Beşinci Sultan Murad'ın Tedâvîsine Ve Ölümüne Ait Rapor Ve

VESIKALAR :

BE~INCI SULTAN MURAD'IN TED fkViSINE VE ÖLÜMÜNE AIT RAPOR VE MEKTUPLAR 1876 - 1905

~SMAIL HAKKI UZUNÇAR~ILI Bal~kesir Milletvekili ve T. T. Kurumu Üyesi

Amcas~~ Abdülaziz'in biran evvel yerine geçmek istiyen Abdül- mecid'in büyük o~lu veliahd Murad efendi, (do~umu 1840) Abdül- aziz'in bilhassa son zamandaki asabt ve h~ rç~n hareketleri sebebiyle epi taraftar peyda etmi~ti; veliahd, münevver ve kendisinden i~~ beklenir hür fikirli oldu~undan etraf~ nda uyan~ k, yenilik taraftar~~ bir s~ n~ f~~ toplam~ § bulunuyordu; hakikaten gerek o s~ ralarda ve gerek daha sonralar~~ saltanat hanedan~~ aras~ nda Sultan Murad kadar, münevverler üzerinde sempati yapm~~~ bir hükümdar gel- memi~tir. Murad efendi nihayet 1293 h. 1876 m. de Abdülaziz'in hal'i üzerine senelerdenberi ihtirasla bekledigi saltanata nail olmu~~ ve' Be~inci Murad ad~ yle Osmanl~~ taht~ na oturmu~tu. Akl~~ ba~~nda olan Abdülaziz "cünun-~~ mutb~ k ile mecnun„ oldu~u hakk~ nda verilen fetva ile taht~ndan indirilmi~~ ve akl~~ ba~~nda diye hükümdar ilan edilen Be~inci Murad da cülüsunun üçüncü günü Ayasofya camiine yapt~~~~ ilk selâml~ kta cinnet alâmetleri göstermi~ti. Sultan Murad'~ n bu hali vükelay~~ telâ~a dü~ürmü~, gerek Istanbul'daki doktorlara ve gerek Viyana'dan getirilen profesöre muayene ettirilmi~~ ise de iyi olam~ yaca~~na dair kat'i raporlar al~ nd~ ktan sonra ister istemez hal'ine karar verilerek yerine kar- de~i ve veliahd~~ Abdülhamid'in getirilmesi takarrür etmi~, bunun üzerine keyfiyet Abdülhamid'e bildirilerek Topkap~~ saray~ na davet olunmu~tu. Sadr-~~ âzam M. Rü~tü pa~a taraf~ ndan yine oraya ça~~- r~ lan mabeyn ba~katibi Sadullah beye de Sultan Murad'~ n hal'i tebli~~ ve kendisini derhal Be~ikta~~ ( Dolmabahçe ) saray~ ndan Ç~ra~an saray~ na nakletmesi ve keyfiyeti Sultan Murad'~ n 318 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI

validesine bildirmesi emrolunmu~tur. Be~inci Murad'~ n hükümdar- l~~~~ üç ay üç gün sürmü~tü. Hakikaten kendisinden büyük i~ler beklenen, me~ rüti idareye taraftar olan bu uyan~ k fikirli hükümdar~ n hal'i hükümet erkan~ n~~ müteessir etti~i gibi memleket d~~~ nda da teessür uyand ~ rm~~t~~ I. Hattâ Sultan Murad'da ilk cinnet alâmeti görüldü~ü zaman ser- asker Hüseyin Avni pa~a, Abdülaziz'in tekrar hükümdar olmas~~ ihtimalini dü~ünerek "Hanedan~ n içinde en de~erlisi bu idi, o da böyle oldu„ diye teessür ve endi~esini gizlememi~ti. Sultan Murad, gerek ~ehzadeli~inde ve gerek veliahdl~~~ nda içkiye fazla dü~kün oldu~u için asab~ n~~ bozmu~~ ve onun bu ibtilâ- s~ nda ~ehzadeli~indenberi maiyyetinde bulunarak hükümdarl~~~ nda ikinci mabeyincisi olan Seyit bey mühim âmil olmu~tu. Bundan ba~ka sultan Aziz'in, kendi o~lunu kendisinden sonra hükümdar yapmak istemesi veliahdi daimi surette dü~ündürmü~~ oldu~u gibi 1876 may~ s ibtidas~ nda vukua gelen softalar k~ yann üzerine Sultan Aziz'in Murad efendinin hiçbir tarafa ç~ kamamas~~ hakk~ ndaki iradesi de kendisinde suikasd yap~ laca~~~ vehmini uyand~ rm~~ t~. Veliahd, bu korku içinde bulundu~u s~ rada Abdülaziz'in hal'ini tertip eden hey'et hükümdar olaca~~~ günü kendisine bildirmi~ken bir ~üphe üzerine bir gece evvel hal'e karar verilmi~~ olmas~~ ve bu karardan .da veliahdin haberdar edilmemesi Murad efendinin zâtea bozulmu~~ olan asab~ n~~ büsbütün sarsm~~~ oldu~undan biat günü bile kendisinde hissedilir derecede gayr-i tabillik görülmü~tü 2 .

I Sultan Murad' ~ n hal'inin Avrupa'da masonlar taraf ~ ndan teessürle kar~~ - lanm~~~ oldu~unu M ~ s~ rl ~~ prens Halim pa~a, Memduh pa~aya söyledi~i zaman bunu hayretle kar ~~ lad~~~ n ~~ yine Memduh Pa~a beyan etmektedir ( Hali'ler- iclaslar, s. 1.33) . Bu ka ~ ttan, Memduh pa~an ~ n, Sultan Murad'~ n daha veliabd iken mason locas~ na intisap etti~ini duymam ~~~ oldu~u anla~~ l ~ yor.

2 Bu hususta makale aras~ ndaki Doktor Akif pa~a ile Kapoleon'un mü~terek raporlar ~ na bak ~ n ~ z. Abdülhamid. Midhat pa~a ve arkada~lar ~ n ~ n muhakemesi esnas~ nda Midhat pa~adan, Sultan Murad'~ n cinnetine dair a~a~~ daki suali sormu~~ ve cevab~ n ~~ alm ~~t~ r ki aynen ~öyledir : Abdülhamidin sorusu Din ve nâmusunuz üzerine bâd-el-kasem Sultan Murad'~ n cülösunun ilk gününden itibaren ne vakte kadar kuvv e-i akli}esi yed-i iktidar ~ nda ve ne va- ~ ~ kitten sonra uiiruna halel geldi ini kendi dest-i hatt ~ n ~ zla E hatt- ~~ destinizle V. MURAD'IN TEDAViSINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 319

Sultan Murad'~ n hal'inden itibaren vefat~ na kadar geçen yirmi sekiz senelik müddet, Sultan Abdülhamid'i huzursuz b~ rakm~~t~ r; çünkü münevverler taraf~ ndan sevilen sab~ k hükümdar~ n Avrupa'ya kaç~ r~ lmak istenmesi tekrar iclas için yap~ lan Ali Suavi vak'as~~ ve masonlar~ n kaç~ rma faaliyyeti, bilhassa ilk devirlerde, zaten vesveseli olan Abdülhamid'i uyan~ k davranma~a sevketmi~tir. Abdülhamid , bir gün gelip iyi olursa Murad'~ n kendi yerine hükümdar olaca~~ndan daima endi~e etmi~~ ve bu hususta yuka- r~ da zikretti~imiz hadiseler de bu korkusunu teyit edtr mahiyette bulunmu~~ olmas~~ sebebiyle biraderi ile onun validesini öldürmek istemi~~ 3 ; gerek Ali Suavi vak'as~ n ~~ müteakip ve gerek Mithad

~imdi tahriren beyan buyurman ~ z irade-i seniyye-i cenüb-~~ püdi~âhi iktizay- ~~ eelilindendir. Bunun alt~ na Midhat pa~a'n ~ n kendi el yaz ~ siyle yazd~~~~ cevap: Din ve nâmusum üzerine kasem ederek beyan eylerim ki Sultan Murad'~ n cinneti eülfisunun haftas~~ olan sal ~~ günü teayyün idüp meydana ç~ km~~t~ r. O güne kadar kuvve-i akliyyesi yed-i iktidar~ nda idi. Cülüsun be~inci cumartesi günü umum vükelây ~~ kabul iderek cümleye hitaben bir mekale irad etmek istedi ise de mizac~ nda baz~~ inhiraf oldu~u beyaniyle ltizar idiip irtesi gün dahi Abdülaziz merhumun irtihali münasebetiyle kendüsinde eser-i teessür göründi ise de bu ahvali~~~ hiç birisi kuvve-i zihniyyesini ihlal itmemi~ti. 8 Temmuz sene 97 Midhat Midhat pa~a merhumun bu cevab~~ Sultan Murad'~ n temamen cinnet eseri göstermedi~ini bildirir. Kendisine bu hastal~~~ n eül ~fisunun üçüncü cuma günü ba~~ gösterdi~ini ikinci mabeyinci Seyit bey ile Ba~kâtip Sadullah bey [ pa~a söyledikleri gibi raporlardan da böyle old~~~~ anla~~ l ~ yor. Abdülhamid'in bunu sormas~ , akl~~ ba~~ nda old~~~ n~~ ö~rendi~i Sultan Murad aleyhine âmir-i mücbir old~~~~ için fetva ve karar almakt ~ .

3 Bu hususa dair Mir'a. t-z Hakikat 'de ( C. /, s. 172) ~u kay ~ t vard ~ r : «... Nam~ k pa~a rivayet eder ki o esn,da kendisi. (yani Nam ~ k pa~a) ve Sadr-~~ âzam Mehmed Rü~tü pa~a, saray-~~ hii ~ nâyuna celb olunup Sultan Murad'~ n ve validesinin, müeerred h~ fz- ~~ âsayi~-i umumi için saray-~~ vücuttan kâ~âne i ademe lzamlar~~ hakk~ nda damad Mahmud pa~a vas~ tasiyle taraf-~~ ~ül~ âneden mahre- mane reyleri sual olunur; Nam ~ k pa~a «Bu madde bizden sorulacak ~ey de~ildir, umar.: ser'iyyedendir, icab-z ser'isi arashrzlmak kizz~nd~r » cevab~ n ~~ vermi~~ ve sadr-~~ âzam da an ~~ tasdik etmi~~ oldu~undan mesele bu kadarla kalm~~t ~ r ». Yine ayn ~~ ~eye dair Sadullah pa~a me ~ humdan naklen Mehmed Galip ~~ eyin Sadullah pa~a yahut mezardan nida isimli eserinde (s. 65)de ~öyle bir kay ~ t vard ~ r: Ali Suavi vak'as~ ndan sonra Ba~ vekil Sad~ k, Mütercin~~ Rü~tü, Ahmed Vefik ve Saf fet pa~alardan mürekkep Y~ ld ~ z saray ~ nda te~kil edilmi~~ olan bir komisyon toplant ~ s~ nda, damad Mahmud pa~a komisyon odas~ na gelip ellerini kap~ n ~ n 320 ~ . HAKK~~ UZUNÇAR~ILI

pa~a muhakemesi esnas~ nda Abdülaziz'in katlini emretmi~~ olmakla itham etti~i sab~ k hükümdar~ n âmir-i mücbir oldu~una dair fetva bile alm~~t ~ ; mason olan Sultan Murad'~ n, baz~~ karinelere göre, Avrupa'da mason localar~ na mensup k~ ral, veliahd ve prensler taraf ~ ndan himaye edilmi~~ olmas~~ ve cinnet halinde bulunmas~~ Abdülhamid'in, biraderi aleyhinde daha ileri gitmemesini icabettirmi~tir 5. Bir kayda göre Ç~ ra~an'daki Ali Suavi vak'as~ ndan sonra Y~ ld~ z'a ald~ rd~~~~ Sultan Mura d'~~ , Kleanti Skaliyeri'nin tehdidi üzerine tekrar Ç~ ra- ~an saray~ na iadeye mecbur oldu~u söylenmektedir ".

iki taraf ~ na dayayarak « Efendimiz buyuruyorlar ki bu Sucivi hâdisesi selü- met-i memleket için endi~eyi mucip bir ~eydir ve bunun tekerrürii muhtemeldir ; o cihetle hâkan-~~ sab~ k ~ n bir çaresine bak ~l~ rsa mülk ve millete hizmet edilmi~~ olur» demi~. Bu kay ~ t, zann ~ ma göre bu makalenin sonundaki Il ve III numaral ~~ vesikalar ile alakadard ~ r. Abdülhamid'in Sultan Murad.' öldürmek için baz~~ fetvalar alm ~~~ oldu~unu ar~iv vesikalar ~~ aras~ nda görmekteyiz. 4 Ali Suüvi vak'as~ n ~~ müteakip Ba~ vekil Sad ~ k pa~an ~ n riyasetindeki heyet-i vükelân ~ n Sultan Murad.~ n Topkap ~~ saray ~ nda s ~ k ~~ bir muhafaza alt ~ na al ~ nma- s ~ n ~~ veyahut Kütahya, Isparta veya Sivas ~ ehirlerinden birine yollanarak orada mahfuzen ikamesini ve validesi ~evkefzü kad ~ n ~ n da Hicaz'a gönderilmesini tavsiye eden kararlar ~ n ~~ havi mazbata müsveddesi makalenin sonundaki II numaral ~~ vesikada görülmektedir; bundan ba~ka yine ayn ~~ vak'ay ~~ müteakip Sultan Mu- rad'~ n kendisine ait ne kadar silâh, mücevherat ve para varsa onlar ~ n miisade- resine dair yine Sad ~ k pa ~an ~ n ba~kanl ~~~ ndaki heyetin vermi~~ oldu~u (21 ca sene 95 ve 11 may~ s sene 94) tarihli karar ~~ havi ariza sureti ile silüh ve mü- cevherat listesi suretleri de vesikalar aras~ na konmu~tur.

5 Belleten'in otuzuncu say ~ s~ nda ç ~ kan (K. Skaliyeri-Aziz bey komitesi) makalesine (S. 245) bak ~ n. •

6 Sultan Murad, Suavi vakas ~ ndan sonra Y ~ ld ~ z bahçesinde Malta kö~küne hapsedildi~i zaman , dostu ve Prodos Mason mahfilinin ustad-~~ muhteremi olan Kleanti Skaliyeri'ye gönderip an ~ n çok de~erli bir vesika olarak saklam~~~ oldu~u tezlcirede ~u s ~~ retle tazallu ~n ediyordu : « E~er beni bu yerden kurtar- mazsan Malta kö~kü benim mezarz~n olacakt~ r. Bu tezkireyi okuyan Kleanti, büyük bir cür'etle Abdülhamid'e hitaben a~a ~~ daki bevannümeyi kaleme alarak alt ~ na komite imzas~ n ~~ koyduktan sonra bunu Eastern Expres ga- zetesine göndererek ne~redilmesini e~er yay ~ nlanm ~ yacak olursa komite taraf ~ ndan öldürülece~ini gazetenin müdürüne bildirmi~~ ; gazetenin müdürü Whitaker vaziyeti mabeyin mö.~iri Said pa~ aya anlatarak ne yapmas~~ lüzl ~ n gelece~ini sormu~~ ; o da omuzlar~ n ~~ silkerek sadece ne~redersiniz demi~. Beyannüme ne~redilir edilmez gazetenin ilk nüshas ~~ Y~~ Id ~ z.a mabeyn mü~iri ~ ngiliz Said Pa~a'ya gönderildi~inden o da Abdülhamid'e takdim etmi~~ ; püdi- ~ah' büyük bir telü~~ alm ~~~ , gazete müdürü saraya çagr ~ l ~ p gazetesi kapat ~ larak Istanbul'dan ç~ kar ~ lm ~~~ ve naklettigim ruakalenin kayd ~ na göre Said Pa~a da Kon- V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ~OLOMONE DAIR 321

Midhat pa~a ve di~erlerinin muhakemelerini müteak~ b Abdül- hamid'in, biraderi hakk~ nda fevkalade olarak saraya toplad~ e heyet-i vükelaya mabeyn tahrirat-~~ ecnebiyye kâtibi Mahmud Münir bey vas~ tasiyle tebli~~ etti~i irade dikkate ~ayan oldu~undan aynen buraya al~ yorum:

SarAy-~~ HilmAyunda miltegekkil meclis-i fevkallidede 9 Temmuz ve saat üçde ser kurena Hamdi Pa~a haz~r oldu~u halde tebli~~ etti~im irtide-i gAllanedir Efendimiz cümlenize selam-~~ ~ahane buyurdular; meclis-i fevka- ladenin temyiz ve tefrikine havale buyurduklar~~ cihet Sultan Aziz merhumun katli için ya hakan-~~ sab~ k~ n emr-i cebr~si vard~ r veyahut mahküm olan pa~alar bu fiili kendiliklerinden icra etmi~~ ve ettirmi~lerdir; i~te bu iki suretten ibarettir. Sultan Murad'~ n emr-i cebrisi oldu~u istidlal olunuyor; çünkü kaatiller mü~arûnileyhin on be~er yirmi~er senelik adamlar~ d~ r ; Nuri pa~a mabeyn mü~iri,Mah- mud pa~a damad, Midhat pa~a olvak~ t vükeladan müteneffiz bir zat olduklar~~ halde saray-~~ hümâyunda bulunuyorlar idi. Mustafa- lar ile ~ürekas~ na verdikleri emir de saray-~~ hümâyunda vukubuldu; Sultan Aziz merhum da yine saray-~~ hümâyunun Fer'iyyesinde idi; bunlar ile beraber mahakimin hükmünden sonra Nuri ve Mahmud pa~alar kaatillere verdikleri emir, Sultan Murad'~ n emr-i cebrisini anlara tebli~den ibaret oldu~unu bu kere mahtum varakalarla beyan eylediler. ~~~ ~u hale müncer olduktan sonra velev ki mahkeme- nin hükmü mevcut olsun mahkümlar~ n idam~ na yâni hükm-i ma- hâkimin icras~ na gitmek muvaf~ k-~~ adalet olamayaca~~ n~~ efendimizin adaletle me~hun olan vicdan-~~ ~ahaneleri his buyurmaktad~ r ; e~erçi delâil-i mesrüde ve ifaclat-~~ me~rüha ile Murad efendinin âmir-i mücbir oldu~u kabul olunur ise o halde mahkümlar~ n tah- ftf-i cezas~~ için ancak bir medar olabilece~i ile beraber adi-ü hakka dahi tevfik-i hareket olunmu~~ olaca~~~ derkard~ r ; e~erçi delâil ve ifadat-~~ me~ruha kabul buyurulmaz ise o halde mahküm- lar~ n tahfif-i cezalar~ na hiçbir mahal olmayaca~~~ dahi bedihidir. ya'ya (Ankaraya) sürülmü~~ . Lakin beyannâmenin ne~ri icabeden tesiri yapt~ - ~~ndan Sultan Murad Ç~ ra~an saray~ na iade olunmu~tur ( 8 nisan 1934 ve müteakip tarihli frans~ zca Ak~am gazetesinde ne~redilen Kleanti Skaliyeri ve Nak~ibend kalfa makalelerinden ; yazan bizzat Skaliyeriden naklen Ali Nuri bey merhum.) Belleten, C. X. F. 21 322 ~ . HAKKI UZUNÇARSILI

Murad efendinin âmir-i mücbir oldu~unun kabulü mü~arünileyhin wicray-~~ cezas~~ için bir vesile olamayup zira velevki Sultan Aziz merhumun katli için verdi~i emr-i cebri hâl-i s~ hhatinde vukubuldu~u tahkikat-~~ vak~adan ve dün ak~am Midhat pa~an~ n Sultan Murad'~ n cülüsundan bir hafta yâni Sultan Aziz merhumun vuku-~~ vefat~ ndan üç gün sonra hâl-i s~ hhatte oldu~u hakk~ nda, delailile beraber verdi~i varakas~ ndan müsteban olmu~~ ise de elyevm Mu- rad efendi mecnun oldu~undan kendisine ne ~er'an ve ne de nizamen hal-i cinnetinde mazhar-~~ mücazat olamayaca~~~ malüm-~~ ~ahanedir. k endüsinin vücud~~ menfaat-i memleket için muzir olup da kald~ - r~ lmas~~ itikad~ nda bulunulmu~~ olsayd~~ Suavi maddesi gibi bir halden i~tinam-~~ f~ rsat olunabilirdi; fakat ~evketmeab efendimizin ~ef- kat-i ~ahaneleri o gibi ~eylere mani olmu~~ ve olmakda bulunmu~~ oldu~u elyevm kemal-i rahatta ve taht-~~ mahfuziyet-i ~ât~ânede bulunmasile de sabittir. ~u iki noktan~ n temyiz ve tefrikinden maksad-~~ ~ahane mahz-~~ iltizam-~~ adalet oldu~unu balâdaki tafsilâtla beraber irade-i adalet ifade-i hazret-i padi~ahi üzerine meclis-i mahsusunuza tebli~~ eylerim„. Mühür Mahmud Münir Tam yirmi sekiz sene Ç~ ra~an saray~ nda s~ k~~ bir nezaret alt~ nda ya~ama~a mahküm olan be~inci Sultan Murad'~ n, calasun- dan Itibaren mübtelâ oldu~u ak~ l hastal~~~ n~ n tedavisi için göste- rilen ihtimamlar ve hakk~ nda verilen raporlar ve yine bu hususta valide sultan~ n, o~lunu okutmak suretiyle gösterdi~i faaliyete ra~- men ilk birkaç sene zarf ~ nda hastal~ k bütün ~iddetiyle devam etmi~tir. Tarih s~ rasiyle suretlerini a~a~~ya koydu~um doktor raporlariyle valide sultamn d~~ar~ daki okuyuculara yollam~~~ oldu~u mektuplar bu hükümdar~ n hastal~~~ na ve ne gibi zarurete binaen hükümdarl ~ ktan hal edildi~ine dair bize tam mânasiyle bir fikir vermekte ve tarihin baz~~ mübhem noktalar~ n~~ ayd~ nlatmaktad~ r. Sultan Murad'~ n bir an evvel iyi olmas~~ için, Abdülaziz'i hal edenler cidden büyük gayretler sarf etmi~lerse de cuma selâml~ k- lar~ nda ve sarayda görülen gayr-~~ tabii halleri bütün ümitleri bo~a ç~ karm~~ t~~ 7. Tabib raporlar~ na ve cülüsu esnas~ nda bulunanlar~ n

