit, kom- Te fëmijët e moshës 3-6 vjeç gjithnjë e më shumë rritet aftësia për orientimin dhe organizimin 16 Eder, R.A.,&S.C. Mangseldorf. 1997. The emotional basis e aktiviteteve të tyre e për parashikimin e of early personality development: Implications for the emergent self-concept. In Handbook of personality ngjarjeve dhe ata bëhen më pak impulsivë dhe psychology, eds. R. Hogan, J. Johnson, & S. Briggs, 209- më shumë të aftë për t’i respektuar rregullat 40. San Diego: Academic Press 47

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja dhe për të marrë pjesë e për t’i ndjekur Por, gjithsesi parandalojeni ndonjë fëmijë aktivitetet dhe procedurat e përbashkëta. që të sillet ashpër ndaj të tjerëve si rezultat Aftësitë e tyre gjithnjë më të zhvilluara verbale, i shpërthimit të tërbimit, frikës ose frus- aftësia për imagjinatë dhe mbajtje të fotografive trimit. mendore, u mundëson ta shtyjnë kënaqësinë, `` Emërtoni emocionet e fëmijës dhe emocio- ta parashikojnë përmbushjen e nevojave net tuaja me fjalë të thjeshta, si pikëllimi, personale dhe të jenë më fleksibilë në gjetjen gëzimi, tërbimi, hidhërimi. Inkurajoni e zgjidhjeve alternative për problemet. Një fëmijët që t’i emërtojnë emocionet e tyre, aspekt veçmas i rëndësishëm i këtij komponenti përdorni fjalët e tyre. Derisa fëmija është është përvetësimi i “vetëdijes për veten”, i shqetësuar, ai nuk do të jetë i aftë të ab- përkatësisht kuptimi i asaj se nuk ekziston sorbojë dhe mësojë fjalë të reja. Prandaj kurrfarë personaliteti i veçantë, që është i ndarë vlerësojeni dhe mësoni fjalë të reja, që i nga të tjerët, që posedon ndjenja dhe mendime emërtojnë ndjenjat para se të lindë situata e private. Aftësia që ta shohin veten si person tillë, si për shembull derisa lexoni përrallë i pavarur është themelore për kontrollin e në të cilën flitet për atë lloj të emocioneve. emocioneve. Fëmijët fillojnë të bëjnë dallim ndërmjet ndjenjave dhe mendimeve. Ata fillojnë `` Potenconi se edhe fëmijët e tjerë kanë nd- t’i njohin dhe emërtojnë drejt emocionet, jenja; së pari kuptojeni se për çfarë ndjen- ndërsa njëherazi të bëhen edhe të vetëdijshëm jash bëhet fjalë dhe jepni shembull: “Bojani se edhe të tjerët kanë ndjenja që mund të jenë hidhërohet kur ti ia derdh kubet.” Tregoni të njëjta ose të ndryshme me ndjenjat e tyre. ndonjëherë se në çfarë mënyrë njerëzit i Emocionet paraqiten spontanisht, por kuptimi, manifestojnë ndjenjat e tyre: “Jana shpesh emërtimi dhe rëndësia e tyre në një kulturë të i bie tavolinës kur është e hidhëruar. caktuar është diçka që e mësojmë nga të tjerët. Njerëzit e bëjnë atë kur janë të hidhëruar”. Edukatori i suksesshëm e shfrytëzon secilën Ky interpretim është i dobishëm që fëmijët situatë në të cilën manifestohen ndjenja më të fillojnë t’i njohin ndjenjat e të tjerëve. të fuqishme, që ashtu t’u ndihmojë fëmijë në `` Komentoni zëshëm emocionet që i hetoni te njohjen dhe emërtimin e atyre ndjenjave. fëmijë gjatë ditës. Komentoni edhe ndjenjat pozitive edhe ato negative. “Sot dukesh i pikëlluar!” ose: “Sa buzëqeshje e bukur! Sot Strategjitë e mësimdhënies: je shumë i lumtur!”. `` Planifikoni lojë në grup të vogël. Fëmijët `` Kushtoni kujdes gjendjes emocionale të nuk bëjnë biseda abstrakte për emocionet e fëmijës. Kur fëmija të shpreh ndonjë ndjen- tyre, por janë të aftë t’i dallojnë ato kur dëg- jë me fjalë ose me sjelljen e tij, tregoni me jojnë përrallë, kur rrëfejnë ndonjë ngjarje fjalë, me shprehjen tuaj të fytyrës dhe me (për shembull, kur u ka vdekur ndonjë led- gjeste se ju e vëreni atë dhe se ju intereson hatak, kur kanë qenë mysafir të gjyshja e se si ndjehet. Krijoni kontakt me sy, përku- tyre etj.) luni ose uluni në karrige, që të jeni në nivelin e njëjtë dhe fokusojeni vëmendjen tuaj `` Ndihmojuni prindërve që ta kuptojnë se te fëmija. fëmijët e tyre kanë nevojë të shprehen dhe t’i emërtojnë emocionet e tyre. `` Pranoni emocionet e fëmijës si normale, pra mos i ndani në të këqija dhe të mira.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja sin aktivitetet. Lejojuni të ushtrojnë duke Standardi 3. përsëritur derisa të mos i mësojnë ato akti- Fuqizimi i vetëbesimit dhe vitete. Qëllimi është që fëmija ta provojë se zhvillimi i kompetencave është i aftë që vetë t’i përmbushë nevojat e Për të qenë kompetent kjo do të thotë që të jesh tij dhe vetë t’i kryejë detyrat. i aftë të bësh diçka. Të ndjehesh kompetent do `` Ku të shihni se fëmija e ka përvetësuar të thotë të kesh vetëbesim, të besosh në aftësinë një aktivitet dhe është i gatshëm për sfidë tënde se një detyrë të caktuar do ta kryesh me tjetër, inkuadrojeni një detyrë të re për sukses. Për fëmijët e vegjël është e rëndësishme nivel të ri dhe për detyrë më të vështirë. ta matin suksesin e tyre jo për nga standardet Për shembull: fëmija ka mësuar t’i mbledhë e të rriturve, por sipas të kuptuarit të tyre të kubet në vendin e duhur. Kërkoni nga ai që suksesit. Zhvillimi i ndjenjës së kompetencës t’i depozitojë sipas madhësisë. te fëmijët është veçmas i rëndësishëm, sepse ` sa më shumë që e kanë të zhvilluar atë ndjenjë, ` Përkrahni idetë dhe iniciativat e fëmijëve. aq më shumë janë të motivuar të lëshohen Jepuni mundësi që ata të zgjedhin se çka do në realizimin e detyrave të ndryshme kur të luajnë, me çfarë materiale do të punojnë. të shkojnë në shkollë. Kjo u ndihmon në `` Shprehuni mirënjohje kur të arrijnë një ndërtimin e pasqyrës pozitive për veten në sukses. Nëse thoni: “Sa bukur e ke vizatuar raport me të tjerët. Fëmijët e kësaj moshe, këtë!”, do ta bëni të varur nga lëvdata tua- që ndjehen të dashur dhe që janë të lidhur ja. Por, nëse i thoni: “Paske vendosur detaje mirë me të rriturit, do të zhvillojnë shkallë të shumë interesantë në vizatimin tënd!” – do lartë të vetëbesimit. Ndërkaq ata që nuk janë, ta inkurajoni se ka aftësi të veçanta. Ekspo- mund ta përjetojnë veten e tyre si dikush që zoni punimet e tyre në vende të dukshme. nuk meriton vëmendjen dhe dashuri dhe që Inkuadroni prindërit, që punimet e tyre t’i nuk është kompetent. Zhvillimi i ndjenjës së marrin në shtëpi. vetëbesimit është detyra më e rëndësishme që e `` Vëzhgoni se sa janë të inkuadruar fëmijët kanë edukatorët. në lojë dhe sipas asaj shtyjeni ose shkur- tojeni lojën. Nëse e shihni se fëmijët janë shumë të interesuar dhe të thelluar, vazh- Strategjitë e mësimdhënies: dojeni kohën që ta përfundojnë punën e fil- `` Vendosni dhe ndiqeni rutinën ditore të ak- luar, që ta shohin se mundi do të shpaguhet tiviteteve në çerdhe, sepse në atë mënyrë me atë që do ta kompletojnë punën e filluar. fëmijët kanë ndjenjën e kontrollit mbi ngjarjet. Organizojeni hapësirën dhe sendet në hapësirën e aktiviteteve ashtu që fëmija Standardi 4. në çdo kohë të mund t’i marrë dhe t’i kthejë Kontrolli i ndjenjave dhe sendet në vendin e tyre. aftësive personale të empatisë `` Inkurajoni fëmijët që vetë t’i kryejnë punët Vetërregullimi emocional është përgjigje – vetë të vishen, vetë t’i lajnë duart, vetë t’i ndaj një ngjarje/përvoje të caktuar me nivel mbledhin lodrat. Përmbahuni nga shtytja adekuat të reagimeve të shpejta ose të shtyra që ju t’i bëni punët në vend të tyre, që ashtu për më vonë. Empatia paraqet aftësi që të njihen puna të bëhet më shpejt ose më mirë, sepse ndjenjat e të tjerëve, “që të hyhet në lëkurën e të ata mund të përparojnë vetëm nëse u jep- tjerëve”, që të shihet situata nga një perspektivë ni mundësi që të përpiqen dhe t’i përsëri- e huaj. Kjo aftësi paraqitet për herë të parë në 49

Strategjitë e mësimdhënies: `` Përmes shembullit tuaj dëshmoni se jeni i brengosur nëse ndonjë fëmijë është i pikël- luar ose i shqetësuar. Me ndihmën e fjalëve përkatëse, përmes shprehjes së fytyrës dhe të folurit të trupit, dëshmoni se jeni i vetëdijshëm si ndjehen të tjerët. Përshkru- ajeni reagimin tuaj: “Do t’ia jap Filipit lo- drën e dëshiruar. E shoh se është i pikëlluar për shkak të ikjes së gjyshit”. Fëmijët do ta ndjekin shembullin tuaj.

17 Eisenberg, N. 2003. Pro social behavior, empathy, and sympathy. In Wellbeing: positive development across the life course, eds. M.N. Bornstein & L. Davidson, 253- 50 65. Mahwah, N.J: Lowrence Erlbaum.

Edukatorët punojnë në mënyrë aktive në Edukatorët i shohin situatat konfliktuoze sigurimin e kushteve dhe të atmosferës si problem që duhet të zgjidhet me urdhër për të gjithë fëmijët, duke i përfshirë edhe të drejtpërdrejtë, e jo si mundësi për ata me nevoja të veçanta, që të gjithë të përvetësimin e shkathtësive për zgjidhjen inkuadrohen në aktivitetet e grupit dhe të e konflikteve. Edukatorët nuk reagojnë kenë mundësi të barabarta për mësim. në mënyrë preventive në pakësimin e situatave konfliktuoze.

Edukatorët punojnë në fuqizimin e Kur fëmija nuk është i përgatitur për t’u identitetit pozitiv te secili fëmijë inkuadruar në lojën grupore, edukatori nuk ndërmerr asgjë që t’i ndihmojë në inkluzionin social, andaj fëmija në aspektin social mbetet i izoluar.

Fëmijët që nuk e kuptojnë mirë gjuhën në të cilën flitet në grup, nuk mund të inkuadrohen plotësisht në aktivitetet e grupit, sepse edukatorët nuk u ndihmojnë në këtë.

Edukatori krijon shumë mundësi që Edukatorët i zgjidhin problemet në vend fëmijët bashkërisht të luajnë dhe të të fëmijëve dhe u ndihmojnë në secilën realizojnë aktivitete, si në gupe që ata i kërkesë që e kanë ata për ndihmë. Ata krijojnë spontanisht, ashtu edhe në grupe nuk i inkurajojnë fëmijët që t’i zgjidhin që i formon vetë edukatori. problemet bashkërisht dhe të ndihmohen mes vete.

Kur fëmija kërkon ndihmë nga edukatori, ai e udhëzon të kërkojë ndihmë nga një fëmijë tjetër.

Injorohen dallimet kulturore, gjuhësore Adekuate dhe dallimet e tjera ndërmjet fëmijëve. Disa fëmijë dhe prindër nuk mund të dallojnë asgjë nga kultura e tyre në Edukatorët krijojnë kushte që hapësira pamjen e hapësirës së aktiviteteve, për aktivitete t’i shpreh dallimet ndërmjet madje as në aktivitete nuk ndjehen pjesë fëmijëve dhe dallimet në bashkësi, ku e grupit. Edukatorët nuk përpiqen të bien karakteristikat dalluese të të gjitha mësojnë ndonjë fjalë nga të gjitha gjuhët e kulturave, të cilave u përkasin fëmijët në përfaqësuara në grup. grup. Edukatorët i theksojnë dallimet ndërmjet fëmijëve në mënyrë që disa fëmijë të mos Duke shprehur respekt ndaj prejardhjes mund të inkuadrohen në grup. kulturore të secilit fëmijë (gjuha, religjioni, tiparet kulturore të familje), fuqizohet vetëbesimi i fëmijëve dhe ndërtimi i identitetit pozitiv, ndërsa u mundësohet t’i respektojnë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet njerëzve

Edukatorët i inkuadrojnë prindërit e të gjithë fëmijëve në zgjedhjen e materialeve, fotografive, librave, muzikës, përrallave.

Fëmijëve nuk u prezantohen stereotipa ofenduese.

me prindërit Edukatorët komunikojnë me prindërit vetëm kur ka ndonjë problem ose konflikt. Prindërit kanë komunikim Adekuate të pamjaftueshëm me edukatorët dhe ndjehen të izoluar nga ajo që ndodh në çerdhe. Edukatorët punojnë në mënyrë aktive në krijimin e partneritetit me prindërit Edukatorët lënë përshtypje se ata dinë më e secilit fëmijë, komunikojnë me ata shumë për fëmijët se vetë prindërit e tyre. rregullisht me qëllim që të shihet se a janë përmbushur të gjitha nevojat e fëmijës për mësim dhe zhvillim të drejtë. Edukatorët i akuzojnë prindërit kur fëmija ka probleme në çerdhe. Ata i inkurajojnë prindërit që t’i ndëshkojnë Edukatorët marrin më shumë fëmijët e tyre në shtëpi për atë që e kanë informacione nga prindërit që edhe më bërë në çerdhe. mirë t’i njohin kualitetet e fëmijës, si dhe brengat e tyre dhe gjithë kjo të përdoret për përcjelljen e përparimit të fëmijës, si Edukatorët/drejtori gjithnjë u japin/jep dhe për planifikimin e aktiviteteve. të drejtë prindërve, edhe pse ajo mund të ndeshet me interesat e fëmijës ose të grupit Edukatorët dhe prindërit marrin vendime të përbashkëta se si ta gjejnë Vizitat e prindërve shihen si të mënyrën më të mirë për ta përkrahur padëshirueshme dhe shqetësuese. Vizitat fëmijën në zhvillimin e tij dhe në e tyre janë aq të rralla, sa fëmijët nuk procesin e të mësuarit dhe si t’i tejkalojnë ndjehen mirë në praninë e tyre. problemet ose dallimet në qëndrime nëse ato paraqiten. Mundësitë për participimin e prindërve janë të rralla dhe ato shihen vetëm në Edukatorët i dëgjojnë prindërit, përpiqen mbledhjet prindërore ose në shfaqje dhe t’i kuptojnë se cilat janë pritjet e tyre nga ato ndodhin në periudha kur prindërit fëmija dhe i respektojnë karakteristikat e nuk kanë mundësi të jenë të pranishëm. tyre personale dhe kulturore.

Prindërit janë të mirëseardhur në çerdhe në çdo kohë. Ata mund të marrin pjesë në aktivitetet e çerdhes ashtu si u përgjigjet atyre më së miri, siç është vëzhgimi, leximi për fëmijët, biseda për profesionin e tyre, paraqitja e shkathtësive etj.

54 VII. Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi ZhvillimiZhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja 55

jala e parë që e shqipton fëmija i vogël paraqet një shenjë të Frëndësishme zhvillimore, së cilës i gëzohet dhe e feston gjithë familja, por të rriturit shpesh humbin shumë kohë dhe energji pastaj që t’i heshtin fëmijët. Anëtarët e familjes, madje edhe edukatorët dhe udhëheqësit e çerdheve dhe shkollave, shpesh i konsiderojnë klasat e qeta si vende të volitshme për mësimin dhe mësimdhënien e fëmijëve. Por, qetësimi i fëmijëve dhe mbajtja qetësisë në klasa në të vërtet nuk është diçka e nevojshme. Të shprehurit me gojë është baza e mësimit të shkrim-leximit. Inkurajimi i fëmijëve të vegjël që vazhdimisht të flasin ka përparësi të jashtëzakonshme.

Një numër i madh i hulumtimeve dhe botimeve profesionale flasin për faktin se ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë ndërmjet zhvillimit të gjuhës, shkathtësive verbale të të shprehurit dhe arritjeve të fëmijëve në lexim dhe shkrim.18

Të folurit nuk shërben vetëm për t’i shpjeguar disa gjëra të paqarta, por edhe që të këmbehen disa ide dhe interesa interesantë të fëmijës, që ashtu të pasurohet fjalori i tyre dhe të kuptuarit e tyre për nocionet e reja që ata i dëgjojnë.

Shumica e fëmijëve të moshës 4-5 vjeç i përvetësojnë shkathtësitë e përdorimit të gjuhës së tyre amtare me shkallë të lartë të precizitetit.19 Fëmijët mësojnë më mirë dhe më shpejt nëse kanë rol aktiv në bisedë me bashkëbiseduesin dhe ashtu mësimi është në pajtim me interesat e tyre. Edukatorët në çerdhe duhet të krijojnë ambient të pasur me mundësi për përvetësimin shkathtësive të reja gjuhësore dhe pasurimin

18 Morrow.L ,1997 . Literacy development in the early years: Helping children read and write. Boston: llyn acon. 19 Cassie Landers, 2002 , Milestones in Early Child Development , Basic course in early child development pediatrics 57

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja e shkathtësive tashmë të njohura. Aktivitetet e bisedave të fëmijëve me të rriturit, por edhe për nxitjen e zhvillimit të gjuhës janë më me moshatarët e tyre.21 Në procesin e zhvillimit efikase nëse ato prezantohen në kontekst të gjuhës, të shkathtësive komunikuese dhe të të aktiviteteve dhe lojërave të përditshme shkrim-leximit, edukatorët duhet t’u kushtojnë që i praktikojnë fëmijët. Loja është mënyrë kujdes disa elementeve themelore të të folurit: natyrore, përmes së cilës fëmijët e zhvillojnë Vetëdija fonologjike – aftësia për dhe e përsosin gjuhën. Shkathtësitë gjuhësore 1. njohjen e zërave të ndryshëm të të folurit që fëmijët i përdorin gjatë lojës janë shumë më (ritmi, rima, njohja e ngjashmërive dhe të ndërlikuara në raport me ato që përdoren në dallimeve të zërave) konverzacion të përcaktuar qysh më parë.20 Kuptimi i gjuhës – aftësia për kuptimin Prindërit së bashku me edukatorët mund 2. e domethënies së gjuhës së folur dhe të të bëjnë shumë që ta nxisin dhe pasurojnë shkruar zhvillimin e gjuhës te fëmijët e vegjël, që më tej shpie drejt zhvillimit të shkrim-leximit 3. Vetëdija për materialet e shtypura – dhe elokuencës gjuhësore. Shkrim-leximi aftësia për kuptimin e asaj se si është dhe elokuenca gjuhësore janë segment i organizuar materiali i shtypur dhe si rëndësishëm i përgatitjes së fëmijëve për përdoret në shkrim dhe lexim. Fëmijët shkollë, por edhe i periudhës së mëvonshme mësojnë se të folurit dhe shkrimi të jetës gjatë zhvillimit profesional të përcjellin mendime dhe ide. personalitetit. Zhvillimi i gjuhës dhe i shkrim- leximit ka efekt afatgjatë ndaj zhvillimit të 4. Vetëdija për shkronjat – vetëdija se kompetencës sociale dhe suksesit akademik ekziston relacion ndërmjet shkronjave gjatë gjithë shkollimit të fëmijëve. Mundësitë dhe zërave. e ardhshme arsimore dhe suksesi në karrierë Në SMZHH këta komponentë të zhvillimit të varet drejtpërdrejt nga shkrim-leximi. Duke gjuhës janë ndarë në 3 subdomene kryesore e pasur parasysh se fëmijëria e hershme është dhe 7 standarde të mësimit të hershëm, periudhë kur gjuha zhvillohet me shpejtësi të që i prezantojnë të priturat nga rezultatet madhe, për fëmijët është shumë e rëndësishme përfundimtare te fëmijët në zhvillimin e këtij që nga mosha më e njomë të ekspozohen në domeni. përvoja të ndryshme, që nxisin zhvillimin e gjuhës dhe të shkathtësive gjuhësore gjatë Në subdomenin Komunikimi standardet që i aktiviteteve të përditshme, ndërsa ambienti arrijnë fëmijët kanë të bëjnë me kuptimin dhe në të cilin ata qëndrojnë duhet të ketë shumë përdorimin e gjuhës së folur dhe pasurimin stimulime të të folurit dhe të shkruarit. gradual fjalorit të fëmijës, varësisht nga mundësitë për përvetësimin e diturive për Mësimi i gjuhës fillon që nga lindja dhe zhvillohet nocionet e reja. shumë shpejt në periudhën parashkollore. Komponentët kryesorë të gjuhës janë: dëgjimi, të folurit, leximi dhe shkrimi. Të gjithë këta komponentë të gjuhës duhet të stimulohen përnjëherë përmes ekspozimit të fëmijës në aktivitete të ndryshme, që shërbejnë për nxitjen

