Hulde Aan Lode Wils

KRONIEK / CHRONIQUE

Hulde aan Lode Wils

BRUNO DE WEVER *

LODE WILS «De Messias van Vlaanderen. Frans Van Cauwelaert 1880-1910» Antwerpen/Baarn, Hadewijch, 1998, 180 p. «Frans Van Cauwelaert en de barst van België 1910-1919» Antwerpen/Baarn, Houtekiet, 2000, 318 p. «Frans Van Cauwelaert afgewezen door koning Albert I. Een tijdbom onder België» Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet, 2003, 174 p. «Burgemeester Van Cauwelaert 1923-1932. Schepper van Nederlandstalig Vlaanderen» Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet, 2005, 173 p. «Frans Van Cauwelaert 1932-1961. Triomf, val & wederopstanding» Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet, 2009, 344 p.

Meer dan twintig jaar geleden vroegen opus over de Vlaamsgezinde katholieke Mia en Leo Van Cauwelaert aan Lode Wils politicus Frans Van Cauwelaert is meer dan om de biograﬁ e van hun vader te schrijven. een biograﬁ e. Het betreft een omvattende Het eerste deel zag het licht in 1998 en in geschiedenis van de Vlaamse beweging in 2009 verscheen het vijfde en laatste deel, de eerste helft van de 20ste eeuw. Wils snijdt samen bijna twaalfhonderd pagina’s. Het met verve de thema’s aan die een groot werk steunt op het zeer omvangrijke deel van zijn oeuvre hebben bepaald en die archief Van Cauwelaert in het AMVC- hem tot invloedrijk historicus maakten, Letterenhuis, maar ook op de eruditie van vaak in het brandpunt van polemieken. de inmiddels 80-jarige Leuvense historicus Zijn allereerste boek, gepubliceerd in die zonder twijfel de meest productieve 1955, handelde over de geschiedenis van en invloedrijkste geschiedschrijver van de Vlaamse beweging tot aan de eerste de Vlaamse beweging is 1. Het magnum wereld oorlog 2. Sedertdien publiceerde

1 Voor een overzicht van Lode Wils’ oeuvre zie, LIEVE GEVERS en LOUIS VOS, “Lode Wils historicus en hoogleraar”, in LODE WILS, Vlaanderen, België, Groot-Nederland : Mythe en Geschiedenis, Leuven, 1994 dat verscheen naar aanleiding van zijn emeritaat als hoogleraar aan de KU Leuven en waarin capita selecta van zijn werk werden gepubliceerd. Voor capita selecta uit zijn recentste werk zie LODE WILS, Van de Belgische naar de Vlaams natie : Een geschiedenis van de Vlaamse beweging, Leuven, 2009. Voor een analyse van Wils’ historiografi e in de context van de geschiedschrijving over de Vlaamse beweging zie : BRUNO DE WEVER, “De geschiedschrijving over de Vlaamse beweging”, in GITA DENECKERE en BRUNO DE WEVER (red.), Geschiedenis maken. Liber amicorum Herman Balthazar, Gent, 2003, p. 129-145. In deze analyse stel ik vast dat Wils vaak tegenstand uitlokt en dat de hevigste controverses gaan over de rol van klerikale en antiklerikale groepen in de Vlaamse beweging. Wils krijgt het verwijt een ‘klerikale’ lezing te geven van de geschiedenis. Dat lijkt me niet terecht, al kleurt Wils’ emotionele betrokkenheid bij het katholieke fl amingantisme onvermijdelijk zijn zienswijze. Hetzelfde geldt nog meer voor zijn critici, die vooral te vinden zijn in kringen van vrijzinnige fl aminganten. Zie bijv. J. BAERTEN, “Kritische beschouwingen bij recente publicaties over de Vlaamse beweging en het nationalisme”, in BTFG, LXIX, (2001), p. 1255-1274. 2 LODE WILS, De ontwikkeling van de gedachteninhoud van de Vlaamse beweging tot 1914, Antwerpen, 1955.