7 Valide Sultan taraf ~ ndan o~lunun vaziyeti hakk~ nda belki de okuyuculara yaz~ lan ve ba~~ taraf ~ na « olan halin tarifi budur » ba~l ~ k' konmu~~ olan mektup aynen ~övledir : «ibtida han~ m ile güzel güzel söyle~iyorken gözlerini havaya dikip ve gö- V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 323 söylediklerine göre, Sultan Murad hükümdar yap~ lmak için gece sabaha kar~~~ dairesinden al~ nd~~~~ s~ rada çok korkmu~ , âsâb~~ bozulmu~~ ve Abdülaziz'in ölümünün ânt olarak kendisine tebli~i de s~ hhati üzerine tesir ederek hastal~~~:artm~~t~ r. Sultan Murad'~ n, veliahtl~~~~ zaman~ ndan beri hususi tabibi Kapoleon ad~ nda bir Italyan oldu~undan ibtida bu doktor yeni hükümdar~ n tedavisine memur edildi ise de rivayete göre bunun yapt~~~~ yanl~~~ tedavi Sultan Murad'~~ zay~ f dü~ürmü~tü. Zaman~ n ilerlemi~~ olan tababetine tamamiyle vak~ f olm~ yan, fakat senelerden beri saray tabibli~inde ve Sultan Murad'~ n hususi doktorlu~unda bulunarak mevki alm~~~ olan Kapoleon, yine rivayete göre hastan~ n boynuna ve kulaklar~ n~ n arkas~ na yetmi~~ kadar süliik yap~~ t~ rmak suretiyle padi~ah~ n bünyesinin sars~ lmas~ na ve fazla kan zayi etme- sine sebep olmu~~ imi~. Elimizde en eski tarihli olarak Avrupa'dan getirilen doktor Pana taraf ~ ndan verilmi~~ olan 14 Temmuz 1292 ( 26 Temmuz 1876 ) tarihli raporda hastay~~ tedavi etmekte olan di~er doktorlarla görü- ~üldükten sonra a~a~~daki tedavi sureti tavsiye olunmu~tur. " Temmuz'un on ikinci pazartesi günü ak~am~~ ve ertesi sal~~ günü sabah~~ Salih efendi 8 ile birlikte olarak Sultan Murad Han hazretlerini gördüm ; rey-i âcizânemce kendüleri iztirab-~~ derundan münbais olarak cümle-i asabiyyenin suret-i umumiyye- de muhtel olmas~ ndan muztarip olmu~lard~ r. Hastal~~~ n ibtiday-i

~ ziinün bebe~i büyük olarak ufak ufak kendü kendüsine söyle~erek ve söyledi i söz ne oldu~u anla~~ lmayarak bir yar~ m saat ve bir çeyrek kadar bu hal üzere ~ ~~ iken hemen han~ m deyip o i~i teklif eder; han~ m da efendim olmaz cevab n verdi~i halde niçin olmaz diyorsun diye i~te emredin bunu öldüreyim diyerek ~ han~ m ~~ döver ; hiç gözünü tavandan ay~ rmayarak ben ne yapay m böyle emredi- yorlar der ve iki ye~il elbise giyen görüyor; fakat ismini söylemiyor; onlara ~ bak~ p gülüyormu~. Evvel böyle de~il idi, yan~ na vard ktan sonra bu hal mey- ~ ~ dana geldi. Bir düziye böyle i~~ olur mu ? bunun yoluna koymas n n çaresini sizden isterim ; ilerisi fena olur diye korkuyordum. Kad~ n yan~ nda oldu~u halde daima o i~i teklif ediyor, bu da olur mu ? sonra vücuduna zarar gelmez mi? yedi günden sonra daha ba~kas~ n ~~ yan~ na ald~ ; bakal~ m ~imdiki halde uyku ~ uyuyor; biraz gev~eklik gelmi~~ ise de in~allah geçer. Bu halden sonra ta ra ~ ~ ç~ kt~~ ; bu gev~ekli~i ondan biliyoruz; yar~ n bakal m nas l hal kesbeder?». ~~~ 8 Bu Salih efendi, me~hur hekimba Salih efendi olup Maarif nezareti ~~~ müste~ar~~ iken Sultan Murad'~ n cülilsunu miiteakib valide sultan kethüdal na tayin olunmu~tu. 324 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

zuhurundan beru müdavat eden etibban~ n ifadesine göre bu hale ol vakit daha ~iddetli surette duçar olmu~lar iken muahharen icra edilen müdavat-~~ münasibenin tesirat-~~ hasenesi mü~ahede k ~ l ~ nm~~ t ~ r. Bu iyili~e nazaran elhâletü hâzihi devam eden ihtilalin yine o veçhile yani sükûnet verici banye ( ban- yo ) lere girmek ve havay-~~ ceyyid isti~mam etmek ve bahçe içinde gezmek ve mideyi itâb etmiyecek suretle kuvvet verici yemek ve alelhusus uykusuzlu~u def için ham~ z-~~ tutya istimâl eylemek, velhas~ l her nevi müeddi-i ~ zt~ rap halattan ictinab ettirmek yolunda müdavata devam ile azar azar mahvolaca~~ nda çok ümit vard ~ r. I~ b.! beyanname-i t ~ bblyi ~ehr i temmuzun ondördüncü çar~anba günü Dolmabahçe saray-~~ hümâyununda doktor Kapoleon ve Salih efendi ve Akif pa~a ve doktor Monceri ile bilmüzakere tahrir eyledim. ~ Mü arünileyh hazretlerinin bir miktar Bordo ~arab~~ içme~i ziyade arzu ettiklerini i~itti~imden kendülerine su ile kar~~~ k oldu~u hale günde bir rubu ~i~e Bordo ve keza çok su ile kar~~~ k olarak bir ons ( sekiz dirhem) kadar da konyak verilmesini ve ~ayet bunlar mucib-i tahrik olur ise istimâlinin tatil edilmesini rey eyledim. „

Doktor Pana'n~ n bu te~hisine göre Sultan Murad'~ n hastal~~~~ cümle-i asabiyyesinin umumi surette bozuk olmas~ ndan ileri gelmekte idi; fakat hastada bir salah eseri görülmedi~' inden ve hastal~~~ n ~~ uzamas dahili ve harici dedikoduyu mücip oldu~undan dolay~~ daimi surette tabib-i müdavilerden rapor al~ nmakta idi. Doktor ~ Pana'n n raporundan sonra 1 A~ustos 1876 tarihli Doktor iikif ~ pa a ile Kapoleon taraflar ~ ndan ve cülüstan iki ay sonra verilmi~~ olan mü~terek raporda Sultan Murad'~ n hastal~~~ n~ n sebebi ve bunun bir tarihçesi nakledilmekte olup bu dikkate ~ayan olan vesikada aynen ~öyle denilmektedir :

~ Fi 1 A ustos 1876 tarihiyle Doktor Akif Pa~a ve Kapoleon taraf~ ndan mü~tereken verilen raportun tercemesidir Salran Murad Han hazretleri otuz yedi ya~~ nda olup mizaçlar ~~ gayet asabi ve bünycleri sâlim ve kavidir; kendü- 'eri oabe~~ senedenberi birçok ahval-i mü~kile ve tehlike için- V. MURAD'IN TEDAViSINE VE ÖLÜMÜNE DMR 325 de muammer olmu~lard~ r. Geçen may~s ay~~ ibtidalar~ nda he- nüz veliahd-~~ saltanat olduklar~~ halde talebe-i ulümun vuku bulan hareketleri üzerine dairelerinden harice ç~ kmamak için bir emr-i padi~ahi sad~ r olmas~ yle bundan dolay~~ kendülerine su-i kasd havfi tarl oldu ve yirmi be~~ gün ve yirmi be~~ gece baz~~ ahvalce ifrat ettiklerinden bu da ziyade kesret-i tehey- yüci istilzam eyledi. I~te bu suretle cereyan eden bir hal içinde ~ehr-i mezkü- run otuzuncu günü hülul edip taht-~~ saltanata cülüs ettiler. 01 gün icra olunan harekat-1 askeriyye Iras-~~ havf ve deh~et etmesiyle kendülerinde bir noktaya hasr-~~ efkâr edercesine bir dü~ünmek ar~zas~~ nümâyan olma~a ba~lad~; elhas~ l hazira- n~ n dördüncü günü amcalar~~ merhumun itlaf-~~ nefs ettiklerini haber verdiler; bu vak'a-i gayr-~~ müterakkibe kendülerine bir sadme-i hatime oldu~undan o günden Itibaren kendüleri ha- zin ve mütefekkir ve sâkit görülür idi; nihayet-ül-emr mah-~~ mezburun onuncu günü mü~arünileyh hazretlerinin elhaletü hâzihi mübtela olduklar~~ hastal~~~ n alâmet-i müdhi~esi birdenbire zuhur eyledi: kendülerini ~anlar~ na ~eyn gelmi~~ ve aleyhine k~ yam olunmu~~ ve menfur olmu~~ tasavvur ederler ve vücud~~ olmayan baz~~ ~eyleri görüyor ve i~itiyor gibi zanniyyat-~~ ~edIde ile müteezzi olurlar idi; hattâ bir tak~ m fareler hayal edip ondan da korktular. Böyle z~ cret-i kalb aras~ nda telef-i nefs etmek için mukavemet olunam~ yacak derece harekâta kalk~ - ~urlar idi; i~bu alamet elyevm hâl-i devamdad~ r. Mü~arünileyh hazretleri vücutca hal-i tabii üzeredirler ; dima~dan ba~ka kâffe-i alat yolunda hükümlerini icra ediyor; mefluciyyete müteallik hiçbir alâmet-i zâhire yoktur. Hastal~~~ n esbab ve alâmat~~ berveçh-i me~ruh takarrür etmi~~ oldu~undan zirde vazi-ül-imza olanlar, ~u minval üzere beyan-~~ hal ederler ki bu hastal~ k hayat-~~ akliyyenin gayet a~~r bir z~ cret ve ~ zt~ rab~~ olup bunun da esbab-~~ mühiyyesi dâ-i kile~l oldu~u gibi birdenbire meydana ç~ kmas~~ dahi vukuat-~~ fevkalade ve müdhi~enin eseridir. Bu hastal~~~ n istidlal-i netayici bahsine gelince bu me- selede gayet ihtiyat laz~ md~ r ve her ne kadar illetin ~ifayap olmak ihtimali mutlaka red olunamaz ise de bununla beraber 326 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI

~uras~~ dahi hat~ rdan ç~ kar~ lmamak iktiza eder ki ifakat ümit- leri illetin imtidad~~ ile nisbet-i mütehâlife üzeredir. Iki doktorun vermi~~ oldu~u bu rapor Sultan Murad'~ n iyi olmas~~ ihtimalinin pek az oldu~unu göstermekte idi. Bunun üzerine vaziyetten pek müessir olan A.;• hali erkan~~ daha esasl~~ ve kat'? bir rapor al~nmas~na lüzum ~ördüklerinden Viyana üniversitesi profesörlerinden ak~ l hastal~ klar~~ mütehass~s~~ Leidesdorf Istan- bul'a getirtilmi~ti. Leidesdorf, zaman~ n~ n me~hur mütehass~slar~ n- dan olup zevci Prens Alber'in vefat~~ üzerine hastalanan Ingiliz K~raliçesi Viktorya'y~~ tedavi etmek üzere Londra'ya ça~r~ lm~~~ ve böylece ~öhreti artm~~t~ . Leidesdorf sarayda kalarak hastas~n~~ mü~ahede alt~ nda tuttu ve neticede 13 a~ustos 1876 tarihli mufassal 'raporunu verdi. Bu mühim raporun frans~zca olan asl~~ ile tercemesi vesikalar ara- ~ s na konulmu~~ olup a~a~~ya nakledilen sûret tûrkçesinden al~ n- m~~t~ r. 13 A~ustos 1876 tarihinde Viyana Üniversitesi ~nnallimierinden Doktor Laydesdorrun verdi~i raportnn tereemesidir Sultan Murad Han hazretlerinin hastal~ klar~na dair doktor Kapoleon taraf~ndan verilen tafsilat-~~ sahiha ve müdakki- kane ve bizzat icra etti~im muayenat-~~ mükerrere, mü~arüni- leyh hazretlerinin düçar olduklar~~ hastal~~~n keyfiy eti hakk~nda malümat-~~ kâfiye has~ l eylemi~dir. Mü~arûnileyh hazretleri bir maraz-~~ asabf-i ciinunrye giriftar olmu~lard~r ki bunun da esas~~ küûliyyet-i müzminedir ; o da baz~~ sademat-~~ maneviyye sebebiyle ahiren tezayüd etmi~~ ve bu esbab~ n ~iddet ve terakümüne mebnf viicutca pek ziyade fras-~~ mazarrat eder bir hale gelmi~tir. Mü~arûnileyh hazretlerinin ispirtolu me~rubat istimalin- den men olunmas~~ liizum-~~ kat'fsinin dahi zahiren pek a~~r olan ve bazan tezayüd eden alâmatta dahli oldu~u ~üphesiz- dir; maraz-~~ asabt-i tazyikat-~~ maneviyyeden has~ l olan tenezzülden ve ziyade ~zt~ rab-~~ kalb ile gelip geçici adem-i temyizden münbais olarak An-~~ vahidde zuhur eden harekâttan ibarettir; bu hale bir de uykusuzluk veyahut kifayet derece- ceainden az uyku uyumak munzam olmu~tur ki bu da asahi ve mar azi bir teheyyüç hali kas ediyor. V. MURAD'1N TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 327

Hal-i tabii üzere kemal-i dikkatle icra etti~im muayene matluba iyice muvaf~ k bir netice vermi~tir; ~öyle ki havass-~~ bâs~ ra ve sâmia ve ~âmme yolunda hükümlerini icra etmektedir; tekellümde ikna ve te~evvü~~ yoktur; göz bebeklerinin eb'ad-~~ fiziyolociyesi mütesavi ve fi'li serldir ; kalb yolunda hükmünü icra etmekte oldu~u misillü inbisat ve fart-~~ nümüv halinde de de~ildir, iki perde-i sada temizdir, desamat derece-i kâfiyededir; muayene olunabilen ~iryanlarda hiç bir güna kat~ l~ k yoktur; ak ci~erler tamamiyle serbest ve temiz ve ~~ vüs'at- kâmile halindedir; karaci~er hal-i tabitsinden ne kat~- ~ ~~ la m , ne de küçülmü~tür, yaln~z fass-~~ yesar~~ biraz tevessü eylemi~tir. Dalak eb'ad-~~ fiziyolociye üzeredir; vezaif-i haz- miyye yaln~z ifragatta baz~~ ittirads~ zl~ ktan mâada hiç bir veç- hile hal-i aslisinden huruç etmiyor; vesait ve mecari-i bevliyye tâhirdir, ciltte ç~ ban ve k~ z~ ll~ k gibi ~eyler kat'â yoktur. Mide bir muhatf nezle-i müzmine sebebiyle bir miktar basittir. Cümle-i akliyye lâyikiyle nümüv halinde ve hareküt~~ hal-i aslfsinde olup lisanda felc-i hafiften ve inhiraftan eser 'olma- d~~~~ gibi hiss-i umumide dahi hal-i asliden huruç eseri yoktur. ~ Mü arünileyh hazretlerinde her nevi maraz-~~ harict-i dima~inin vücuduna kail olmayan i~bu muayenenin neticesinden anla~~l- d~~~na göre ür~ zan~ n makarr~~ , cümle-i asabiyyenin tü merke-- zinde oldu~unda hiç ~üphe kalmam~~t~ r. Mü~arünileyh hazretlerinin vücutca iyi halde bulunmala- ~ r na ve sinlerinin dahi binnisbe genç olmas~ na ve avânz~n kalil-ül-imtidat bulunmas~na mebni hastal~~~n karin-i ~ifa olma- ~ a kabiliyeti vard~r; bununla beraber ifakatin husuli için t~bbi ve gayr-i t~ bbi, baz~~ müdavata lüze~m vard~ r ve bu babta pek büyük sabretmek iktiza eder; fakat ifakatin öyle vesait-i mah- susa ile husuli ümit edilmemeli ve böyle bir hastal~~~n lâakal üç aydan evvel def'ine muvaffak olunm~ yaca~~~ bilinmelidir. T~bben icras~ n~~ teklif etti~im ve mü~arünileyh hazretlerinin etibbasiyle kararla~t~ rd~~~ m müdavat tahriren ba~kaca beyan olunacakt~ r. Bu babta yaz~ lacak varakada münderic olaca~~~ veçhile gayr-i t~ bbi idilecek müdavat dahi evvel-i emirde mü~arünileyh hazretlerinin bir suret-i mürettebede imrar-~~ zaman etmeleri ve bir taraftan imkân müsait oldu~u derecede her nevi ~ zt~ rab-~~ derun~~ müeddi halâttan teb'id edil- 328 t. HAKK1 UZUNÇAR~IL1

mesi ve bir yandan dahi hal ve istidadlar~ na göre zihinlerinin suret-i leyyinede i~gal ve kendülerinin hafif i~lerle me~gul edilmelerinin tecrübesi hususlar~ ndan ibarettir. Bu hususta Bab-~~ Ali'nin nazar-~~ dikkatini bir di~er nokta-i nâzike imale etme~e cesaret eder isem vazifemin haricine ç~ km~~~ olmaktan ihtiraz etmem; ~öyle ki, ~imdi • bütün dünya devlet-i aliyyeye ve onun hükümet ve hükümdarlar~ na hasr-~~ nazar etmi~~ ve her gün bin ki~i mü~arünileyh hazretlerinin mi- zaçlar~ na dair haber almak talebinde bulunmu~~ oldu~undan bu babta vuku bulmakta olan suallere az çok resmi bir cevap vermek ve bu suretle bir tak~m bedhâh yalanc~ lar~~ iskât ve endi~e-i kulûb~~ tahfif etmek zann-~~ âcizaneme göre güzel olur; binaenaleyh i~bu beyannâmenin bir k~ sm~ ndan dahi is- tinbat olunaca~~~ üzere, halka ber veçh-i âti itay-~~ malilmat olunmal~d~ r: "Sultan Murad Han hazretleri alt~~ haftay~~ müteca- viz zamandanberü vukuat~n sademât-~~ ~edidesinden has~ l olan bir musir uykusuzluktan ~ zt~ rap çekmi~lerdir ; bu halin imtidad~ n~~ her ne kadar baz~~ tertibat ile tahfif e muvaffakiyyet ha- sil olmu~~ ise de cümle-i asabiyyeyi bir kesret-i teheyyf~ c halinde b~ rakt~~~ ndan âr~ za-i mezkûre bir müddet ziyade istirahat ve dikkat ve hüsn-i idareye muhtaçt~ r„ Laydesdorf (Leidesdorf) un raporundan anla~~ ld~~~na göre Sultan Murad'~ n hastal~~~ n~ n tedavisi kabil olup en az üç aydan evvel iyile~emiyece~i merkezindedir 9. Profesörün raporun sonundaki tavsiyesine sebep de hükûmetce hastal~~~ n halktan saklanmak

9 Sadullah pa~a merhum, Sultan Murad'~ n cülüsunda ba~kiitip tayin edilmi~~ ve bu padi~ah~ n hal'ine kadar o makamda bulunmu~tur. Kendisinin nakline göre (Sadullah pa~a yahut mezardan nida , s. 102) doktor Leidesdorf Sultan Murad'~ n iyile~mesinin gayr-i kabil oldu~una dair rapor vermi~~ oldu~unu söyle- mi~ ; halbuki suretini yukar~ ya nakletti~im rapor, hastal~~~ n tedavisinin kabil oldu~u merkezinde oldu~undan e~er ondan nakleden kitap sahibi yanl~~~ yazma- m~~sa Sadullah pa~a ya zühul etmi~~ veya raporu görmemi~, yahut da okuma- ~n~~t~ r. Af~ dülhamid-i sdnt ve devr-i saltanat~~ isimli eserde ise Leidesdorfa atfen Sultan Murad'~ n hastal~~~ n ~ n bir kaç ay içinde geçece~i yaz~ lmaktad~ r ; hatta hastal~~~ n uzvi bir maraz-~~ dima~i olmay~ p layikiyle tedavi olundu~u takdirde geçece~ini ayn~~ doktor söylemi~~ ve « Benim Viyana'daki hastahanemde yaln~ z alt~~ hafta kals~ n ben bu hastay~~ o müddet içinde tammüss~ hha olarak iade ederim» demi~~ ( s. 84 ) . Ikinci eserin mütaleas~ , Doktor Leidesdorf'un raporiyle az çok birle~mektedir. V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 329

istenmesi ve türlü türlü uydurma ~eylerin söylenmesi sebebiyle memleket dahil ve haricindeki dedikodulann önünü almak içindi'''. Tercemesinde tarihi gösterilmeyerek Doktor Monceri " tara- f~ ndan sadaret makam~ na verilmi~~ olan raporda da hastal~~~n ba~- lang~ç~ ndan beri padi~aha bakmakta olan tabiplerin yard~ mlariyle bir kaç günden beri Sultan Murad'~~ tedavi etmekte oldu~u beyan edildikten sonra hastal~~~n kara sevda denilen illet olup hastan~ n kendisini telef etmek tehlikesi bulundu~u ve iyi ihtimamla üç ay zarf~nda bu rahats~zl~~~ n bertaraf olmas~ n~ n ihtimal dahilinde bulundu~u beyan edilmektedir. Rapor tercümesi aynen ~öyledir