21 Ranweiler,L.2004 , Preschool readers and writers: 20 Kostelnik, M. A, Soderman , & A. Whiren, ( 1999) Early literacy strategies for children ( Intentional Developmentally appropriate curriculum: Best practice teacher , National Association for Education of Young 58 in early childhood education Children, Washington DC)

Zhvillimi motorik ZhvillimiZhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Standardi 1: `` Luajtja e lojërave për instruksione verbale Fëmija mund ta dëgjojë dhe `` Përdorimi i aktiviteteve të përditshme kuptojë gjuhën e folur rutinore për stimulimin e shkathtësive për dëgjim (gjatë të ushqyerit, gjatë vajtjes Përvetësimi i kompetencës gjuhësore dhe dhe arritjes në çerdhe) komunikuese (aftësia për përdorimin e paletës ` së gjerë të shkathtësive gjuhësore për të folurit ` Konverzacionet ndërmjet të rriturve zh- dhe interpretimin) është e varur drejtpërdrejt villohen para fëmijëve (kjo e nxit interesin nga përvoja që e ka fëmijë në mjedisin e tij. e fëmijëve që ta dëgjojnë gjuhën e folur) Shpejtësia me të cilën fëmijët mësohen ta `` Përdorimi i të folurit informativ (edukato- kuptojnë gjuhën e falur varet nga të rriturit që ri i shpjegon aktivitetet derisa fëmija ose shërbejnë si model i të folurit, që atë ndihmon gjithë grupi realizojnë një aktivitet) në rritjen e kompleksitetit dhe të kualitetit të shkathtësive të të folurit, të cilat i zhvillojnë fëmijët. Dëgjimi është bazë e të folurit, leximit Një shembull se si ta 22 nxisni vëmendjen e dhe shkrimit te fëmijët. fëmijës për dëgjim aktiv: Ky proces zhvillohet gradualisht, që nga dallimi një lojë e thjeshtë duke i zërit të një personi të njohur dhe të afërt te treguar një fotografi. bebet e vogla, e deri në dallimin e zërave dhe tingujve të kafshëve, shpezëve e makinave Në një hapësirë të qetë të ndryshme, madje deri në dëgjimin e ekspozojeni një poster me fotografi të ndryshme të instruksioneve verbale dhe veprimin sipas tyre sendeve, personave dhe ose zhvillimin e konverzacionit të dyanshëm në kafshëve. Parashtrojeni qartë periudhën parashkollore. Gjatë aktiviteteve pyetjen: Dëgjo me kujdes, më për mësim, edukatorët zhvillojnë aktivitete të thuaj ku është druri! ndryshme me të cilat fëmijët ekspozohen në stimulime të ndryshme tingullore: Ndonjëherë me qëllim të argëtimit thojuni fëmijëve t’ju `` Dëgjimi i tingujve të instrumenteve të pyesin, ndërsa ju të bëni shenjë ndryshme muzikore, kasetave muzikore në fotografi. Mund të kërkoni me këngë, video-kasetave me ekranizim të që fëmija të tregojë dy gjëra përrallave të caktuara në fotografi me fjalë të rimuara (më trego lulen që lulëzon dhe ` Leximi i librave, shpjegimi i përrallave ose ` bletën që fluturon!!!) i ngjarjeve të caktuara

`` Nxitja e konverzacionit ndërmjet mosha- tarëve (njëri të flasë, të tjerët ta dëgjojnë...)

`` Modelimi dhe mësimi i dëgjimit aktiv (mosndërhyrja në fjalë, vendosja e kontak- tit sy më sy me bashkëbiseduesin)

22 Isbell,R.,J.Sobel,L.Lindauer,A.Lowrance.2004.The effects of storytelling and story reading on the oral language complexity and story comprehension of young children. Early Childhood Education Journal 32 3): 57 –163. 59

Zhvillimi motorik ZhvillimiZhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Pyetje që i nxisin Standardi 3: fëmijët të mendojnë Fëmija mund ta pasurojë dhe të rezonojnë, si dhe fjalorin e tij dhe të shfaqë përdorimi i gjuhës së përparim në të folurit e drejtë zgjeruar: Fjalori, me të cilin disponon fëmija është shumë e fjalëve që ai i kupton ose që mund t’i „Nga e di ti?“ përdor. Fjalorin pranues e përbëjnë fjalët, që „Si erdhe në këtë përfundim?“ fëmija mund t’i kuptojë, ndërsa fjalorin e të „Si mendon se ka ndodhur kjo?“ folurit e përbëjnë fjalët që fëmijë i shqipton „A mund të më thuash se si e drejt. Përfshirja e fjalorit të të folurit, me bëre atë?“ të cilin disponon fëmija, është bazë për „Çka do të ndodhë nëse....?“ leximin e suksesshëm në shkollë. Te fëmijët „Si do ta ngjitësh/forcosh/ fjalori nuk shtohet me mësimin e fjalëve të rrokullisësh atë?“ ndryshme në mënyrë të izoluar. Pasurimi efikas i fjalorit ndodhë kur fëmijët flasin dhe “Marija thotë se mund ta gjatë konverzacionit njoftohen me fjalë të reja vendosim pjatën (e ngjyrosjes që bazohen në interesin e tyre momental. Kur me ngjyra uji) në raftin më të fëmijët flasin me të rritur që kanë fjalor të lartë ose në raftin e saj. Në pasur, fëmijët mësojnë më shumë fjalë. Kur çfarë vendi tjetër mund ta fëmijët, që mund të flasin ose që duhet të flasin, vendosim që askujt të mos ia më shumë mbështeten në gjeste, inkurajoni me zë këmbët?” kujdes që të flasin. Mos u pajtoni menjëherë me kërkesa joverbale nëse e dini se fëmijët “Selimi thotë se sheh shumë në vend të kësaj mund të përdorin fjalë. majmunë në fotografi. Unë Ndonëse ndonjëherë është mirë që fëmijët të i numërova pesë. (Tregojeni komunikojnë pa fjalë (njësoj si të rriturit), fotografinë dhe numëroni megjithatë sa më shumë që flasin, aq më shumë një nga një). Çka ka tjetër në shkathtësi gjuhësore përvetësojnë. Humori fotografi? është mënyrë e mirë që t’i frymëzoni të flasin, “Çfarë peme duan të hanë pa i detyruar në këtë. njerëzit në familjen tënde?” “Cilat gjëra në hapësirën e lojës (kënd i shtëpizave/këndi i kubeve) janë të rënda? Cilat mendon se janë më të rëndat? Si ta kuptojmë?”

Zhvillimi motorik ZhvillimiZhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Në kuadër të subdomenit Bazat e leximit janë Shikojeni këtë shembull përkufizuar 2 standarde, që duhet t’i arrijnë për mësimin e fjalëve të fëmijët gjatë fëmijërisë së hershme. reja: (Fëmija ia jep një këpucë të rriturit) Standardi 1: I rrituri: “Aha, këpuca jote. Çka Fëmija shfaq interes ndaj dëshiron?” materialeve të shtypura (Fëmija nuk jep kurrfarë Fëmijët shfaqin interes ndaj materialeve të përgjigje). shtypura në mjedisin e tyre dhe që nga mosha I rrituri (me aktivitet): më e hershme i përdorin ato në mënyrë “Hëmmm, a ta vendos mbi adekuate (përmes shfletimit të fletëve të letrës si kokë.... ose ta vesh.” bebet e vogla, e deri në shqyrtimin dhe kthimin (Fëmija qesh). e faqeve të ilustrimeve dhe shtirjen se e lexojnë I rrituri: Epo çka të bëj me këtë përmbajtjen e faqeve në periudhën para vajtjes këpucë?” në shkollë). Fëmija: “Këmba ime”. I rrituri: “Ahaa, në këmbën tënde? Mirë, do të ndihmoj ta mbathësh këpucën në këmbë”. Standardi 2: Fëmija mund të dallojë simbole dhe shkronja të shkruara Në këtë shembull fëmija e arrin qëllimin e tij Fëmijët e vegjël e kuptojnë se përreth tyre pasi të flasë, ndërsa edukatori e shfrytëzon ka shumë simbole të shtypura. Në periudhën këtë rast që t’i përdorë fjalët e fëmijës (këmbët parashkollore ata gradualisht përvetësojnë e mia) me dy fjalë të shkurtra dhe dy fjalë të reja dituri se emrat e disa shkronjave përputhen (ndihmon, mbath) me zëra të caktuar dhe mund të dallojnë disa Në SMZHH, në kuadër të këtij domeni janë fjalë të shkruara (leximi simbolik). Leximi edhe dy standarde për subdomenin Bazat e varet nga aftësia e dallimit vizual të simboleve leximit. Për përvetësimin e shkathtësive për strukturore të shkronjave dhe interpunskionit, lexim, fëmijët duhet të përvetësojnë 3 elemente si dhe nga aftësia që të formojnë fjalë, fjali dhe themelore: paragrafë. Fëmijët përgatiten si t’i dallojnë shenjat prej të cilave përbëhet materiali i Njohja me shkronjat e shtypit 1. shtypur, siç janë vizat, pikat dhe format e 2. Kuptimi i fjalëve mbyllura. Në periudhën parashkollore fëmijët 3. Leximi me lehtësi duhet të nxiten që t’i dallojnë tipat e ndryshme Fëmijët mësohen si t’i mësojnë dhe përvetësojnë të vizave (të drejta dhe të lakuara, vertikale këto elemente gjatë mësimit të hershëm. Pjesa dhe horizontale). Në periudhën para vajtjes në më e madhe e vështirësive në lexim, me të cilat shkollë fëmijët mund ta dallojnë se si janë të ballafaqohen adoleshentët dhe të rriturit e radhitura shenjat e shtypura të faqes dhe cila sotëm, do të mund të evitoheshin nëse bazat e është marrëdhënia e tyre e ndërsjellë. leximit gjatë fëmijërisë së tyre të hershme do të vendoseshin drejt.23

23 M. S. Burns, P. Griffin , C.E. Snow, (1999) Starting 62 out Right, A guide to promoting Children’s reading Success, Washington DC

Zhvillimi motorik ZhvillimiZhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Shembull i mësimit të Standardi 1: hershëm që e nxit leximin Fëmija mund të inkuadrohet në te fëmijët e vegjël: Emri im aktivitetet që kanë të bëjnë me Kjo është lojë grupore. shkrimin Fëmijët janë të radhitur në Interesi i fëmijëve për të shkruar vërehet rreth, ndërsa në mes janë qysh në moshën më të hershme, kjo përmes vendosur letrat me shkronja manipulimit që e bëjnë bebet e vogla me të mëdha të alfabetit. mjetet e të shkruarit, deri në shkarravitjen Përdorni letra me shkronja spontane me vetiniciativë nëpër sipërfaqe të (harmonizuese me shkronja). rrafshëta, madje deri në vizatimin e formave ose shkronjave të dhëna qysh para së të shkojnë Edukatorja thërret “Marija”. në shkollë. Marija përpiqet ta gjejë shkronjën M dhe e ngre lart. Ajo e vazhdon lojën dhe thërret “Imer”, ndërsa ai e kërkon Standardi 2: shkronjën I në grumbullin e Fëmija i shpreh idetë e tij përmes shkronjave e kështu me radhë. simboleve dhe shkronjave të shkruara Bazën e shkrimit fëmijët e arrijnë gjatë Shkrim-leximi nënkupton aftësinë e të shkruarit periudhës parashkollore nëse janë të ekspozuar të shkronjave të veçanta dhe kombinimin e një në ambient stimulues, i cili e nxit zhvillimin e sërë shkronjave në fjalë. Ashtu siç zhvillohen, kësaj shkathtësie. fëmijët fillojnë të shkruajnë forma në pamje të shkronjave para se të fillojnë me shkrimin Shkrimi, ashtu si leximi, varet nga shkathtësi të e shkronjave konvencionale. Shkrimi i caktuara perceptuese dhe motorike të fëmijëve. shkronjave rëndom fillon me shkrimin e emrit Parakushtet për shkathtësi precize motorike personal, me shkrimin e shkronjës së parë të tij. për shkrim përfshijnë aftësinë e përfshirjes së Fëmijët janë shumë të motivuar që ta ushtrojnë materialit të shkruar dhe koordinimi sy-dorë shkrimin e emrit personal. që ato të mund të bëhen shenja përkatëse, të lokacioneve konkrete në sipërfaqen që shërben Ndërmjet vitit 3 dhe 6 të jetës shkrimi i për të shkruar.24 emrit te fëmijët përparon nga shkarravitja e vazhdueshme horizontale, deri në shkronjat e Këtu janë paraqitur 2 standarde që i prezantojnë caktuara dhe të dalluara, të radhitura sipas një pritjet për atë duhet ta dinë dhe të mund ta bëjnë radhitjeje të saktë (Hildreth 1936). Kjo aftësi fëmijët në përvetësimin e bazave të shkrimit. zhvillohet pa instruksione të drejtpërdrejta konkrete, por ndodhë në kushte kur të rriturit e theksojnë në vazhdimësi lidhjen ndërmjet shkronjave. Prandaj edukatorët vazhdimisht duhet të japin shembuj nga gazetat, nga mjedisi i afërt ku haset shkronja e parë e emrit të fëmijëve, që kështu të mësohen ta shkruajnë atë shkronjë: “Kjo është shkronja P, si emri yt 24 Bredekemp & Copple( 1997) Developmentally appropriate practice in early childhood programs , Perica”. Washington D.C:NAEYC 63

Zhvillimi motorik ZhvillimiZhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Motivacioni i fëmijëve të vegjël që të mësohen të lexojnë dhe të shkruajnë buron nga nevoja Kur përdoret ndonjë fjalë e re, edukatori e lindur e tyre për komunikim. Por, ata kanë jep informacion për ngjashmërinë e asaj fjale me një fjalë tjetër të njohur, e nevojë për instruksione të veçanta nga të përsërit fjalën dhe vazhdimisht e nxit rriturit dhe për mbështetje që ta fillojnë diskutimin me fëmijët dhe ndërmjet udhëtimin drejt shkrim-leximit të plotë, fëmijëve kompetent dhe me entuziazëm. Edukatori i kombinon praktikat e mira për nxitjen e zhvillimit të gjuhës së fëmijëve me aktivitetet për nxitjen e Komunikimi (të domeneve të tjera zhvillimore dëgjuarit, të folurit dhe të kuptuari) Praktikat që e ngadalësojnë Praktikat e mira mësimin e hershëm të mësimit të hershëm Edukatori konsideron se dëgjimi nënkupton “sjellje të mirë të fëmijës” (Ti Edukatori i mëson fëmijët si të dëgjojnë nuk dëgjon asgjë!) me kujdes, duke u ligjëruar dhe duke i inkurajuar Përdorimi i komenteve dhe urdhrave të shkurtra (koha për gjumë, mos vapo) Edukatori bisedon në vazhdimësi individualisht me fëmijët ose me grupin Parashtrimi i vazhdueshëm i pyetjeve që kërkojnë përgjigje të thjeshta dhe që kanë Nxit bisedë, duke i përdorë ngjarjet të bëjnë me një kontekst aktual (A i lave e ardhshme (çka mendoni, çfarë do të duart? A je gati?) shohim në kopshtin zoologjik?!) Edukatori dominon në të folur. Nxitja e bisedës interaktive ndërmjet fëmijëve Edukatori bisedon më së shumti me ata fëmijë që shprehin shkathtësi më të I inkuadron të gjithë fëmijët në avancuara gjuhësore. konverzacion, madje edhe ata fëmijë që flasin më dobët (të tërhequr, të turpshëm) Edukatorët presin që fëmijët të jenë të qetë dhe të kenë kujdes Edukatori vazhdimisht e pasuron fjalorin e fëmijëve (leximi i librave dhe zhvillimi i Edukatori i thërret (një fëmijë përgjigjet, diskutimeve me libër, rrëfimi i përrallave të tjerët heshtin dhe presin...) e ngjarjeve)

Vazhdimisht ripërtërihen librat dhe Bazat e leximit materialet e tjera të shtypura në klasë Një pjesë e madhe e materialeve të Praktikat e mira ekspozuara në klasë janë punuar nga të mësimit të fëmijët hershëm

Klasa është e pasur me shumë materiale të Praktikat që e shtypura: foto-albume, revista (për fëmijë ngadalësojnë dhe të rritur, gazeta, broshura, fletushka, mësimin e hershëm regjistra telefonikë, posta reklamuese, udhëzime për përdorim, adresarë (veçmas me të tillë që janë me shkronja të mëdha Në klasë ka zgjedhje të vogël të të alfabetit), kalendarë, kartolina, bileta ilustrimeve dhe materialeve të tjera të autobusi, kartëvizita, qese të zbrazëta. shtypura

Krijimi i këndeve për lojë që përfshijnë Librat mbahen larg duarve të fëmijëve (që materiale për lexim dhe shkrim. Për mos t’i shqyejnë) dhe vetëm edukatori i shembull, një kënd (për mirëmbajtje) përdor ato mund të përmbajë kuti të zbrazëta të ushqimit dhe konserva me etiketa (të pastruara dhe të lëmuara, nëse ka pasur Fëmijëve u lejohet “të lexojnë libra” vetëm kënde të mprehta), kuponë të shitores, nëse kanë kohë, po ajo nuk është pjesë e para për lojë, katalog kuzhine, regjistër aktiviteteve të përditshme telefonik, përkujtues dhe lapsa. Një kënd tjetër (restorant) mund të përmbajë menu të ushqimeve, shenja të murit, fletore për Klasa është e stolisur me materiale të porosi panevojshme të shtypura, që fëmijët i kopjojnë gjatë leximit

Inkuadroni shkronja dhe fjalë në mënyrë që fëmijët personalisht të ndërlidhen Në këndet e lojës nuk janë ekspozuar me ato. Për shembull, “në shkronjën” materiale të shtypura ose fëmijët nuk (DeBruin-Parecki & Hohmann 2003) stimulohen t’i përdorin ato në mënyrë që mund të jetë çift nga emri i shtypur i një ashtu të nxitet interesi i tyre për lexim fëmije dhe objekti, emri i të cilit fillon me atë shkronjë. Për shembull, Ana dhe avioni, Luani dhe lapsi.

Praktikat e mira të mësimit të hershëm

Në hapësirën e aktiviteteve ka shumë materiale që i motivojnë fëmijët të ndërmarrin aktivitete që kanë të bëjnë me shkrimin

Edukatorët i inkurajojnë dhe u ndihmojnë fëmijëve në iniciativat e tyre spontane për të shkruar me qëllim të ndryshëm dhe në mënyra të ndryshme (vizatim, përpjekje për të shkruar letër, mesazh, përpjekje për ta shkruar emrin personal, nënshkrimi i punimit/vizatimit personal)

Edukatorët vazhdimisht i rrisin mundësitë e fëmijëve që t’i shprehen me shkrim idetë e tyre

Edukatorët i ekspozojnë punimet e shkruara të fëmijëve edhe pse ato janë shkruar gabimisht

Praktikat që e ngadalësojnë mësimin e hershëm

Edukatori e kontrollon qasjen e fëmijëve në materiale dhe mjete që i përdorin fëmijët për të shkruar

Edukatori e ndërpret iniciativën e fëmijëve për të shkruar spontanisht

Edukatori është i përqendruar që “t’i përmirësojë” gabimet që i bëjnë fëmijët gjatë të shkruarit

Të shkruarit, shprehja e ideve, është e limituar në aktivitete ditore për mësim, ndërsa manifestohet vetëm me kopjimin e formave të dhëna qysh më parë 66

ëmijës e moshës parashkollore arrijnë përparim Ftë madh në domenin e zhvillimit kognitiv, i cili përfshin një kompleks të tërë të aktiviteteve mendore, siç janë hulumtimi, vëmendja, mbamendja, krijimi i fotografive mendore, të menduarit, rezonimi, kuptimi i koncepteve, klasifikimi, klasifikimi i nocioneve, zgjidhja e problemeve. Ata fillojnë të mendojnë në atë mënyrë, e cila u mundëson atyre të zgjidhin probleme, të mendojnë për sende dhe persona që nuk janë të pranishëm në moment, të cilët nuk mund t’i shohin, t’i dëgjojnë ose t’i prekin. Ata përvetësojnë aftësi për të menduar në lidhje me sendet dhe personat, si dhe të parashikojnë se çfarë mund të ndodhë në të ardhmen dhe të mendojnë për diçka që ka ndodhur në të kaluarën.25 Ekziston një ndërlidhje e ndërsjellë ndërmjet të gjitha domeneve: zhvillimi kognitiv ka ndikim të veçantë në zhvillimin socio-emocional të gjuhës dhe anasjelltas.