BEG-CHTP - N° 22 / 2010 197 Kroniek / Chronique

Wils verscheidene syntheses over de schepper van een Nederlandstalig Vlaan- Vlaamse beweging en de nationale kwestie deren (IV, 166-167) 5. in België 3. De Vlaams-katholieke voorman werd Lode Wils exploreerde voor het eerst daarvoor bij leven uitgebreid gelauwerd en de papieren Frans Van Cauwelaert toen gefêteerd –tot de verheerlijking toe. Maar hij in het begin van de jaren 1970 zijn hij kreeg ook bakken kritiek over zich heen bekende boek over het activisme en de en werd persoonlijk verantwoordelijk Duitse Flamenpolitik schreef 4, geruime gesteld voor het onrecht dat het Vlaams tijd dus voor hij aan het biografi sche werk volk werd aangedaan door de francofone begon. Wils’ oeuvre is schatplichtig aan bestuurders van België. Voor het anti- Van Cauwelaert, niet alleen omdat diens Belgische Vlaams-nationalisme werd archief een onuitputtelijk bron was, ook Frans Van Cauwelaert een pars pro toto omdat Van Cauwelaerts analyses ook die voor verraad aan het Vlaamse volk van Wils zijn geworden. De biografi e maakt wegens zijn te voorzichtige en weifelende dat zeer duidelijk. Dit impliceert geenszins Vlaamsgezindheid (Van Flauweraert) dat de auteur zijn onderwerp onkritisch en zijn carrière in de Belgische machts- zou benaderen of dat de biografi e gebukt structuren : meer dan een halve eeuw zou gaan onder een beate bewondering. Kamerlid voor de Katholieke Partij/ Wils aarzelt niet om de kleine kanten van CVP (1910-1961), burgemeester van Van Cauwelaert te belichten, of pijnlijk Antwerpen (1923-1932), minister (1934- bladzijden te schrijven zoals over diens 1935), Kamervoorzitter(1939-1954). Die moeizame benoeming tot buitengewoon partizane beeldvorming is doorgedrongen hoogleraar in de Experimentele en Peda- in de wetenschappelijke historiografie, gogische Psychologie in Freiburg. Het ondermeer via het werk van Hendrik betekent dat de biograaf en de gebiogra- Elias 6, Vlaams-nationalis tische politicus feerde twee gelijkgestemde zielen zijn en tegenstander van Van Cauwelaert. Dat in hun overtuiging dat een vluggere beeld wil Lode Wils corrigeren. Met zijn gelijkberechtiging van de Nederlandstaligen biografi e richt hij een monument op voor in België het communautaire probleem de man die tot op vandaag in Vlaanderen had kunnen voorkomen. Wils steekt niet geen standbeeld heeft gekregen. onder stoelen of banken dat aan Van Cauwelaert de belangrijkste verdienste Deze doelstelling en het feit dat zoals toekomt dat die gelijkberechting er uit- gezegd de biografie het kader vormt eindelijk toch is gekomen. Hij was de van een geschiedenis van de Vlaamse

3 LODE WILS, Honderd jaar Vlaamse beweging : Geschiedenis van het Davidsfonds, Leuven, 3 delen, 1977-1989; ID., Van Clovis tot Happart : De lange weg van de naties in de lage landen, Leuven/Apeldoorn, 1992. Herzien en uitgebreid Van Clovis tot Di Rupo : De lange weg van de naties in de lage landen, Leuven/Apeldoorn, 2005. 4 LODE WILS, Flamenpolitik en Aktivisme. Vlaanderen tegenover België in de Eerste Wereldoorlog, Leuven, 1974. 5 Voor het gemak nummer ik de vijf delen(I-V) van de biograﬁ e. 6 HENDRIK-JOZEF ELIAS, Vijfentwintig jaar Vlaamse Beweging 1914-1939, Antwerpen, 4 delen, 1969.

198 Kroniek / Chronique

In een tijdspanne van ruim tien jaar publiceerde Lode Wils bij uitgeverij Hadewijch-Houtekiet een indrukwekkende biograﬁ e van Frans Van Cauwelaert.