Doktor Moneeri taraf~ndan centib-~~ sadarete verilen raportnn tereemesidir Sultan Murad hazretlerini muayene eyledim ve hastal~ kla- r~ n~ n •bidayetinden beri bakmakta olan etibbân~n muavenetiy- le birkaç günden beri müdavat etmekteyim ; binaenaleyh me~- hudat~m~~ berveçh-i att beyan ederim: Evvelii- Mü~arünileyh hazretleri bir kaç nevi ihtilâl-i ~uür illetine mübtelâ olmu~lard~ r ki bu da güya ihafe olunuyor gibi say~ klamak ve vücud~~ olmayan ~eyi görmek ve telef-i nefse gayet temayül eylemek gibi alâmat~~ cami karasevda hali gösteriyor. Saniyen- Bu hastal~~~n ~imdilik ~ifayâb olamamas~~ hak- k~ nda tras-~~ ~üphe eder hiç bir alamet görünmüyor; maamafih illetin e~kali ve hususa telef-i nefse meyletmek mü~kilat-~~ vahi- mesiyle beraber bulunmas~~ tehlikelidir. Sci/isen- Bu suretle bir kaza vukuuna meydan verilmemek üzere mü~arünileyh hazretlerini gayet dikkatli ve daimi bir nezaret taht~ nda tutmak elzemdir. Rdbian - Hastal~ k mümted oldukça tedabir-i müttehazenin hüsn-i cereyan~ na dikkat olunur ve buna da hastan~ n mutavaat~~ ve nezaret edenlerin dirayetkârane muaveneti munzam olur ise laakal üç ay zarf~ nda kâmilen ifakat has~ l olabilir.

ul Sultan Murad'~ n einneti ilk günlerde rahats~ zl~ k ve sonra da s~ rt~ nda ç~ ban ç~ k~ p elbise giyemedigi ~eklinde i~ e olunmu~tu ; fakat sonralar~~ halk pâdi~i~ h~ n einnetini ö~ renmi~~ ve i~in saklanaeak taraf ~~ kalmam~~t~ . Moneeri, Süleymani'yedeki Dar-ii~.~ifa tabibi ve asabiye miitehass~ s~~ idi. 330 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI

Ildmisen — 'Ilet, sademât-~~ m~~ htalitadan ne~'et eyledi~i cihetle edilecek müdavât~ n dahi t~ bbi ve gayr-i t~ bbi olarak muhtelit bulunmas~ na muhtaçt~ rki bunun da ahval ve alâmata göre suver-i icraiyyesi ve an~ n tadili, hizmetlerinde bulunan tabiblerin hazakat ve dirayetlerine muhavveldir. ~imdilik arzedece~im malümat-~~ ibtidaiyye ~unlardan ibaret olup bâdezin emrolunur ve ahvalce lüzum görünür ise daha mufassal bir raport kaleme alaca~~ m' beyan ederim.

* * Yukar~ da adlar~~ geçen ve rapor suretleri konan tabiblerin yaln~z veya mü~terek raporlar~ ndaki tavsiyeler, hastan ~ n iyile~mesinin zamanla kabil oldu~unu gösterdi~inden ve iç ve d~~~ durumun ise daha fazla bekleme~e tahammülü olmad~~~ ndan ve bu hususta Abdülhamid'in cülüsu için çal~~an eni~tesi Damat Mahmud pa~a'n~ n gayreti ve bilvas~ ta sadr-~~ âzam~~ tehdidi de müessir olarak telâ~a dü~mü~~ olan Mehmet Rü~tü pa~a daha fazla beklemekten çekinerek en son kat'i surette alm~~~ oldu~u rapora istinaden icabeden fetvay~~ da ald ~ ktan sonra Sultan Murad'~ n hal'ine karar

12 Sultan Hamid'in cülüsu için çal ~~ m ~~~ olan damad Mahmud pa~a, sadr-~~ azam Sultan Murad'~ n harine muvafakat etmezse evvelki LL hali gibi bunun da asker kuvvetiyle yap~ lacak' n ~~ R edif pa~a ile birlikte s- bulunurken Âmedci Mahmud Celalettin beye söylemi~ti. bk. Mi~1(11-1 hakikat ( c. I, 8. 168).

13 Doktorlar ~ n vermi~~ olduklar ~~ raporun kat'i ve sarih olmas~~ hakk ~ nda sadr- ~~ azam Rü~tü pa~an ~ n bir buyruld ~~ su sureti: «Madem ki bu hastal ~ k ~ifa bulmaz tasdikinde bulunuluyor, bunu sa- rahaten kat'iyyen beyan etmek laz ~ m gelür ; yaln ~ z cismani ve muvakkat bir iyilik farz olunduku takdirde ve binaenaleyh hastal~~~ n tabiat' hastan ~ n akl ~ na ve kuvay- ~~ akliyyesine malik olmak ümidini mahvediyorsa bu nokta-i mühimmeyi bir suret-i sar ~ hada bildirmek laz ~ md ~ r». Abdülhamid'in cülüsundau sonra Sultan Murad hakk ~ nda en son verilen rapor, muhtelif lisanlarla ç ~ kan gazetelerle ne~r ve ilan edilerek anl ~~ olan fran- s~ zcas~ n ~ n takdim olundukuna dair sadr- ~~ azam Mehmed Rü~tü pa~an ~ n Il ~ev- val sene 93 tarihli arizas~~ aynen ~öyledir. «Sultan Murad hazretlerinin derece-i illetine dair muahharen et ~ bba taraflar ~ ndan tanzim ve ita k ~ l ~ nm ~~~ olan raportun sureti, elsine-i ~ nuhte- life üzere evrak- ~~ havadise dere ile ne~r ve ilan ettirilerek frans~ zca olan nal ~~ tesyir-i savb-~~ val ~llar ~~ k ~ l ~ nd ~~ efendim . Fi Il L. sene 93. Mehmed Rü~tü V. MURAD'IN TEDAViS~ NE VE ÖLÜMÜNE DAIR 331 verilmi~, bunun üzerine Midhat pa~a, veliahd Abdülhamid efendi ile görü~me~e memur edilmi~tir '4 . Nihayet 10 ~aban 1293 çar~anba günü ( 30 A~ustos 1876 ) hükümet erkan~~ ile ulemâya mühim bir i~in görü~ülmesi için tezki- reler yaz~ larak ertesi per~enbe günü Bab-~~ Ali'ye gelenler Topkap~~ saray~ nda toplanacak olan meclise yollanm~~ lard~ r ; Arz odas~ nda vaki toplant~ da sadr-~~ âzam k~sa surette vaziyeti anlatm~~; ~eyh-ül- islam da ~er'an icras~~ icabeden ve evvelce haz~ rlanm~~~ olan fetvay~~ okumas~~ için fetva emini Halil efendiye vermi~tir '5. Bunun üzerine keyfiyet, H~ rka-i saadet dairesine gelmi~~ olan Abdülhamid efendiye tebli~~ edilmi~~ -ve an'aneye binaen Bab-üs-sade denilen Aka~alar kap~s~~ önünde usul ve kanun üzere kendisine biat olunmu~tur ( 31 A~ustos 1876 ). Sultan Murad hal edilmekle beraber bir müddet daha tedavisine devam edilmi~~ ve bir seneden az bir zamanda tedricen iyile~me~e ba~lam~~~ ve daha sonralar~~ tamamen iyi olmu~sa da ar- t~ k s~ k~~ bir nezaret alt~ nda Ç~ ra~an'da kalm~~t~ r. Sultan Murad'~ n hal'inin on dördüncü günü 13 Eylül 1876 (23 ~aban 1293 ) de Doktor Akif pa~a ile Kapoleon taraflar~ ndan verilmi~~ olan mü~terek raporda hastal~~~ n devam etti~i ve iyi olmak ümidinin tamamen zil oldu~u yaz~ larak hastan~ n baz~~ halle- rinden bahsediliyor ; rapor tecemesi aynen ~öyledir

Akif pa~a ile doktor Kapoleon taraflar~ndan 13 Eylfil 876 tarihli raportun tercemesidir " Hakan-~~ sab~ k Sultan Murad hazretlerinin geçen ~ehr-i a~ustosun ibtidas~~ tarihli raportumuzda ~erh ve beyan olunan hastal~ klar~ n ~ n pek sür'atli %, e gayet ~iddetli suretle terakki

14 Sultan Murad'~ n cinnet hali ile Abdülhamid'in ne suretle hükümdarl~~a haz~ rland~~~~ hakk~ nda o vak'alar içinde bulunmu~~ olan Mahmud Celâlettin pa~a- 'n ~ n Mir'at-1 Hakikat isimli tarihinde derli toplu malt~ mat vard~ r (c. /, s. 167 ila 171 )• Il. Abd:ilharnid 'in tahta çtk~~ z ba~l~~~ yla B. HalGk ~ehsuvaro~lu da Ak~am gazetesinde ( 5 ve 6 Mart 946 ) iki makale yayinlam ~~t~ r.

15 Fetva sureti: ~mam-1 müsli ~ din cünc~ n- ~~ inutbik ile mecnun olmakla imametten maksud fevt olsa uhdesinden imamet münhal olur mu? Elcevab beyan buyrula. Allahü âlem olur. Ketebeh'ül-fakir Hasan Hayrullah 332 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI

etmi~~ oldu~unu arz ve Ilâm ederiz; vak~ a o müddettenberu kendülerinde vakit vakit bir süküt-~~ mümted mü~ahede etmekte oldu~umuz gibi yürürken baz~~ kere sallanmak ve her ne kadar nâdiren vuku buluyor ise de adelât ve çehre baz~~ titremek dahi rüyet olunuyor; zabt-~~ bevl edememek iki defa vaki oldu; tabiat baz~~ defa ink ~ baz ve bazan mülâyimet halinde bulunu- yor; hiss-i hicap zail olmu~tur ve za'f-~~ vücüd ziyadedir. I~bu alâmât-~~ vahimeden istidlâl olundu~una göre meflü- ciyet-i umumiyyenin mutlak-ul-vuku oldu~u ~ üphesizdir ve ifakat bahsinde hemen bütün bütün ümit mahvolmu~tur. „ Bu tarihten bir hafta sonra verilen ve sekiz doktorun imza- s~ n~~ ta~~ yan '6 20 eylül 1876 tarihli raporda Sultan Murad'~~ tedavi etmekte olan Kapoleon ile Akif pa~a ve Monceriinin ifadeleri dinlenip raporlar' da tetkik edildikten sonra hastan~ n muayene edilerek :,~~a~~daki raporun verilmi~~ oldu~unu görüyoruz: "Hakan-~~ sab~ k Sultan Murad-~~ hâmis hazretlerinin ~imdiki hallerini muayene ve beyan etmek üzere celbolunmu~~ oldu~umuzdan mü~arünileyh hazretlerine daima müdavat eden doktor Kapoleon ve Akif pa~a ve Monceri'nin ifadat-~~ vak~ a- lar~ n~~ istima eyledikten ve mumaileyhimin yazm~~~ ve taraf ~ - m~ za irâe etmi~~ olduklar~~ raportlar meali dahi malüm olduktan sonra bu babtaki efkâr-~~ âcizânemizi berveçh-i ati arze- deriz : Sultan Murad hazretleri üç aydanberu karasevda illetine mübtelâ olmu~lard~ r ki bu da tahvif ve tazyik olunuyor gibi say~ klamak ve telef-i nefse ziyadesiyle meyletmek ve görme- di~i i~itmedi~i ~eyi görüyor, i~itiyor gibi havass-~~ tabiiyyede muhi~~ surette sehv eylemek halleriyle müctemtdir ; mü~arüni- leyh hazretleri hayallerinde fare vesair baz~~ nâpâk hayvanat tasavvur eder, bazan dahi birden bire ~iddetle zuhur edici heyecan izhar eyler. Bu esnada kendüleri gayet mutabass~ râne bir nezaret ve dikkat taht~ nda tutulmu~~ ve tutulmakta bulun-

16 Bu doktorlar Akif pa~a ile Kastro, Ingiliz s:,fareti tabibi Dikson (Diekson), Fransa sefareti tabibi Marvan (A. Marroin), Moneeri (Mongeri) Alman sefareti tabibi Mulik (Muhlik) ve Avusturya-Macaristan sefareti tabibi Safo (Saffo) ile Temple'den miirekkepti. V. MURAD'IN TEDÂViSINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 333

mu~tur ; kendilerinin duçar olduklar~~ uykusuzluk hali bazan galebe edilemiyecek derecededir ; asâr-~~ muhabbet ve ~efekat hemen bütün bütün zâil olmu~~ ve hicab ve tesettür hissiyat~~ dahi günden güne zil olmaktad~ r; göz bebeklerinin eb'âd-~~ asliyyesi bâktdir ; gözlerin bak~~~~ donuktur ; simalar~nda nii- mayan olan âsâr hem mülâyimane bir kay~ ts~zl~ k ve hem de hal-i inhitat göstermektedir. Bir müddettenberu mü~arünileyh hazretleri kendülerine verilen ilâçlar~~ ve hatta me'külât ve me~rubat~~ kat'iyyen reddetmekte oldu~undan bu hal ziyade zaaf ve daimi ink~baz iras etmi~tir. Muahharen adelât ve çehre çekilip, büzülmek ve bazan âzây-~~ bedende ispazmoz harekât~~ ve me~y ve harekette ihti- zaz âra olmak gibi alâmet zuhur eyledi~i misillü en son günlerde dahi maharic def'inden zuhur eden mukaddime-i mefluciyetten nâ~t hastal~~~n a~~r bir hale münkalib olmu~~ olmas~ ndan korkulur. ~~bu ahval ve mülâhazat, akl~ n müteza- yiden kesb-i zaaf etmesiyle ve alelhusus kuvve-i haf~ zan~ n mahvolmasiyle bir kat daha sübut bulmu~tur. Binaenaleyh hastal~~~ n berveçh-i muharrer suret-i te~hisi salif-üz-zikr raportlar münderecat~ na muvaf~ k olarak cümlemiz taraf~ ndan kabul olunmu~~ ve minval-i me~ruh üzere beyan olunan alâmetten netayic-i vakime istidlâline mecburiyyet gelmi~tir; maamafih encâm-~~ hâlin vaktini tâyin edemeyiz; elha- ~ s~ l illet-i sevdan~ n bir cünun-~~ felci haline girme~e ba lama- s~ndan korkulur„.

Frans~ z Sefareti Tabibi Ingiliz Sefareti Tabibi Marroin Dickson Kastro Akif Avusturya Sefareti Tabibi Alman Sefareti Tabibi Temple Saffo Muhlik Mon geri

Bu raporu verdikten dört gün sonra içlerinden Temple hariç olmak üzere ayn~~ doktorlar 24 eylül 1876 tarihli mü~terek bir rapor daha vermi~lerdir. Bu raporun tercemesi elimizde yoksa da asl~~ olan ~~ frans~zcas~~ vard~ r. Foto~rafisi makalenin sonuna konmu olan bu son raporda pek aç~ k olarak Sultan Murad'~ n iyi olsa bile melekât-~~ akliyyesine tamamen sahip olam~ yaca~~ndan bahsedilerek hülâsa olarak ~öyle denilmektedir: 334 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI ~~ ~ "Hâkan- sab k Sultan Murad'~ n hastal~~~ n~ n mahiyyetine dair 20 eylül 1876 tarihli raporumuza atfen sab~ k hükümdar her türlü tahmin hilâf ~ na uzak bir âtide salâh bulsa bile gerek ~ ahsi ve gerek amme i~lerinin idaresini tekrar ele alabilecek ~ surette ak l ve muhakemesine tamamiyle sahip olam~ yacakt~ r„. ~ Evvelki raporlar ndan dört gün sonra ayn~~ doktorlar taraf ~ n- dan Sultan Murad'~ n iyi olsa bile ~ahsi ve amme hizmetlerini göremiyece~ine dair verilmi~~ olan bu ikinci rapor, dikkati çekmekte ve bunun bir maksatla yazd~ r~ ld~~~~ kuvvetle zannedilmektedir. Bu rapordan sonra da art~ k Sultan Murad'~ n tedavisine dair hiçbir rapor görülmüyor ; Abdülhamid son raporu ald~ ktan sonra müsterih ~~ ~~~ ~~ olmu ve hükümdarl n sa~lam~~~ ve el:- hali i~lerindeki devlet ~ ~~ adamlar n ve Sultan Murad mensuplar~ n~~ da~~tt~ ktan sonra Sultan Murad'~~ tazyik etti~i gibi tedavisini de hemen hemen tamamen denilecek derecede ihmal eylemi~tir ". Halbuki Mithad Pa~a neza- rette ve sadaret makam~ nda bulundu~u s~ rada Sultan Murad ile ~~ ~ onun mensuplar pa aya güvendikleri için Abdülhamid, Ç~ ra~an'da ~ zt~ rap içinde bulunan biraderini tazyikte ileri gidemiyordu. Hattâ ~ ~~ bir aral k tazyikin artmas üzerine Valide Sultan, Midhad Pa~an~ n tavsiyesiyle ikinci müdür naz~ r Mehmed a~a ile Abdülhamid'e bir tezkire yollay~ p ~ikâyette bulunmu~tu

17 Abdülhamid, Ç~ ~ ~ ra an saray na, sonradan pa~a olan Doktor R ~ za beyi tayin etmi~ ~ se de yirmi sene oran n doktoru olan bu zat, Murad'~~ ancak vefa- t ~ ndan az evvel görmü~tür.

18 Sultan Murad'a, Abdülhamid'in Çira~an'a gönderdi~i baz~~ memurlar taraf ~ ndan tazyik yap~ ~ lmakta oldu undan bahs ile valide ~evkefzâ kad ~ n efendi taraf ~ ~ ~ ndan bu halden ikayetle padi aha a~a~~ daki mektubu yollanm~~t~ . Sultan Hamid hazretleri~~ e taraf ~ mdan yaz~ lar~~ tezkerenin sureti : ~ evketlü, azametlü velinimet-i biminnet padi~ahim ~ z efendimiz hazretleri, ~~ Cenab- rabb-i mecid ömr-ü ikbal-i ~ehriyarilerini mezid ender mezid ve evreng-i hilâfet-i tâcidarilerinde ilayevm-is-sart berkarar ve mezid buyursun. Malüm-1 ali-i ~ ehriyarileri buyuruldu~u üzere bendenizin ~u cihanda ~~ gözüm nuru Sultan Mecid evlad cümleten kendi evlad ~ m oldu~u ve hakan-1 ~ mü arünileyh harretlerinin sulb-i pakinden müteselsil ve mütevellid yek vücud biraderler bulundugunuz halde bu haysiyetle cümlenizin validesi oldu~ ~ ~ uma asla i tibah olmay p Sultan Murad nas~ l veledim ise ~er'an ve hakikaten zat-~~ ~ ~ al âneleri ve sair biraderleri dahi öylece evlad ~ m oldu~unuz me~hud-~~ ~ âlemiyandir. Böyle oldu u takdirde hariçten birtak ~ m memurlar ~ n tahkirat ve tazyikat~ na vicdan ve merhamet-i ~ahaneleri asla mail ve r~ za V. MURAD'1N TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 335

Sultan Murad'~ n hal'inden sonra doktorlardan ümidini kesmi~~ olan Valide Sultan o~lunun manevi cihetten tedavisine çal~~m~~, bilvas~ ta hariçten birtak ~ m okuyuculara ba~vurmu~tur; Y~ ld~ z evrak~~ aras~ ndaki bir zarf içinde Sultan Murad'~~ okutmak, çama~~ r- lar~ n~~ tütsületmek, muska takmak suretiyle sab~ k hükümdar~ n ~ifa

(raz~ ) olmazlar itikad~ nday ~ m ; birader-i meâli güherleri Sultan Murad hazretlerinin bitakdirillahiteâlâ bu felâkete giriftar olmas ~ nda hiçbir kim- senin sun'i olmay ~ p ancak k~ bel-i rahmandan bir cilve nümâ oldu~u zâhir ve hüveydâd ~ r. Halbuki taraf-~~ ~âhânelerinden nash ve tayin buyurulmu~~ olan nâz ~ r ve memürin-i saire kemal-i derece tâzib ve tazyik etmekte olduklar~ n ~~ nihayet derecede arz ve ~ikayet eylerim ; çünkü dünyan ~ n mazhar oldu~u ukubât-~~ mütevaliyeye nazaran herbir derd ve me~akkatin memerr-i vukuat~~ insand ~ r ; buras~~ böyle olunca ancak taraf-~~ ilâhiyeden gelen her bir kazaya tahammül ve r ~ zadan ba~ka çare olmad~~~~ bedihi ve miisellem- dir. Kemal-i Iütf ve merhamet ve eltâf-~~ ~âhânelerinden istirham ederim ki zikri mesbuk heriflerin izâcat ve azab~ ndan gerek hâkan biraderlerini ve gerek cariyelerini tahlis-i giriban ile kendü halimizde muyg~ zab~~ oldu~umuz duây-~~ ~ât~ âneleriyle zaman geçirmek üzere kayd-ii-bend-i tazyikten âzâde ve reha buyurulmakl~~~ m ~ z hususuna müsaade-i ihsan âde-i hazret-i pâdi~â- hileri ~ayan ve sezâvar buyrulmak bâb~ nda ve kat~ be-i ahvalde emr-ü-ferman ve lutf-u-ihsan ~evketmeilb kudretnisab velinimet:i bi imtinan pâdi~â- h~ m ~ z efendimiz hazretlerinindir. Fi 8 zilkade sene 93 ve fi 13 te~rin-i ani sene 92 (25 kas~ m 1876).