25 Sobel, D.M. 2006. How fantasy benefits young children’s understanding of pretense. Developmental science 9:63-75.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja jetë në formë të parashtrimit të pyetjeve, Strategjitë e këshillave, përmes shembullit personal ose përmes ofrimit të ndihmës. Për shembull, përgjithshme për nëse fëmija ka vështirësi gjatë radhitjes zhvillimin e së harmonizueses (puzzle), edukatori nuk suksesshëm kognitiv: duhet ta gjejë pjesën në vend të tij, por ;; Loja është mënyrë e veçantë e të mund t’i thotë: “Çfarë ngjyre duhet të ketë mësuarit. Përmes lojës zhvillohen të pjesa?”, “Ku e sheh ngjyrën?”, “Provo ta gjitha aspektet e zhvillimit kongnitiv: kthesh pjesën në anën e prapme!”... Ky lloj vëmendja, mbamendja, të menduarit i pyetjeve dhe sugjestioneve i ndihmon logjik, imagjinata, por po ashtu edhe fëmijës që të arrijë nivel më të lartë të aftësitë verbale, kreativiteti, të kuptuarit aftësive. Edukatori do të vazhdojë në këtë e emocioneve personale dhe të të tjerëve, mënyrë, duke e pakësuar sasinë e ndihmës kontrolli ndaj ndjenjave personale që e ofron derisa fëmija të bëhet i aftë dhe dhe mirëkuptimi i botëkuptimeve dhe t’ia dalë që vetë ta kryejë aktivitetin. Ky lloj perspektivave të të tjerëve. Në këtë i ndihmës, kur edukatori (ose një fëmijë moshë fëmijët gradualisht i braktisin më i shkathtë) ndihmon vetëm derisa është lojërat solitare dhe fillojnë të luajnë e nevojshme ndihma, quhet ndihmë sipas me fëmijët e tjerë lojëra gjithnjë më të “principit të skelës” (scaffolding). ndërlikuara, në të cilat vendosin sistem ;; Aspekt themelor është shkalla e të rregullave dhe roleve në një skenar të interesit dhe e angazhimit. Fëmijët caktuar (secili e ka një rol dhe e di se çka mësojnë më lehtë dhe më mirë kur janë të ka të drejtë të bëjë), gjë që paraqet edhe një angazhuar thellësisht, pa marrë parasysh mënyrë të shkëlqyeshme për zhvillimin se a ka qenë aktiviteti i iniciuar nga ata vetërregullimit emocional. Dëshira për (lojë) ose nga edukatori (lexim në një grup të mbetur në lojë i motivon nxënësit që të të madh ose eksperiment shkencor në përshtaten ndaj asaj që e kërkon prej tyre grup të vogël). loja dhe fëmijët e tjerë.26 Të gjitha llojet e ;; Përdorimi i shqisave. Fëmijët mësohen lojës, veçmas lojërat me shtirje dhe lojërat që t’i përdorin më lehtë shqisat e tyre, socio-dramatike, janë mënyra më e mirë për si: shikimin, prekjen, shijen, dëgjimin zhvillim të suksesshëm kognitiv. Gjatë atyre (tingullin). Për shkak të kësaj parapëlqehet lojërave interaksioni ndërmjet fëmijëve që të gjitha këto aktivitete t’i inkuadrojnë zgjat më shumë se gjatë aktiviteteve të tjera, shqisat – fëmijët patjetër duhet të prekin ndërsa fëmijët shfaqin shkallë më të lartë të ose të hulumtojnë një objekt të caktuar. inkuadrimit dhe bashkëpunimit.27 ;; Inkurajoni fëmijët të hulumtojnë – qasja hulumtuese është shumë më ;; Mbështetja nga të rriturit derisa kanë efektive se ajo didaktike. Siguroni mjaft nevojë për ndihmë. Mbështetja mund të materiale të llojllojshme, me të cilat ata

26 Creasey, GL., P.A. Jarvis, & L.E. Berk.1998. Play and mund të manipulojnë. Edukatorët ndoshta social competence. In Multiple perspectives on play nuk e vërejnë, por është fakt se fëmijët in early childhood education, eds. O>n. Saracho& B. Spodek, 116-43. Albany, NY: State University of New vazhdimisht numërojnë diçka – numri i York. dhomave në shtëpinë e kukullave, numri 27 Kavanaugh, R.D. 2006. Pretend play. In Handbook of i topave të veshjes së kukullave, numri i research on the education of young children, 2d ed., eds. B. Spodek& O.N. Saracho, 269-78. Mahwah, NJ: fjongove në flokun e shokut e çka jo tjetër. 70 Lawrence Erlbaum.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Kjo shprehet edhe në fushën e shkencës. Procesi zhvillimor në domenin e zhvillimit Nëse në hapësirën e aktiviteteve ka ndonjë kognitiv zhvillohet në 4 subdomene: ledhatak (peshk ose akuarium), ata jo ;; vetëm që i numërojnë peshqit, por edhe Logjika dhe të menduarit ;; i vëzhgojnë se si ushqehen, çfarë shprehi Matematika dhe numrat kanë, cili është cikli i tyre jetësor etj. ;; Shkenca ;; Inkurajoni që vetë t’i përmirësojnë ;; Arti gabimet e veta. Kur fëmijët të ngatërrohen në ndonjë problem matematikor ose në ndonjë eksperiment SUBDOMENI 1: shkencor, mos kërceni menjëherë që Logjika dhe të menduarit t’u ndihmoni ose që ta përmirësoni të Standardi 1. menduarit e gabuar. Nxitni që vetë ta gjejnë Fëmija është i aftë që të zgjidhjen, duke u parashtruar pyetje që hulumtojë dhe zbulojë gjëra do t’i detyrojnë të mendojnë në drejtim të të reja duhur, që ashtu ta gjejnë përgjigjen e saktë ose zgjidhjen alternative. Karakteristikat e të menduarit ;; Inkuadroni në përdorimin e fjalëve nga të fëmijëve fusha e matematikës dhe shkencës Fëmijët mund të fokusohen në një numër të në aktivitetet e përditshme. Përdorni kufizuar të informacioneve, gjë që është shumë ato fjalë që t’i emërtoni observimet e tyre, e dobishme për moshën në të cilën ata në që t’i shpjegoni ndryshimet e ndryshme. mënyrë intensive mësojnë fjalë, shkathtësi dhe Përdorni fletore pune në të cilat kërkohet koncepte të reja. Prandaj ata mësojnë më lehtë participimi i tyre, lexojuni përralla në të kur në një moment të dhënë mund të fokusohen cilat kërkohet zgjidhje matematikore për në një punë (p.sh. kërkoni t’i vendosin kubet e ndonjë problem, vëzhgoni ndryshimet kaltra në një kuti dhe të kuqet në një tjetër, në natyrore, shprehitë e kafshëve dhe të vend që t’i klasifikojnë ato sipas ngjyrës, sipas bimëve. madhësisë dhe sipas formës – për ata ato janë ;; Inkurajojeni interaksionin mes shumë tipare përnjëherë). Në moshën 4-5 vjeç moshatarëve. Fëmijët ndonjëherë mund ata bëhen të aftë që t’i klasifikojnë sendet sipas t’i shpjegojnë dukuritë matematikore më shumë se një tipari. dhe shkencore në mënyrë me efikase se të Të menduarit e fëmijëve të moshës 3 vjeç në rriturit. masë të madhe është egocentrik – ata vështirë i kuptojnë perspektivat e të tjerëve dhe e kanë vështirë ta kuptojnë se si u duket bota njerëzve të tjerë. Ata mendojnë se të tjerët i kuptojnë dhe i shohin gjërat njësoj si ata. Për shembull, nëse e shohin se mësuesja është e pikëlluar, ata do t’ia ofrojnë lodrën që atyre u pëlqen që ta disponojnë atë, duke menduar se edhe atë e gëzon ajo që i gëzon ata.

Në këtë moshë fëmijët mendojnë shumë më konkretisht dhe dëshirojnë të fokusohen në 71

`` Fëmijët shpesh mendojnë se sendet që Strategjitë e mësimdhënies: lëvizin janë të gjalla, andaj shpesh kanë `` Ofrojuni fëmijëve aktivitete për zgjidhjen frikë joreale. Diskutoni për atë se cilat e problemeve. Harmonizimi i harmonizue- gjëra nga mjedisi i tyre janë të gjalla e cilat seve, “eksperimentet shkencore” të thjesh- nuk janë. Diskutoni për atë se çfarë nga ajo ta, lojërat me numërim dhe matje, radhitja është bërë nga njerëzit e çfarë është bërë e kubeve, gatimi – me shembuj të aktivi- nga natyra. Jepuni mundësi të vëzhgojnë teteve që e ndihmojnë zhvillimin kognitiv. ngjarje dhe fenomene natyrore.

`` Fëmijët do të mësojnë më lehtë nëse e kup- `` Fëmijët më së miri mësojnë nëse fokuso- tojnë se pse janë gjërat ashtu siç janë (për hen në një gjë, vetëm në një tipar të sendit shembull, nëse u thuhet se demat kanë ose vetëm në një aspekt të problemit në brirë, sepse duan të përleshen), ata do ta momentin e dhënë, që është veçmas e do- kuptojnë më lehtë faktin se pse demi ka bishme në moshën kur ata mësojnë shumë brirë. gjëra për kohë të shkurtër. Derisa i mbledhin kubet, kërkoni nga ata të bëjnë dy `` Në hapësirën e aktiviteteve duhet të ekzis- grumbuj – një me kube të kuqe dhe një me tojnë më shumë kënde për lojë, që do t’u kube të kaltra ose nga një me kube të vogla mundësojnë fëmijëve të luajnë dhe të dhe një me kube të mëdha. mendojnë situata të ngjashme me ato të realitetit: lodrat që ua asocojnë shtëpinë, si `` Fëmijët e kanë vështirë të kujtohen në ak- pajisjet e kuzhinës, mobiliet dhe aparatet e tivitetet paraprake. Dërgojeni një grup të kuzhinës, kukullat, aletet plastike, këndet vogël në shëtitje dhe pyetni si do të kthehe- si shitore për lodra, posta, ambulanca etj. ni prapë nga rruga e njëjtë.

`` Parashtrojuni fëmijëve pyetje që do t’i `` Mundësoni aktivitete me të cilat do t’i 72 inkurajojnë të mendojnë për persona, inkurajoni të mbajnë mend sende ose ng-

`` Mundësojuni aktivitete që do t’u mundëso- Është krejt e natyrshme që fëmijët e vegjël edhe jnë të parashikojnë dhe të vëzhgojnë se pa qenë të vetëdijshëm, përmes aktiviteteve të çka do të ndodhë, si fryrja e topit nëpër përditshme, t’i zhvillojnë idetë për matematikën. labirint, rrokullisja e qerres nëpër plat- Fëmijët në çerdhe shfaqin interes për nocionet formë, rrokullisja e topit në enë, vendosja matematikore që janë të rëndësishme për ata, e ujit në enë të madhësive dhe formave të si: gjatësia, shpejtësi, koha, madhësia, radhitja... ndryshme. Derisa ata luajnë, pyetni: “Çka Hulumtimet kanë dëshmuar se fëmijët e moshës ndodhi kur...?”, “Çka do të ndodhë nëse...?”, 3-5 vjeç në mënyrë aktive krijojnë koncepte dhe “Çka duhet të bëni që të...?” strategji matematikore, kjo falë aftësisë së tyre `` Luani lojëra të zbulimit dhe kërkoni nga të lindur që të merren me numra dhe probleme fëmijët e tjerë që t’i ndihmojnë atij që zbu- matematikore, por nuk kanë zhvilluar ende lon (t’ia qëllojë se çka ka në thes). Në këtë fjalor matematikor që ta shprehin diturinë e 29 mënyrë fëmijët mendojnë dhe krijojnë tyre. Pikërisht kjo është detyra e edukatorit – supozime. ta zbulojë se çka di tashmë fëmija dhe të fillojë t’i kuptojë ato nocione në “mënyrë matematikore”. `` Kini mirëkuptim për atë se jo të gjithë fëmijët përparojnë me shpejtësi të njëjtë Programet e deritanishme për mësim të në domenin e zhvillimit kognitiv. Fëmijë të hershëm kanë qenë të fokusuara që t’i mësojnë mjediseve të ndryshme dhe të kulturave të fëmijët në atë që “nuk e dinë”, në vend që ta ndryshme edhe zhvillimin e kanë të ndry- zbulojnë atë që e dinë dhe munden. Ato rëndom shëm, varësisht nga shkalla e interaksionit kanë qenë të kufizuara në numra dhe numërim. social në mjedis shtëpiak dhe nga shkalla e Megjithatë, fëmijët e vegjël në mënyrë spontane zhvillimit të shkathtësive verbale. Kini ku- hulumtojnë forma, shabllone dhe në mënyrë jdes që ato dallime mos t’i interpretoni si krejt të natyrshme përdorin operacione mungesa të fëmijës. matematikore, siç janë: mbledhja dhe zbritja. Prandaj është shumë e rëndësishme që atyre `` Luani rol aktiv dhe provokoni të mendojnë. t’u mundësohet të kenë besim në aftësitë e tyre, Mos thoni: “Më dëgjoni çfarë do t’ju tregoj! ta kuptojnë dhe shfrytëzojnë matematikën në Dëgjo këtu!” – kjo nuk do ta tërheq vëmend- kuadër të kapaciteteve të tyre.30 jen e tyre. Parashtroni pyetje specifike që ta tërhiqni vëmendjen e tyre (“Cilat janë dy kukullat që ngjajnë më shumë mes vete? Pse?”) 28 Gardner, H. 1991. The unschooled mind: How children think and how schools should teach. New York. Basic Books. `` Planifikoni aktivitetet sipas shkallës së zh- 29 Baroody,A.J. 2000, July. Dose mathematics instruction villimit kognitiv të fëmijëve në grup. for three to five years old really make sense? Young cgildren 55 (4):61-67. 30 Clements, D.H. 2004. Major themes and recommendations. In engaging young children in mathematics: Standads for childhood mathematics education, eds. D.H. Clements, J. Sarama, & A.M Di Biase 7-72.Mahwah NJ: Erlbaum. 73

Edukatori kreativ di ta shfrytëzojë secilën situatë në aktivitetet e përditshme të fëmijëve si mundësi për numërim.

Strategjitë e mësimdhënies: `` Siguroni mjedis “të pasur me numra”. Di- turia intiutive fuqizohet përmes ushtrimit. Meqë zhvillimi i hershëm i shkathtësive matematikore në masë të madhe varet nga shkathtësitë manipuluese, fëmijët duhet të kenë qasje në materiale që do t’u sigurojnë grupim, harmonizim, shpërbërje etj.

`` Radhitni nëpër hapësirën e aktiviteteve 31 Lee, V.E., & D.T Burkam. 2002. Inequality at the starting fotografi në të cilat ka numra dhe shenja gate: Social background differences in achievement as children begin school. New York: Economic Policy matematikore. Materialet duhet të jenë 74 Institute.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja mjaft të mëdha që të mund t’i shohin dhe `` Shfrytëzoni pyetjet për fëmijë si momente t’i vendosin në lartësi të shikimit të tyre. të vlefshme për të mësuar32: Vendosni lodrat në formë të numrave ose lodrave në të cilat janë fotografuar numrat. Maja i thotë edukatores: `` Ofroni lojëra në të cilat numrat shfrytëzo- “Ditëlindja ime është javën e hen si domino-kubet në lojën “Mos u ardhshme. Sa vjet do t’i mbush? hidhëro njeri”. Ofrojuni që t’i hulumtojnë A do të jem më e moshuar se dhe grupojnë ato (“A mund ta gjesh kubin Shpresa?” me numër të njëjtë të pikëve në të?”) Edukatori mund të përgjigjet: `` Emërtoni sendet sipas numrit të tyre der- “Ti do t’i mbushësh katër vjet, isa fëmijët luajnë (“Kamioni i Goranit i ka por Shpresa i ka pesë. Kjo do të katër rrota, ndërsa kamioni i Kates i ka dy thotë se edhe më tej do të jetë më shumë, pra gjashtë!”). më e moshuar se ti”. `` Sigurojuni materiale që mund të shpërn- Ose, mund t’i pyesë fëmijët e dahen sipas principit “nga një për secilin”, tjerë: “Fëmijë, Maja e ka një si kulaçe, filxhanë (“Një kulaç Kates, një pyetje, për të cilën ka nevojë Aidës, një ...”). për ndihmë. Nëse ajo tash i ka 3 vjet, sa vjet do t’i ketë në `` Shfrytëzojeni mundësinë që nga numërimi ditëlindjen e ardhshme?” të bëni argëtim – numëroni kafshimet e mushkonjave në këmbët e fëmijës. Pyetja mund të parashtrohet edhe ndryshe: “Nëse Shpresa `` Bëni që numrat të jenë të dukshëm. Ekspo- i ka 5 vjet, ndërsa Maja 4, cila zoni nëpër hapësirën e aktiviteteve num- prej tyre është më e moshuar?” ra të madhësive, ngjyrave dhe formave të ndryshme. Siguroni kartela/fotografi me pika dhe numra që fëmijët të mund t’i nda- jnë dhe t’i radhisin në varg. `` Futni në përdorim materiale që mund të `` Inkurajoni fëmijët që të shkruajnë num- ndahen në copë më të vogla, përdorni pemë ra. Kur e luajnë Shitoren, le t’i shkruajnë që do t’i ndani në copëza, kube që fëmijët i çmimet e prodhimeve dhe le t’i shkruajnë harmonizojnë dhe i shpërbëjnë në pjesë llogaritë. (përfshirë edhe Lego), ngase edhe ato po ashtu mund të përdoren për përvetësimin `` Kur ndahet ushqimi, kërkoni nga fëmi- e operacioneve matematikore. jët të numërojnë se sa ushqime nevojiten. Parashtroni pyetje të thjeshta: “Në këtë tav- `` Lexojuni fëmijëve përralla, që në subjektin olinë rrinë ulur pesë fëmijë, por Naseri sot e tyre përmbajnë numra dhe ndonjë prob- mungon – sa gota qumështi na duhen?” ose: lem të thjeshtë matematikor. “Sa gota rërë na duhen që ta mbushim këtë kavanoz? T’i numërojmë!”

32 Baroody, А.Ј.2000, July. Does mathematics instruction for three to five years olds really make sense? Young children 55 (4):61-67. 75

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Standardi 2. Klasifikimi dhe pjesëzimi Fëmija demonstron aftësi (matja dhe krahasimi) për klasifikim dhe pjesëzim Klasifikimi paraqet harmonizim dhe emërtim (serialization) të shumave (koleksione) dhe kuptim të nocionit Fëmijët e moshës 3-5 vjeç janë të aftë të “të gjithë” dhe “disa”. krahasojnë numra (sasi të sendeve) dhe ta Në moshën parashkollore fëmijët zhvillojnë përcaktojnë se cili grumbull i sendeve është më koncepte të tilla, siç janë madhësia dhe sasia, i vogël (ka më pak sende) ose më i vogël (ka më renditja e sendeve me qëllim që të krahasohen, shumë sende; të krahasojnë tipare (madhësi, përcaktimi i dallimeve (për shembull, me sy, moshë, ëmbëlsi etj.) dhe të bëjnë pjesëzim ngritja e sendit që të shihet se sa është i rëndë) (renditje) të sendeve sipas ndonjë tipari (gjatësi, dhe kuantifikimi i dallimeve me ndihmën e trashësi, intensitet i ngjyrës etj.). Harmonizimi masave jostandarde (hapa, gota) ose masave dhe shpërbërja janë komplementare me standarde (metra, centimetra. Ata njoftohen njëra-tjetrën – harmonizimi është mbledhja e edhe me mjetet tanishme të zakonshme për grupeve më të vogla të sendeve në një vend (dy matje, siç janë peshorja, metri, ora, kronometri, kube plus tre kube bëjnë pesë kube; shpërbërja termometri. është pjesëtim i një grupi më të madh të sendeve në disa pjesë më të vogla (pesë lugë Për fëmijët është shumë e thjeshtë që ta janë dy plus dy plus një). Mbledhja dhe zbritja përcaktojnë se a është ndonjë send më i është dituri se shtimi e bën grumbullin më të madh, më i gjatë, më i rëndë, andaj duhet të madh, ndërsa zbritja e bën grumbullin më të angazhohen në aktivitete të tjera, si gjatësia, vogël. Kur kjo dituri t’i shtohet numërimit dhe pesha, vëllimi, sipërfaqja, kapaciteti, koha, shpërbërjes, fëmijët bëhen të aftë të zgjidhin temperatura. Ata së pari i krahasojnë gjërat në probleme të thjeshta matematikore. Grupimi aspekt kualitativ (“Beni është i shkurtër, Aneta është krijimi i grumbujve me numër të njëjtë e gjatë” ose “Në gotën time ka më pak qumësht se të sendeve, ndërsa ndarja në pjesë në barabarta në gotat e tjerëve!”), për çka përdorin mënyra të është fillimi i kuptimit të operacionit të ndarjes. ndryshme kualitative, siç është ajo vizuale (me Që të zhvillohen të gjitha këto shkathtësi sy), e matin masën me ngritje (kinestetike) ose matematikore, duhet të bëhet kombinimi e matin fuqinë e zërit duke dëgjuar – auditive. optimal i këtyre shkathtësive matematikore, Edukatorët mund ta shfrytëzojnë interesin e kombinimi optimal i aktiviteteve të iniciuara fëmijëve për matje dhe krahasim të gjërave që nga fëmijët dhe i aktiviteteve të iniciuara nga ta tërheqin dhe orientojnë vëmendjen e tyre të rriturit.33 Qysh para se të fillojnë të mësojnë, në konfirmimin e dallimeve kualitative dhe fëmijët i kuptojnë nocionet sasi dhe barazi. kuantitative dhe për mësimin e koncepteve Për shembull, ata mund ta vërejnë dallimin matematikore. ndërmjet grupeve të sendeve vetëm me shikim (diçka e përbërë nga 4-5 sende) pa i numëruar Fëmijët do të gjenden lehtë në matje – ata sendet. Që ta krijojnë barazimin, ata e përdorin përdorin madhësi jostandarde për matje, siç metodën “një mua – një ty” dhe “nga një të është “Sa hapa ka nga dritarja deri te dera?”, gjithëve” (kur ndajnë kulaçe, lodra). por edukatorët mund t’u ndihmojnë të mësojnë shumë për masat jostandarde dhe për mjetet e