199 Kroniek / Chronique

beweging, doet tekort aan de levens- Bij de laatste bevalling in 1919 van een beschrijving. Over de mens Frans Van tweeling, werd de gezondheid van de Cauwelaert komen we maar met mondjes- veertig jarige Louisa geknakt. Frans werd maat iets te weten. Lode Wils heeft een ondervoorzitter van de Bond der Grote broertje dood aan psychologisering en Gezinnen, vermeldt de biograaf laconiek houdt zich daar dan ook ver van af. Ook maar misschien ook met een vleugje voor de ‘petite histoire’ past hij. Over per- sarcasme (II, 305). Kinderrijkdom was soonlijke zaken is de informatie schaars. overigens ook een politieke zaak aangezien Van Cauwelaert was een plechtstatig de ‘Vlaamse volkskracht’ letterlijk een man, ongenaakbaar en erg afstandelijk, demograﬁ sche aangelegenheid was. Van ook tegenover zijn directe familie. Cauwelaert stelde het zo in het Parlement, Humor was hem blijkbaar vreemd. In 30 juni 1911, waarop Jules Destée riep de ruime halve eeuw dat hij in de Kamer “Chez les lapins la proportion est encore zetelde, sprak hij nooit een woord om te bien supérieur”, wat mogelijk ad hominem lachen (V, 288- 289). Maar hij sprak ook bedoeld was want de Van Cauwelaerts nooit een kwetsend woord en was zeer verwachtten toen hun vierde kind na vijf attent voor zijn vrienden en kennissen. jaar huwelijk (II, 41). Lode Wils wijst er Zijn corres pon dentie bulkt van de atten- ﬁ jntjes op dat Louisa grotendeels alleen ties en felicitaties voor benoemingen, opdraaide voor de kroost (ondermeer II, bevorderingen enz. Hij omringde zich 147, 166, 280; IV, 121; V, 51-52). Tijdens de graag met kunstenaars en schrijvers die hij Eerste Wereldoorlog, maar ook later in zijn ook onder steunde. Op die manier bouwde carrière was Van Cauwelaert vaak maanden hij een netwerk uit dat hem dienstig was weg van huis. Toen hij bij een van die voor zijn politieke carrière. Hij was zeer reizen de geboortedata van zijn inmiddels ambitieus, maar toonde respect voor zijn zeven kinderen moest noteren, kon hij er tegenstanders, trad correct op en ging niet maar “een stuk of vier geven” – dixit Frans over lijken, twee uitzonderingen niet te na in een brief aan Louisa (II, 259). Het thema gesproken (zie verder). Hij werkte heel zijn is te opvallend aanwezig om zich niet af leven keihard, soms ten koste van zichzelf. te vragen of Wils hier het leven van de Eén keer leidde tot een ineenstorting Van Cauwelaerts niet aangrijpt om zijn waardoor hij maanden rust moest houden, mening te geven over het katholiek verbod tot opluchting van zijn biograaf (II, 213) op anticonceptie en op de katholieke die zo immers sneller opschoot in de ethiek in het algemeen. Van Cauwelaert enorme nagelaten correspondentie. Van omschrijft hij als een ultramontaan. Een Cauwelaerts politieke loopbaan ging ten ongodsdienstig Vlaanderen zou voor koste van zijn gezinsleven. Dat is het enige Van Cauwelaert nog veel erger zijn dan persoonlijke onderwerp waar Wils dieper een verfranst Vlaanderen (II, 31). Tot het op ingaat. einde van zijn leven hield Van Cauwelaert vast aan de onaantastbaarheid van een Frans Van Cauwelaert huwde in 1906 pauselijke uitspraak (V, 294). met Louisa Verschueren. Samen kregen ze negen kinderen, acht zoons van wie Schoot Frans misschien tekort als aan- er een vroeg overleed en een dochter. wezige vader, hij zorgde er wel voor dat zijn

200 Kroniek / Chronique

gezin het materieel goed had. Tot de Eerste van de staatsfinanciën moest bewaken Wereldoorlog hadden de Van Cauwelaerts en besparingen in plaats van uitgaven het niet breed, al moet dat begrepen eiste. De machtsstrijd draaide uit op het worden binnen de kleinburgerlijke normen ontslag van Sap en een jarenlang vete van de tijd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog tussen de twee Vlaamsgezinde katholieke nam de bezetter 217 fl essen wijn van Frans voormannen. in beslag in zijn Antwerps huis (II, 139). Het gezin leefde toen in ballingschap in Tot hiertoe werd aangenomen dat dit Nederland waar het bevriend werd met confl ict berustte op het feit dat Gustave de Vlaamse ondernemer Lieven Gevaert. Sap binnen de krant De Standaard het Frans ontving als bedrijfsadvocaat lu- roer in 1928-1929 uit handen van Frans cratieve opdrachten en toen hij in 1920 Van Cauwelaert had genomen. Lode Wils een mandaat van beheerder kreeg en zo maakt aannemelijk dat het confl ict een nauw betrokken werd bij de leiding van andere oorsprong had. Van Cauwelaert Gevaerts multinational, werd hij een weerde Sap uit de regering Theunis die bemiddeld man, in staat om huispersoneel de Algemene Bankvereniging van de te betalen en ook een persoonlijk politiek Boerenbond van het faillissement redde secretariaat om zijn politieke carrière terwijl hij zichzelf bediende door de te ondersteunen. Politiek en zakenleven verlieslatende Boerenbond miljoenen te gingen hand in hand. De economische laten investeren in een zakenbank waarvan ontwikkeling van Vlaanderen was een zijn oudste zoon bestuurder was. Sap ander aspect van de ‘Vlaamse volkskracht’. werd geliquideerd als minister door Van De politicus Van Cauwelaert kon goede Cauwelaert en het ACW. Dat was één van diensten bewijzen aan het Vlaamse de twee lijken die Wils in de archieven van zakenwezen. Lode Wils beschrijft hoe Van Cauwelaert ontdekte. Maar Sap was Van Cauwelaert de belangen van Gevaert er de persoon niet naar om zich zomaar behartigde in de twee wereldoorlogen te laten afslachten en vocht met succes toen het bedrijf tussen de gevaarlijke terug. Als gevolg van een perscampagne klippen van de oorlogseconomie moest moest Van Cauwelaert ontslag nemen, na varen. Als burgemeester en schepen van nauwelijks een jaar ministerschap. Het de haven bewaakte hij de belangen van de kwam tot een reeks processen met Sap Antwerpse metropool en zijn haven. Hij en Léon Degrelle die politiek garen uit de zorgde ondermeer voor de vestiging van zaak trachtte te spinnen. Van Cauwelaert de automontagebedrijven Ford en General trok misschien juridisch wel aan het Motors. Toen hij op 10 januari 1934 langste eind, maar het was duidelijk dat hij minister van Nijverheid, Middenstand moreel niet vrijuit ging. De historicus laat en Binnenlandse Handel en PTT werd daar ook weinig twijfel over bestaan. Hij in de regering de Brocqueville zat hij baseert zijn oordeel op archiefstukken die midden in de economische en fi nanciële niet in het fonds Van Cauwelaert van het storm die het land teisterde. Hij verleende AMVC-Letterenhuis berusten, maar nog steun aan de getroffen sectoren en kwam bij de familie en waartoe hij de volledige daarbij in confl ict met de minister van toegang kreeg. Wils besteedt er uitvoerig Financiën Gustave Sap die de gezondheid aandacht aan (V, 65-119) omdat de zaak