Valide Sultan ~ n bu arizas~~ üzerine Abdülhamid ayn ~~ tarihli bir tezkire ile a~a~~ daki cevab~~ vermi~tir. Ismet16 validem hazretleri ,

Varid olan tezkire-i ismetâneleri mütalea güzar ~ m ~ z oldu. Biraderim Sultan Murad Han hazretlerinin duçar olduklar ~~ avâr~ z, eser-i takdir-i olarak bu halin muaddel teessürat ~~ olmak üzere kendülerinin ezher süret daire-i huzur ve âsâyi~te bulunmalar ~~ mültezemimiz oldu~u gibi hakk-~~ ismetânelerinde ihtiram- ~~ mahsusam ~ z delail-i bedihiyye ile müsellem oldu~undan mü~arünileyhin dairelerine tayin k ~ l ~ nan memur ile sair icabe- denlere evamir ve vesâvâm~ z vazife-i memuriyetlerini ~erh olunan maksad-~~ hâlisimize tevfike itina eylemelerine mâtuf ve masruftur ve bunlar ~ n me- muriyet ve hizmetlerinden maksud-~~ asli olan hal dahi beynimizde müte- men ve müstakim bir vas ~ ta-i muhabere ve münasehat husuliyle hariçten iki taraf miyânesine ilkay- ~~ ~~ kak etmek istiyenler olur ise anlam~~ vücu- duna mahal b~ rakmamak ve o misillülerin fiyat ve te~ebbüsat- ~~ muz ~ rrala- r ~ n ~~ kablelhudiis men etmek kaziyyesidir. Binâenaleyh bu memurlar ~ n evâmir-i mahsusam ~ z dairesinden harice c ~ kma~a muktedir ve mütecasir olam ~ yacaklar~~ ve tezkire-i behiyyelerinde irad olunan esbab-~~ ~ikây at ~ n baz~~ zanniyat-~~ mücerrede ve gayr-~~ maddiyyeden münbais olaca~~~ derk~ir ise de daireyi bizzat tefti~~ ve mesail-i mü~tekâ bihân ~ n hakikat ve mahiyyetini 336 I. HAKKI UZUNÇARSILI

bulmas~ na gayret edildi~ini gösteren dokuz mektup vard~ r ". Bu mektuplar~ n hemen hepsi nefesinden istifade edilmek üzere hammallar kethüdas~~ Haf ~ z Emin efendi ad~ nda birine yaz~ lm~~t~ r; Valide Sultan~ n bu • mektuplar~ ndan baz~s~ n~ n tarihi var ve baz~ la- r~ n~ n da yoktur. Mektup götürüp getirme, çama~~ r ve tütsü ve muska al~ p verme i~i, Mehmed bey ad~ nda Sultan Murad'a mensup birisi vas~ tasiyle yap~ l~ yordu. Mektuplarda melâmiyyun'dan Çavu~~ Ibrahim bey ile Hasan baba ve Salih efendi isimleri geçmektedir 20.

tamamiyle tetkik etmek üzere mabeyn-i hümâyunumuz feriki Said pa~a (Ingiliz) ile kurenam~ zdan Osman bey tayin ve irsal k~ l~ nd ~ lar ; netice-i tahkikat üzerine memurlar~ n mugayir-i r~ zay-~~ hümâyunumuz olarak bir gana su-i yaz~ lar~~ sabit olur ise icab~~ icra k~ l ~ nur. Fi 8 zilkade sene 93. A e. Valide sultan, Abdülhamid'ten bu tezkireyi ald~ ktan sonra filhakika Said pa~a ile Osman bey Ç~ ra~an saray ~ na gelmi~ler, valide sultanla görü~mii~ler, memurlar ~~ tekdir edeceklerini söylemi~~ er. Sultan Murad'~ n validesi bunlardan bahis ile Midhad pa~a mensuplar~ ndan Göçeo~lu Agop efendiye a~a~~ daki tezkireyi yazarak Abdulhamid'ten ~ikayet ediyor: Saadetl~l Agop efendi hazretleri, Ibrahim efendi vas~ tasiyle i~'ar olunan vech üzere taraf ~ m ~ zdan Sultan Abdülhamid hazretlerine tezkire tahrir olunup ikinci müdür Naz~ r Mahmud a~a hendeleriyle gönderdim ; derakab kar~~ l~~~ n ~~ yaz~ p Ferik Said pa~a ile kure- nt~s~~ Osman bey geldiler ve görü~tük , güya memurlar~~ tekdir etme~e gelmi~- ler. Asl ~~ yok ya! ta~a söz tesir eder de ona etmez ve taraf ~ m~ zdan emin olmak miimkünü yok. Her ne ise zat-~~ sadaretpenahllerinin (bu s~ rada Midhat pa~a sadr-~~ âzam idi) emirleri üzere biz de vazifemizi icra ettik; fakat hal yine eski minval üzere oldu~u malüm-~~ devletleri olsun; taraf ~ m ~ zdan yaz~ lan ve gelen kar~~ l~~~ n suretlerini yaz~ p taraf ~ n~ za ; Allah emaneti gizlüce zat-~~ hazret-i sadaretpenâhilerine gösterip yine ka~~tlar~~ taraf ~ rn ~ za Ibrahim efendi v,s~ tasiyle gönderesiniz; halimizi anlay~ p merhamet itsiinler. Baki dua . Valide Sultan

Midhat pa~a merhumun 5 ~ubat 1877 de ( 25 muharrem 1294) sadaretten azI olunarak Türkiye'den ç~ kar~ lmas~~ üzerine Sultan Murad tak~ m ~~ büsbütün istinads~ z kalm~~ lard ~ r.

19 Valide sultan ~ n mektuplar~ n~~ havi zarf ~ n üzerinde (adet 9 numara 961 Sultan Murad'm te~effisi için okutturuldukuna dair) ibaresi vard~ r.

20 Hammallar kethüdas~~ Haf ~ z Emin efendinin saray ~ n hafiyesi olup, Sultan Murad taraftarl~~~~ perdesi alt~ nda yükeladan bilvas~ ta veya bilavas~ ta duydukla- r~ n~~ saraya bildirmi~~ oldu~unu gösteren iki mektubunu dördüm ; bunlardan bir tanesi 1 numara ile makalenin sonundaki vesika suretleri aras~ ndad~ r. V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 337

Mektuplardan 2 aral~ k 1292 ve 27 zilkade 1293 (15 aral~ k 1876) tarihinde yaz~ l~ p sureti a~a~~ya naklolunan birincisinin elkab~~ yoktur. "Tezkire-i aliyyelerini memnunif~ etle ald~ m, cümle meâli mahl~num oldu; o gündenberu daha o i~~ olmad~ ; bundan sonra bakal~ m in~allah yerinde eder ve in~allah tesir etmi~tir; çifte Ali'yi emriniz üzere ba~lad~ m; me'külat ve me~rubatca daima dikkat olunmaktad~ r ; hemen cenab-~~ hak h~ fzeylesin elimizden ne gelür, ben evlad~ m' yaradan tanr~ ya emanet ettim; i~te ol kadar, bana devlet onun s~ hhatidir. Öbür ~eyi sayd~ m, bugün tamam yüz be~~ gün oldu, daha yirmi iki gün ister ki müddet tamam olsun, yani zilhiccenin yirminci per- ~enbe günü demek. Allahü âlem ihsan eder ise te~ekkür ederim; Salih efendiye dahi selam ederim. Allah cümlenizin ve cümlemizin sây ve gayretini zâyi etmesün, Murad~ m~ zla ber- murad eylesün âmin. Süleyman efendi için yaz~ lan do~ru de~ildir. M~s~ r'da imi~ ; haberi geldi; bâki duad~ r. „ Fi 2 kanun-~~ evvel sene 92. Malâm~n~z Mektubun üst k~ sm~ nda derkenar olarak: "Baba hazretlerinin mübarek yed-i ~erifler ini bus ederim„ cümlesi vard~ r. * * ~ kinci mektup 11 muharrem 1294 (26 ocak 1877) tarihli olup hammallar kethüdas~~ Haf ~ z Emin efendiye yaz~ lm~~t ~ r. Bu mektupta Haf~ z efendinin hatm-i hacegan etti~inden bahsedili~ine göre kendisinin nak~ibendi tarikatine mensup oldu~u anla~~ l~ yor. Mek- tup sureti aynen ~öyledir Mâden-i hakikatim efendim, Bu defa gönderilen cevab~ n~ z~ n mealindea fevkalade memnun ve müte~ekkir oldum; cenala-~~ hakka sad hezâran ~ükürler olsun elhamdülillahi taala haz~ rd~ r; mevla hay ~ rl~ siyle seni tiz günde murad~ na yeti~tirsün âmin yâ mum. Vallah-il-azim taraf ~ n~ zdan isminiz ile selâm~ n~z~~ söyledim; nutk-~~ ~ahâneleri (ve aleyk~imselam, biliyorum onu, beni sever ve âfiyetim için hatm-i hacegan etti) deyu buyurdular. Ben yaln~ z selâm~ n~ z~~ söyledim olkadar ; hatm-i hacegan~~ kendileri buyurdular, Belleten, C. X. F. 22 338 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

art ~ k buras~ n~~ siz bilürsiniz ve muntaz~ r oldu~um ka~~d~~ sal~~ günü isterim. Allaha, çok ~ükürler olsun her ~ey yolundad ~ r, rabbi murad~ n~~ ver. Baki cenab-~~ hakka emanet olunuz. Fi 11 muharrem sene 94

15 muharrem 1293 (30 ocak 1877) tarihli valide sultan~ n Haf ~ z Emin efendiye yollad~~~~ a~a~~ daki üçüncü mektuptan anla- ~~ ld~~~ na göre Sultan Murad'~ n manevi tedavisi için bir çok kim- selere ba~~ vurulmu~, bir faydas~~ görülmemi~~ ve nihayet bu i~~ Haf ~ z Emin efendiye b~ rak ~ lm~~t ~ r: Efendim, Denize dü~en y~ lana sar~ l ~ r fehvas~ nca iyi kötü her kimi bulduk ise okutup tertiplerini icra ettik; fakat matlubum vech üzere olamad ~ , okuyanlardan büsbütün fayda görülmedi ise de zarar~~ da görülmedi ; lakin bu adam~ n üzerinde peri alâmeti oldu~u hakikaten mü~ahede olunmaktad~ r ; zatiniz ise müstaid ve bu i~te mahir oldu~unuzu gönlüm isbat ediyor ve evlad~ ma s~ dk ve muhabbetiniz olup gayretinizi görüp i~iti- yorum te~ekkürler ederim; evlad~ m' evvel Allaha, saniyen resulüllaha ve salisen size teslim ve emanet ederim; her ne türlü ister isen icra edin, bir ayak evyel çaresine bakman~ z~~ rica ederim; Vallahi nüsha da boynunda duruyor, ç~ karma- d ~ m ; bundan sonra kimseye bir ~ey yapt~ rmam ; yapan da kalmad ~ ; tamamiyle size teslim olduk; ölürüm sizi b~ rakmam. Allah r ~ zas~~ için evlad~ m sana emanet. Sây-ü-gayretinizi temenni ederim, her ne ki emreder isen yapar~ m; illa bu dert- ten âfiyetle halas olsun efendim; in~allah bir gün olur ki te~rif buyurup kendü yüzüne dahi okursunuz ; tertibinizi Meh- med bey yediyle isterim. Bâki cevab ~ n~ za muntaz~ r~ m. Fi 15 muharrem sene 94 Valide Sultan

Bundan sonra yap~ lan manevi tedavinin müessir oldu~undan bahs ile valide sultan Haf ~ z efendiye 25 safer 1294 (11 mart 1877) tarihli a~a~~daki mektubu gönderiyor : V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 339

Can~ m Haf ~ z efendi, Teb~irlerini ald~ m, fevkalade memnun oldum; cenab-~~ hak sâyinizi zâyi etmesün; an karib-iz-zaman maksud~ m~- za nâil buyursun âmin. Ma~allah kendüsinin günden güne kesb-i âfiyeti mütezayid olmaktad~ r. Malümunuzdur, halimizi pek râna bilirsiniz, a~lar ise müjde demi~siniz, bir haftad~ r kendü kendüsine dü~ünüp, haline a~l~ yor; görmü~~ olsan~ z yürekler dayanmaz ; gözünden leblebi gibi ya~lar iniyor ve onunla beraber vacibülvücut hazretlerine tazarru ve niyaz etmektedir; hemen allah kabul ile kusurunu af buyursun âmin. Ben onu öyle gördükçe helâk oluyorum; fakat a~lad~ ktan sonra aç~ l~ yor, fehmi, idraki ziyade oluyor; okuyor ve kitap da mütalea ediyor ve yazu dahi güzel yaz~ yor. Elhamdülillah; yani hergün ve her saat iyilik artmaktad~ r ; lakin haline pek müteessiftir. Anlad~ kça ben kime ne yapt~ m ki beni böyle muhasara etmi~ler diye a~lay~ p meyus oluyor ve cümle yaz~ - lan haberlerden fevkalade memnun oldum; baba hazretlerinin mübarek ellerinden öperim, teb~irlerinden te~ekkür edip sevin- dim ; bâki halimiz budur efendim; Allah yüz akl~~~~ versin cümlemize. Fi 25 safer sene 94 Malüm~n~ z

*** Yine Haf ~ z Emin'e yaz~ lan di~er bir mektubun tarihi yoktur, mektubun kenar~ nda "Murad efendi hazretlerinin validelerinden hammallar kethüdas~~ Haf ~ z Emin efendiye„ yaz~s~~ vard~ r. Hakikathl efendim, Mahsus selam ederim, cevab-~~ aliyyelerini meserretle al- d~ m ve cümle meali malümum oldu; bakal~ m in~aallahü ta- Ma' bu dahi def olur, öbür ~eyler def oldu; zahmet geçti~imiz (çekti~imiz) budur; bu da yoluna girerse art~ k ptr-ü-paktir ; kendülerinin elhamdülillahi taala afiyetleri vard~ r; bununla beraber Süleyman efendi için yaz~ lan do~ru ise allah bilir fevkalade memnun ve müte~ekkir oldum; can~ m sahi midir? do~- ru haberini isterim, pek inanmad~ m; allah versin ki do~ru olsun. Bayram geldi demi~siniz ; cenab-~~ allah hakk~ m ~ zda müte- yemmin ve mes'ut eylesin âmin. Mevladan ümit kesmem. Bâki duad~ r efendim. Malâm~n~ z 340 ~. HAKKI UZUNÇAR ~ILI

Bu mektubun üst kenar~ nda: "Mededresim baba hazretlerinin mübarek ellerini öperim; evvel allaha sonra evlâd~ m~~ ona emanet ve teslim eyledim ; cenab-~~ bak te'sirini ihsan buyursun âmin. „ ve alt kenar~ nda da: "Salih efendiye dahi mahsus selâm ederim; allah cümle- mizin sây ve gayretini hebâ etmesin; yüz akl~~~~ ihsan buyursun âmin yâ muin „ ha~iyeleri vard~ r. * * * Yine valide sultandan Haf ~ z Emin efendiye 5 ~aban 94 (15 a~ustos 1877) tarihli yaz~ lan mektupta melâmiyyundan Ibrahim bey diye birisinden bahsediliyor ; bu zat bir tak~ m tavsiyelerde bulunmu~~ olacak ki mektupta "hesaplar~ n~~ tutup duruyorum„ deniliyor21. Kenar~ nda Haf ~ z Emin efendiye yaz~ ld~~~~ bildirilen mektup elkab- siz olup aynen ~öyledir "Cevab-~~ aliyyeleriyle melâmiyyun çavu~u Ibrahim bey mühriyle mühürlü teb~iratlar~ n ~~ birden ald~ m; k ~ raet olunup cümle meali malümum oldu. Bu hususta verilen teb~irat ve müidelerinden fevkalhad memnun oldu~umu ikinize de beyan ederim; herhal ve kârda vacibülvücud hazretlerine mütevekkil olup yüzümüzü tuttuk. Allah hakk~ m~ zda ve cümle ibad hak- k~ nda hay~ rl~ s~ n~~ ihsan buyursun âmin yâ mum. Takdire ba~lan~ p oturuyoruz. O~lum hazretlerinin elhamdülillahi taalâ kesb-i s~ hhat ve âfiyette olduklar~ n~~ bende size teb~ir ederim. Baki memnuniyetimin beyaniyle iktifa eylerim. Fi 5 ~aban sene 94 Malam ~ n ~ z

Valide sultan imza yerine Sevkefzâ ad~ n~ n ba~~ harfini koydur- mu~tur.

21 Valide sultan ~ n n~ ektuplar ~ nda ad ~~ geçen Baba efendi ve Ibrahim efendi haklar ~ nda ve bunlar ~ n muska ve nefeslerinden bahsedilmek suretiyle hammallar kethüdas~~ Haf ~ z Emin'in saraya yollad ~ g~~ birinci mektubunda malî~ mat oldu- gundan bu mektubu okuyanlar ~ n, bu herifin hafiyeligi hakk~ nda bir fikir edin- meleri mümkündür. V. MURAD'IN TEDAViSINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 341

* * Hammallar kethüdas~ na gönderilen yedinci mektupda Sultan Murad'~ n üç gündür iyili~e do~ru gitti~i yaz~ larak yine baba efendiden bahsolunup duas~~ isteniyor. Benim can~ m, Cevab~ n~ z~~ ald~ m; cümle meali malûmum olmu~~ idi; yaz- d~~~= gibi hamden sümme hamden pazartesi ve sal~~ ve çar- ~amba üç gündür âdeta iyi halleri kendüsünden mü~ahede ediyoruz; allah ömrünüze berekât, vücutlar~ n~ za s~ hhat ve âfiyeti ihsan buyursun. Art~ k mesruriyetimden ne yapaca~~m~~ bilmiyorum. Ma~allah öyle kendü kendüsine evvelki gibi söy- lemiyor ; her veçhile farkl~~ oldu; in~allah bundan böyle tesyir (tesir) edecektir; haber verdim ki memnun olas~ n~ z diye. Ce- nab-~~ hakka çok ~ükür. Baba hazretlerinin mübarek ellerinden öperim, himmetlerini temenni ederim. Afiyetimizi bilsünler de memnun olsunlar. Baki dua. Valideniz