33 NTCM (National Council of Teachers of Mathematics) matjes. 2000. Principles and standards for school mathematics. Rest, VA: VA: Author. Also see: www.nctm.org/ 76 standards.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Strategjitë e mësimdhënies: Matematika në zgjidhjen `` Komentoni ose parashtroni pyetje duke e konflikteve sociale përdorë fjalë për krahasim (“Cili është më Liza, Bekimi dhe Jasmina i gjatë?” ose “A keni tash të gjithë njësoj ku- diskutojnë se cili do të luhatet i laçe?”). Pyetni se a mendojnë se a është diç- pari në luhatësen e varur në oborr. ka më e gjerë (më e gjatë, më e rëndë, më e Ata merren vesh që më i gjati prej ftohtë, më e zëshme) se diçka tjetër. tyre të jetë i pari, ndërsa më i ulëti të jetë i fundit. Por, konflikti ende `` Ofrojuni mjete të ndryshme për matje me nuk është zgjidhur: madhësi të ndryshme (lugë të madhësive të Liza: Unë jam më e gjatë! Unë ndryshme) dhe kuti për ruajtje të madhë- do të jem e para! sive të ndryshme. Bekimi: Jo, ti nuk je më e gjatë, `` Komentojeni lëvizjen e tyre gjatë ditës (“i unë jam! Unë do të jem i pari! shpejtë si shigjeta, i ngadalshëm si bresh- Fëmijët u ndalën në mur dhe e ka”). lutën edukatoren që ta matë se cili është më i gjatë. Ajo e bëri një Në oborrin e kopshtit Adnani e vizë me shkumës si shenjë deri ku u prekin kokat, e mati me metër shtynte një qerre të ngarkuar dhe e shënoi në një fletë se cili sa me dy fëmijë në të. Kur e pyeti është i gjatë. Këtë e shprehu në edukatorja se a mund ta shtyjë cm. Ajo shkroi 41 pranë shkronjës qerren më shpejt, ai u ndal dhe L, 43 pranë shkronjës B dhe 45 tha: “Goran, zbrit nga qerrja, pranë shkronjës J. jeni shumë të rëndë të dy Jasmina: bashkë!”. Unë jam më e gjatë! Bekimi: Mirë, unë jam i dyti, e ti Liza je e fundit. `` Në hapësirën e aktiviteteve siguroni mjete-alete-instrumente standarde për Liza: Mirë, por unë do të matje, si: metri, ora, peshorja, matësi, met- luhatem më shumë, sepse pas ronomi, kronometri, kalendari etj., si dhe meje nuk është askush! jostandarde, si: shiriti i letrës për matje, ora e rërës, qeset me rërë për peshë. Fëmi- jët mund të krijojnë edhe mjete të tyre për matje. SUBDOMENI 3: `` Parashtroni pyetje të këtilla: “Edhe sa Shkenca pjesë të hekurudhës na duhen që ta mbyl- Fëmijët parashkollorë posedojnë prirje të lim qarkun?”, “Sa kova rërë na duhen që ta natyrshme për njohjen dhe mësimin e botës që mbushim qerren?”. i rrethon. Në këtë drejtim subdomeni i dhënë paraqet një nga fushat më të mira dhe më të `` Kur fëmijët merren me ndonjë lodër, patjetërsueshme për zhvillimin e mëtejmë kërkoni të bëjnë ndonjë rend që të gjithë të vetë fëmijëve. Sipas autorëve Gelman dhe të luajnë kohë të njëjtë me të. Përcaktojeni Brenneman, që të veprojmë dhe të sillemi kohën e ndonjë aktiviteti: “I keni 5 minuta në mënyrë shkencore, kjo nënkupton se “.... që t’i mblidhini kubet!”, “I keni 7 minuta që duhet të parashikojmë, testojmë, matim, t’i lani duart!”. 77

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja numërojnë, incizojmë, bashkëpunojmë dhe nga të rriturit. Prandaj te fëmijët parashkollorë komunikojmë”.34 Kur bëhet fjalë për fëmijë të vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet moshës parashkollore, duhet të theksojmë se ata vëzhgimit dhe manipulimit. duhet t’i lëmë të ballafaqohen me përparësitë Secili vëzhgim dhe manipulim karakterizohet e proceseve shkencore, që janë pjesë e jetës së me fokusim, përqendrim, të menduar, njoftim, përditshme (lindja, rritja, vdekja, e pastaj edhe krahasim, shpërbërje, përjetim, identifikim, karakteristikat e tjera të njeriut, të kafshëve, zgjidhje të problemit, hulumtim e njohje. Në këtë botës së gjallë e të vdekur etj.). Po ashtu është proces te fëmijët gjithnjë janë aktive më shumë shumë e rëndësishme të nxitet kureshtja, por shqisa. Prandaj në fillim kanë nevojë për më edhe dëshira për hulumtim, sepse vetëm në shumë orientim dhe udhëheqje nga edukatorët, atë mënyrë fëmijët e moshës parashkollore e për dallim nga fëmijët parashkollorë më të kuptojnë se si funksionon bota që i rrethon. rritur. Për zhvillimin pozitiv të nocioneve, dukurive e Që fëmijët (edhe pse gjenden në fazën e të proceseve shkencore, si dhe për përvetësimin menduarit konkret) të arrijnë vëzhgim dhe e njohurive të caktuara, nevojitet orientim manipulim të suksesshëm dhe të plotë, te dhe udhëheqje e vazhdueshme e sistematike e ata duhet të zhvillohen disa strategji, por fëmijëve parashkollorë me intencë për rritjen edhe përvoja, diçka që përvetësohet dhe e vetiniciativës dhe pavarësisë së tyre. Në këtë përmirësohet përmes ushtrimit dhe përmes drejtim një vend të veçantë merr nxitja dhe ofrimit të mundësive të ndryshme për ata. mbështetja e hulumtimit te fëmijët, sepse ashtu pasurohet përvoja e tyre, ata më lehtë i njohin tiparet e sendeve e dukurive të caktuara, si dhe kategorizimin e tyre. STRATEGJITË E MËSIMDHËNIES: `` Siguroni mundësi dhe aktivitete të ndryshme për fuqizimin e shkathtësive Standardi 1: vëzhguese; Fëmija merr informacione për `` Ofroni lojëra me sende e materiale të mjedisin përmes vëzhgimit dhe ndryshme (në pajtim me mundësitë dhe manipulimit nevojat e tyre e tyre zhvillimore), me të cilat fëmijët mund të manipulojnë; Te fëmijët parashkollorë rruga dhe mënyra ` Nxitni fëmijët që t’i njohin tiparet e send- themelore për marrjen e informacioneve ` eve dhe gjërat përreth tyre përmes hulum- dhe njohjen e botës përreth tyre (por, edhe timit, vëzhgimit, përshkrimit etj. të vetvetes), është përmes shqisave (dëgjimi, shikimi, aroma, shija, prekja). Për shkak `` Mundësoju fëmijëve të vëzhgojnë dhe të mungesës së një përvoje të caktuar të marrin pjesë në eksperimente të dhe të llojllojshme të fëmijëve, pranimi i ndryshme; informacioneve përmes shqisave, si dhe `` Zhvillojeni vetëdijen dhe përgjegjësinë e përshtatja e tyre mendore (përcaktimi, fëmijëve në raport me sigurinë e tyre gjatë emërtimi, kategorizimi etj.) ende është vështirë vëzhgimit, manipulimit, eksperimentimit dhe realizohet sipas një rrjedhe tjetër, ndryshe dhe hulumtimit; 34 Gelman, R. & K. Brenneman, 2004. Science learning pathways for young children. Early Childhood `` Sfidoni fëmijët që të mendojnë se çka do të Reasearch Quorterly. Cambridge, MA: Harvard ndodhë me tiparet e sendeve e materialeve 78 University Press (p. 156).

`` Siguroni sende e materiale me karakteristika (tipare, gjendje, forma, madhësi, pesha, ngjyra etj.) të ndryshme; Standardi 3: `` Shfrytëzoni lloje të ndryshme të prezanti- Fëmija i vëzhgon dhe i meve vizuale, si dhe prezantime, paraqitje përshkruan karakteristikat e e modele të tjera (fotografi, makete, tinguj natyrës së vdekur etj.); Fëmijët parashkollore shfaqin interes të veçantë ` Nxitni fëmijët të vëzhgojnë, të parashtro- ` për natyrën e vdekur, sepse në atë moshë jnë pyetje, të dëgjojnë në mënyrë aktive, të shpeshherë atë e barazojnë me natyrën e gjallë, krahasojnë etj.; duke i dhënë tipare dhe karakteristika të njëjta. `` Nxitni fëmijët ta përshkruajnë atë që e Kjo pjesërisht është rezultat i të menduarit kanë njohur; imagjinar (p.sh. Edhe gurit i vjen ftohtë gjatë dimrit!) dhe i përcjelljes së përvojave “të `` Krijoni interaksion (të të gjitha formave) njohura” nga bota e gjallë në botën e vdekur. ndërmjet fëmijëve, si dhe mundësi për punë grupore. Njohja e botës së vdekur më së miri bëhet përmes vëzhgimit dhe përshkrimit të tipareve dhe karakteristikave të tyre dhe kjo në një Standardi 2: interaksion ndërmjet fëmijës dhe materies së vdekur gjatë hulumtimit të saj (p.sh.: rëra është Fëmija i vëzhgon dhe i e imët, por nëse mbi të derdhim ujë, ajo bëhet e përshkruan karakteristikat lagtë; etj.) e botës së gjallë (bimore dhe shtazore) Pjesë e botës së vdekur janë edhe konceptet e stinëve të vitit dhe marrëdhëniet e relacionet Bota e gjallë paraqet një burim të pashtershëm kohore. Pikërisht për kuptim më të përafërt të të zhvillimit kognitiv të fëmijëve, pasurim të nocioneve të dhëna nevojitet dozim i rregullt, përvojës së tyre personale, si dhe hulumtim. përsëritje, ushtrim dhe hulumtim, me qëllim të “Kontakti” i parë që e ka fëmija me botën e pasurimit të përvojës së fëmijës. gjallë është përmes shqisave, që nënkupton vëzhgimin e gjithë asaj që e rrethon atë. Njohja dhe njoftimi i botës së gjallë paraqet një proces afatgjatë dhe thuaja të pandërprerë, i cili e Standardi 4: zgjon kureshtjen dhe vëmendjen e fëmijëve parashkollorë. Nga ana tjetër, bollëku i shumtë Fëmija e njeh njeriun si qenie e mundësive, formave, ngjyrave, lëvizjeve etj. gjallë dhe shoqërore për njohjen e botës së gjallë, kontribuon për Qysh në moshën më të hershme fëmija fillon zhvillimin e të menduarit, të mbamendjes dhe ta njohë botën e jashtme përmes njohjes së të mendimit. Vëzhgimi dhe përshkrimi i botës vetvetes (p.sh.: zëri i nënës; zëri im; gishtat e mi; së gjallë (bimët dhe shtazët), i karakteristikave shputat e mia; çka mund të bëj me duar; si më të tyre, tipareve, formave, shprehive, rrah zemra kur vrapoj? etj.). Kureshtja e këtillë vendbanimeve etj., kontribuon edhe për vazhdon gjatë gjithë periudhës parashkollore, kuptimin e ndërlidhjes së tyre, të ndërvarësisë sepse te fëmija ndodhin ndryshime të shpejta 79

Njohja e njeriut si qenie e gjallë dhe shoqërore në fakt nënkupton dy aspekte të pandara, por të ndryshme: biologjike-fiziologjike (tiparet, SUBDOMENI 4: funksionimi) dhe sociale (shoqërimi, jetesa, Arti sjellja me të tjerët, puna) dhe për këtë arsye Qysh në kohët më të lashta, në periudhën duhet të mbahet kujdes i veçantë për to. Në fakt, e bashkësive të para primitive, njeriu fëmijët e moshës 3 deri në 6 vjeç në mënyrë i ka shprehur mendimet, ndjenjat dhe pabarabartë dhe të ndryshme i përvetësojnë informacionet e tij përmes artit, më saktë dhe kuptojnë nocionet dhe konceptet për përmes vizatimit, muzikës, vallëzimit dhe njeriun si qenie e gjallë dhe shoqërore, kjo për formave të tjera të të shprehurit artistik. shkak të egocentrizmit, zhvillimit të dobët të të Vlera e të mësuarit përmes artit te fëmijët menduarit logjik, përzgjedhjes dhe klasifikimit, parashkollorë përfshin një aspekt kognitiv, si dhe gjykimit. intelektual dhe emocional. Më saktë, arti te fëmijët kontribuon për zgjimin dhe mbështetjen e gjendjes së këndshme, kontrollit Strategjitë e mësimdhënies: dhe kompetencës së brendshme te ata,35 që si `` Nxitni fëmijët t’i vëzhgojnë bimët, kafshët, vlera janë shumë të rëndësishme në jetën e natyrën e vdekur, vetveten dhe të tjerët; mëtejme.

`` Praktikoni këmbimin e njohurive të për- Zhvillimi i të shprehurit artistik, i aftësive vetësuara përmes përshkrimit dhe vëzh- shkathtësive dhe shprehive artistike te fëmijët gimit; ndikon edhe në zhvillimin e domeve të tjera. Hulumtimet e shumta kanë dëshmuar se arti `` Përdorni resurse të ndryshme dhe të në të vërtetë ka të a.q. përparësi të jashtme, më kapshme (natyrore, artificiale, vizuale, saktë ndikon në të menduarit kritik, gjuhën, prezantime auditive etj.); motorikën dhe në zhvillimin emocional. Nga `` Siguroni mundësi të ndryshme për zhvil- ana tjetër, arti sa është aktivitet intelektual, po limin e shkathtësive vëzhguese dhe të sh- aq është edhe intiutiv, e stimulon memorien, kathtësive për përshkrim dhe hulumtim; mbamendjen, e lehtëson të kuptuarit, e fuqizon `` Mësoni dhe njihni përmes lojës dhe gjatë komunikimin, marrëdhëniet me të tjerët, por interaksionit të ndërsjellë; edhe kompetencën e fëmijëve.

`` Mundësojuni fëmijëve të participojnë dhe Ashtu siç njoftohen mes vete, fëmijët njësoj të kryejnë (në mënyrë të sigurt) eksperi- hyjnë edhe në procesin artistik, ashtu edhe mente të ndryshme; mësojnë, “vëzhgojnë, organizohen dhe i interpretojnë përvojat e tyre. Ata mund të `` Nxitni fëmijët t’i mendojnë vetë, t’i ndjekin dhe t’i presin proceset e ndryshme (p.sh.: marrin vendime, të ndërmarrin aksione mbjellja e lules dhe përcjellja e rritjes së saj etj.);

`` Nxitni fëmijët të këmbejnë dhe të zgjidhin 35 Epstein, A.S. 2007, The Intentional Teacher, National Association for the Education of Young Children, probleme; 80 Washington, DC.

Sot gjithnjë e më shumë potencohet rëndësia Hulumtimet e shumta dëshmojnë për e artit ndaj zhvillimit të gjeneratës së re, kjo rëndësinë e njohjes, imitimit, mbështetjes para së gjithash për shkak se suksesi i ideve dhe dhe interpretimit të tingujve dhe zërave të punës në tregun e sotëm në masë të madhe varet ndryshëm për zhvillimin kognitiv, socio- nga edukimi që e zhvillon të menduarit fleksibil, emocional dhe fizik. Sa i përket zhvillimit imagjinar dhe gjithëpërfshirës, ndërsa arti të gjuhës, zërat dhe tingujt në të vërtetë është një nga ofruesit më të fuqishëm të kësaj. përfaqësojnë pikënisje në zhvillimin e aftësive, shkathtësive dhe shprehive komunikuese. Standardi 1: Fëmija mund të dallojë tinguj dhe zëra të ndryshëm Dallimi i tingujve dhe zërave te fëmijët parashkollorë është i lidhur me llojllojshmërinë Pikënisje për nxitjen dhe zhvillimin e të e qasjes dhe të cilësisë së burimeve, me shprehurit dhe kulturës muzikore te fëmijët mundësitë, si dhe me nxitjen e të shprehurit parashkollorë është njohja, dallimi dhe personal. kategorizimi i tingujve dhe zërave të ndryshëm nga mjedisi i tyre. Hulumtimet e shumta dëshmojnë për Strategjitë e mësimdhënies: rëndësinë e njohjes, imitimit, mbështetjes ` dhe interpretimit të tingujve dhe zërave të ` Nxitni fëmijët të dëgjojnë dhe të prodhojnë ndryshëm për zhvillimin kognitiv, socio- tinguj dhe zëra të ndryshëm; emocional dhe fizik. Sa i përket zhvillimit `` Siguroni dhe përdorni burime dhe resurse të gjuhës, zërat dhe tingujt në të vërtetë të ndryshme dhe të llojllojshme të tingujve përfaqësojnë pikënisje në zhvillimin e aftësive, dhe të zërave; shkathtësive dhe shprehive komunikuese. `` Praktikoni mësim dhe njohje përmes lojës Dallimi i tingujve dhe zërave te fëmijët edhe në interaksion të ndërsjellë; parashkollorë është i lidhur me llojllojshmërinë `` Nxitni fëmijët në këmbimin e njohurive e qasjes dhe të cilësisë së burimeve, me dhe përvojave të fituara; mundësitë, si dhe me nxitjen e të shprehurit `` Mundësojuni fëmijëve të participojnë dhe personal. të kryejnë (në mënyrë të sigurt) eksperimente të ndryshme; Standardi 1: `` Nxitni fëmijët për zgjidhje të pavarur të problemeve;

Fëmija mund të dallojë tinguj `` Nxitni fëmijët t’i mendojnë vetë, t’i ndjekin dhe zëra të ndryshëm dhe t’i presin hapat që do të vijojnë (p.sh.: Pikënisje për nxitjen dhe zhvillimin e të çka vijon në këngë – qoftë tekst ose ritëm). shprehurit dhe kulturës muzikore te fëmijët parashkollorë është njohja, dallimi dhe

36 Arts Education Partnerships, 1998. Young children and the arts: Making creative connections-A report of the task Force on Children’s Learning and the Arts: Birth to Age Eight, Washington, DC: Author. 81

Zhvillimi i shijes muzikore si rezultat i zbatimit Fëmija demonstron interes të llojeve dhe drejtimeve të ndryshme të të për të marrë pjesë në forma shprehurit muzikor te fëmijët, ndikon në të ndryshme të kreativitetit pasurimin e përvojës muzikore, ndërsa në bazë vizual. të kësaj vendoset baza e zhvillimit të kulturës Kreativiteti vizual karakterizohet me disa muzikore të fëmijëve në të ardhmen. Nga ana stadiume zhvillimore, të cilat te fëmijët tjetër, për zhvillimin e kulturës muzikore e parashkollorë kryesisht janë në nivel të gjykimit patjetërsueshme është pjesëmarrja e fëmijëve konkret dhe personal, ndërsa te më të rriturit në aktivitete të ndryshme muzikore. arrihen edhe nivelet e gjykimit abstrakt dhe social të tij. Në të vërtetë, stadiumet e zhvillimit Sot hulumtimet gjithnjë më të shpeshta të kreativitetit vizual nuk ndahen qartë mes dëshmojnë se muzika, të shprehurit muzikor, vete, as në fillim e as në fund37, ndërsa fëmijët nuk është diçka ekskluzive për “të zgjedhurit”, në mënyrë të pabarabartë lëvizin përpara të talentuarit, e as vetëm pjesë e të a.q. kulturë ose ngecin prapa, varësisht jo vetëm nga e përgjithshme e një personi, por një pjesë gjithnjë më e pandashme e qeniesimit dhe të 37 Taunton, M. & M. Colbert, 2000. Art in the early shprehurit ndërmjet njerëzve dhe kulturave të childhood classroom: Authentic experiences and ndryshme. extended dialogues. In Promoting meaningful learning: Innovation in educating early childhood professionals, 82 ed. N.J. Yelland, 67-76. Washington, DC:NAEYC.