* * Valide sultan~ n ayn~~ ~ahsa gönderdi~i sekizinci mektup ta tarihsizdir ve Sultan Murad'~ n iyili~e yüz tuttu~undan dolay~~ Ha- f~ z efendiye te~ekkür olunarak ~öyle deniliyor : Efendi hazretleri, Mahsus selam ederim; emriniz üzere elhamdülillahi teala zerre kadar üzülmiyerek ve bir ziyan gelmiyerek o i~i icra buyurdular; iki gündür ma~aallah bak~ yoruz, her bir veçhile kendüsini iyi görüyoruz; in~a:iflah bundan böyle aç~ lacakt~ r. Size reca ederim daha üzerinde bulunan cüz'i fenal~ klar için dahi çal~~~ n; elhas~ l ~imdiki halimizi Mehmed beyden sual edin; o size söylesün. Do~- rusu bu hususta sizin sâyiniz ~üphesiz meydana ç~ kt~ ; bunun için ayr~ ca ben size te~ekkür ederim. Allah ömrünüze berekat ve vü- cudunuza s~ hhat ve âfiy et ihsan buyursun da çok zaman evlad~ m~ n hizmetini etmek nasip ve müyesser buyursun âmin. Siz ne üzere çal~~~ yor iseniz onu b~ rakmay~ n, çal~~~ n. Öteberü çal~~t~ r~yor diye kendünize ~üphe gelmesin; sizin i~inizi kimse yapamaz. Yan~ n~zda bulunan han~ ma dahi mahsus selam ederim. Hizmetine baksun 342 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

can~ m, b~ rakmay ~ n, evvel Allah evlad~ m' size emanet verdim; Tevfik beye ve ~ahinde han~ ma dahi mahsus selam ederim. Malâm~n~ z * * Son ve uzunca olan dokuzuncu mektup ta Haf ~ z Emin efendiye yaz~ lm~~~ olup bunda, Sultan Murad'~ n yemek yiyip iyice uyu- du~u, gözüne görünen ~eylerin bertaraf oldu~u, vücutca toplama~a ba~lad~~~ , fakat büyük abdestini yapmak üzere helaya girip korku ve telâ~la d~~ar~~ ç~ kt~~~~ için bunun bir çaresine bak ~ lmas~~ yaz~ - l ~ p istenilen yirmi liran~ n gönderildi~i beyan edilerek Hasan baban~ n da himmeti istenmektedir. Mektup aynen ~öyledir : Benim can~ m Haf ~ z efendi hazretleri, Mahsus selam ederim ; cevab~ n~ z~~ ald~ m, hemen meali malümum oldu; halbuki bizim halimizden sual olunursa cenab-~~ hakka sad hezâran ~ükürler olsun taam pek güzel ediyor ve geceleri dahi uyku güzel uyuyor ve gözüne görünen ~eyler bitti, eseri kalmad~~ ve akl~~ dahi evvelkinden çok iyi farkl~ d~ r, vücutça dahi âfiyettedir ; zafiyeti ol kadar kalmad~ ; elhamdülillahi teala eyice topland~~ ve benzine adeta kan geldi; rengi güzeldir ; fakat iki kusurumuz vard~ r; biri giyinip, soyunmak, biri abdeste gidip i~ini bitirmek. Bu ikisi için fevkalade kendüsi ve biz mükedder üzereyiz. ldrar~ n~~ abdest- haneye gidip bozuyor ve baz~ lar~~ ma~rapaya kendüsi güzel güzel idrar~ n~~ edip b~ rak ~ yor, ille ve lakin büyük i~ini mem~anede edemiyor; kendüsi mem~aneye giriyor, hemen bir havf ve tela§ ile d~~ar~ ya ç~ k ~ yor, nihayet donuna ediyor ve onu da ç~ kar~ rken art~ k ne zahmetler çekiliyor tarif edemem. Can~ m efendim, Allah a~k ~ na bu i~inin kendü kendü- siyle rahat etmelerine çal~~~ lsun. Bu ikisi yoluna girmedikten sonra dünya benim olsa nafile gözümde de~ildir; fevkalade keder etti~imiz budur; kendüsi de istiyor ki mem~anede edeyim diye; fakat içerüye girer girmez bir korku ile dar kendüsini d~~ar~ ya at~ yor; bunun elinde de~ildir, çaresine bakmal ~~ can~ m. Allah emaneti bu halimizi kimse duymas~ n. Art~ k bu ikisi yoluna girer ise bir ~ey kalm ~ yacakt ~ r ; matlu- bunuz olan yirmi lira taraf ~ n~ za irsal k~ l~ nm~~ t~ r. Vallahi maa~lar ~ m~ z ç~ km~ yor, para husus~~ için zaruret çekiyoruz; V. MURAD'IN TEDAViSINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 343

para verdi~ime yanm~ yorum, Allah kabul eylesin ; evlad~ m iyi olsun, u~runa feda olsun, lakin bunlar yoluna girmedi~inden can~ m s~ k~ l~ yor. M. Mektubun arkas~ ndaki ilave: Hasan baban~ n elini, aya~~n~~ öperim. Halimizin t~ pk~ s~ n~~ beyan ettim, maliimunuz olsun; çaresine bir an evvel bak~l- s~ n ; mutlaka peri alâmeti gibi anla~~ l~ yor. Kendüsi her ~eyi yolunda oldu~unu istiyor; fakat yapt~ rm~yorlar, korkutuyorlar ; fakat hamdolsun gözüne görünen bitt:; hiç bir ~ey görün- müyor ve hem kendi kendisine söylenmiyor ; adeta güzel konu~uyor; bu iki kusur olmaz ise bir ~eyi yoktur, görseniz kendüsi pek ala; fakat bu kusur vard~ r. Mahsus selam ederim bâki duad~ r efendim himmet. Mektubun bu k ~ sm~ n~ n kar~~s~ nda sayfan~ n kenar~ nda sonradan yaz~ lm~~~ olarak: "Murad efendinin validelerinden hammallar kethüdas~~ Haf ~z Emin efendiye„ ibaresi vard~ r 22.

* * Sultan Murad'~ n saltanattan indirilmesinden bir müddet sonra biri 1876 aral~ k'ta ve di~eri 1878 temmuz'da sab~ k hükümdar~~ iki defa kaç~ rma te~ebbüsü olmu~sa da kuvvede kalm~~~ ve bu ikisi aras~ nda yani 1877 may~s'ta da yine Sultan Murad'~~ saltanata geçirmek için Ali Suavi vak'as~~ meydana gelmi~ti. Birbiri ard ~ ndan vukua gelen bu hadiseler zaten vehham olan Abdülhamid'i büsbütün ürkütmü~, gerek biraderi hakk~ nda ve gerek saltanat~ n~ n takviyesi için s~ k~~ tedbirler alma~a mecbur olmu~tur. Midhat pa~an~ n Taif'te ~ehadetinden sonra da kendisini emin vaziyette görmesine ra~men Abdülhamid, Sultan Murad'~~

22 Çok zeki ve o~lunun hükümdar olmas~~ için h~ rs ile çal~~an ~evkefzâ kad ~ n, Sultan Mecid'in ikinci kad~ n ~~ olup Abdülaziz'in harinden sonra o~lunun hükiimdar olmas~~ üzerine üç ay üç gün mehd-i ulyâ olmu~~ ve Abdülhamid'in eülüsundan sonra da Sultan Murad'~~ tekrar hükümdar yapmak istiyenlerle beraber içeriden gayret göstermi~~ ise de Murad'~ n hastal~~~~ -ve daha sonra Abdül- hamid'in Sultan Murad taraftarlar~ n ~~ da~~t~ p sürmesi üzerine bütün ümitleri k~ r~ lm~~~ ve nihayet muharrem 1307 ( eylül 1890 ) de ya~~~ yetmi~e yak~ n oldu~u halde vefat ederek Yeni Cami türbesine defnedilmi~tir. 344 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI

daha ziyade s~ k~~ bir kontrol alt~ na ald~ rm~~t~~ ; Sultan Murad'~ n ak~ l hastal~~~~ daha sonralar~~ temamen geçmi~~ ise de art ~ k tekrar hükümdar olmak ümitleri kalmam~~t~ . Mukadderata bak~ n ki amcas~~ Abdülaziz akl~~ ba~~ nda iken deli oldu~u fetvasiyle saltanattan indirilmi~ , ak~ ll~~ olarak hükümdar ilan edilmi~~ olan Murad da delirmi~tir. Hal'inden sonra bir müddet daha gerek münevver Türkler ve gerek Avrupal~ 'lar ve mason'lar taraf~ ndan Sultan Murad'~ n tekrar hükümdar olmas~~ için arzu ve gayret gösteril- mi~se de muvaffak olunamam~~t~ r. Sab~ k hükümdar, Ç~ ra~an saray~ nda tam yirmi sekiz sene daha ya~am~~~ ve bunun ilk üç, dört senesi müstesna olmak üzere di~er seneleri akl~~ ba~~ nda olarak geçmi~tir. Son senelerinde üçüncü zevcesi Sayan Kad~n efendi'den do~mu~~ olan k~ z~~ Hatice Sultan' ~ n, Abdülhamid'in damad~~ olan Gazi Osman pa~azade Kema- lettin pa~a ile münasebat~ n~~ duymas~~ kendisini pek müteessir etmi~~ ve mübtela oldu~u ~eker hastal~~~ n~~ artt~ rm~~t~ r. Söylendi~ine göre Hatice sultan pek güzel ve oynak bir kad~ n imi~ . Yeti~ti~i zaman hademelikten yükselen Ali Galib pa~a ad~ n- da btrine verilmi~~ ve Abdülhamid'in güzel olmayan Naime sultan ad~ ndaki k~ z~~ da Kemalettin pa~a ile evlendirilmi~ti ; her iki dama- d~ n saraylar~~ birbirlerine biti~ikti ve aradaki duvardan a~~ lmak suretiyle Hatice sultan ile Kemalettin pa~an~ n münasebette bulunduklar~~ duyulup görüldü~ünden, Kemalettin pa~a Naime sultandan ay~ rt~ larak sürgüne yollanm~~~ ve Hatice sultan da kocas~~ taraf~ n- dan terk edilmi~tir. Bu hadise ibtida Sultan Murad'dan saklanm~~~ ise de Abdül- hamid taraf~ ndan gelen haber üzerine vaziyet yava~~ yava~~ kendisine anlat~ lm~~~ ve bu halden pek müteessir olan Sultan Murad, k~ z~~ hakk~ nda: "bunu da m~~ yapt~ ? ~imdiye kadar ben haysiyetimi muhafaza ettim, benim ölümüme sebeb Hatice olacak„ demi~, filha-' kika teessüründen dolay~~ bundan sonra daimi dü~ünür halde ya~am~~, ~eker hastal~~~~ artm~~t~ r. Sultan Murad vefat~ ndan dört ay evvel hastalanm~~t~~ ; ilk aylarda hastal~~~~ saraya bildirilmiyerek o~lu Selahattin efendi nam~ na yapt~ r~ lan ilâçlarla tedavi edilmi~, fakat makad~ ndan gelen kan kesilmemi~, bunun üzerine ya~amaktan ümidini kesmi~~ olan sab~ k hükümdar, 'o~luna ileride mes'ul olmamas~~ için hastal~~~ n~ n biraderine bildirilmesini söylemi~~ ve bunun üzerine Ç~ ra~an saray~~ V. MURAD'1N TEDAVIS1NE VE ÖLÜMÜNE DAIR 345 doktorlu~unda bulunan Mirliva R~ za pa~a tedavisine memur edilmi~tir. R~ za pa~an~ n Ç~ ra~an saray~~ doktorlu~una tayini yirmi seneye yakla~m~~~ ise de Sultan Murad kendisini hiç muayene ettirmemi~~ ve ancak 1905 temmuzunun sonlar~ na do~ru ilk defa olarak sab~ k hükümdar~~ muayene eylemi~ti. R~ za pa~a, Sulta'n Murad'~~ üç ay kadar tedavi etmi~~ ise de hastal~~~ n önünü ala- mam~~~ ve en son olarak tedavisi i~i Sultan Abdülhamid'in çok itimad etti~i husust doktoru ve Etfal hastahânesi sertabibi ~ brahim pa~ayq havale edilmi~tir.; Ibrahim pa~a, Sultan Murad'~ n vefat~ n- dan iki gün evvel bir cumartesi günü Ç~ ra~an saray~ na giderek hastay~~ görmü~tür. Bu husustaki mü~ahedesini ~ brahim pa~a merhum kendi hat~ rat~ nda ~öyle anlat~ yor 23 : "1905 senesi a~ustosunun 27 inci cumartesi günü ~i~li'deki hanemde sabaha kar~~~ derin bir uykuya daimi§ oldu~um halde odam~ n kap~ s~~ vurularak hizmetçi: "Efendimiz ~imdi ferman bu- yurmu~lar; hemen Y~ ld~ z saray~ na gidip ba~~ musahip Cevher a~ay~~ göreceksiniz; bir çavu~~ geldi bu iradeyi getirdi. „ dedi . Hemen kalkt ~ m, araba ile Y~ ld~ z saray~ na gittim; Bahçede Çit kö~künün önünde ba~~ musahibe rastgeldim, "ne haber„ dedim. Mümaileyh bana hitaben: " Haydi hemen içeri girip efendimizi görünüz ; size benim ile bir yere gitmek için irade buyuracaklar„ dedi. Hava he- nüz karanl~ kt~ ; ~afak bile olmam~~ t~ ... Kendi kendime hayretlere müs- tagrak °Idu~= halde harem kap~ s~ ndan içeri girdim, nöbet odas~ - na girerek nöbetçi musahip ile Sultan Hamid'e haber gönderdim. Musahip bir kaç dakika sonra geldi; bana delâlet etti, küçük kabul salonuna girdim, Sultan Hamid ile kar~~ la~t~ m. " Baksan~ za pa~a, birader hasta diyorlar; ba~müsahib a~a ile ~imdi gidip muayene ediniz; hem de gayet dikkatli muayene edi niz ; hastal~~~ n~ n ne oldu~unu te~his edip bana sahih haber getiriniz.„ dedi; derhal mukabele ettim. " Ferman efendimizin .. fakat hangi biraderinize gidece~iz efendim ? „ Sultan Hamid bu sualimden derhal müteessir oldu, alâim-i veçhiyyesinden anlad~ m; adeta hiddetlenir gibi cevap verdi: "Can~ m

23 Abdülhamid'e dair çok k~ ymetli hadiseleri nak eden bu hat~ rat ~~ bizzat görmedim; fakat bir hayli menk~ belerini hat~ rat~~ okumu~~ olan dostum say ~ n Dr. B. Turhan'dan duymu~tum. Metindeki notu, hat~ rat~~ görmü~~ ve okuyarak eserine nakletmi~~ olan bay Ziya ~akir'in Be~inci Murad'~ n hayat~~ isimli eserinden (s. 231) ald ~ m. 346 1. HAKK1 UZUNÇAR~ILI

büyük birader hasta imi~~ diyorlar; çabuk gidip bana haber getiriniz. „ Ben art~ k bir harf bile söylemee cesaret edemiyerek ç~ kt~ m; bahçede bekleyen ba~~ musahibin yan~ na geldim; haz~ r olan saray arabas~ na bindik, Ç~ ra~an saray ~ n~ n köprü alt ~ ndaki kap~ s~~ önünde indik, sa~~ aya girdik; bizi bir salona ald~ lar; be~~ dakika sonra Sultan Murad'~ n dairesinin tabibi R~ za Pa~a geldi; aram~ zda bir müddet hayal sözler ceryan etti; bir çeyrek sonra o dairenin ba~~ a~as~~ Server a~a geldi; ba~~ muhasip Cevher a~aya : "Buyu- run efendim,, dedi. Hep beraber kalkt~ k ; bize silahl~~ bir tüfenkçi de iltihak etti; her taraf ~~ otlar bürüyen bir bahçeden Sultan Mu- rad'~ n ikamet etti~i daireye geçtik; takribea iki buçuk metre ar- z~ nda ve be~~ metre tülünde bir odaya girdik. Burada Sultan Murad alt~ n yald~ zl~~ bir karyola içinde yat~ yordu ; oda muntazam, temiz, tertipli, bütün e~yalar yerli yerinde idi. Yata~~ n yan~ na takarrüp ettik; ben hastaya do~ru e~ildim: "Efendimiz zahmeti- niz nerede bir yeriniz a~r~ yor mu?,, dedim. Murad-~~ hamis bu sualim üzerine a~~ r a~~r göz kapaklar~ n~~ kald~ rd ~ ; bir kere yüzü- me bakt~ , gayet titrek yava~~ ve harfleri uzatarak ha..y..y~ r diye cevap verdi. Hasta takatsiz görünüyordu; fakat kendisini bildi~i ve kuvve-i müfekkiresini kaybetmedi~i anla~~ llyordu ; ancak söz söyleme~e derman~~ yoktu; ecel ile mübarezede bulundu~u anla~~ l~ yordu. Nabz~ n~~ parmaklar~ m~ n aras~ na ald~ m, gayet zay~ f, say~ lmaz derecede seri olarak daraban ediyordu; bile~ini b~ rakt~~~ m vakit kol- lar~ nda mukavemet ve kuvvet kalmam~~~ oldu~undan kendi ken- dine dü~üverdi. Sordum: "Efendimiz ba~~ n ~ z a~r~ yor mu? „ Göz kapaklar~ n~~ açt~~ hay~ r deyip yine kapad~ . Kula~~m ~~ kalbinin üze- rine koydum; kalp pek seri ve gayet zay~ f olarak çarp~ yordu. Mü~arünileyh yatakta arka üstü yatmakta oldu~undan iki tarafa k~ m~ ldatma~a ve vücudunu sarsma~a gönlüm raz~~ olmad~ ; yaln~ z karn~ n~~ parmaklar~ mla biraz muayene ettim; geri çekildim ; çünkü hasta yar~~ halet-i nezide idi; böyle bir hastay~~ uzun uzad~ ya sualler iradiyle ve muayene etmek bahanesiyle büsbütün yormak muvafik-~~ insanivet olamazd~ . Odan~ n haricindeki küçük salona geldik. Arkam~ zdan o ana kadar görünmeyen mahdumu Selahattin efendi de geldi. Mü~arün- ileyh bana hitaben telâ~la V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 347

Babam ~~ nas~ l buldunuz hali tehlikeli de~il mi? diye sordu. Cevaben dedim ki: Vak~ a pederiniz rahats~ zd~ r; Fakat son derecede tela§ edecek kadar de~ildir Cenab-~~ Hakk~ n inayetiyle s~ hhat kesbeder ; Doktor R~ za Pa~a laz~ mgelen s~ hhi tedbir ve tedabiri pek güzel yapm~~. Selahattin efeadiye rahats~ zl~~~n ne zamandan ba~lad~~~ n~~ sordum; bana aynen ~u cevab~~ verdi: Babam çoktanberi hasta imi~ ; lakin bizim vaktiyle habe- rimiz olmad~ ; çünkü o, rahats~ zl~~~ n~~ daima bizden saklard~ . Bu defa hastal~~~ n~ n ne zaman ba~lad~~~ n~~ anlamad~ k ; ancak bundan yirmi be~~ gün mukaddem çama~~ r de~i~tirir, çama~~ rlar~ n~~ y~ kayan kad~ nlar elbisesinin birisinde kan lekeleri görmü~ler; bana haber verdiler; i~te ben ancak o zaman rahats~ zl~~~ n~~ anl~ yabildim; his- setim ki babam dizanteri hastal~~~ ndan muztarip. Bunun üzerine ne gibi rahats~ zl~~a mübtela oldu~unu sual ettim; " Bir aral~ k hasta olmad~~~ n~~ söyliyerek benden gizledi; nihayet rica ve israr ettim, filhakika bir çok zamandanberi kanl~~ basura müptelâ oldu~unu söyledi; ben de art~ k R~ za pa~aya müracaat ettim; fakat babam kat'iyyen ilaç almaktan (zehirlenmek korkusuyla) hazer etmekte idi; malümat~ m budur. Babam üçbe~~ gündenberi yataktan kalkam~ yor; pek zay~ f ve natüvan dü~tü halini iyi görmüyorum.,, dedi. Doktor Ibrahim pa~an~ n hat~ rat ~ ndan al~ nm~~~ olan notlar burada bitiyor. Hastay~~ muayene eden Ibrahim pa~a tabii olarak Abdülha- mid'e icabeden izahat~~ vermi~tir; bunu Sultan Murad'~ n vefat~ n- dan üç gün sonra Selahattin efendinin Abdülhamid'e göndermi~~ oldu~u bir arizadan da anlamaktay~ z ki bunun suretini daha a~a- ~~ya aynen koydum. Sultan Murad, Ibrahim pa~an~ n muayenesinden iki gün sonra yani 17 cemaziyelâhir 1322 h., 16 a~ustos 1320 r. (28 a~ustos 1905 m. ) pazartesi gecesi alaturka saat sekize yak~ n " vefat etmi~~ ve keyfiyet, sui eti a~a~~da yaz~ lan ayn~~ tarihli raporla Abdülhamid'e

24 Sultan Murad'~ n ba~~ kad ~ n ~~ Mevhibe kad ~ n efendi taraf ~ ndan Sultan Han~ ,d'e yaz~ lan ariza da vefat ~ n sekize yak~ n ve Doktor R ~ za pa~an ~ n raporun- da ise sekiz buçukta iSkIükii beyan edilmektedir. 348 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

bildirilmi~tir. Rapora nazaran mübtelâ oldu~u ~eker hastal~~~~ ve damar kat~ l~~~ na ilave olarak nezf-i meâi ve ishal-i müzib ve felc-i lisan ve bel'amiden müteessiren vefat etmi~tir ". Sultan Murad'~ n vefat' hakk~ nda tabib Mirliva R~ za pa~an~ n vermi~~ oldu~u rapor sureti. Hak teala velinimet-i âlem ~ehin~ah-~~ muazzam efendimiz hazretlerini ila âhiriddevran taht-~~ hilafet ve saltanatta dâim ve berkarar buyursun âmin. Hakan- ~~ sab~ k Sultan Murad han hazretleri bir hayli zamandanberu mübtela oldu~u tebevvül-i sükkeri ve tasallüb-i ~erayin ile muztarip bulundu~undan bunlara munzam olarak nezf-i meai ve ishal-i müzib ve felc-i lisan ve bel'eunt hastal~ k- lar~ na duçar bulundu~u, cihetle her ne kadar abd-i memlûkleri taraf ~ ndan üç mahdanberi 2" tedavisine son derece dikkat ve itina k~ l~ nm~~~ ise de mü~arünileyh hazretleri balada zikrolunan hastal~ klar~ n devamiyle, te~eddüdünden has~ l olan zaaf-~~ umumi neticesi olarak bugünkü pazartesi günü saat sekiz buçukta ecel-i mev'udiyle irtihal-i dar-~~ naim eylemi§ oldu~unu mübeyyin i~bu rapor-~~ bendeganem hakipay-~~ tütyasay-~~ hazret-i hilafetpenahilerine maruzdur ferman.

Fi 17 cemaziyelah~ r sene 322 ve Fi 16 a~ustos sene 320

Mabeyn-i hiimayun-~~ cenâb-1 mii1Cikâne et ~ bbas ~ ndan Mirliva kullar ~~ Esseyit Ali R~ za b. Halil

Biraderinin ölümünü haber alan Abdülhamid, hemen ayn~~ günde doktor R~ za pa~adan ba~ka Ç~ ra~an saray~ na, Etfal hasta- hânesi ba~hekimi ~brahim pa~a ile Alman hastahanesi ba~~ opera- törü Kanburo~lu Aleksandros, Doktor Ahmed Sadi ve Mabeyin doktorlar~ ndan Miralay Mehmed Izzet beyleri gönderip ölünün

25 Baz~ lar~~ Sultan Murad' ~ n vefat ~ na dair raporlar ~ n Y ~ ld~ z evrak ~~ aras ~ n- da bulunmad~~~ n~~ yazm~~larsa da do~ru de~ildir . Suretlerini makale aras ~ na ve foto~rafilerini de makalen ~ n sonuna koyduk= iki rapor ile Selahattin efendinin ve Mevhibe kad ~ n efendinin arlizalar ~~ Y ~ ld~ z evrak ~~ aras~ ndan al~ nm~~t ~ r.

26 Selahattin efendinin arizas ~ nda Sultan Murad'a birinci defa tabib gösterilmesi vefat~ ndan otuz be~~ gün evvel oldu~u yaz~ ln~ akta, R~ za pa~a rapo- runda ise üç aydanberi tedavi edildi~ini beyan edilmektedir. V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 349 muayenesini irade etmi~~ ve bu heyet Doktor R~ za pa~an~ n da i~tirakiyle evvelki rapora benzer a~a~~daki mü~terek raporu ver mi~lerdir. Bu ikinci raporun da sureti aynen ~öyledir : Hak tela hazretleri velinimetimiz hilafetpenah-~~ muazzam efendimiz hazretlerini dünyalar durdukça kemâl-i s~ hhat ve afiyetle erike plray-~~ ~an ve ~evket buyursun âmin. Hakan-~~ sab~ k Sultan Murad Han hazretleri bir hayli vakittenberu tebevvül-i sükkeri ve tasallilb-i ~erayin ile muztarip bulundu~undan eyyam-~~ ahIrede bunlara munzam olarak nezf-i meal ve ishal-~~ muzib ve felc-i lisani ve bel'üml hasta- l~ klar~ na mübtelâ bulundu~u cihetle her ne kadar tabib-i müdavIsi R~za pa~a kullar~~ taraf~ ndan üç mahdanberu tedavisine son derece dikkat ve itina edilmi~~ ve taraf-~~ abldâne- mizden defaatle mü~avere-i t~ bbiyye icrasiyle laz~ m gelen tedaviye kemal-i ihtimam ile müsaraat k~ l~ nm~ s ise de berveçh-i Ula hastal~klar~ n devam ve te~eddüdünden husule gelen zaaf-~~ umumi neticesi olarak mü~arünileyh hazretleri bu- günkü pazartesi günü saat sekiz buçukta hulül-i ecel-i mev'ü- diyle maatteessilf irtihal-i dar-~~ naim eylemi§ oldti~unu mü- beyyin i~bu rapor-~~ abidânemiz bittanzim hakipay-~~ mekar~ m ihtivay-~~ hazret-i z~ llullahilerine arz ve takdim k~ l~ nd~~~~ maruzdur ferman . 17 cemaziyelühir sene 1322 16 a~ustos sene 1320

Mabeyn-i hümâyun etibbas~ ndan Abd-i memlükleri tabib 27 ~~ Mirliva kullar Ibrahim bin Ali Esseyit Ali Riza bin Halil Abd-i mernlükleri tabib Almanya hastahânesi seroperatörü kullar~~ Ahmed Sildi bin Ismail Kanburo~lu Aleksandros Mabeyn-i hümâyun et~ bbas~ ndan Miralay kullar~~ Mehmed ~zzet bin Ali

Sultan Murad'~ n vefat~~ üzerine ba~~ kad~ n bulunan Eleru ve di~er ismiyle Mevhibe kad~ n efendi taraf~ ndan Abdülhamid'e hitaben yaz~ lm~~~ olan sureti a~a~~da olan arIza doktorlar~ n raporlariyle birlikte ayn~~ günde pad~~aha takdim edilmi~tir.

~ ~~ ~ ~ 27 Bu mü~terek raporun alt~ nda doktorlar~ n mühürleri bas lm t r ; foto - rafisi makalenin sonundad~ r. 350 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

Huzur-i merahim mevfur-~~ hazret-i hilafetpenahtlerine ma'ruz-~~ cariyanemdir. ~evketlü, kudretin mehabetin azametlü velinimetimiz padi~ah~ = efendimiz hazretleri, Cenab-~~ hayy-~~ layemut ömr-i ~ahanelerini cihan dur- dukça tezayüd-i infirad ve âfiyetle ve tevafür-i ida' ile ~an ~ ve evket ve muvaffak~ yyetle makam-~~ hilafetpenahilerinde dâim buyursun âmin. Yirmi sekiz senedenberi sâye-i himayet, merhamet ve ~efekat-i küsterâneleri zail olmayarak ve bu kerre de biraderinize ar~ z olan mühlik maraz her ne kadar keramet ve ~efekat-i biraderâneleri dikkat ve merhametle geceli ve gündüzlü tabib irsal ve inayet buyurulmu~sa da bu gece saat sekize karip bir zamanda ecel-i mev'üdiyle teslim-i ruh buyur- mu~tur. Rabbimiz taala gözümüzden zil olan sevgili efendimiz hazretleri yatt~ kça zat-~~ hümayunlarma tül-i ömür ve s~ hhat ve afiyetle sâye-i hükümdarânelerini üzerimizde dâim ve kaim buyursun âmin. Gerek zat-~~ mülükânelerine ve gerek biz kullar~ n~ za sabr-u-inayet ihsan buyursun âmin. Hemen o ~ yatt kça adaletini cümle kullar~ na sâye bah~â eylesiin. Dilhun olan garip kalbim imla edemedi~inden af v-i ~ahanelerini dile- rim.01babta emr-ü-ferman büyük pâdi~âh~ m~ z efendimiz hazretlerinindir . Sene 322 cemaziyelâhire Afevhibe pazartesi

Yine ayn~~ günde Sultan Murad'~ n o~lu olup o tarihte otuz ~~ dört ya nda bulunan Selahattin efendi de kendi el yaz~ siyle pa- ~ di aha a~a~~da sureti yaz~ lan arizay~~ takdim etmi~tir:

Huzûr-~~ mekar~ m mevfür-~~ hilafetpenahilerine ma'ruzat-~~ hakirânemdir. Hakk-~~ celil zat-~~ ~evketmeab hazretlerini ila yevm-il-mele- van payidar buyursun âmin. Iradat-~~ seniyyelerine imtisalen birader-i muhalasat perverlerinin bugüne kadar her türlü afat-~~ kevniyyeden mahfuz ve sâye-i himaye-i mülükânelerinde etval-üz-zaman muammer olarak nihayet vuku-~~ inhas~~ üzerine nazar-~~ e~fak-~~ mülükânelerini celb ederek her türlü taltifine bezl-i inayet buyurdu~u bir anda 1 ,—?-)1 irchi emr-i celili- V. MURAD'1N TEDAVISINE VE OLOMONE DAIR 351

ne icabet, ho~nüden kartn-i rabb-~~ izzet oldu~unu taziyet-i abidâne-i hakirâneme terdifen arza müsaraat eylerim. Birader-i muhalesat perverlerinin k~ rk gün zarf ~ nda teda- vileri hakk~ ndaki mü~ahedat-~~ bendegâ.neme nazaran efendimize ahval-i hâz~ ra ve hissiyyât-~~ kalbiyyesini tebyin için kulu- nuza bir vas~ ta gönderilmesini rica etmekli~imi tenbih buyurdular; kulunuz da bu arzular~ n~ n husuline vesatet eyledim. ~i- fahen arzular~ n~~ efendimize arz ettiler; o s~ rada rahats~ zl~ klar~~ nazar-~~ e~fak-~~ mülükânelerini celb eyledi ; tedavilerine et~ bbây-~~ müteaddide vas~ tasiyle gayret olundu ; mükerreren iyi bak~ l- malar~~ için iradât-~~ seniyyelerini maatte~ekkür ald~ k; bu hiz- mete tayin olunan dahil! ve harict umum kullar~ n~ z vazifelerini bitemamihâ icra eylediklerini rey-ül-ayn gördüm; cümlesini sezavâr-~~ taltif birer kullar~ n~ z oldu~una hükmeyledim. Tenfiz-i iradât-~~ veliyyünniamtleri için kulunuz da hukuk-~~ tabiiyyenin icabettirdi~i hürmette kusur etmeme~e çal~~t ~ m; nihayet makaderullahü hakka kadrih s~ rr~~ hüveyda olup biraderlerinin ziyâ-~~ elimini gördüm; telehhüfât-~~ deruniyye-i âbidâneme kar~~~ sabr~~ veliyyünimetimiz efendimize kar~~~ da duay-~~ deymümet ve ömr ve afiyet-i pâdi~âhilerinin tekriri ve sadakat ve naçizânemin teyidini kaim eyledim. Olbabta ferman efendimiz hazretlerinindir. Fi 17 cemaziyelgthire sene 322 Seldhaddin

Merhum Sultan Murad vefat~ ndan evvel o~luna Yahya efendi türbesi civar~ na defnedilmesini tekrar tekrar vasiyy et etmi~~ ve Se- lâhattin efendi de bu vasiyeti üçüncü musahip Nadir a~a vas~ ta siyle ve 18 cemaziyelâhir sal~~ günü sureti a~a~~ da yaz~ l ~~ bir artza ile pâdi~aha bildirerek vas~ yyetin yerine getirilmesi için müsaade- sini istemi~ti:

Atebe-i ulyây-~~ cenâb-~~ veliyyünniamtlerine ~ükrannâme-i bendegânemizdi r Cenab-~~ erham-er-râhimin ömr ve ~evket-i hümâyuniar~ n~~ müzdad buyursun âmin. Ulviyyet ve ~efekat-i aliyye-i taci- dartlerinin bir timsal-i zi celâli olarak birader-i halis-ül-cenan- lar~ n~ n kablelvefat ~evketmeâb efendimizden istirhâmen müker- reren vasiyyet buyurduklar~~ üzere kendilerinin Yahya efendi 352 ~ . HAKK1 UZUNÇAR~IL1

türbesi civar~ nda tedfinine müsaade-i hümâyunlar~ n~ n erzan buyurulmas~ ndan dolay~~ birader-i merhumlar~ n~ n ruh-~~ pür fütuh~~ bihakkin tesrir olaca~~~ gibi bu kulunuzla kad~ n cari- yelerinin ve umum tevabiat kullar~ n~ n ~ükran-~~ bi riyas~~ daavat-~~ hayriyye-i padi~ahtlerinin tekrar~~ na terdifen Isal-i bari- gah-~~ rabb-i mennan k~l~ nacakt~ r. Olbabta ferman padi~ah~ m~ z efendimiz hazretlerinindir. Fi 18 cemaziyelâhire sene 1322 Sekihattin Bu artza üzerine Abdülhamid ibtida biraderinin bu vasiyyetinin yerine getirilmesine muvafakat etmi~~ ve bir hükümdara lay~ k surette def nolunmas~~ n~~ da mabeyinci Arif beye irade eylemi~ti 28. Fakat bu irade ç~ kt~ ktan bir müddet sonra padi~ah~~ taziyete gelen me~hur Ebülhüda efendi Abdülhamid taraf ~ ndan kabul edilmi~ti; bu adam padi~aha ne söylediyse söyliyerek zihnini çelmi~~ ve Sul- tan Murad'a yap~lacak mükellef cenaze merasiminden vazgeçildi~i gibi merhumun vasiyyeti de nazar-~~ dikkatte al~nmayarak Yeni Cami türbesinde validesi Sevkefza kad~ n~ n yan~ na defnedilmesine irade ç~ km~~t~ r. ölünün techiz ve tekfinine Yahya efendi dergah' ~eyhi Abdullah efendi ve cenaze merasimine nezaret etme~e de me~hur Fehim Pa~a memur edilmi~ti. Sultan Murad'~ n ölümü hakk~ nda a~a~~daki k~ sa tebli~-i res- miyye gazetelerde ilan edilmi~tir: Hâkan-~~ sâb~k Sultan Murad hazretlerinin bir hayli vak~ ftan beru mübtela old~~~~ ~eker hastal~~~yle dünkü pazartesi günü hulül-i ecel-i mev'üdiyle irtihal eylemi~~ ve vuku-~~ ve/at~~ nezd-i dilde tees- süf-i azim! mucib olmu~~ ve nâ~-~~ magfiret nak~~n~n Yeni Cami-! ~erif kurbinde valide-i muhteremeleri türbesine de/ni husus~na irade-i seniyye-i cenab- ~~ hilâfet penaki ~erefsudur buyrulmu~tur; Cenab-~~ hak rahmet buyursun. V. Murad'~ n vefat~ n~ n ertesi sal~~ günü na~~~ Y~ ld~ z saray~~ ileri- gelenleriyle beraber Ç~ ra~an saray~~ r~ ht~ m~ ndan Nahit istimpotuna konarak di~er üç istimpotla beraber Topkap~~ saray~ na götürül- mü~tü. Cenaze, Sarayburnu r~ ht~ m~nda enderun a~alar~~ taraf~ ndan kar~~ lanarak H~ rka-i saadet dairesine götürüldü ve Yahya efendi

28 Buradan a~ag~ s~~ Bay Ziya ~akir'in Be~inci Murad'~n hayat~~ isimli ese- riyle Bay Süleyman Kâni merhumun Ak~am gazetesinde inti~ar etmi~~ ola. Saray ve B~lb-~~ Alinin i~gücü isimli makalelerinden hülâsa edilerek al~ nm~~t~ r. V. MURAD'IN TEDAViS~NE VE ÖLÜMÜNE DA~ R 353 tekkesi ~eyhi taraf~ ndan gasledilip di~er hükümdarlarda oldu~u gibi selvi a~ac~ ndan yap~ lm~~~ tabuta konmu~tu. Cenazede hükü- met erkan~ ndan dahiliye ve zabtiye naz~ rlariyle ~ehremini ve bir de Be~ikta~~ muhaf ~ z~~ Hasan pa~a ve padi~ah yaverlerinden baz~lar~~ bulunmu~tu. Cenaze tabuta konulacak' s~ rada Fehim pa~a, Sultan Murad'~ n hakikaten ölüp ölmedi~ini anlamak için merhumun ba~~ ndaki saç- lar~ n~~ tutarak ~iddetle çekmi~, fakat bunun yapt~~~~ adilikten mü- teessir olan Be~ikta~~ muhaf ~ z~~ Hasan pa~a'n~ n hiddetli bir sesle: — Çek elini ulan Allahtan kork, ~u ölüden ibret al, yar~ n sen de bu tahtan~ n üzerine yatacaks~ n diye ba~~rmas~~ üzerine Fehim pa~a, etraf~ ndakilerin de kendisine hiddetli hiddetli bakt~ k- lar~ n~~ görüp geri çekilmi~ti 29. Cenaze tabuta konduktan sonra yollar~ n kalabal~ k olmas~ na mebni bir hâdiseye meydan verilmemesi için Sultan Hamid'in iradesiyle saray~ n deniz taraf~~ k~sm~ ndan sessizce gümrük dairesinin önüne getirilip Hidayet camii musallas~ na kondu; Yahya efendi ~eyhi taraf~ ndan cenaze namaz~~ k~ l~ nd~~ ve sonra tabut saray ha- demeleri taraf ~ ndan al~ narak Yenicami türbesi ne götürülüp validesinin arka taraf~ na gömüldü ( 18 Cemaziyelahir sal~~ 1322 = 29 a~ustos 1905 ve 17 a~ustos 1320 ruml ). Sultan Murad'~ n cenazesinin nakli esnas~ nda halk~ n izdiham~~ ve gösterilen teessür pek büyüktü; halk bu talihsiz hükümdara kar~~~ korku içinde gönlünde saklad~~~~ hürmeti izhar etmi~~ ve içten gelen ac~ y~~ da göstermi~ti; hattâ bu hal Abdülhamid'e verilen curnallarla baz~~ ilerigelenlerin sürgün edilmesine sebep olmu~tur 30. Defnin ertesi veya daha ertesi günü Abdülhamid, hastal~~~n niçin zaman~ nda haber verilmedi~ini Selahattin efendiden bilvas~ ta

29 Be~inci Murad'~ n hayat~ , s. 239 da bu ~ahs~ n, daima nefretle yade- dilen hususi yaverlerden biri oldu~u kaydiyle ismi söylenmiyor. Süleyman Kâni merhum bu adam~ n Zülüflü ~ smail Pa~a oldu~unu yaz~ yor. Benim duydu~um Fe- him Pa~a oldu~undan an~ n ismini zikrettim. 30 Sultan Murad'~ n vefat~~ günü tabutu Yenicami türbesine getirilirken o camide namaz k~ l ~ p cami merdivenlerinden inmekte olan Ertu~rul süvari alay~~ kumandan~~ Ferik ~ brahim Pa~a, cenazeyi görünce teessüründen a~lam~~~ ve bu hal bir curnalla derhal saraya bildirilmi~~ oldu~undan Sultan Murad taraftar- ilgiyle itham edilen ~ brahim Pa~a ~am'a sürgün edilmi~tir. Belleten C. X. F. 23 354 ~. HAKKI UZUNÇAR,~ILI

sordurarak cali bir alâka göstermek istemi~ti; pek sevdi~i inziva arkada~~~ olan babas~ n~ n ölümüne fevkalade inüteessir olan Sela- hattin efendi, padi~aha dokunakl~~ olarak a~a~~daki cevab~~ gönder- ~~ mi ve bunun üzerine Abdülhamid ses ç~ karmam~~t~ . Cevap ~udur:

Huzûr-~~ cihandarilerine ma'ruza-i bendegânemdir, Birader-i merhum-~~ cenab-~~ ~ehriyarilerinin istirahat güzin oldu~u müddet zarf ~ nda taraf-~~ tacidarilerinden birinci defa olarak tabib irâe olunmas~~ fi 13 temmuz sene 320 tarihidir ; andan evvel muayyen bir tabibi olmad~~~~ gibi kendi de asla tabibe görünmek arzusunda de~ildi; an~ n rizas~~ hilaf ~ nda tabib istemek veya efendimize bir karar verdirmek kulunuzun haddi olmad~~~~ gibi merhum di~er bir surette dahi tedaviye rûy-i teslimiyyet göstermiyordu ; Riza pa~a'n ~ n saraya tayini yirmi seneye tekarrüp ediyor ise de merhumu görmesi tarih-i mez- kûrdan sonrad~ r; o her veçhile müstagni idi; niçin tedavi istemezdi ? sualini sormak hakk ~~ ise ailesine ait de~ildir. Ortada kulunuz takdirden ba~ka bir sehiv göremiyorum, olbabta fernan. 20 cemaziyelLhir 322 Selâhattin * * Sultan Murad'~ n Selâhattin efendi'den ba~ka o~lu olmayup Hatice, Fehime, Fatma, Aliye isimlerinde dört k~ z~~ vard~ . Ba~kad~ n ~ olan Mez hibe kad~n'dan çocu~u olmam~~, en büyük çocu~u olan Selahattin efendiyi 1861 de ikinci kad~ n ~~ Reftâr-~~ dil kad~ n ~ efendi do urmu~tur. En büyük k ~ z~~ olan Hatice sultan~~ 1870 de ~ üçüncü kad n efendi olan ~ayan kad~n efendi ve Fehime sultan' ise 1875 de dördüncü Meyl-i servet kad~ n efendi do~urmu~lard~ r. Sul- ~ tan Murad' n inziva hayat~ nda do~an Fatma ve Aliye sultanlar~~ ise ~ ~ Rezan han m do urmu~ tu ; bunlardan Aliye sultan çok ya~amam~~~ ~ ~ olup di erleri me rutiyeti ve serbest devri görmü~lerdir. Osmanl~~ ~ ~~ ~ hanedan n yak ndan tan~ yanlar, bu aile içinde, mütevaz~ , vakur ve temkinli ve her türlü gösteri~ten çekingen a~~ rba~l~~ Osmanl~~ ~ ehzadesinin Selahattin efendi oldu~unu söylerlerdi ; vefat ~~ 1333 Cemaziyelâhir 14 [ 29 Nisan 1915 tarihinde olup vas~ yyeti üzere Yahya efendi tekkesi kabristan~ ndaki husus' türbeye defnedilmi~tir. BAZI VES~ KALAR

Suret-i haktan görünerek Sultan Murad'~~ okutmak behanesiyle hem valide ormandan para çeken ve hem de bunlar~ n ahvalini Abdülhamid'e bildiren Elhac Haf~z Mehmed Emin efendinin bilvas~ta Sultan Han~id'e curnal~~ 4 -g5-7 Tetkik-i Evrak Komisyonu