Zhvillimi motorik Zhvillimi i ZhvillimiZhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja karakteristikat e tyre zhvillimore, por edhe nga ;; Nga shenjat dhe vizat deri te format sfidat dhe nxitësit prej të cilëve mësojnë dhe dhe figurat – fëmijët më të vegjël piqen. shpeshherë fillojnë të vizatojnë me viza që fillojnë diku dhe nuk dihet ku përfundojnë. Sipas shumë hulumtuesve, zhvillimi i kreativitetit Me kalimin e kohës paraqiten format e vizual te fëmijët parashkollorë karakterizohet para (rrethi, kubi etj.), që në të vërtetë me: paraqesin viza që fëmija i ka filluar diku dhe, sipas dëshirës së tij, pas disa ;; Nga të shprehurit e rastësishëm, përpjekjeve janë bashkuar, përkatësisht spontan, deri te të shprehurit e janë kthyer në pikën fillestare. Nga format qëllimshëm – përkatësisht 30% e fëmijëve e para deri te figurat e para nevojitet kohë, 4-vjeçarë dhe 80% e 5-vjeçarë fillojnë ushtrim (motorika, ndërlidhja e qëllimit të vizatojnë sipas qëllimit, synimit që e me paraqitjen konkrete etj.) dhe përvojë. kanë menduar.38 Kjo do të thotë se sa më Më e rëndësishme se gjithçka është kujdesi të vegjël që janë fëmijët, aq më spontan e ndaj principeve: nga më e lehta drejt më të i rastësishëm është procesi i të vizatuarit vështirës; nga e njohura drejt të panjohurës. te ata, madje ata pasi të vizatojnë diçka, ;; Nga shenjat deri te relacionet – qysh “vendosin” se çka kanë dashur dhe çka kur e bëjnë shenjën e parë në letër, fëmijët kanë vizatuar në të vërtetë (p.sh.: pasi janë kureshtarë për atë se ku e shohin të vizatojnë diçka, për atë thonë se është relacionin e asaj shenje me të tjerat. makinë, sepse ashtu kanë vendosur në Në fillim shenjat janë të vendosura, të atë moment, edhe pse ai vizatim mund radhitura dhe të shpërndara rastësisht, por të mos ngjajë fare në makinë). Ashtu si më vonë – ashtu siç rritet fëmija – shenjat rriten fëmijët, ashtu edhe të shprehurit të jo vetëm që përdoren sipas një qëllimi të tyre vizual bëhet paraprakisht i menduar caktuar, por përdoren me qëllim të posaçëm (në kokë), e pastaj kërkohen materialet e që të shprehin një relacion të caktuar me nevojshme (letër, ngjyra, gërshërë etj.). shenjat e tjera (p.sh.: këto dy ngjyra shkojnë ;; Nga prezantimi i thjeshtë deri te me njëra-tjetrën; këto dy gjëra duken bukur prezantimi i përpunuar – në fillim, kur pranë njëra-tjetrës etj.) Nga ana tjetër, janë më të vegjël, fëmijët ndalen në një deri ashtu siç rritet fëmija, ashtu rritet edhe në dy karakteristika (në aspekt mendor), shkathtësia e tij për të shprehurit hapësinor që pastaj i krijojnë dhe i prezantojnë në vizual. punën e tyre vizuale, estetike. Ashtu siç rriten fëmijët parashkollorë, ashtu rritet edhe numri i elementeve, materialeve dhe Strategjitë e mësimdhënies: mënyrave të prezantimit të përpunimit të `` Siguroni për përdorni burime, resurse dhe tyre vizual (p.sh.: përdorin prezantime më materiale të llojllojshme për të shprehurit të detajuara, të llojllojshme; punimet dy- vizual dhe për kreativitetin e tyre; tridimensionale bëhen më të ndërlikuara). `` Nxitni fëmijët të vëzhgojnë dhe të bëjnë paraqitje vizuale; 38 Thompson, C.M. 1995, Transforming curriculum in the visual arts. In Reach potentials. Vol. 2: Transforming `` Nxitni fëmijët të përdorin lloje të ndryshme early childhood curriculum and assessment, eds. të të shprehurit vizual dhe të kreativitetit; S. Bredekamp & T. Rosegrant, 81-96. Washington DC:NAEYC. 83

Krijimi i kushteve Edukatori e vëren rëndësinë e për zhvillim aktiviteteve të iniciuara nga fëmijët dhe të pozitiv kognitiv rriturit dhe i përdor ato një pas një. Edukatori e nxit angazhimin e fëmijëve Nxitja e të menduarit në aktivitetet/lojërat spontane dhe gjen mënyrë se si ta nxisë të menduarit dhe të Adekuate mësuarit.

Edukatori shpesh u jep mundësi fëmijëve që ta përsërisin atë që e kanë mësuar ose Që t’i angazhojnë fëmijët dhe t’u japin shijuar (përmes diskutimit, vizatimit, mundësi të ndryshme për mësim, piktogrameve). Kjo u ndihmon fëmijëve edukatorët krijojnë kënde të ndryshme ta thellojnë të kuptuarit e tyre për shumë për lojë dhe i pajisin ato me materiale gjëra dhe koncepte të pamësuara. të ndryshme e lodra, duke u prirë nga qëllimet e programit, por edhe nga interesat e fëmijëve, si dhe nga aftësitë e Edukatori e vëren rëndësinë dhe krijon tyre. kushte për bashkëpunim ndërmjet fëmijëve, për këmbimin e ideve dhe zgjidhjeve, për ndihmë, bisedime dhe Fëmijët kanë pranë vetes materiale të zgjidhje të problemeve në mënyrë të ndryshme për lojë dhe punë, si: kube, ndërsjellë. libra, pajisje për të vizatuar dhe për të shkruar, harmonizuese, alete etj. 84

Edukatori nuk e vëren se sa është Materialet e njëjta janë aty çdo ditë. e rëndësishme loja për fëmijët, Fëmijët kanë zgjedhje të vogël në raport shpesh i ndërpret dhe e nënvlerëson me materialet dhe aktivitetet. “inkuadrimin” tyre në lojë dhe aftësinë e tyre që vetë ta mendojnë lojën. Edukatorët e përdorin shumë vetëm një mënyrë të punës. Për shembull, fëmijëve Edukatorët ndjejnë presion gjatë u lejohet shumë pak të luajnë në këndet përmbushjes së planit dhe konsiderojnë e lojës ose shumë rrallë praktikohen se përsëritja e një teme ose përvoje të aktivitete në grup të vogël, edhe pse në një caktuar është vetëm humbje kohe. moment të dhënë kjo do të ishte zgjidhja e vërtetë. Edukatori kërkon dhe pret nga fëmijët vetëm “një përgjigje të saktë” Nuk u kushtohet kujdes i mjaftueshëm kur parashtrohen pyetje, pa qenë i ideve të fëmijëve, por shkohet sipas një vetëdijshëm për atë se sa janë të aftë plani të rreptë. fëmijët “të mendojnë me kokën e tyre”;

Edukatorët konsiderojnë se roli i tyre Nuk i marrin seriozisht idetë e fëmijëve, qëndron në krijimin e kushteve për e as që i inkurajojnë që idetë e tyre t’i lojë dhe për vëzhgimin e lojës, me ç’rast këmbejnë përmes mënyrave të ndryshme humben shumë mundësi që të ndihmohet të komunikimit. mësimi i fëmijëve.

Fëmijët rrallë kanë mundësi për Përveç që i flasin gjithë grupit të fëmijëve, interaksion social të rëndësishëm dhe të interaksioni i tyre me fëmijët përbëhet dobishëm me fëmijët e tjerë. vetëm në dhënien e instruksioneve, ofrimin e ndihmës nëse fëmija kërkon ndihmë, qetësimi i grindjeve etj. Edukatori nuk e vëren sa duhet rëndësinë e punës ekipore për zhvillim të suksesshëm kognitiv. Edukatorët e praktikojnë shumë dhënien e instruksioneve të drejtpërdrejta dhe prezantimin e informacioneve që mund të jenë të dobishme në situata të caktuara, por jo edhe të jenë strategjia dominuese e mësimdhënies.

Edukatori ose i ndihmon shumë fëmijës ose i ndihmon fare pak.

Adekuate Edukatori i shmanget mësimdhënie së matematikës për fëmijë, kjo për shkak të qëndrimit të tij negativ ndaj matematikës. Edukatori e vë re interesin e fëmijëve për botën e matematikës, i mbindërton Shumë mundësi për mësim në shkathtësitë e tyre të lindura dhe e matematikë humben, edukatori nuk arrin pasuron fjalorin e tyre matematikor. ta dallojë rëndësinë e inkuadrimit të koncepteve matematikore dhe nuk përdor Duke përdorë metoda të ndryshme për fjalor matematikor. mësim (punë në grup të vogël, në grup të madh, një nga një) edukatori ndan Nuk ekzistojnë aktivitete të fokusuara kohë për aktivitete të fokusuara në që janë të dedikuara për mësimin e matematikë. matematikës.

Gjendet mënyrë që në kuadër të Edukatorët mendojnë se i kushtojnë aktiviteteve të tjera të inkuadrohet edhe mjaft kohë matematikës, por në të vërtetë mësimi i matematikës. ajo është e pamjaftueshme dhe sipërfaqësore (numërimi i ditëve Edukatorët i inkuadrojnë fëmijët në kalendar). në gjetjen e zgjidhjeve në situata të përditshmërisë (ndarja e drejtë e Edukatorët fokusohen në arritjen e kulaçeve). “përgjigjes së saktë”; në vend që t’u japin fëmijëve kohë që vetë të mendojnë I inkuadrojnë fëmijët në procesin e dhe ta gjejnë zgjidhjen, edukatori hulumtimit dhe zgjidhjen e problemeve përgjigjet dhe i zgjidh problemet në dhe i pyesin të tregojnë se si kanë ardhur vend të tyre. deri te zgjidhja. Edukatorët qëndrojnë anash dhe i lënë Përmbajtja e kurrikulës mundëson që fëmijët që vetë t’i zgjidhin problemet te fëmija të krijohet bazë e mirë për pa ndihmën e tyre, duke humbur mbindërtimin e mëtejmë të diturive në mundësi të çmueshme për ta nxitur fushën e matematikës. të menduarit e tyre kreativ.

Kurrikula përmban shumë tema të fushës së matematikës, por të gjitha janë dhënë në mënyrë sipërfaqësore dhe fëmijët nuk mund të krijojnë bazë të mirë, që është e nevojshme për mbindërtimin e mëtejmë të diturive.

U kushtohet vëmendje karakteristikave Ndiqet zhvillimi fëmijës dhe përvetësimi të caktuara të tingujve dhe zërave i njohurive, nocioneve e koncepteve të (tonalitetit, frekuencës, ngjyrës, mesazhit caktuara për të shprehurit vizual dhe etj. të tingujve dhe zërave) për kreativitetin (p.sh.: a mund ta dallojë vizën, ngjyrat, figurat etj. dhe ai njeh, a i emërton etj.); Përkrahet imitimi dhe prodhimi i tingujve e zërave të ndryshëm;

Sigurohet mjedis “artistik” i llojllojshëm, Nxiten dhe ushtrohen ritme tërheqës dhe i vazhdueshëm; të caktuara;

Insistohet në proces, e jo Nxitet të shprehurit e mendimeve, në prodhim; ndjenjave, aksioneve dhe përjetimeve përmes tingujve dhe zërave; U lexohen përralla që do t’i motivojnë dhe frymëzojnë për të shprehur vizual dhe Nxitet të shprehurit dhe hulumtimi i për prezantim; pavarur muzikor;

Nxitet puna ekipore dhe pjesëmarrja në Këmbehen njohuritë, shijet dhe përvojat projekte. muzikore;

Përdoren burime dhe resurse të ndryshme për aktivitete muzikore (p.sh.: krijimi i këngës personale ose i këngës grupore; këndimi sipas një kënge të dhënë ose këndimi sipas një muzike ose teksti të dhënë; pastaj krijimi i instrumenteve “personale” muzikore ose luajtja në ndonjë instrument të caktuar etj.);

Planifikimi i hapave të ardhshme nuk Supozohet se çka ka dëshiruar të prezan bëhet sipas nevojave dhe interesimeve të tojë dhe shpreh fëmija (veçanërisht kur fëmijëve; ekzistojnë më shumë detaje ose kur është prezantuar përmes simboleve të tjera);

Ekziston kontroll i plotë në orientimin, organizimin dhe realizimin e aktiviteteve Kërkohet nga fëmija ta emërtojë dhe muzikore; përshkruajë atë që e ka bërë (ndonjëherë nuk qëllimi që të zbulohet se çka ka bërë fëmija, por të dëgjohet vetëm një ide, Nuk i kushtohet vëmendje heshtjes dhe ndjenjë etj., e as si në shembullin: Më rëndësisë së saj, pastaj hulumtimit etj. thuaj si e bëre këtë?); (p.sh.: të gjithë heshtim, nuk ka asnjë tingull panë nesh.... A dëgjoni tinguj, zëra?... Jana: Aha, e dëgjova zemrën time, Në vend që të inkurajohen, jepen ishte e lumtur!, Eda: Ndërsa unë kisha komplimente. shumë muzikë në kokë!)

Nuk nxitet kreativiteti i fëmijëve në raport me eksperimentimin me tinguj, zëra dhe me burimet e mundësitë e tyre;

Nuk i kushtohet vëmendje e duhur ndërtimit dhe zhvillimit të përvojave dhe kulturës muzikore;

Nuk potencohet rëndësia e mbrojtjes dhe sjellja e sigurt, si ndaj vetë tingujve (britma, kërcitja e madhe etj.), ashtu edhe ndaj burimeve dhe mundësive të ndryshme (DVD player, sisteme muzikore etj.);

asja për mësim është aspekti kryesor i mësimit të hershëm Qte fëmijët e vegjël në procesin e përgatitjes së tyre për shkollë. Ky aspekt i mësimit të hershëm te fëmijët fokusohet para së gjithash në atë se si, e jo në atë se çka mësojnë fëmijët e vegjël. Qasja ndaj mësimit e përfshin bashkë edhe qëndrimin e fëmijëve ndaj mësimit (interesi, kënaqësia dhe motivacioni për mësim), por edhe sjelljen e fëmijës gjatë vetë mësimit (vëmendja, qëndrueshmëria, iniciativa, fleksibiliteti dhe vetëkontrolli).

Qasja ndaj mësimit ka të bëjë me interesin, disponimin ose stilet që i shfrytëzojnë fëmijët në procesin e mësimit të hershëm, e jo me dituritë dhe shkathtësitë të cilat i përvetësojnë ata në procesin e të mësuarit. Fëmija mund të kalojë nëpër procesin e mësimit të hershëm në shumë mënyra, ndërsa edukatorët duhet ta vërejnë këtë, që mos t’i inkurajojnë fëmijët, por përkundrazi, ta fuqizojnë marrëdhënien e tyre ndaj mësimit të hershëm. Kureshtja, kreativiteti, pavarësia, dëshira për bashkëpunim, iniciativa dhe qëndrueshmëria, janë vetëm një pjesë e qasjeve që i përdorin fëmijët e vegjël në procesin e mësimit të hershëm.

Dallimet kulturologjike ndonjëherë ndikojnë edhe në atë se si mësojnë fëmijët. Në kultura të caktuara fëmijët inkurajohen të mësojnë përmes inkuadrimit aktiv në dialog me të rriturit, në kultura të tjera fëmijët kanë rol receptiv dhe pasiv në kushte kur janë të detyruar t’i dëgjojnë instruksionet e të rriturve, ndërsa disa mësojnë në mënyrë pasive përmes observimit, imitimit ose komunikimit verbal. Kur fëmijët e shprehin lirshëm iniciativën e tyre dhe kur atyre u lejohet të zgjedhin vetë, ata

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja fitojnë vetëbesim dhe vazhdojnë të mësojnë, Në Standardet për mësim dhe zhvillim të duke e përdorë potencialin e tyre në zgjerimin hershëm, domeni Qasja ndaj mësimit është e iniciativës. paraqitur me 5 standarde, që i prezantojnë të priturat që fëmijët duhet t’i arrijnë që të Edukatorët duhet të krijojnë mundësi të tilla zhvillojnë qasje pozitive ndaj mësimit. për mësim, të cilat do ta nxisin iniciativën te fëmijët, duke e respektuar interesin dhe zgjedhjen e tyre. Standardi 1: Fëmijët e vegjël për nga natyra e tyre janë kureshtarë. Një mjedis i menduar mirë për Fëmija mund të mësojë gjëra mësim të hershëm është detyra themelore e të reja dhe të përvetësojë edukatorëve. Ai i nxit dhe i lehtëson lojërat e përvoja të reja fëmijëve, në të cilat ata e fuqizojnë interesin e Zgjerimi i aktiviteteve të planifikuara, për nga tyre për mësim dhe për përvetësimin e diturive vëllimi dhe pesha, si përgjigje ndaj interesit të dhe shkathtësive të reja. Në një mjedisin të tillë shtuar të fëmijëve për një aktivitet të caktuar, stimulues fëmijët hulumtojnë, manifestojnë është një aspekt i rëndësishëm i mësimit të iniciativë, e zgjerojnë kureshtjen e tyre, gjërave të reja dhe përvetësimit të përvojave inkurajohen të parashtrojnë pyetje dhe të të reja. Në përmbushjen e këtij standardi zgjidhin probleme, duke u bërë “nxënës” aktivë nevojiten aktivitete që do ta motivojnë fëmijën gjatë gjithë procesit të jetës së tyre. që gradualisht t’i fuqizojë kapacitetet dhe shkathtësitë e përvetësuara dhe që spontanisht Zhvillimi i aktiviteteve dhe praktikave të mira të përvetësojë të kapacitete dhe shkathtësi që janë të orientuara drejt zgjerimit të qasjeve të reja e më të ndërlikuara. Në aktivitetet ndaj mësimit te fëmijët e vegjël, lë gjurmë edhe për mësim të hershëm nevojiten strategji ndaj mësimit dhe procesit formal arsimor. që e nxisin fëmijën të bëjë një hap para në Fëmijët që shkojë në shkollë me interes arritjet e detyrave më të ndërlikuara dhe më të madh dhe qasje pozitive ndaj mësimit, komplekse. Për arritjen e këtij standardi roli shfaqin rezultate më të mira në lexim dhe në i edukatorit qëndron në nxitjen e fëmijës dhe matematikë, për dallim nga ata që shkojnë në në përkrahjen e synimeve të tij që të realizojë shkollë me më pak motivacion për mësim.39 detyrë më të ndërlikuar nëse shpreh interes Fëmijët me qëndrim pozitiv ndaj mësimit për atë. Modelimi dhe fuqizimi i shkathtësive (vëmendja, iniciativa, qëndrueshmëria) gjatë dhe diturive te fëmijët nuk ndodhë vetëm gjatë shkollimit të tyre zhvillojnë shkathtësi më të aktiviteteve të planifikuara për mësim, por fuqishme gjuhësore.40 Edukatorët duhet të edhe spontanisht gjatë lojës dhe aktiviteteve zbatojnë strategji për mësim të hershëm, të cilat rutinore, si dhe gjatë shëtitjeve jashtë. do të promovojnë qasje pozitive të fëmijëve ndaj mësimit.