Muhbirlip-,im hasebiyle baz~~ malümat~ -~~ âcizânem olup hakk-~~ ~âhânede cereyan eden sohbetleri ifade ve beyana cür'et ve cesaret ederim, ~öyle ki: A'lem-i ulemâdan ve Halidiye me~âyih-i kiram~ ndan An- talya sanca~~nda Elmalu kazas~ nda medfun-~~ hâk-i ~ t~ rnak Abdal Musa L}.-1 :4_;.114.111„--6 hazretlerinin post ni~in ve zaviyedar~~ bulunan Elhac Hüseyin Hüsnü efendi nam zat tekkesinin baz~~ noksan~ n~ n ikmali için bu tarafa gelmi~ti. Onunla candan muhabbet ederek baz~~ esrar-~~ zâhiriyyeye dair sohbetimiz dahi cereyan etmi~ti; onun mesalihi z~ mn~ nda beraberce gitmemizi saraydan emir buyurulmu~tu. ~u hal ile her bir mahalle Bâb-~~ âli ve Evkaf ve Maliye ve icabeden devaire gidiliyor idi. Kendüsi her nereye var~ r ise câzibe eshab~ ndan bulundu~undan her kimin kalbine nazar~~ dokunsa bir rikkat getürerek ~eyh-i mumaileyhe muhabbet ederler idi; biz de yan~ nda bulunur idik. ~u hal ile her bir vükelây~~ ve fetvapenah~~ bil~ cab limaslahatin gezmekte ve muârife de peyda olunmu~tu ve sonra da ekseriya vükelâya valide sultandan cevab~~ ç~ kt~~ (ç~ kt~~~) vakit bendeniz götürür idim. Bir kat daha muhabbete bâdi olarak bilâ teklif sohbet olunma~a istidat kesb olunmakta oldu~una mübteni arada s~ rada kendilerine gider idim; sonra bu hal keyfiyeti zuhur edip Sultan Murad hazretleri calis-i taht-~~ evreng-i hilâfet oldu ise de hasb-el-kader ba~~ na gelen cünundan nâ~i onun dahi hal ile yerine halâ serir ârây-~~ hilâfet-i uzmâ buyurulan Sulta ~i-Abdülhamid Han efendimiz hazretleri cülüs buyurdular. Cenâb-~~ hak ömr-i ~âhânesini efzun ve â'dâs~ n~~ kahr ve sernigün buyursun. Muahharen bir vas~ ta ile mü- ~arünileyh Sultan Murad hazretlerinin s~ hhat ve âfiy et olunmas~ na dair taraf-~~ âcizâneme cevapla yani bu halin def'i için bir çare-i hasenesi bulunur ise memnuniyyet-i vefirenizi bâdi olur deyu niyaz- 356 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI

lar~ na i~te olvakit bu ~er'i~in peyki da~lar~ n boynuzlu geyi~i Ibrahim efendiye açt~ m; o da içeriye girmesini, uymad~~~~ halde ça- ma~~ r~ n~ n (Sultan Murad'~ n çama~~ r~ ) getirilmesini ifade ederek bunlarca (bunlarda) uyamayaca~~ n~~ bildirdim, nihayet uzanmasun (yani uzatm~ yal~ m) evde ve ba~ka yerde, kaç defalar hatm-i hacegan-~~ nak~ibendi olunarak dua olunup ve Hasan babadan dahi bir nüsha tarifle yaz~ larak gönderilmi~~ bir kaç gün sonra bir cevap zuhur ederek mü~arünileyhin s~ hhatini yazm~~lar ; hiç bir ~eyi kalmad~~ deyu beyan olunmu~. Bunun üzerine Ibrahim efendiye gösterdim aman bu cevab~~ bir kaç gün bana ver de baz~~ büyük yerlere göstereyim; zira her ne kadar eyi olmu~~ deyu ifade ediyor isem de inanm~ yorlar; bunu gösterince ~üpheleri kalmaz, dedi~inde bendeniz de verdim ise de sual ettim bunu kime gös- tereceksin. Evvela fetva emini Halil efendiye, sonra ~eyh-ül-islam-~~ esbak Molla beye ve ~eyh-ül-islam Hayrullah beye ve bir de A- nadolu kazaskeri vard~ r, bunlara ve Al! pa~a mühürdar~~ Mustafa beye ve Kayserili Ahmed pa~aya göstereyim deyu serd ve beyan edip filvaki üç gün kadar, cevap üzerinde kalarak onlara göste- rek gerüye getürdi ; nihayet bunun s~ hhati anla~~ ld~~ deyu Sultan Mehmed [Fatih] taraf ~ nda bulunan kaffe-i hocalara da beyan edip bir tertip olunmak üzere müba~eret olunmu~~ ise de ortal~ k gam ve buhran içinde oldu~undan hele ~imdilik böyle dursun deyu kat'-~~ kelâm olunup sonra bu adam benden bu cevab~~ ald~~ balada beyan olunan zevata götürdü, amma bakal~ m asl~~ varm ~~ deyu bendeniz de cevab~~ ald~ m, zaten dahi muarifem var, bir de bu cevap kimin yediyle ç~ km~~~ ve bendenize geldi~ini dahi iyiden bildirmi~~ oldu~una cevab~~ götürüb bunlar ile bir iyice cevap ideyim deyu. Elhas~ l götürüp betekrar gösterdim ve lisanen dahi eyüce anlatt ~ m, hiç bir ~ey kalmad ~~ pir-ü-pâk oldu dedi~imde cümlesi taaccüp âleminde kald~ klar~~ ve kudret-i hallaka hayran kald~ lar; sonralar~~ defeat ile gidildi selam da söylemi~ler idi, onu da tebli~~ ettim, haz ettiler. Fetva emini evvelki verdi~i ciinûn-1 mutb~ k fetvas~ na da ziyade teessüf etti, vermemi~~ olayd~ m deyû. Bunlar sonralar~~ Mütercim kona~~ nda bir kaç defalar tecemmu dahi ettiler ; buna dair sohbetler de edip çaresini dü~ündüler ; nihayet ~öyle karar vermi~ler ki ortal~~~ n hal ve zarureti ve ~u kaime keyfiyeti milleti mahvetmekli~e götürece~inden ve bu kaime ilerüde hiç mesabesinde olur, herkesin can~~ ya- V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 357 nar bir bahaneye bakarlar deyu cevapta bulunduklar~ n~~ ifade ettiler. Sonra Molla bey, bekta~i ~eyhi Mehmed Ali efendi3 celbettirip ey o~lum ~imdi ~u vaktin halinden haberin var, seninle ihvan~ z bilirimki Arnavud güruhu kâffesi senin; ve muhacirinden dahi çok kimseler vard~ r ki senin mensubât~ nd~ r dedi~inde emriniz ba~~ mla beraber isterseniz on bin ki~i olsun deyu cevap verdi~ini mü~arünileyh ifade ve beyan etti. Bir de dördüncü kad~ n Bab-~~ alt memuran~ ndan kendisine müteallik olana da ~u i~in bir çaresini ister deyu cevap yazm~~~ oldu~unu mumâileyh Mehmed Ali efendi, Molla beye de ifade etmi~ ; bana da böylece söyledi. Demek oluyor ki on be~~ bin ki~iden mütecaviz cem olunmak benim üzerimedir ; bunlarca mühür basmak filan olmaz, ans~ z~ n kald~ rmal~~ bundan ibarettir deyu söyledi. ~imdi gelelim sadede: Mütercim pa~a ve Kayserili Ahmed pa~a, Molla bey, fetva emni Kara Halil efendi dedi~i ~eyh Mehmet Ali efendi, dördüncü kad~ n talebeler, mütercim i~aretiyle asakir zabitan~ ndan dahi üme- ray-~~ askeriyye-i bahriye ve berriy e de varm~~, lakin onlar~ n kim oldu~unu ö~renemedim. ~imdi bunlar bu i~i ne edecekler idi? ortal~ k kaimece ve ahz-ü-ltaca iyüce müzayekaya duçar olup herkesin can~~ ba~lar~ na, yürüsün, can~ ndan ümitlerin kessünler ; hele mart da ç~ ks~ n da nisan nihayetine do~ru ç~ ksunlar bunun için Kara Halil efendi üç k~ta fetva vererek bir de mushaf-~~ ~erif fetva ile beraber bir ye~il sancak ba~~ na talik ederek mumâileyh Ibrahim efendi, bir tarz~~ cedit elbise ilbas ve ba~~ na ve aya~~ na elvan renk, göya deccal~ n h~ mar~~ gibi herkes görünce arkas~ na dü~ülsün için böyle tezyinat ile huruç ve arkas~ na çoluk, çocuk dü~erek bir cemm-i gafir tecemmu edece~ine i~tibah yoktur. Bu i~in haks~ z oldu~unu cenab-~~ hak kalb-i acizaneme sünuh ettirerek ruhaniyyet-i hazret-i risaletpenahi zuhur ederek i~in hakikatini muhbirlik s~ fatiyle meydana ç~ karmak için ba~~ m~~ bu yola ve ~evketlû u~runa feda ettim ve bu kadarca maltimat~ m oldu~undan min gayr-~~ haddin ifa- deye cesaret k~ l~ nd~ . Emr-ü-ferman hazreti menleh-ül-emrindir; hakikat-i madde budur; bunda zerrece hilaf yoktur, böylece malümat-~~ acizanem oldu~undan bundan sonras~~ eracif ve asl~~ olmad~~~ n~~ tasdik ederim. ~mza Mühür Elhiic Haf ~z Emin kullar~~Esseyid Mehmed Emin 358 I. HAKK1 UZUNÇAR~ILI

Ali Suavi vak'as~~ üzerine Sad~k pa~an~ n riyasetindeki heyet-i ~ viikelâ taraf ndan Sultan Murad ve validesi haklar~nda yap~l- mas~~ icabeden muameleye dair Sultan Hamid'e takdim edilen ariza milsveddesi. (aynen) Numara 1789

Baz~~ sebükmagzan'~ n eser-i ~err-ü-mefsedeti olmak üzere geçende zuhur edip bilcümle tebea-i ~ahane ve betahsis bendegün-~~ sadakatni~an-~~ mülükânelerine fevkalhad bâis-i elem ve endi~e olan hadise-i feda biinayetillah-i tela emn-ü asayi~e zerre kadar halel gelmeksizin bertaraf edilmi~~ ve müellif-i fesat olanlardan elde bulunanlar~ n kanunen terettüp edecek cezay-~~ sezalar ~ n~~ görecekleri derkâr bulunmu~~ ise de sunuf-~~ tebea-i ~ât~ âneleri temin-i hukuk ve saadetleri maksad-~~ alisiyle ihsan buyurulan kanun-~~ esasiden dolay~~ fevkalgaye müte~ekkir ve memnun olarak bunun nevbe- nev izhar-~~ asar-~~ filiyesi emrinde masruf olan ikdamat-~~ âliye ve mesai-i mütevaliye-i cenab- ~~ mülkdarilerini nazar-~~ ~ükran ile gör- mekte olduklar~~ halde her türlü terakkiyyata bâis-i te'hir ve tâvik olan hadisat ~ n devam-~~ asari herkesi bir hal-i ye'is i~timale dü~ürüp dahilen mani-i terakki olan ahvale nihayet verilmesinde amme-i nâs mütthid-ül-efkar oldu~undan nâire-i fesad ~ n maazallahü teâla bir daha ~erare pâ~-~~ i~'al olam ~ yacak surette itfas~~ esbab ve tedabiri miyane-i acizânemizde teemmül olunmakta bulundu~u s~ rada mevhibet efzây-~~ sünuh olan irade-i seniyye-i hazret-i ~ehriyarileri dahi ~u tasavvur~~ te'yid buyurmasiyle icab-~~ masla- hat tezekkür olundukta malum-~~ ali buyuruldu~u üzere birkaç gündenberu icra edilen tahkikattan has~ l olan neticeye göre as~ l bis-i fitne bir ~ahs-~~ leim (yani Ali Suavi) olup buna tebaiyyet edenler farik-i-nik-ü-bed olmayan birtak ~ m sâdedilan olmasiyle bunlar hakk ~ nda bil muhakeme terettüp edecek mücazat-~~ kanuniyyenin icra olunaca~~~ derkâr olup ~u kadar ki Sultan Murad dairesi halk ~ ndan Ikaz-~~ fitneye en ziyade haris ve münhemik olan mü~arünileyhin validesi olmasiyle bunun burada kalmas~~ mahzur ve mazarrattan salim olam ~ yaca~~ ndan ve kendüsinin buradan bir tarafa gönderilmesi laz~ m gelür ise de hanedan- ~~ celil-ül-unvan-~~ cenab-~~ vellnimete mensubiyeti cihetiyle hakk ~ nda sairleri gibi Lev. XXXI

1 — V. Murad ~ehzade iken Z — V. Murad veliaht iken

3 — V. Murad hükümdar iken

Belleten, C. X

Le v. XX XI I L . ~~ , ;',. i .. Z: 1 • -: -• -•"':‘' ', .,,,...• 'N .1.N ,' .. « 1,. ; :, .; - ' ~~ ? '. • ; ..:,.. a -‘ ,.,"` , ..!, \ ' ~~ , • . '. .'; ,_•,• 1 . ‘,•• .. .- .,...,„ . • '.. '. ‘ si. ,. \•.) t, ..4.-% ' , , • • ...- 1 • .-• 1. s "•-, ' 4 1 . ‘i :- 1'-','• . '' 1 . t - , , y 1 . • . ,. .. • -V . 4:',z; 4 . 1 *: .j•"4.5 -' . ; "), '' :, 3 e Z '' .. -, .-).,‘.,b , - N ',):-.: 3 - " 4 It ) -..*..).,''' • 4 ..,' . ~~ .. t .... ''.. ..-‘. •:.•-- •• • . ,: , .• , • 1 3 j > ,:, 3 _ ,.. Z ,:' .z.:, > .N.5 ~ • •.... 3 5. 1, ..•-•• • . 'C' : 3 ' . : - , )•-;;‘ ..-''•.- , .-- 4 - - k ; l' .Z , • , .3 --` • .., 4 •.?,-.Z. .‘. \...: 1. ,-`' 1 ~ - 3 • 3 Z sk . . • .1 ).d '. •'' . . =. •; ' . % : '- . 7 '. ''' 1 .,:-..' ,' .• . k. ,,.\ • -•• • : .' X ..: •• -:. ,.• .....,' . i 3; 1. ''.1 .ks . •• ..,.. '4>•e '' •!'1.‘) ^' - ,. • :,:„, .: i . 3 1 3 .. 1 -,;'. ""••t ; '. ^. •' A s- .' N • :»-‘,. :•;-. ': '•..• . - - • d - 0- •,.: ~~ • `. 11 • -- ‘; ` • • 1 ;,• '. s , N ' ' ''' • sl :I• .'..4 .'. 3 3 ~~ 3. •_': I.". -, 'N • • • .;. --','. - -;, . ..Z ! .... -;:. ‹ 13 ~ i . ~ '. . : .•N' .. . . t '1 . t -; N '1 -%. 1 :.‘.;• ''‘' ‘ . 4 .... . Z .: l• s ',.,:•.: 3 ... ' 4- 4 * ''' ... ~ Z '‘ , • , --, •1.'•q. .) •• s. % , : t , ..• Z '-: ...... 3,. .':• ‘ .- • ''-‘' - A •.. ,. k' .i ."‘. -. '4' Z -• 1 1 - ..‘•\- ,, ,.. 3 si, 1 . ,. . .

~ . "-- -k' - 3• 4 •-. ~ -%.

.Z • ..;

3 • . - k..,. . . -' l• .‘ ',' -. 4 ,., •• ..'. • - - ‘; : 4 Ç ' , k 1 , 4 .

` . . -‘ , -, . - 4. , s - ,-,: i ‘• . ..,.' • '-'' ‘.: -;\.,‘ ',. • A 3, j'*' :i ,- .;' 1 •1.• I . N r‘, 4 4 .-4 ,N ...... ) 3 s .z ' . ‘ '''' -: '1 , .>: ..'' ..-?. 3 N s -• , .,_, • i• ‘ .- , '. 'al- ''‘

.-' .• . 3 .3 S . • . 3

2 ‘ '.

Z N , i C4

~~ I XXXI

L Lev. Lev. XXXIV

•••`.!

7 — V. Murad'~~ muayene eden Prof. 8 — Dr. Monceri'nin raporu. ( Dr. Dr. Leidesdorfun verdigi 13 Agus- Monceri Süleymaniyedeki Darü~~ifa ' tos 1876 tarihli raporun tercemesi tahiblerinbndi )

~ ~~ '~~ • • — ; %•;•• ' tf; ~~ Col ofook:, .0., •

9 — Dr. Ak ~ f Pa~a ile Dr. Kapob~al taraflar~ ndan verilen 13 Ey131 1876 tarihli raporun tercemesi

Rellet,n, C. X Le v. XXX V

Belleten, C. X Lev. XXXVI

, ~~

A e

, ~‘,

C Ç — Reshn 10'daki tahiblerin verdikleri 20 eylul 1876 tar:hli ikinci mi~terek rapor Bellef...", C X

Lev. XX XVII

12 — Resim 11'deki 8 1876 13 — V. M val' ~ n '~ nne3i taraf 1.1dan tarihli raporun tere ~ esi h~ mallar Kethüd 1 it H ~ f ~ z Emin Efendi'ye yaz ~ lan mektup

< ' . . „ - ~.fr i.)t' ',,,,..,..... t..., -t: t.".) „ • , -....0. , • . --. .~...„4, ,T 0, • -, . .. • • 1-..' .ft~~ , • , • ' • , „, ~l ...... r.."--': *s. ...O:1k _,, ... , k ~~~• , . "'''' • ."...... 9 Q-.-„..., t . . . •

-1°-:.; .A6 t

,•1

, - - • • •

Y' )

14 — V. Mu:a.~ '~ n annesinden hamallar Kethüdas~~ Emin Efendiye yaz ~ k- ba~ka bir me'-(up Belirten, C. X X C.

4..1.. 4 ,; :.4 ir .. .. ,,... •,',x ,.,, - ,, - 1 4• i 9 ton, 4 4. 1' 1. 4 -k' t ., 4 '. ,'.3 . :1 lla 1 t , 1 Be .1' ~~ 1 '.;.' .4: .... Z.. s, .‘ .! .;. 1 4 .44 ''' '4 4 :;z• 4.. 4 i' 1 ) '.: -4 -• 'i â• 'Z' ' e ' 4 + ; • ..: - ' 3 1' .. :i'' ' •'' '' 1. ;' ,'' , 4.. .-.t. ..,_ .4.' i.. - • ' :-i.

j'.. '; .:,v i,..4 . ..', ,-,' 4, : ' :i • ,, .'f ,.1,, i', ; si, ' -.V.‘''. -:' ':‘ Al :It . ,.. i, t , s f • /'. ..,f- ',3` • • 4' ,* -'.

, 3 .4 4 '13 ;.

‘,•• -e‘;' 56 • 1. -Z ', • 46 ;

3 -( 4 '3 '' ." ...i .'. 4 . -N' ~ ‘: 1 .i' - - .1,- -4 \.!, ,N- 4. 'i. - .. .r.. .k. $ .4 S-ti 4./ II .... :z 1. I .1., .:Z .1 4 • -•,x ..j..) '..; • •,?. _',k. ,,4,- 4 ,.: •. i. .i. ,-.. • ~~y , J . ... , ,k, ..,.... ,.I,! .'•3 '1 ';' ,..,' '' 1 .*N: '• '''

XXXV ... '.i ?• ••• .;1" ..i.,:..,- -k • '' -4. '. 3 ...''' .'i J Lev. Lev. XXXI1C

44.4;

~~ -••••!•-', ••••••:-. j,

•

'!*-414. •!' ~~~~ *OY, ~s,~, %.4.1•55 ,±•,...... 1!'J~k, • »...! ~~.1". J," •••;!;‘,,i ~~ ;J, .».•• Ak~~ J1,4.1 44: • , ~~ •

•

17 — Sultan Murad'~ n ölümüne dair 18 — Sultan Murad'~ n ölümüne dair Ali Riza Pa~a'n~ n raporu verilen mü~terek rapor

-4/:;#.; ;‘_:~‘ ..;"; •,!•., :ur

t:. 5.-:?,• 1, - "*. 'ff,;

.5, .,J; g," ~~ 5 -•••

. 1,".t ." ;.; ..;

4,7"- I.> ,7*"

19 — V. Murad'~ n öliimiinü Il. Ab-lül- 20 — ~ehzade Salâhaddin Efendi'nin, hamid'e bildiren V. Mirad'~ n Ba~~ babas~ n ~ n ölümünü Sultan .Hamid'e kad ~ n ~ 'n ~ n mektubu bildiren mektubu :

Belleten, C. Lel/. XL

•

_y.,..,.; ,;,4,,,, ,, •,.), , ,m,....k „),:;, Ç...... , ‘ • :.P.‘:•;3 ;•.•>. y'r ';,,- ~~~ -,..'''./ to.~?':••;;;_fr wf."—,0 k .., i:.../ ". ...:,‘ . ~ ~~ ;•:4.: .;...... , cr •-; ...55., .•-... 4./;.., ..:...I, tjj 't. :.L ;j,k; . ailli; ;Ad"; (<1J l''. .1 ', ,!. •:: +1;,' ;Y~! it 6:r!');<..--; i,./;:(, 1.-e.,,, ~ :2", -vj ,„,, ...y,;.: J:...... ';,, e-g,' -:^,:-1:i•Xe.›.Zv.d,‹ tr,;,:•,,,.42.4;,:f.i.....!,;:-.1,."1:.fri(:

21 — Salahaddin Efendinin, babas~ n ~ n defni hakk ~ ndaki vasiyyetini padi~aha arzeden mektubu

•

. • " .4)-L • • . -‘• ç•Jez->5. 4 ekk, .. • . . „SA: <-•-:.:;`: . : at. .1 e.4 LA. 1.:0- • •••, a44 • .) • _ . • • . . - . J e, 4 "44° 4.1"f" <., u.•••!„,,/ ...utt,„!> • - 9 I -.0JJ... ;11:— / - • • • tr, -