39 NCES ( National Centre for Educational Statistics), 2002, Children’s reading and mathematic achievement in kindergarten and first grade. Washington DC, Author :Online nces.ed.gov/pubs2002/ kindergarten/24asp?nav=4 40 Fantuzzo,J.M.A.Perry&P.McDermott.2004: Preschool approaches to learning and their relationship to other relevant classroom competencies for low income 92 children, School Psychology Quarterly 19(3):212-30

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi QasjaQasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimitmotivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja iniciative e fëmijës në këndin e tij se me Ja një shembull si të çfarë materiale dëshiron të punojë dhe çfarë përdoret pyetja e fëmijës dëshiron të punojë). Që ta nxisë përmbushjen e që të nxitet procesi i të këtij standardi, edukatori duhet ta ofrojë vetëm menduarit. kontekstin e përgjithshëm (p.sh.: motorikë e Emilija e shikon lumin dhe butë – lojë me gishta) dhe të sigurojë materiale thotë: Mësuese, ky lumë ka më për punë (letër, ngjyra, harmonizuese....), e pak ujë se lumi te gjyshja ime. pastaj t’i lë fëmijët që vetë ta përcaktojnë se Mësuesja: Ke të drejtë Emilija, cilin aktivitet do ta zhvillojnë më tej. çka mendon pe kjo është kështu? Emilija: Sigurisht peshqit janë Standardi 3: shumë të etur dhe e kanë pirë Fëmija shfaq qëndrueshmëri në gjithë ujin aktivitetet që i ndërmerr Mësuesja: Po, verës kur është Fëmijët që besojnë se suksesi i tyre varet nga nxehtë të gjithë pimë më shumë përpjekjet e tyre dhe të cilët kanë më shumë ujë.... autonomi, shfaqin më shumë qëndrueshmëri në aktivitetet që i realizojnë. Nëse fëmijët luajnë në ambient adekuat, i cili e nxit mësimin e hershëm dhe nuk e kanë hallin se si do të Standardi 2: vlerësohet aktiviteti i tyre, ata kanë motiv që Fëmija mund të ndërmarrë të eksperimentojnë dhe të hulumtojnë me dozë iniciativë të lartë të qëndrueshmërisë dhe durimit. Roli i edukatorëve në arritjen e këtij standardi është Iniciativa te fëmijët përkufizohet si gjendje në që ta inkurajojë qëndrueshmërinë e fëmijës me të cilën fëmija ka kapacitet të fillojë një aktivitet inkurajimin e asaj pjese ku ai mund të punojë të caktuar dhe ta ndjekë aktivitetin deri në në mënyrë të pavarur, ndërsa t’i ofrojnë fëmijës përfundimin e detyrës.41 Qysh nga mosha më ndihmë minimale nëse kjo është e nevojshme hershme fëmijët veprojnë sipas iniciativave për finalizimin e gjithë aktivitetit. Inkurajimi të tyre. Foshnja i vogël e ngre dorën që ta kapë duhet të shkojë në drejtim të konstatimit se lodrën e larme, fëmija i vogël e mban gotën e suksesi në realizimin e aktivitetit është rezultat zbrazët dhe kërkon të pijë ende lëng. Fëmija i i angazhimit dhe përpjekjes që e ka investuar moshës parashkollore me vetiniciativë shkon në fëmija. lojë edhe më tej (ai ndërton kullë të kubeve ose me kube bën objekte dhe sende të tjera). Roli i edukatorit në arritjen e këtij standardi është që ta vërejë iniciativën e fëmijës dhe ta përkrahë idenë e tij, si dhe ta inkurajojë fëmijën në planet dhe në zgjedhjen e tij. Përkrahja e iniciativës së fëmijës është njësoj e rëndësishme edhe gjatë aktiviteteve të planifikuara, por edhe gjatë aktiviteteve të lira të lojës (p.sh.: të respektohet

41 hohman, M &D.PWeikart , 2002 .Educating young children: Active learning practice for preschool and child care programs. 2 nd edition 93

Standardi 4: Fëmija mund ta përdorë kreativitetin e tij në aktivitetet e përditshme Kreativiteti është aftësi që të zbulohet dhe të bëhet diçka e re, ndërsa gjatë kësaj të përdoret përvoja dhe shkathtësitë personale pa i përdorë modelet dhe kallëpet e përcaktuara më parë. Fëmijët e zhvillojnë kreativitetin e tyre përmes pjesëmarrjes në lojëra të ndryshme simbolike, 94

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi QasjaQasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimitmotivimi shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Aktivitetet e planifikuara mirë për mësim, që Shembull: Si të nxitet bazohen në konceptin shkencor të mësimit kreativiteti te fëmijët në të hershëm,42 u japin mundësi fëmijëve që aktivitetet e orientuara t’i këmbejnë idetë e tyre, që në mënyra të për pjesëzim dhe ndryshme bazohen në dituritë dhe përvojat e klasifikim? tyre të mëparshme. Në këtë fazë më mirë është Gjatë aktivitetit të orientuar që idetë dhe dituritë e reja të mbindërtohen fëmijëve u ndahen shirita të në atë që fëmija tashmë e di, sesa të zhvillohen pëlhurës me tre gjerësi të aktivitete që i korrigjojnë përvojat dhe dituritë ndryshme, me disa ngjyra, letër tashmë të përvetësuara. Mësimi është më i lehtë dhe ngjitës. kur fëmijët i ndërlidhin informacionet e tyre Edukatori: Çka mund të bëni me me atë që e dinë më parë. Informacionet dhe shiritat? shkathtësitë e reja nuk duhet të mësohen dhe të Fatmiri bën kornizë të shiritave përvetësohen në mënyrë të izoluar nga përvoja dhe i ngjet në letër; i radhit shiritat paraprakisht e përvetësuar e fëmijës. një pas një sipas ngjyrës: e kuqja/e bardha/e kuqja/e bardha, por me gjerësi të ndryshme pa ndonjë Shembull: Si mësojnë renditje të veçantë. fëmijët nga përvoja Gorani përpiqet të bëjë një “njeri paraprake? të egër”, të cilit ia bën flokët Para se të fillohet me leximin e me radhitje të njëpasnjëshme të ndonjë libri për ndonjë këlysh shiritave të gjelbër të hollë dhe (qen i vogël), parapëlqehet që shiritave të kaltër të trashë. edukatori t’i pyesë fëmijët se a Milena i ngjet shiritat një pas një mos dikush nga ata ka këlysh në në një në vijë të gjatë, pa përdorë shtëpi apo a e njohin dikë që ka radhitje të veçantë të ngjyrave dhe këlysh në shtëpi. Nëse fëmijët thotë se po bën një gjarpër. nuk kanë dëgjuar asnjëherë Burimi e shikon Milenën dhe për këlyshin, ndërsa dinë diçka thotë se ai do të bëjë gjarpër, por për qentë, atëherë ato mund i radhit shiritat me një radhitje të jenë në fokus të aktivitetit. të caktuar: për kokën e gjarprit Diskutimi për këlyshët dhe përdor 3 shiritë të hollë e të kuq, qentë do ta aktivizojë atë 3 gjysmë të trashë e të kuq për pjesë të trurit ku fëmijët e kanë trupin dhe 3 shiritë të trashë e deponuar diturinë e tyre nga të kuq për bishtin dhe thotë: “Ky gjarpër është si kuçedra!” përvoja paraprake. Diskutimi do t’u ndihmojë fëmijëve që ta ndërlidhin atë që tashmë e dinë me informacionin e ri që e marrin. Standardi 5: Fëmija mund të mësojë në mënyra të ndryshme nga përvojat e tij

Të gjithë fëmijët vijnë në çerdhe me një 42 National Association for the Education of Young paranjohuri dhe përvojë të caktuar, të cilën e Children (2009) Developmentally Appropriate Practice in Early Childhood Programs serving Children from kanë marrë nga mjedisi i tyre i drejtpërdrejtë. birth to 8, Washington DC ( pp.140) 95

e qasjes pozitive Materialet çdoherë i ndan ndaj mësimit edukatori Nxitja e kureshtjes, iniciativës, Edukatori përdor zgjedhje të kufizuar të materialeve dhe u lejon fëmijëve kreativitetit dhe t’i përdorin vetëm nën mbikëqyrjen/ qëndrueshmërisë kontrollin e tij

Adekuate Edukatori ofron model të gatshëm të aktivitetit dhe punimet e fëmijëve janë thuaja identike

Në hapësirën e aktiviteteve fëmijët të gjitha materialet dhe lodrat i kanë pranë Edukatori shpenzon kohë në duarve përgatitjen e fëmijëve për paraqitje të caktuara

Edukatori u ofron fëmijëve materiale dhe mundësi të ndryshme dhe i lë vetë që t’i Edukatori është i orientuar drejt hulumtojnë “suksesit” të paraqitjes së fëmijëve dhe i inkuadron vetëm ata fëmijë që janë të talentuar, ndërsa i injoron fëmijët e tjerë. Në aktivitetet e orientuara e jep vetëm konceptin (p.sh. pjesëzimi dhe klasifikimi) Edukatori e kryen detyrën në vend të fëmijës ose përdor fjalë jospecifike lavdëruese (sa i bukur është vizatimi!; ti je Edukatori nuk ofron model të gatshëm të fëmijë i mirë...) aktivitetit që fëmijët ta kopjojnë

Përdor shkathtësi komunikuese që janë Edukatori i inkurajon fëmijët të të orientuara drejt përmirësimit të marrin pjesë në valle, në të cilat janë gabimeve ose komenteve negative (ti je të inkuadruar të gjitha pjesët e trupit; fëmijë i keq; kjo është gabim...) edukatori luan bashkë me ata

Përdor shumë shkathtësi komunikuese për nxitjen e qëndrueshmërisë së fëmijëve në realizimin e aktiviteteve (inkurajimi dhe miratimi)

Përdor shkathtësi komunikuese, me të cilat i inkurajon idetë e fëmijëve për zgjidhjen e problemeve

rritja e rezultateve të pritura përfundimtare zhvillimore A(standardeve) te fëmijët e moshës parashkollore, kjo përmes strategjive stimuluese për mësimdhënie që janë prezantuar në doracak, realizohet me sukses vetëm nëse edukatorët krijojnë marrëdhënie partnere me prindërit dhe të gjithë ata anëtarë të familjes që kanë marrë pjesë në kujdesin, edukimin dhe mësimin e hershëm te fëmijët.

Edukatorët e çerdheve janë plotësisht të vetëdijshëm se mësuesit e parë dhe me më shumë ndikim të fëmijëve janë prindërit e tyre, andaj duhet të krijojnë atmosferë të përgjithshme të respektit të ndërsjellë, si për prindërit ashtu edhe për fëmijët. Edukatorët duhet të bashkëpunojnë në mënyrë intensive me prindërit në të gjitha aktivitetet që i ndërmarrin në çerdhe dhe t’u ndihmojnë në mënyrë aktive prindërve për vazhdimin e aktiviteteve për mësim të hershëm edhe në shtëpi. Partneriteti bazohet në mirëkuptimin e ndërsjellë dhe njohjen e asaj që e presin ata nga njëri-tjetri, si dhe në njohjen e ndërsjellë të qëndrimeve me të cilat disponojnë edhe njëra edhe pala tjetër. Partneriteti i bazuar në besim të ndërsjellë dhe interes të përbashkët krijon atmosferë që shpie në përvoja pozitive të mësimit te fëmijët e vegjël, si në çerdhe, ashtu edhe në familje.

Edukatorët mund të bëjnë shumë që t’i inkurajojnë prindërit për pjesëmarrje aktive në mësimin e hershëm të fëmijëve të tyre.

Njëra nga strategjitë është që t’u ndihmojnë prindërve ta kuptojnë se aktivitetet për mësim, që zbatohen në çerdhe, paraqesin kombinim të aktiviteteve që iniciohen nga përvojat e fëmijëve dhe aktivitetet që udhëhiqen nga vetë edukatorët. Dimension tjetër i përkrahjes është që t’i inkurajojnë prindërit të vazhdojnë me aktivitetet dhe t’i pasurojnë mundësitë për mësim të hershëm edhe në shtëpi.

43 National Academy for Education of Young Children 100 ( 2003) : Early Childhood Curriculum , Assessment and Program Evaluation: Building an Effective ,

Komunikimi i rregullt me prindërit Edukatorët parashtrojnë një sërë kërkesash nga prindërit, edhe pse ato Edukatorët hulumtojnë se cilat janë nuk janë në pajtim me karakteristikat dituritë dhe nevojat e prindërve në lidhje tradicionale dhe kulturologjike të me fëmijët dhe në bazë të tyre të zhvillojnë bashkësisë nga e cila vijnë prindërit plane për aktivitete Vizitat e prindërve shihen si imponim, Prindërit dhe edukatorët bashkërisht ndërsa vetë çerdhja ka politikë të ndalimit marrin vendime se si të nxitet procesi i të vizitave të prindërve mësimit të hershëm te fëmijët Roli i pjesëmarrjes së prindërve shihet Edukatorët i respektojnë kulturat vetëm në mbledhjet prindërore, të cilat individuale dhe dallimet sociale të kanë rend dite rigid ose nuk janë në pajtim prindërve me kohën e lirë të prindërve

Prindërit gjithnjë janë të mirëseardhur dhe kanë mundësi të marrin pjesë aktive në aktivitete

Accountable System in Programs for Children aged 0-8 101 , Joint Position Statement , Washington DC

`` Sjellja e tij

Çka është vlerësimi? `` Interaksioni i tij me Kur thuhet fjala “vlerësim” shpesh mendohet fëmijët e tjerë dhe më të rriturit vetëm për testimet formale, por vlerësimi te fëmijët e moshës parashkollore dallohet nga ai Që vlerësimi të jetë sa më i suksesshëm, duhet te fëmijët më të rritur. të shfrytëzohen metoda:

Vlerësimi është proces në `` të adaptuara me moshën të cilin edukatori në mënyrë `` me ndjeshmëri sensitive (t’i përgjigjen sistematike e observon nxënësin kulturës dhe gjuhës që e flasin fëmijët) dhe dokumenton informacione `` të lidhura me aktivitetet e përditshme për shkallën e zhvillimit të `` që e inkuadrojnë familjen fëmijës, të diturive, shkathtësive `` me qëllim të qartë dhe të dobishëm. dhe sjelljes së tij. Fëmijët më të vegjël se mosha shkollore nuk kanë kapacitet zhvillimor që ta kuptojnë Qëllimi i vlerësimit: vlerësimi është testimin formal, andaj vlerësimi i të arriturave pjesë e punës së përditshme të edukatorit me dhe diturive të tyre duhet të paraqesë fëmijët. kombinim të metodave, si: observimi, punimet e fëmijëve, intervista me prindër etj. Vlerësimi Vlerësimi jep përgjigje në këto pyetje: është proces kompleks dhe përfshin vëzhgim `` Çka di dhe çka mund të bëjë fëmija spontan të fëmijëve (në grup ose individualisht), dokumentim të informacioneve për fëmijët dhe `` Ku janë të nevojshme ndërhyrjet plotë- evaluim. suese Mbledhja e informacioneve për fëmijën `` Si të përmirësohet mësimdhënia zhvillohet në vazhdimësi: derisa bisedoni me `` Si të përkrahet përparimi i fëmijës. të, derisa i parashtroni pyetje të caktuara, Lënda e vlerësimit: vlerësimi është derisa e orientoni lojën/hulumtimin e tij, një proces i vazhdueshëm, me ç’rast vlerësohet: derisa i ndihmoni në diçka, derisa e inkurajoni të provojë gjëra të reja, derisa gëzoheni me të `` Çka bën fëmija kur ai arrin ndonjë sukses. `` Loja e tij 103

Zhvillimi motorik Zhvillimi i Zhvillimi Qasja ndaj dhe përvetësimi Zhvillimi gjuhës dhe kognitiv dhe mësimit dhe i shprehive të socio- përvetësimi i përvetësimi i motivimit shëndosha dhe emocional shkathtësive njohurive për mësim të të sigurta të komunikimit të reja gjërave të reja Dokumentimi i informacioneve për fëmijën Objektiviteti. Që të jetë vlerësimi më i saktë, bëhet me ndihmën e mbajtjes mend të nevojitet që ai të jetë objektiv. Vlerësimi bëhet informacioneve vizuale, mbajtjes së shënimeve në bazë të aftësive objektive të fëmijës, e jo në të shkurtra, të shënimeve anekdotike, të bazë të ndjenjave, intuitës dhe parashikimeve fotografimit të fëmijës, të ruajtjes së vizatimeve tona. Që të ruhet objektiviteti i vlerësimit, dhe punimeve të tjera, të video-shënimeve, duhet të kihet kujdes në tri elemente: të ketë të plotësimit të instrumentit (pyetësorit), të mjaft dëshmi dhe të jepet mjaft kohë (edhe krijimit të portofolit të fëmijës. fëmijës edhe edukatorit). Fëmija jo gjithnjë i shpreh shkathtësitë e tij në njësoj, disa ditë Evaluohen të gjitha të dhënat dhe informacionet është më i disponuar për lojë e për mësim. revidohen dhe merret vendim për atë se cila Njëherazi, jo të gjithë edukatorët gjithnjë do fazë e standardeve është arritur. Në këtë fazë ta interpretojnë njësoj një aktivitet të njëjtë, vijnë në skenë SMZHH, me ç’rast ato bëhen sepse edhe interpretimi i aktiviteteve të referencë me të cilën “maten” arritjet e fëmijës. fëmijës nga edukatori deri diku i nënshtrohet Koha e nevojshme për vlerësim varet nga subjektivitetit. Vlerësimi dhe plotësimi i ajo se cili standard vlerësohet dhe ajo dallon pyetësorëve është proces. Prandaj duhet të te secilin fëmijë veçmas. Për standarde të mblidhen mjaft të dhëna dhe nuk duhet të caktuara dhe disa tregues përkatës nevojitet shpejtohet me vlerësimin e aftësive të fëmijës. shumë pak kohë, si për shembull: “Fëmija bën Fokusi në atë që fëmija “mund” ta bëjë, e jo në pika në fletën e letrës me fllomaster të trashë”, atë që “nuk mund” ta bëjë “Fëmija e lëshon dhe e mbyll çezmën”, “Fëmija numëron deri në pesë” etj. Këta tregues mund Vlerësimi duhet të fokusohet në atë që fëmija edhe të dokumentohen lehtë, duke e përdorë mund ta bëjë, në vend të asaj që nuk mund ta pyetësorin (instrumentin) që është një lloj i bëjë. Vlerësimi nuk bëhet me qëllim që të shihet fletës kontrolluese. Për tregues dhe standarde se a mund ta bëjë apo jo fëmija një aktivitet të të caktuara nevojitet më shumë kohë dhe më caktuar në një moment të dhënë – në atë rast kjo shumë mënyra të dokumentimit. Për shembull, më shumë i ngjan testimit klasik. Kjo nuk bëhet për indikatorin “Fëmija parashikon se çfarë do të duke dhënë një detyrë të caktuar dhe duke e ndodhë në bazë të vëzhgimit dhe hulumtimit. Ai e vëzhguar fëmijën se a mund ta kryejë apo jo atë teston veprimin e tij”, nevojiten edhe më shumë – në atë rast ky nuk është vlerësim autentik. kohë edhe më shumë mënyra të dokumentimit, si mbajtja e shënimeve, fotografimi i fëmijëve, ruajtja e punimeve, bisedë me prindër etj. Vlerësimi i progresit ndaj të arriturave të Tiparet e vlerësimit standardit Një nga frustrimet më mëdha kur bëhet fjalë Autenticiteti. Tipari kryesor i vlerësimit është për fëmijët e vegjël është se jo gjithnjë mund autenticiteti, kjo për faktin se secili fëmijë është ta përcaktoni lehtë se në cilën fazë të arritjes i veçantë dhe secili paraqet “rrëfim në vete”. Jo së standardit gjendet fëmija. Është fakti i secili fëmijë do ta arrijë secilin standard dhe pamohueshëm se jo gjithnjë mund të shihet jo të gjithë fëmijët do t’i arrijnë standardet me qartë se a e ka arritur fëmija standardin. Për tempo të njëjtë. Ata do të shfaqin përparim të shembull, fëmija nuk është patjetër të mësohet shpejtë në raport me një grup standardesh dhe ta shkruajë emrin e tij ose të lexojë – detyrë përparim të ngadaltë me standarde të tjera. 104 shumë më e rëndësishme është të mësohet t’i

Kur e keni identifikuar një herë standardin, gjëja vijuese që duhet ta bëni është të parashtroni pyetje se çfarë progresi arrin fëmija në raport me atë standard. Ky vendim mund të merret shpejt dhe lehtë në raport me disa standarde, por ndonjëherë nevojitet më shumë kohë dhe observim. Çdoherë parashtroni këto pyetje:

`` A i ka arritur fëmija SMZHH? `` Nëse jo, ku gjendet në shkallë? `` Si t’i ndihmohet që t’i arrijë? `` Nëse i ka arritur, cili është hapi vijues? Arritja e fëmijës në raport me standardin matet përmes tri niveleve - shkallëve të arritjes: 1. Hapi i parë drejt arritjes (përpiqet) 2. Manifeston përparim në arritje (pjesërisht e plotëson) 3. E arrin standardin (plotësisht e arrin) Nëse nuk jeni i sigurt se mos është fëmija ndërmjet dy niveleve, zgjidheni nivelin më të ulët.

105

i edukator në entin parashkollor, ju ju kontribuoni në formësimin e Spunoni në përparimin e zhvillimit personalitetit të tyre dhe ndikoni në atë të përgjithshëm të fëmijëve thuaja në se çfarë nxënës, por edhe çfarë njerëz, do çdo moment të kohës që e kaloni me ata. të jenë ata në të ardhmen. Ata mësojnë bashkë me ju, mësohen si Në këtë pjesë do të përpiqemi të shpjegojmë të ndahen nga prindërit dhe ngadalë se në çfarë mënyre mund t’u ndihmojë bëhen të pavarur në “botën e madhe” që fëmijëve që t’i arrijnë standardet, gjithnjë i rrethon. Në përpjekjen tuaj që ta arrini duke qenë të vetëdijshëm se nuk ekziston besimin e tyre, ju u ndihmoni të ndjehen një mënyrë e vetme, por një shumësi të sigurt në entin në të cilin qëndrojnë. mënyrash. Prandaj ju ftojmë të mendoni Ju u ndihmoni t’i bashkohen grupit dhe për atë që ndodhë në hapësirën tuaj të të krijojnë shokë, i njoftoni me fëmijët aktiviteteve dhe për atë që është shkruar e tjerë dhe të rriturit dhe promovoni në programin tuaj në punës. ndjenjë të përkatësisë dhe të komunitetit, duke e vendosur me këtë rast shoqërinë, dashurinë dhe kujdesin ndaj tjetrit si elemente themelore të marrëdhënieve të ndërsjella. Ju përpiqeni të krijoni Si dhe me cilat atmosferë dhe mjedis në të cilin ata do aktivitete do t’i të ndjehen të sigurt, pa mundësi që të nxitni fëmijët lëndohet as fizikisht, as verbalisht e as emocionalisht. Ju ofroni rutinë të për arritjen parashikueshme, por edhe jeni fleksibil e standardeve? që aktivitetet t’i përshtatni ndaj nevojave Ja disa shembuj të përcjelljes së arritjes së të tyre, ndaj disponimit të tyre dhe ndaj standardit dhe të aktiviteteve përkatëse shkallës së tyre të interesimit, gjithë kjo që mund ta ndihmojnë arritjen e tij: me qëllim që ta mbani vëmendjen e tyre. Përmes përvojës që me ndihmën tuaj ata e përvetësojnë në entin parashkollor,

107

108

Fëmija shpreh interes Fëmija shpreh interes dhe Fëmija shpreh interes dhe ndjehet mirë gjatë ndjehet mirë gjatë kryerjes dhe ndjehet mirë gjatë kryerjes së aktiviteteve së aktiviteteve të caktuara kryerjes së aktiviteteve të caktuara për zhvillimin për zhvillimin e motorikës të caktuara për zhvillimin e motorikës së butë, por së butë dhe përpiqet e motorikës së butë dhe u shmanget aktiviteteve të bëjë edhe aktivitete vazhdimisht përpiqet të të tjera – shkruan me të tjera me ndihmën e kryejë edhe aktivitete marker, por nuk dëshiron edukatorit. të tjera, në mënyrë të përdorë gërshërë. të pavarur ose me mbështetje të edukatorit.

Aktivitetet që mund t’i planifikoni dhe implementoni në planin tuaj të punës të adaptuar sipas shkallës së përparimit të fëmijës drejt realizimit të standardit

• Siguroni pajisje të • Siguroni më shumë lloje • Siguroni më shumë ndryshme për aktivitete të pajisjeve të ndryshme lloje të pajisjeve të që e stimulojnë për aktivitete që e ndryshme për aktivitete zhvillimin e butë stimulojnë zhvillimin e që e stimulojnë motorik. butë motorik, siguroni zhvillimin e butë • Mbani kujdes për një kënd në hapësirën motorik, siguroni një fëmijët që u shmangen e aktiviteteve ku kënd në hapësirën materialeve ose ato aktivitete do të e aktiviteteve ku aktiviteteve të stimulohen. ato aktivitete do të ndryshme. Mos i • Ofrojuni ndihmë fëmijëve stimulohen dhe kohë detyroni me dhunë që i shmangen një pas kohe inkuadroni të marrin pjesë në aktiviteti të caktuar ose aktivitete dhe materiale aktivitet. materialeve të caktuara. të reja. • Siguroni një kënd Le t’ju tregojnë se çka • Bëhuni gati t’u me numër të madh duan të bëjnë dhe çka ndihmoni fëmijëve që i të lodrave, si kube, duan të përpiqen të shmangen një aktiviteti harmonizuese, rruaza, bëjnë. të caktuar ose që u perla etj. • Ofrojuni materiale më shmangen materialeve të caktuara. • Mbani shënime të të mëdha që të fillojnë shkurtra për aftësitë e të manipulojnë dhe • Vini re shkathtësitë e fëmijës. zëvendësoni gradualisht reja. me materiale më të • Përshëndetni përpjekjet mëdha, që fëmijët të dhe përmbushjet e përfitojnë më shumë tyre. besim. • Ekspozoni punimet • Lavdëroni fëmijët për e fëmijëve nëpër shkathtësitë e përfituara hapësirën e aktiviteteve rishtazi dhe kohë dhe lavdëroni. pas kohe inkuadroni • Ekspozoni fotografi aktivitete dhe materiale të fëmijëve, në të cilat të reja. është paraqitur loja e tyre me materiale që e stimulojnë zhvillimin e butë motorik.

109

110

Fëmija luan dhe punon Fëmija luan dhe punon E dallon një fëmijë si pranë fëmijëve të tjerë pranë fëmijëve të tjerë shok të veçantë dhe ose i shikon a i imiton pa shprehur prirje për vendos të luajë dhe pa shprehur prirje për afrim me ndonjë fëmijë të punojë bashkë me të. afrim me ndonjë fëmijë të caktuar. caktuar.

Aktivitetet që mund t’i planifikoni dhe implementoni në planin tuaj të punës të adaptuar sipas shkallës së përparimit të fëmijës drejt realizimit të standardit

• Derisa fëmija luan ose • Derisa fëmija luan ose • Vazhdoni ta përkrahni bën ndonjë aktivitet, bën ndonjë aktivitet, miqësinë dhe komentoni për atë se komentoni për atë se interaksionin ndërmjet çka bëjnë fëmijët e si fëmijët e tjerë luajnë fëmijëve tjerë përreth tij dhe në bashkërisht. • Bëni libër të grupit, çfarë mënyre mund • Shprehni mirënjohje për në të cilën do të ketë të luajnë ose të bëjnë të gjitha veprimet, gjatë fotografi nga të gjithë diçka bashkërisht. Mos i të cilave fëmija shfaq fëmijët dhe në të detyroni në aktivitet të dashuri, kujdes dhe cilën do të shkruhen përbashkët, por vetëm shoqëri. interesat e tyre. komentoni dhe jepni • Lexoni përralla dhe Lexojeni librin që ata shembull. këndoni këngë për të njihen mes vete më • Inkurajoni fëmijët shoqërinë dhe miqësinë. mirë. që kanë interesa të • Inkurajoni fëmijët të • Ndihmojuni fëmijëve t’i ngjashme që të luajnë ftojnë fëmijë të tjerë që dallojnë momentet e dhe të punojnë bashkë t’u bashkohen në lojë miqësisë dhe dashurisë • Gjatë kohës së punës ose në aktivitet. së ndërsjellë. grupore, tregojuni se • Ndihmoni fëmijës • Gjatë kohës së lojës si mund të punojnë së turpshëm që t’i ose aktivitetit grupor bashkë, por bëjeni këtë bashkohet grupit të potenconi momentet në mënyrë të butë dhe fëmijëve në ndonjë e manifestimit të të kujdesshme. aktivitet. Qëndroni miqësisë. • Lexoni përralla dhe pranë tij derisa nuk • Vazhdoni t’i inkurajoni këndoni këngë për inkuadrohet mirë në fëmijët e turpshëm që shoqërinë dhe miqtë. lojën grupore. t’i bashkohen grupit. • Bëni çift me një fëmijë • Intervenoni kur fëmija • Vazhdoni të intervenoni që është i turpshëm dhe të përjashtohet dhe kur një fëmijë një fëmijë që është më i mundësoni që grupi të përjashtohet nga loja. hapur. jetë më miqësor dhe • Bëhuni ju shok i fëmijës më i hapur për fëmijët e që shpesh mbetet tjerë. vetëm. Ftojeni një fëmijë tjetër që t’ju bashkohet derisa luani me të.

111

Treguesi: e aktiviteteve. Fëmijët e kanë vështirë Fëmija e shpreh hidhërimin ose t’i kontrollojnë emocionet e tyre të pikëllimin me dozë të madhe të fuqishme dhe kanë nevojë për ndihmën kontrollit. tuaj që të mësohen si ta bëjnë atë.

112

Fëmija e përdor sjelljen e Fëmija fillon të shprehet Fëmija fillon të shprehet tij, por pasi të intervenojë verbalisht që të tregojë verbalisht që të tregojë edukatori, fillon të si ndjehet, por ende ka si ndjehet, por më rrallë përdorë fjalë. nevojë për ndihmën e ka nevojë për ndihmën e edukatorit. edukatorit.

Aktivitetet që mund t’i planifikoni dhe implementoni në planin tuaj të punës të adaptuar sipas shkallës së përparimit të fëmijës drejt realizimit të standardit

• Derisa fëmija luan • Derisa fëmija luan ose • Vazhdoni ta përkrahni lojë ose kryen ndonjë bën ndonjë aktivitet, fëmijën në të shprehurit aktivitet, bëhuni gati që përkraheni në të e tij me ndihmën e të ndihmoni verbalisht shprehurit e ndjenjave fjalëve dhe ndihmoni në zgjidhjen e konfliktit me fjalë dhe bëhuni gjithnjë kur ka nevojë. të mundshëm gati t’u ndihmoni • Vazhdoni të veproni në • Vëzhgojeni me kujdes verbalisht në zgjidhjen e mënyrë preventive, e jo vendin ku paraqiten konflikteve. vetëm të reagoni kur të më shpesh konfliktet • Mendoni në mënyrë jetë shkaktuar konflikti – bëni renditje tjetër preventive! Nëse e dini • Nëse paraqitet një të mobileve, sillni më ose prisni të paraqitet problem serioz, shumë materiale dhe ndonjë problem ndërpriteni aktivitetin lodra – veproni në ndërmjet fëmijëve, dhe bisedoni për mënyrë preventive. qëndroni afër ose ndani ngjarjen bashkë me • Gjatë lojëra grupore, me kohë në mënyrë fëmijët e tjerë diskrete flisni për atë se si të • Inkurajoni lojërat e tyre gjithë mes vete duhet të • Inkurajoni fëmijët dramatike dhe luajtjen sillen me dashuri. të kërkojnë ndihmë e roleve që kështu të • Lexoni përralla ose kur paraqitet ndonjë prezantohet një situatë këndoni këngë në të problem. konflikti dhe mënyra se cilat bëhet fjalë për • Lavdëroni fëmijët kur si është zgjidhur ajo ndjenja dhe zgjidhje të janë të dashur ose të • Lavdëroni dhe konflikteve suksesshëm në zgjidhjen shprehuni mirënjohje • Krijoni ndonjë vend e ndonjë konflikti fëmijëve që kanë të sigurt e të qetë ku • Krijoni gjithnjë ndonjë qenë të dashur dhe fëmija i shqetësuar vend të sigurt ku mund të cilët kanë qenë mund të kalojë një kohë të qëndrojë fëmija kur të suksesshëm në vetëm. Vendosni jastëkë është i shqetësuar zgjidhjen e konfliktit të butë ose dyshek nëse • Krijoni gjithnjë ndonjë ka nevojë për hedhje vend të sigurt dhe ose goditje gjatë kohës të qetë ku mund të së tantrumit. qëndrojë fëmija kur është i shqetësuar

113

Standardi 4. Fëmija demonstron dituri për sasinë, numrat dhe numërimin

114

Fëmija shpreh pak Fëmija fillon të numërojë Fëmija fillon të numërojë interes për numërimin sende ose njerëz me sende ose njerëz me dhe vetëdije të cekët për vetëdije të lartë për sasitë vetëdije të lartë për saktësinë e përcaktimit të e vogla. sasitë e mëdha. sasisë.

Aktivitetet që mund t’i planifikoni dhe implementoni në planin tuaj të punës të adaptuar sipas shkallës së përparimit të fëmijës drejt realizimit të standardit

• Derisa fëmija luan ose • Vazhdoni të flisni me • Vazhdoni ta rrisni bën ndonjë aktivitet, fëmijën për sasinë e sasinë e objekteve flisni për sasitë e sendeve, fëmijëve, për të cilat flisni, sendeve, fëmijëve, karrigeve, kulaçeve këndoni, lexoni dhe karrigeve, kulaçeve etj. etj., duke kërkuar nga inkuadroni në rutinën • Inkuadrojeni fëmija t’ju ndihmojë e përditshme. numërimin në gjatë numërimit. Filloni • Luani lojëra me aktivitetet e me sasi të vogla. lëvizje, në të cilat përditshme, si gjatë • Inkuadrojeni numërimin nga fëmijët kërkohet ndarjes së ushqimit në në aktivitetet e të duartrokasin dhe çerdhe, gjatë larjes së përditshme rutinore. të numërojnë në të duarve etj. • Këndoni ose rrëfeni njëjtën kohë. Rriteni • Këndoni këngë dhe përralla me numërim sasinë e numërimit lexoni përralla në (“Pesë majmunët e kur të shihni se të cilat ka numërim vegjël”) fëmijët i ndjekin mirë udhëzimet tuaja. (p.sh. “Tre derrkucët e • Lexoni libra në të cilat vegjël”) ka numërim të grupeve • Inkuadroni numra në • Pranojeni pjesëmarrjen të vogla ose të mëdha punën e përditshme e fëmijës në aktivitetet dhe numëroni bashkë dhe ndihmojuni e këtilla. Mos e fotografitë e sendeve fëmijëve ta kuptojnë detyroni fëmijën në libër. ndërlidhjen e numrave dhe të sasisë. të numërojë, sepse • Luani libra me numërim ashtu matematika do jashtë çerdhes: “Kërceni • Inkurajoni fëmijët të bëhet një përvojë tri herë”. që gjatë ditës të negative dhe fëmija do numërojnë sasi • Inkurajoni dhe nxitni të krijojë animozitet gjithnjë më të mëdha. fëmijët të numërojnë ndaj saj. gjatë ditës. • Bëjeni numërimin argëtim

115

116

Fëmija i përdor vetëm Fëmija përdor më shumë Fëmija përdor shumë disa materiale dhe lloje të materialeve dhe lloje të materialeve dhe teknika, ashtu siç i teknikave, i kombinon dhe teknikave, i kombinon inkuadron ato edukatori, i përdor ato në mënyra të dhe vazhdimisht përdor pa i kombinuar ose ndryshme. mënyra të ndryshme të përdorë në mënyrë tjetër. përdorimit të tyre.

Aktivitetet që mund t’i planifikoni dhe implementoni në planin tuaj të punës të adaptuar sipas shkallës së përparimit të fëmijës drejt realizimit të standardit

• Siguroni kënd artistik • Siguroni kënd artistik në • Siguroni kënd me pajisje dhe materiale hapësirën e aktiviteteve artistik në hapësirën të ndryshme për të me pajisje dhe materiale e aktiviteteve me shprehurit artistik. të ndryshme për të pajisje dhe materiale • Njoftoni fëmijët me shprehurit artistik. Kohë të ndryshme për të llojet e ndryshme pas kohe sillni materiale shprehurit artistik. të materialeve dhe të reja. Kohë pas kohe sillni teknikave, duke • Inkurajoni fëmijët të materiale të reja. inkuadruar ngadalë flasin për krijimet e tyre, • Krijoni galeri në materiale të reja, ashtu duke përshkruar se si hapësirën e aktiviteteve siç rritet edhe interesi i dhe çka kanë bërë. dhe kohë pas kohë bëni tyre. • Inkuadroni komentet ekspozita të punimeve • Përmes parashtrimit e tyre në punim ose të tyre, në të cilat të pyetjeve të hapura mbani një shënim të “artistët” do të mund përgjigjuni ndaj shkurtër. Pyetni a mund të flasin më shumë për kreativitetit të fëmijës ta fotografoni vizatimin veprat e tyre. duke diskutuar për e tyre ose ta vendosni në • Inkurajoni fëmijët të atë që e kanë bërë, portofolin e tyre. kombinojnë materiale por jo duke i vlerësuar • Inkuadroni libra për artin dhe teknika dhe me komentet tuaja në bibliotekën tuaj komentoni pozitivisht (“Ke përdorë shumë kur përpiqen të • Lavdëroni fëmijët për ngjyra të ndryshme në punojnë me materiale shkathtësitë e fituara pikturën tënde!”) të reja. rishtazi dhe kohë • Pyetni a mund ta pas kohe inkuadroni • Inkuadroni libra për ekspozojnë ndonjë aktivitete dhe materiale artin në bibliotekën pikturë a vizatim të tyre të reja. tuaj dhe tregojuni për që të mund ta shohin teknikat dhe drejtimet edhe të tjerët. e ndryshme artistike. • Duke u kushtuar kujdes komenteve të fëmijës në lidhje me procesin e punës, dëshmoni fëmijët para fëmijëve të tjerë dhe para prindërve të tyre.

117

OBSERVO

Observo Dokumento Evaluo

Si mund t’i ndihmoj Implementoje fëmijës? planin Çka funksionon e çka nuk funksionon në grup?

Planifiko

Programet e cilësisë së lartë bazohen në Këto informacione u ndihmojnë edukatorëve/ informacionet e marra nga vlerësimet mësuesve që t’i mësojnë fëmijët në mënyrë formale dhe joformale të fëmijëve, që japin më efikase dhe ta modifikojnë kurrikulën dhe informacione për shkallën e tyre të të arriturave praktikat e tyre në mësimdhënien e fëmijëve. në mësimin dhe zhvillimin e tyre të hershëm.

118

është vetëm e tyre, përkatësisht që askush në 1. Aktiviteti grup nuk e ka.

Të ngjashëm, por të Nxitni të mendojnë për diçka që janë të veçantë. ndryshëm Nxitni të bëjnë një bexh për vete, në të cilin do të prezantojnë gjithçka që i bën ata të veçantë. Të gjithë fëmijët shpërndahen në hapësirë Kur ta vizatojnë, edukatorja nën të e shkruan sipas dëshirës, por duhet të jenë mjaft afër që emrin e fëmijës dhe karakteristikën që ata të mund të preken mes vete. Edukatorja jep besojnë se nuk e ka askush tjetër në grup. udhëzime se me cilat pjesë të trupit duhet të preket fëmija që i ka ato karakteristika që do Në fund bëhet ekspozimi i bexheve në një të përmenden, si për shembull: me këmbën e polistirol poroz, që ato të mund t’i shohin të majtë prekni diçka të zezë ose të kuqe pranë gjithë fëmijët. jush, me të djathtën diçka të kaltër, me dorën e majtë dikë që mban syze, me të djathtën dikë që Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me ka flokë të zeza, me kokë dikë që qeshet etj. fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si për shembull: Me rëndësi është që loja të jetë dinamike. Lojën mund ta zhvillojnë edhe fëmijët, por ;; A ekziston ndonjë karakteristikë që është e vetme dhe cila është ajo? duhet të mbahet llogari që detyrat të jenë më të realizueshme. ;; Cilat karakteristika në grup i kanë më pak ose më shumë fëmijë? Pastaj lutni fëmijët të kujtohen, secili për vete, ;; Pse është kështu? në ndonjë karakteristikë për të cilën besojnë se

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija fillon diskutim për Fëmija mund të flasë dhe Komunikimi çështje që kanë të bëjnë të komunikojë me aktivitetin

Fëmija demonstron aftësi Logjika dhe të Fëmija i vëren dallimet e që të hulumtojë dhe menduarit sendeve zbulojë

Matematika Fëmija demonstron aftësi Fëmija i dallon tiparet e dhe numrat për klasifikim dhe pjesëzim sendeve dhe i klasifikon ato 119

Fëmija mund të zhvillojë Fëmija fillon interaksion shkathtësi sociale në Zhvillimi social me një person të njohur interaksion me fëmijët e gjatë lojës tjerë

të ndryshëm që fëmijët të mund të kenë nxitje 2. Aktiviteti të vazhdueshme. Rëndom fillohet me tempo më Fantazia ime përmes të ngadaltë, e pastaj gradualisht ajo shpejtohet. Në fund bëhet ekspozitë e vizatimeve që ato të melodisë dhe vizatimit shihen nga të gjithë. Në dysheme vendoset një mushama e madhe ose Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me disa më të vogla, ndërsa fëmijët qëndrojnë mbi fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si mushamanë dhe para secilit fëmijë vendoset nga për shembull: një fletë e zbrazët e letrës – në mes gjendet një paletë temperësh. Edukatorja u lëshon fëmijëve ;; A ju pëlqeu ky aktivitet? muzikë dhe secili fëmijë në fletën që gjendet ;; Pse? nën të e ka për detyrë ta paraqesë muzikën me ;; Cila muzikë ju pëlqeu më shumë? viza të ndryshme (të hapura, të mbyllura, të ;; Si ndjeheshit derisa pikturonit me ndërprera) dhe ngjyra të ndryshme. Prandaj ngjyra? edukatorja duhet të zgjedhë muzikë me ritëm

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija vazhdon me aktivitetin Kreativiteti Fëmija mund ta përdor (p.sh. ngjyros, vizaton), edhe dhe qëndrue- kreativitetin e tij në pse fëmijët e tjerë e kanë shmëria aktivitetet e përditshme përfunduar aktivitetin

Fëmija shpreh interes që Fëmija di të përdorë ngjyra të marrë pjesë në forma të Arti të ndryshme dhe të vizatojë ndryshme të kreativitetit forma të ndryshme vizual

120

Zhvillimi Fëmija mund të vendos Fëmija i vendos ekstremitetet i butë kontroll mbi lëvizjet e në pozicion sikur të punojë motorik shuplakave dhe gishtave diçka

t’i mbulojë me ndonjë katrorë (katrorët mund 3. Aktiviteti të priten nga një fletë e thjeshtë letre). Loja Bingo me perime luhet derisa të mos paraqitet fëmija i parë që ka fituar BINGO, që do të thotë se ai i ka mbuluar të dhe pemë gjitha ilustrimet sipas asaj që e ka prezantuar Aktiviteti realizohet me të gjithë fëmijët, me edukatorja. atë që secilit fëmijë i jepet para vetes një karton Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me në të cilin gjendet një tabelë me ilustrime të fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si perimeve dhe pemëve të ndryshme. Tabelat për shembull: ndërmjet fëmijëve dallohen me atë që në ndonjë tabelë mungon një lloj i perimeve ose pemëve. ;; A ju pëlqeu ky aktivitet? Në fakt, aty qëndron edhe qëllimi i lojës bingo. ;; Pse? Edukatorja i ka me vete ilustrimet e veçanta të ;; Si ndjeheshit derisa e luanit lojën pemëve dhe perimeve dhe gradualisht e nxjerr BINGO? nga një ilustrim, e prezanton para fëmijëve, ndërsa secili fëmijë duhet ta shikojë në fletën e tij se a i ka ato pemë ose perime. Nëse i ka, duhet

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija i vëzhgon dhe i Fëmija i dallon llojet e përshkruan karakteristikat Shkenca ndryshme të pemëve dhe e botës së gjallë (bimët perimeve dhe kafshët)

Fëmija demonstron aftësi Fëmija di të bëjë dallim Logjika dhe të që të hulumtojë dhe ndërmjet pemëve dhe menduarit zbulojë; primeve 121