22 — ~ehzade Salahaddin Efendi'nin amcas ~~ Abdhamid'e tdriz yollu cevab ~~ Belirten, C. X V. MURAD'IN TEDAVISINE VE OLOMÜNE DAIR 359 muamele olunmas~~ lay~ k ve münasip olm~ yaca~~ ndan ifay-~~ fariza-i hacc-~~ ~erif etmek vesilesiyle kendüsinin taraf-~~ e~ref-i hazret-i hilafetpenahilerinden canib-i Hicaz'a izam buyurulmas~~ ve Sultan Murad hal-i sah~ vda bulunmad~~~~ cihetle e~erçi bunun zat~ ndan bir güna ihtiraza mahal yogise de vücut ve nam~ n~ n vakten min-el- evkat yeniden bir fitne zuhur~ na bâdi olabilmesi ihtimaline dahi ma hal b~ rak~ lmamas~~ vâcibattan oldu~undan ve Topkap~~ saray~~ alisinde baz~~ mahfuz ve mazbut mahaller bulundu~u haber verildi~inden mü~arünileyhin dahi ya saray-~~ mezkürde yahut Kütahya, Isparta, Sivas ~ehirlerinden birine izamiyle orada mahfuzen ikamesi halinde maazallahüteala bâdezin muhill-i emniyyet bir hâdise zuhuruna istidat ve mahal kalmam~~~ olaca~~~ varid-i hat~ r olmu~~ ve ~u iki suretin hangisi ihtiyar ve irade buyurulur ise kullar~ nca husul-i emniyete kâfi görünmü~~ oldu~undan mü~arünileyhan~ n Hicaz'a izam~~ ve Sultan Murad'~ n tayin-i ikametgah~~ için dahi ~~ kkeynden birinin tercihi emrinde irade-i isabetâde-i cenab-~~ hilafetpenahileri ne veçhile mevhibet efzây-~~ sudur olur ise hükm-i münifinin inafaz~ na müsareat olunaca~~~ muhat-~~ ilm. lmzalar Rauf, Ahmed Muhtar, Mehmed Nam~ k, Mehmed Rü~tü, Sad~ k, Ali R~ za, Sait, Vesim Mahmud

Ali Suavi vak'as~~ üzerine Sultan Hamid'in Y~ld~z saray~nda toplad~~~~ heyet-i viikelkya Sultan Murad hakk~nda üç sual sorup bunlar~n cevab~n~~ istemesi üzerine vfikelân~n bu hususa dair takdim etmi~~ olduklar~~ 21 cemaziyelah~r sene 95 ve 11 may~s 94 tarihli ariza Cenab-~~ nesaksaz-~~ ahval-i kainat, padi~ah-1 adaletsimat efendimiz hazretlerini bilmecd-i vel-ikbal serir-i saltanatlar~ nda dâim eylesün. Bilcümle bendegan-~~ s~ kd ni~an-~~ ~ahaneleri için rehber-i ~ehrah-~~ adil ve istikamet olan kâffe-i iradat-~~ seniyyeleri kavanin-i adile-i mevzüa ahkam~ n~ n bilâ istisna cümle hakk~ nda icrasiyle umur-~~ devlet ve nizam-~~ ahval-i mülk ve milletin ikmal-i ~slah ve tensiki esas-~~ felah iltibas~ na mübteni olup i~te bu cümle-i celile- den olmak ve cülüs-~~ meyâmin me'n'üs-~~ hazret-i padi~abiden beru 360 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI

hakan-~~ sab~ k hakk~ nda sevab~ k ve emsali gayr-i me~hud bir derecede btdiri~~ buyurulmu~~ olan müsaadat ve lütfiyyata hadd-ü- pâyan olmad~~~~ halde asayi~~ ve emniyyet-i dahiliyyeyi muhtel ve ~traze-i nizam-~~ devleti münhal edecek surette âlemin gözü önün- de cereyan eden te~ebbüsat ve tasaddiyat~n ilca etti~i mecburiyyet-i kat'iyye muktezas~ ndan bulunmak üzere dün gece taraf-t e~ref-i cenab-~~ mülükânelerinden heyet-i acizane mize trad buyurulan es'ile-i selase ki cennetmekân Abdülaziz han hazretlerinin nükud ve mücevherat~ n~ n k~ sm-~~ küllisi Sultan Murad ve müteal- likat~~ yedlerinde bulunup bunlar~~ ika-i fitne ve fesat yolunda sarf ve istihlâk eylemekte bulunduklar~ ndan zikrolunan nükud ve mü- cevherat~ n ellerinde b~ rak~ lmas~~ câiz olup olm~ yaca~~~ ve yine mü- ~arûnileyh nezdinde bulunan bir tak~ m eslihan~n ellerinden al~ n- mas~~ laz~ m gelip gelmiyece~i ve bir de gerek mü~arünileyhin ve gerek mahdumunun esnay-~~ vak'ada askere kar~~~ imal-i silah eyle- dikleri. Mû~arünileyhin sevab~ k-~~ ahvali malüm oldu~undan ~u fiil ve hareketten dolay~~ haklar~ nda ~er'an ve kanünen ne muamele terettüp edece~i maddeleridir. ~~bu üç sual-i Mi leyle-i mezburede mabeyn-i hümayun-~~ mûlükanelerinde akdine, müsaade-i seniyye-i hilafetpenahileri ~ayan buyurulan mecliste vabiden bâde vâhid mevzu-~~ bahis edildikte vak~ a Sultan Murad ile mensubât~ n~ n ellerinde böyle nükud ve mücevherat bulunmas~~ âmal-i gayr-i me~rüalar~ n~ n icras~ n~~ teshil edece~i derkâr olup vak'a-i mündefia dahi bunu müeyyid ve müs- bit oldu~una ve kendüsine ve hanedan~ na müstevfâ maa~lar tahsis buyuruldu~u cihetle saye-i hazret-i padi~ahtde cümlesinin esbab-~~ mai~et ve rahatlar~~ mükemmel oldu~u gibi mü~arünileyhin ahval-i mâlümesine nazaran nükud ve mücevherat-~~ mevcudeyi nâ me~rü ef'al ve ahvalin ika~ na alet etmeleri melhuz bulundu~una binaen zikrolunan nükud ve müeevherat~ n o tarafca vakten minelevkat silaha müteallik hiç bir ~eye lüzum ve ihtiyaç olmad~~~ ndan yanla- r~ nda ne kadar esliha var ise cümlesinin asayi~~ ve emniyet-i âm- meyi muhafazaten bittamam al~ nmas~~ ve f ~ kra-i âhireye gelince mü~arünileyh ile taallukat~~ n~ n i~bu fitne ve fesad~ n ikaz ve ika~ nda medhal ve mü~areketlerinin sübut~~ halinde haklar~ nda icras~~ laz~ m gelen muamele-i kanuniyyenin mahkeme marifetiyle tayin edilmesi kaide-i adalete ve icab-~~ maslahata muvaf ~ k olaca~~~ tezekkür olunmu~~ ise de irade-i mülhemiyyet-i ifade-i hazret-i z~ llullahileri ne

V. MURAD'IN TEDÂVÎSINE VE ÖLÜMÜME DÂiR 361

merkezde ~eref taalluk buyurulur ise isabet anda olaca~~~ muhat-~~ ilm-i âli buyuruldukta olbabta ve her halde emr-ü-ferman hazret-i veliyy-ül-emir vel-ihsan~ nd ~ r. . 21 ca sene 95 ve 11 May ~ s sene 94 Vükelân ~ n mühürleri Esseyyid Mehmed ~zzet, Mehmed Rü~tü, Ahmed Muhtar, Mehmed Sad~ k, Said, Mehmed Kdni, Gazi Ahmed Muhtar, Ahmed Vesim, Mahmud Celdleddin, Ali, Mahmud Celdleddin, Mehmed Rauf, Safvet, Esseyyid Mehmed Said, Abdülh alim, Mehmed Tahir Münif, Esseyyid Mustafa, Mehmed

Iv Abdillhamid'in iradesiyle Y~ld~ z'da toplanan viikelân~n, sureti bundan evvel yaz~lan vesikadaki karar~~ üzerine Sultan Murad'a ait olup müsadere edilmi~~ olan siklh, mücevherat ve paralar~n cetveli ( aynen )

Hüdavendig-âr-~~ sâb~ k Sultan Murad Han hazretlerine mahsus olup mabeyn-i hümâyunda bulunan tüfenk ve tabanca ve sairenin cinsi ve miktar~ n~~ mübeyyin defterdir.

Kâr-~~ kadim kebir çakmakl ~~ Maa kasatura askeri Timuru alt ~ n i~ lemeli kapsüllü ~i~hane tüfengi ~i~ hane tüfengi kebir ~ i ~hane tüfengi adet adet adet

Kak ~nal ~~ karabine Salihpa~a irnalât ~~ ~ i~hane Timuru alt ~ n i~lemeli kür-~~ kadim adet tüfengi kebir eakmaki ~~ ~i~hane tüfengi adet adet 1 1

Timuru alt ~ n i~lemeli islimyekâr ~~ kebir Salih pa~a imalât ~~ kebir kapsiillii kapsüllü ~i~ hane tüfengi ve i~ lemesiz ~i~ hane tüfengi adet adet 2 Kür- ~~ kadim çakmakl kebir ~ i~ hane Çakmakl ~~ ve timur ~~ alt ~ n i~lemeli tüfengi kür- ~~ kadim kapsüllü ~ i~hane tüfengi adet adet

Maa süngü igneli askeri Gayet kebir kür- ~~ kadim Ingiliz kâr ~~ ~i~hane tüfengi kapsüllü ~i~ hane tüfengi tüfengi adet adet adet 2 362 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI Martini Hanri Kundak dolar süvari Beyaz ve sar ~~ donanma!' tüfengi tüfengi Vinçister tüfengi adet adet adet 1 1 Maden mahfaza derununda Maden mahfaza derununda Bel tüfengi ingilizkâr ~~ ~i~hane tüfengi adet adet

~ Ceviz mahfaza derunundan yandan dolar Üzeri i lemeli siyah mahfaza derununda ~ ~ ~ yar ~ m kundakl ~~ ~i~hane tüfengi kundak ve timuru alt n i lemeli i neli adet maa edevat çifte tüfenk adet Maden mahfaza derunundan kundak Me~in mahfaza derununda dirhe~nsiz ve timuru alt ~ n i~lemeli dürbünlü mükemmel edevatl ~~ ikneli çifte tüfenk mükemmel edevatl ~~ kupsüllü tüfenk adet adet Ceviz mahfaza derununda ~~ i~lemesiz çifte tabanca 2 adet Yine me~in mahfaza derununda ~i~hane taklidi mükemmel edevatl ~~ ingilizkâr ~~ ceviz kundakl ~~ rovelver çifte tüfenk adet adet Ç~ nar mahfaza derununda mükemmel ~~ Üzeri i~lemeli siyah mahfaza deru- edevatl rovelver nunda gümü~~ kakmal ~~ kapsüllü adet maa edevat tabanca Me~in mahfaza derununda beyaz sapl ~~ adet ~~ 2 mükemmel edevatl rovelver adet Maden mahfaza derununda vidal ~~ 2 çakmakl ~~ tabanca Siyah mahfaza derununda timuru adet çiçekli ve edevatl~~ siyah sapl ~~ tabanca adet 2 Maden mahfaza derununda ~ ngilizkar~~ mükemmel edevatl ~~ Maden ~nahfaza derununda mükemmel tabanca edevatl ~~ timuru beyaz ~i~haneli tabanca adet adet 2 2

Gül a~ac~ ndan mahfaza deru- Me~in ~ nahfaza derununda som nunda mükemmel edevatl ~~ sapl ~~ timur ~~ beyaz ufak el kapsüllü tabanca rovelveri adet adet 2

V. MURAD'IN TEDAVISINE VE ÖLÜMÜNE DAIR 363

Ç~ nar mahfaza derununda siyah ve Maden muhafaza derununda sedef sapl~~ beyaz demirli zahr~ ndan dolar ufak sar ~~ çakmakl~~ ve demiri beyaz maa tabanca fi~enk rovelver adet adet 2 1 Taban donanmal~~ meç biçimi taban k ~ l~ ç Kabze ve k~ n~~ alt~n i~lemdi kebir adet taban hançer adet Kör-~~ kadim k ~ rk nerdiben tabir olunur taban k~ l~ ç Sedef sapl~~ alt~ n i~lemdi taban balta adet adet

Geyik boynuzu kabzeli timur~~ oluklu Ceviz mahfaza derununda ev b~ ça~~~ adet adet 1 kur~un kal~ b~~ 2 1 barutluk Ruganl~~ sand~ k derununda çanta: 1 miftah adet 1 kapsül kutusu 1 keten 1 c~ mb~ z 1 me~in 5 1 el için me~in Keten bezinden el çantas~~ 1 ruganl~~ rovelver k ~ l~ f ~~ adet 4 1 Sar~~ köseleden tabanca k~ l~ f~~Sar~~ kösele ve keten bezi Softan mamut adet tabanca k~ l~ f~~ fi~enklik 2 adet adet 5 kay~~~ 1 kösele 3 7 2 keten bezi 3 Derununda dört teneke Vinçister fi~engi Bir kf~k~ t derununda Vinçister fi~engi memlu sar~~ köseleden fi~enk mahfazas~~ adet adet 50 1 50 yeni me~in muhafazada 100 Teneke barutluk ~ki adet me~in kese derununda Derunu memlu kapsul adet tüfenk ve tabanca kur~unu kutusu 1 adet adet 75 tüfenk için 11 70 tabanca için 145 Derunu fi~enk ile memlu teneke Derunu fi~enk ile memlu adet mukavva kutu 9 adet 17 364 ~ . HAKKI UZUNÇARSIL1

Derununda birer k ~ yye barut Has~ r i~lemdi Kahve rengi keten bezin- memlu teneke fi~enk kutusu den tüfenk sand ~ k k~ l ~ f ~~ adet adet adet 2 1 3 a~aç kebir baston adet 1

Hüdavendigar-~~ sâb?1( Sultan Murad Han hazreilerine mahsus olup mabeyn-i hümâyun tüfenk odas~ nda mevcut bulunan bâlâda muharrer elli sekiz kalem esliha ve teferruât-~~ sairesi tealluk ve ~erefsudur buyurulan emir ve irade-i seniyye-i cenâb-~~ mülûkâne mantük-~~ münifi veçhile emaneten oda-i mezkürda mahfuz bulunmu~~ oldu~unu musaddak i~bu defter tahrir ve takdim olundu, olbabta emr-ü-ferman hazret-i men lehül-emrindir. . Fi 13 eylül sene 1292 Ser tiifengi-i hazret-i ~ehriyâri Tahir ibn-i Mehmed

K~ rm~z~~ kalemle bir derkenar Balâda muharrer esliha ve teferruat-~~ sairesiyle hazine-i ende- rün-~~ hümâyuna ol zaman gönderilip orada mahfuz bulunmakta idügi.

* * Hüdavendigar-~~ sab~ k Sultan Murad Han hazretlerine mahsus olup emaneten mâbeyn-i hümâyunda tevkif olunan âdi siyah ruganl~~ el çantas~~ derununda bulunan:

Parça adet

6 Mavi kadife mahfazada altIn üzerine kebir tek incili gö~üs ve kol diigmeleri tak ~ m 8 K ~ rm ~ z~~ me~in mahfaza derununda kezalik kol ve gügiis dügmeleri alt ~ n 8 Kezalik düz biçim alt ~ n 1 6 Alt ~ n üzerine kehriba kapl ~~ tepeleri sagi'r tek ta~l ~~ 6 Yine bu cinsten olup düz biçim 4 Kol dügmelerinden mâada mevcut olan gügiis dügmesi 4 Alt ~ n üzerine ye~im taklidi 4 Süleymaniye ta~~~ taklidi V. MURAD'IN TEDÂVÎS~ NE VE ÖLÜMÜNE DÂ ~ R 365

Parça adet

4 Yuvarlak biçim ye~il ta~~ dü~me 2 Alt ~ n üzerine mineli ve iki~ er sagir ta~l ~~ kol dü~mesi 2 Alt~ n üzerine çiçek i~lemeli çifte kol dü~mesi 5 Fildi~i kol ve gö~üs dü~mesi 1 Alt~ n boyun ba~~~ i~aesi 1 Gümü~~ boyun ba~~~ i~nesi (mevcut olmad~~~ ) 81 yaln ~ z seksen bir adettir.

Alt~ n saat ve kordon: Adet 1 Maa ufak köstek düz alt ~ n saat 1 Maa kordon kâr-~~ kadim takvimli saat 2 Üzeri camii maa kordon alt ~ n saat I Üzerine caml ~~ sar ~~ ve beyaz alt ~ n kordonlu saat 1 Maa kordon alt~ n saat 1 K ~ rm ~ z~~ mine üzerine p~ rlanta ile müzeyyen saat ile p ~ rlanta sürgülü uzun ve k ~ sa kordon 3 Alt ~ n kordon 84 Bir kese derununda liray- ~~ osmani. 3 Mecidiye 97 yaln ~ z doksan yedi adet Talik mühür: ~evki Efsar

Yedimize vas~l oldu~u 32

Cennetmekân Sultan Abdülmecid Han hazretlerinin ya~l ~~ boyal~~ kebir alay resimleri:

K ~ ta 1 Bu dahi gelmedi Yaln ~ z bir k ~ ta

31 Buradaki ~evki' Efsar miihrü Sultan Murad' ~ n validesi ~evkef- zâ kad ~ n ~ nd ~ r. Sultan Murad'a aid silahlardan maada di~er ~ nücevherat ve para, sonradan müracaatlar ~~ üzerine suretini nakletti~imiz bir defterle iade olunmu~tur. Valide sultan kendilerinden al ~ n ~ p da iade edilmeyen ~eylerin kenar ~ na k ~ rm ~ z ~~ kalemle i~aret ettirmi~tir ki listenin kenar ~ ndaki kay ~ tlar bunlard~ r. Valide sultan günderil ~ neyen bu e~ yan ~ n da verilmesini rica etmi~~ olup bu husustaki ariza- n ~ n sureti daha sonraki metin aras~ ndad ~ r. 32 Yukariki mücevherat ve para listesinde iade edil ~ niyen, e~yalar ~ n kena- r ~ na i~aret edilmi~tir . 366 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI

Cennetmekan Sultan Abdülâziz Han hazretlerinin ihsan buyurduklar~~ alt~~ mermer üstü gümü~~ saks~~ bir çift Adet 2 Bu da gelmedi Yaln ~ z iki adet I

Balada muharrer-ül-esami yüz seksen adet e~ya müteallik ve ~erefsudur buyurulan emr-ü-ferman-~~ cenab-~~ mülükâne mantuk-~~ münifi veçhile tevkif k ~ l~ nm~~~ oldu~unu musaddak i~bu mahalle ~erh verilerek temhir k ~ l~ nd~ . 20 eylül sene 92 Ser kurendy-~~ hazret-i ~ehriyari

Sultan Murad'a ait olan bu e~ya paras~ na var~ ncaya kadar Abdülhamid'in emriyle musadere edildikten bir müddet sonra sa- b~ k hükümdar~ n validesi 1296 recepte[1879 m.] padi~âha a~a~~daki arizayi takdim ile saat, dü~me ve saire gibi o~lunun ~ehzadelik mahsulü olan e~yalar~ n~ n iadesini istirham etmi~tir.

Sevketlü mehabetlii velinimet-i bi minnetimiz padi~ah~ m~ z efendimiz hazretleri, Daima calib-i ~ükr ve sipas-~~ hakirânemiz bulunan ava- t~ f-~~ bigaye-i hümâyunlar~ na emniyyet ve istinad~ m ~ z ~ n kalb-i cariyânemize verdi~i cür'et, huzur-~~ hilâfetpenahilerini bir an tasdiden hali b~ rakm~ yaca~~~ malüm-~~ mülükâneleri idü~inden levaz~ m-~~ zatiyye ve idare-i beytiyyemizin bir hal-i fetrette müstemir olu~u baz~~ ihtiyacat~ n husulüne bizi talebkâr eyledi~i cihetle yed-i müeyyed-i ~ahanelerinde emaneten tevkif ve h~ fz- olunan saat ve dü~me ve saire gibi puslas~~ taraf ~ m~ zda mahfuz ~ehzadelik mahsulü birkaç parça e~yan ~ n iade ve ihsan~ n ~~ biraderiniz temenni ediyorlar. Niyaz-i cariyânemi huzur-~~ veliy- yünniamilerine arza cesaret verdi; herhalde emr-ü-ferman efendimiz hazretlerinindir. Fi receb sene 1296 ~evki Efsar Valide sultan~ n bu arizas~~ üzerine Abdülhamid birkaç parças~~ hariç olarak mücevherat ve paralar~~ iade ediyor. Valide Sultan e~yalar~ n geldi~ini ve baz~ lar ~ n~ n teslim edilmedi~ini ve fakat silahlar~ n istenmedi~ini havi Abdülhamid'e 21 receb 96 tarihli ikinci bir ariza daha takdim ediyor: V. MURAD'IN TEDAViS~ NE VE ÖLÜMÜNE DAIR 367

~evketlü pâdi~ah~ m~ z efendimiz hazretleri , Taraf ~ m~ za ihsan buyurulan e~ya gelip yedimize vas~ l oldu; noksan olan bir i~ne ve bir de pederlerinin resmi, bir çift gü- mü~~ saks~~ 33 malüm-~~ ~âhâneleri oldukta esliha için taleb etme- dik. Yedimde olan e~yay~~ bilmiyorum, defterini isterim buyurdu~unuz için malüm-~~ ~âhâneleri olmak üzere defteri hakipây-i ~âhânelerine takdim k~ l~ nd~~Yed-i ~âhânelerinde emaneten tevkif olunup zâyi oldu~unu biraderiniz istemiyorlar. Herhalde emr-ü-ferman pâdi~âh~ m~ z efendimiz hazretlerinindir. . 21 recep sene 96 Cariyeleri ~evki Efsar

Abdülhamid biraderinin silah ve mücevherat ve diger e~yalar~ n' müsa- dere ederken al~ nan e~yan~ n bir defteri de Sultan Murad taraf ~ na b~ rak~ lm~~t~ . Bunun üzerine Abdülhamid e~yan~ n defterini istemi~~ , anlar da göndermi~ler. Defterde silahlar da bulundugundan anlar~~ da istiyorlar diye k ~ zm~~~ olacak ki kendisine verilen cevapta silahlar~ n istenmedigi bildirilmi~tir.