Kreativiteti Fëmija dëshmon dhe Fëmija arrin ta realizojë deri qëndrueshmëri në qëndrue- në fund aktivitetin aktivitetet që i ndërmerr shmëria

të parën në radhë. Pastaj fëmija i dytë e vendos 4. Aktiviteti fotografinë që mendon se vazhdon në përrallë Fotografi të përziera dhe kështu me radhë derisa nuk përfundon përralla. Në fund edukatorja i radhit vizatimet nga përralla sipas rendit të duhur dhe e lexon tekstin që Edukatorja duhet të përgatit disa fotografi gjendet në anën e prapme të fletës. Pastaj fëmijët (ilustrime) nga një përrallë e caktuar. Në një parashtrojnë pyetje ose e rrëfejnë përrallën. pjesë të hapësirës për aktivitete vendoset Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me një litar, në të cilin me kapëse teshash janë fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si varur ilustrimet e përgatitura nga përralla, për shembull: por fotografitë nuk janë vendosur me ndonjë radhitje, por janë të përziera. Fëmijëve u ;; A ju pëlqeu ky aktivitet dhe pse? shpjegohet se do të lexojnë një përrallë dhe se ;; Çka mendonit derisa i shikonit detyra e tyre është që t’i shohin lustrimet dhe ilustrimet? të thonë se çka mendojnë se me cilën fotografi ;; A mund të ketë përralla përfundim fillon përralla. Prandaj fëmija mund të ngrihet, tjetër? ta ndajë atë fotografi dhe me kapëse ta vendos

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija mund të flasë dhe të komunikojë Fëmija di ta tregojë atë që e Komunikimi Fëmija mund ta pasurojë fjalorin e tij dhe të tregojë shikon në ilustrime përparim në të folurit e tij të saktë

122

Fëmija përvetëson Fëmija i vëzhgon ilustrimet informacione për mjedisin Shkenca dhe mund të manipulojë me përmes vëzhgimit dhe to manipulimit

Fëmija demonstron aftësi Fëmija mund të bëjë dallim Logjika dhe të që të hulumtojë dhe ndërmjet pemëve dhe menduarit zbulojë; perimeve

vizaton zemra të vogla që shprehin lumturi. Në 5. Aktiviteti fund fitohet një poster që i përmban reagimet e Ndjenjat e mia ndryshme të fëmijëve të një grupi të njëjtë. Ky aktivitet mund të punohet edhe individualisht, Aktiviteti përbëhet nga ajo që secili fëmijët flet duke i dhënë secilit fëmijë një fletë të bardhë A4 për vete si ndjehet në situata të caktuara dhe, në në të cilën edukatorja i ka përgatitur konturat bazë të atyre ndjenjave, çfarë bën. Për këtë arsye e trupit. edukatorja bën një konturë të trupit të fëmijës (në madhësi natyrore) në një hamer të madh ose Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me fletë gazete, e vendos në një pjesë të hapësirës fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si së aktiviteteve dhe bashkë me fëmijët zhvillon për shembull: bisedë për llojet e ndryshme të ndjenjave. Në ;; A ju pëlqeu ky aktivitet dhe pse? pyetjen se si ndjehen kur janë të lumtur, fëmijët ;; Kur e kishit më lehtë që t’i vizatoni ngrihen nga vendi dhe shkojnë te kontura ndjenjat tuaja: kur ishit të lumtur apo të që ta shkruajnë ndjenjën. Për shembull, një hidhëruar? fëmijë me fllomaster të kuq vizaton një zemër në vendin ku gjendet zemra dhe përreth saj bën disa xixa si shenjë lumturie, një tjetër me fllomasterin ngjyrë vjollce në kufijtë e kokës

123

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija e zhvillon nocionin për veten Fëmija mund të flasë për Zhvillimi veten dhe t’i shprehë emocional Fëmija mund t’i dallojë dhe emocionet e tij në situata t’i shpreh emocionet e tij të caktuara në mënyrë adekuate

Fëmija, në interaksion me Fëmija fillon interaksion Zhvillimi social fëmijët e tjerë, mund të me fëmijët e tjerë të grupit zhvillojë shkathtësi sociale

Fëmija mund të mësojë Fëmija shpreh interes për Kureshtja dhe punë të reja dhe të aktivitetin dhe parashtron iniciativa përvetësojë përvoja të reja pyetje

Nëse disa fëmijë bëjnë gabim, gjegjësisht lëvizin 6. Aktiviteti në përgjigjen e gabuar, ata ulen dhe presin të Lëvizja e kafshëve caktohet një thirrës tjetër. Të gjithë fëmijët e grupit janë radhitur nëpër Loja duhet të jetë e shkurtër, ashtu që të gjithë hapësirën e aktiviteteve ose mund të renditen fëmijët të mund të renditen dhe të kenë mundësi një pas një. Një fëmijë qëndron përpara të gjithë të jenë udhëheqës. fëmijëve dhe e thërret emrin e një kafshe dhe Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me ndonjë lëvizje. Për shembull: “Gomari fluturon, fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si zogu rrotullohet, trofta noton....” për shembull: Nëse fëmija udhëheqës përmend lëvizje që i ;; A ju pëlqeu ky aktivitet dhe pse? përgjigjet kafshës, gjithë grupi, përkatësisht ;; Kur e kishit më lehtë: kur ishit të gjithë fëmijët e bëjnë lëvizjen e njëjtë (për udhëheqës apo kur imitonit lëvizje të shembull, për “trofta noton” të gjithë fëmijët e ndonjë kafshe? imitojnë notimin). ;; Si ndjeheshit derisa ishit udhëheqës? Nëse fëmija përmend lëvizje të gabuar, të gjithë fëmijët duhet të qëndrojnë qetë.

124

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija bën lëvizje të Fëmija mund ta mbajë caktuara, me të cilat i baraspeshën e trupit Zhvillimi i fortë imiton lëvizjet e kafshëve motorik Fëmija mund t’i kontrollojë Fëmija mund të kërcejë në pjesët e trupit një këmbë

Fëmija mund të vendos Zhvillimi i butë Fëmija imiton fluturimin kontroll mbi lëvizjet e motorik ose notimin e peshkut shuplakave dhe gishtave

Fëmija mund të mësojë Fëmija shpreh interes për Kureshtja dhe gjëra të reja dhe të aktivitetin dhe parashtron iniciativa përvetësojë përvoja të reja pyetje

kapësh balonën që fluturon lart, noto sikur të 7. Aktiviteti jesh në pishinë me zhele, lëviz nëpër dysheme Imitimi i lëvizjeve sikur të bësh ski, dridhe trupin sikur të jesh qen që ka dalë nga uji....”. Fëmijët duhet të bëjnë Fëmijët janë të shpërndarë gjithkund nëpër lëvizje të ndryshme me tempo të ndryshme. hapësirën e aktiviteteve dhe ata duhet t’i dëgjojnë udhëzimet e edukatores. Ndërkaq ajo Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me duhet të lexojë disa fjali, kurse fëmijët duhet fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si t’i imitojnë lëvizjet në kohëzgjatje prej 30 për shembull: deri në 40 sekonda. Për shembull, edukatorja ;; A ju pëlqeu ky aktivitet dhe pse? fillon duke thënë: “Vrapo në vend sikur të të ;; Kur ju dukej më interesante dhe më ndjekë arusha”. Fëmijët bëjnë lëvizje të tilla. argëtuese? Pastaj edukatorja i ndërron udhëzimet, si për ;; Cilat lëvizje ju dukeshin më të vështira shembull: “Ec përpara sikur të ecësh nëpër një që t’i bëni? pudingë çokollate, e pastaj kërce në vend sikur të jesh kokoshkë në makinë, ngrihu lart që ta

125

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija bën lëvizje të Fëmija mund ta mbajë caktuara me të cilat i baraspeshën e trupit Zhvillimi i fortë imiton lëvizjet e kafshëve motorik Fëmija mund t’i kontrollojë Fëmija mund të kërcejë në pjesët e trupit një këmbë

Fëmija mund të vendos Fëmija e imiton lëvizjen Zhvillimi i butë kontroll mbi lëvizjet e e arushës, fluturon si motorik shuplakave dhe gishtave balonë...

Fëmija shpreh interes për Fëmija mund të mësojë Kureshtja dhe aktivitetin dhe parashtron gjëra të reja dhe të iniciativa pyetje konkrete që kanë të përvetësojë përvoja të reja bëjnë me aktivitetin

vozitja e biçikletës, vallëzimi, patinat me rrota, 8. Aktiviteti basketbolli, mbledhja e gjetheve, ngjitja nëpër Zemra e mençur shkallë, ngrënia e 4 copave të picës, ulja dhe shikimi i televizorit, ngjitja me lift, ushqimi me Edukatorja e fillon aktivitetin duke biseduar çipsa dhe smoki, loja me play station ... për pjesët e trupit të njeriut, e pastaj vetëm për zemrën si organ. Ajo flet për zemrën, Në fund ua tregon disa shprehi, ndërsa ata e parashtron pyetje dhe njëherazi përgjigjet. bëjnë këtë: nëse shprehia e fuqizon zemrën, fëmijët kërcejnë, ndërsa nëse shprehia e ;; Ku është e vendosur? dobëson zemrën, fëmijët ulen në karrige sikur Në kafazin e kraharorit. të jenë të lodhur dhe ndjejnë plogështi... ;; Sa është e madhe? Sa një grusht. Pas përfundimit të aktivitetit, bisedoni me ;; Cili është funksioni i saj? fëmijët duke u parashtruar pyetje të hapura, si E dërgon gjakun në gjithë trupin. për shembull:

;; Cilat aktivitete e forcojnë zemrën? ;; A ju pëlqeu ky aktivitet dhe pse? Kërcimi, noti, vrapimi, ecja shpejt ;; A keni ju ndonjë shprehi dhe cilat janë (fëmijët i bëjnë të gjitha këto lëvizje) ato? ;; Çka e dobëson zemrën? ;; Cilat shprehi i keni më të lehta e cilat Pasiviteti, duhani, ushqimi i dobët. më të vështira? 126 Pastaj edukatorja flet për shprehitë, çka janë shprehitë dhe si i përvetësojnë fëmijët ato. P.sh.:

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija merr informacione Fëmija e shikon për mjedisin përmes enciklopedinë dhe i tregon vëzhgimit dhe manipulimit disa pjesë të trupit të njeriut Shkenca Fëmija i vëzhgon dhe i përshkruan karakteristikat Fëmija mund t’i e botës së gjallë (bimët përshkruajë pjesët e trupit dhe kafshët) të njeriut

Fëmija mund të flasë për Fëmija e zhvillon nocionin veten e tij, për pjesët e për veten trupit të tij Zhvillimi emocional Fëmija mund t’i dallojë Fëmija mund t’i shprehë dhe t’i shprehë në mënyrë emocionet e tij në situata adekuate emocionet e tij të caktuara dhe të flasë për shprehitë e tij

Fëmija bën disa lëvizje, Fëmija mund ta mbajë me të cilat tregon se si baraspeshën e trupit Zhvillimi i fortë funksionon trupi i tij motorik Fëmija mund t’i kontrollojë Fëmija mund të kërcejë në pjesët e trupit një këmbë

127

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija dëshmon Fëmija e shikon ilustrimin qëndrueshmëri në dhe përpiqet t’i shpjegojë Kreativiteti dhe aktivitetet që i ndërmerr disa ilustrime qëndrueshmëria Fëmija mund ta dëgjojë Fëmija e dëgjon me kujdes dhe kuptojë gjuhën e folur përmbajtjen e ilustrimit

Gjuha dhe Fëmija mund të flasë dhe Fëmija parashtron pyetje krijimtaria të komunikojë në lidhje me përmbajtjen

Fëmija i mëson Fëmija është i aftë të Zhvillimi karakteristikat e pemëve hulumtojë dhe të zbulojë kognitiv dhe perimeve dhe gjëra të reja parashtron pyetje

128

Ndërlidhja e aktivitetit me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm

Domenet- subdomenet Standardet Treguesit zhvillimore

Fëmija flet për Fëmija mund të flasë dhe ngjashmëritë ndërmjet Komunikimi të komunikojë shokëve dhe komunikon me ata

Fëmija demonstron aftësi Logjika dhe të Fëmija i vëren dallimet e që të hulumtojë dhe të menduarit sendeve zbulojë

Fëmija i dallon tiparet e Matematika dhe Fëmija demonstron aftësi sendeve dhe i klasifikon numrat për klasifikim dhe pjesëzim ato

Fëmija mund të mësojë Fëmija shpreh interes Kureshtja dhe gjëra të reja dhe të për përvoja të reja dhe iniciativa përvetësojë përvoja të reja; parashtron pyetje

Fëmija mund të zhvillojë Fëmija fillon interaksion shkathtësi sociale në Zhvillimi social me një person të panjohur interaksion me fëmijët e gjatë lojës tjerë 129

Vetevelauimi është mënyrë e mirë për përmirësimin e aktiviteteve të planifikuara dhe të realizuara. Ekipi edukativo-arsimor kohë pas kohe gjatë takimeve të punës mund bisedojë, gjegjësisht në mënyrë grupore ose individuale të përgjigjet në këto pyetje:

Pyetje për Minimum Maksimum vetevaluim 1 2 3 4 5 Sa i planifikova mirë aktivitetet e grupit

Si bashkëpunova me edukatoret e tjera të ekipit

Sa herë e përdora observimin për përcjelljen e zhvillimit të fëmijëve në grup A përdora instrumente për përcjelljen e zhvillimit të fëmijëve 2 herë gjatë vitit shkollor Sa mblodha informacione në mënyrë sistematike për përparimin e fëmijëve dhe a i shënova me sukses Sa i përdora ato informacione për planifikimin e mëtejmë të aktiviteteve të grupit ose të disa fëmijëve individualisht Sa ishin të njoftuar prindërit me përparimin e fëmijëve të tyre (instrumentet për zhvillim, portofolat, shënimet anekdotike...) 130

1. A Guide to the formation of Washington State’s Early Learning and Development Benchmarks 2. Arts Education Partnerships, 1998. Young children and the arts: Making creative connections-A report of the task Force on Children’s Learning and the Arts: Birth to Age Eight, Washington, DC: Author. 3. Baroody, A.J. 2000, July. Does mathematics instruction for three to five years old really make sense? Young children 55 (4):61-67. 4. Berk Laura E, Adam Winsler. 1995. Scaffolding children’s learning: Vygotski and early childhood education. Washington DC. National Association for the Education of Young Children. 5. Bouffrad ,M &co. (1996): A test of the activity deficit hypotheses with children with movement difficulties , Adopted Physical Activity Quarterly 13, pp 61-73 6. Bredekemp & Copple (1997) Developmentally appropriate practice in early childhood programs, Washington D.C:NAEYC 7. Burns,M.S, Griffin P & Snow(Eds) (1999): Starting out right: A guide to promoting children’s reading success. Washington DC National academy Press 8. Bowman Barbara T. 206. Standards at the heart of educational equity. Young Children. 61(5):42-48. 9. Cassie Landers, 2002, Milestones in Early Child Development , Basic course in early child development pediatrics 10. Clements, D.H. 2004. Major themes and recommendations: In engaging young children in mathematics: Standards for childhood mathematics education, eds. D.H. Clements, J. Sarama, & A.M Di Biase 7-72.Mahwah NJ: Erlbaum. 11. Creasey, GL., P.A. Jarvis, & L.E. Berk.1998. Play and social competence. In Multiple perspectives on play in early childhood education, eds. Saracho& B. Spodek, 116-43. Albany, NY: State University of New York. 12. Council for Chief State School Officers Early Childhood Education Assesment Panel 2003. The words we use: A glossary of terms for early childhood education standards and assessment. 13. Eager to learn: Educating Our Preschoolers (2000), Committee on Early Childhood Pedagogy: Barbara T. Bowman, M. Suzanne Donovan and M. Susan Burns, Editors Commission on Behavioral and Social Sciences and Education National Research Council National Academy Press, Washington, DC 14. Early learning standards for children entering kindergarten in the District of Columbia Building a strong foundation for School Success and Life long learning (2005) 15. Elias et al.1997. Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. 16. Eisenberg, N.,& P.H. Mussen. 1989. The roots of pro social behavior of children. Cambridge: Cambridge University Press. 17. Elsenberg, N., R.A, Fabes, &T.L.Spinrad. 2006. Pro social development. In Handbook of child psychology, Vol. 3: Social, emotional and personality development, 6th ed., N. Eisenberg, 646-818. New York: Basic. 18. Eder, R.A.,&S.C. Mangseldorf. 1997. The emotional basis of early personality development: Implications for the emergent self-concept. In Handbook of personality psychology, eds. R. Hogan, J. Johnson, & S. Briggs, 209-40. San Diego: Academic Press 131 19. Elias et al.1997. Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. 20. Elias et al.1997. Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. 21. Epstein, A.S. 2007, The Intentional Teacher, National Association for the Education of Young Children, Washington, DC. 22. Isbell,R., J.Sobel, L.Lindauer, A.Lowrance. 2004. The effects of storytelling and story reading on theoral language complexity and story comprehension of young children. Early Childhood Education Journal 32 3): 57 –163. 23. Gardner, H. 1991. The unschooled mind: How children think and how schools should teach. New York. Basic Books. 24. Gelman,R&K.Brenneman, 2004, Science learning pathways for young children, Early Childhood Research Quarterly 19(1):150-58. 25. Gronlund G, James M. 2005. Focused observation: How to observe children for assessment and curriculum planning. St. Paul: Redleaf Press. 26. Gronlund Gaye, Marlyn James. 2005. Make early standards come alive: Connecting your practice and curriculum to state guidelines. St. Paul: Redleaf Press. 27. Graham, Holt/Hale&Parker,2004, Children moving: A reflective approach to teaching physical education 28. Gaye Gronlund, Marlyn James. Early learning Standards and Staff Development: best practices in the face of change. Redleaf Press, 1st ed., 2008. 29. Katz, L.G., & D.E. McClellan. 1997. Fostering children’s social competence: The teacher’s role. Washington, DC:NAEYC. 30. Kavanaugh, R.D. 2006. Pretend play. In Handbook of research on the education of young children, 2d ed., eds. B. Spodek& O.N. Saracho, 269-78. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. 31. Korelak, D( Ed)(2003)Spotlight on young children and language. Washington DC: National Association for the Education of Young Children 32. Kostelnik, M. A, Soderman, & A. Whiren (1999) Developmentally appropriate curriculum: Best practice in early childhood education 33. Lee, V.E., & D.T Burkam. 2002. Inequality at the starting gate: Social background differences in achievement as children begin school. New York: Economic Policy Institute. 34. Levin, D.E. 2003. Teaching young children in violent times: Building a peaceable classroom. Washington, DC: Educators for Social Responsibility and NAEYC. 35. Matross, MA.2000. Learning to throw in physical education classes :Part 3 Teaching Elementary Physical Education 11(3)26-29 36. Morrow.L,1997. Literacy developmentin the early years: Helping children read and write. Boston: Allyn Bacon. 37. Morrow LM. 2001. Literacy Development in the early ears. 4th ed. Boston: Allyn Bacon. 38. Meisels SJ, Atkins Burnet S. 2005. Developmental screening in early childhood: A guide, 5th ed. Washington DC.: National Association for the Education of Young Children. 39. M. S. Burns, P. Griffin, C.E. Snow (1999) Starting out Right, A guide to promoting Children’s reading Success, Washington DC

132 40. NCTM (National Council of Teachers of Mathematics) 2000. Principles and standards for school mathematics. Rest, VA: VA: Author. Also see: www.nctm. org/standards. 41. National Research Council, 2000. Eager to learn: Educating our preschools, Washington DC: National Academy Press 42. National Academy for Education of Young Children (2003): Early Childhood Curriculum, Assessment and Program Evaluation: Building an Effective, Accountable System in Programs for Children aged 0-8, Joint Position Statement, Washington DC 43. NAYEC.2005. Early childhood program standards and acreditaion criteria. Washington DC: National Association for the Education of Young Children. 44. Nathan A, Fox (2009) The importance of early childhood for brain and behavior development: Implication for early childhood policy and practice (conference paper, ISSA Conference, Bucharest, 2009) 45. Ranweiler, L. 2004, Preschool readers and writers: Early literacy strategies for children (Intentional teacher, National Association for Education of Young Children, Washington DC) 46. Sanders, S.W, 2002 Active for life: Developmentally appropriate movement programs for young children, Washington DC: NAEY 47. Sobel, D.M. 2006. How fantasy benefits young children’s understanding of pretense. Developmental science 9:63-75. 48. Taunton, M. & M. Colbert, 2000. Art in the early childhood classroom: Authentic experiences and extended dialogues. In Promoting meaningful learning: Innovation in educating early childhood professionals, ed. N.J. Yelland, 67-76. Washington, DC:NAEYC. 49. Thompson, C.M. 1995, Transforming curriculum in the visual arts. In Reach potentials. Vol. 2: Transforming early childhood curriculum and assessment, eds. S. Bredekamp & T. Rosegrant, 81-96. Washington DC:NAEYC. 50. Vence, E., & P.J Weaver. 2002. Class meetings: Young children solving problems together. Washington, DC: NAEYC. 51. Wood. C, 2007, Yardsticks: Children in the classroom, ages 4-14, 3d edition

133 ilustrime: designed by Freepik.com