201 Kroniek / Chronique

belangrijke politieke consequenties had. opdrachten voor de Belgische regering in Van Cauwelaert was beschadigd als Vlaams Londen, zoals propagandavoordrachten in katholiek leider en de Katholieke Partij de Verenigde Staten en Latijns-Amerika. zou bij de verkiezingen van 1936 zwaar Voorts hield hij pleidooien voor een averij oplopen waaraan Van Cauwelaert ‘Atlantische Unie’ van de landen rond de mee schuld had. Wils veronderstelt Atlantische oceaan. Hij vertoefde geregeld dat de ﬁ nanciële perikelen er ook mee in Londen voor studieopdrachten in dienst hebben voor gezorgd dat Van Cauwelaert van de regering, maar een coöptatie als in oktober 1944 zijn beheersmandaat bij minister zat er niet in. Van Cauwelaert Gevaert verloor, al kan dat ook te maken lag slecht bij de Eerste Minister Hubert hebben met de veroordeling van Leopold Pierlot, ondermeer omwille van zijn III in Limoges, waar Van Cauwelaert als Vlaamsgezindheid. In september 1944 Kamervoorzitter mee verantwoordelijk keerde hij met de regering terug naar het voor was (V,214). bevrijde België.

Na de capitulatie van Frankrijk week Lode Wils schrijft in deel vijf boeiende Frans Van Cauwelaert uit naar Lissabon bladzijden over hoe Frans Van Cauwe- en op 15 augustus 1940 naar de Verenigde laert zich als Kamervoorzitter en voor- Staten. Enkele dagen later brak de ‘Slag aanstaand katholiek politicus gedroeg om Engeland’ uit. In die onzekere dagen in de Koningskwestie. Van Cauwelaert twijfelde Van Cauwelaert over wat hem stelde zich op een principieel legalistisch te doen stond. Dat hij een terugkeer naar standpunt. Hij nam zich voor zich tot niets België niet helemaal uitsloot, blijkt uit een te vernederen wat op hovelinggevlei zou brief die hij op 1 oktober naar Leopold III kunnen lijken of het gezag van de Kamer stuurde en waarin hij zich ter beschikking zou kunnen verminderen. Leopold III kon stelde om eventueel in het bezette land terugkeren op de troon, maar hij moest zich een rol te spelen. Maar in dezelfde brief aanpassen om dat mogelijk te maken. Dat waarschuwde hij de Koning ook om geen impliceerde ondermeer dat hij de regering regering op de been te brengen of andere Pierlot had te aanvaarden door met haar onwettelijke daden te stellen (V, 194-195). voor de Kamer te verschijnen (V, 222-223). Lode Wils is verbaasd over Van Cauwelaerts Maar later tijdens de verkiezingscampagne aanbod, want twee weken eerder had hij van 1946 schuwde hij de grote woorden zijn familie opgedragen om hem vanuit niet : “het gaat om ‘to be or not to be’. Onze Lissabon in New York te vervoegen. Wel- democratische vrijheden staan op het licht hoopte hij op een ofﬁ ciële functie spel, waarvoor onze voorvaderen hebben die hem zou toelaten contact te houden gestreden. Deze strijd is onwaardig, omdat met de bezette bevolking, een rol die hij gevoerd wordt met satanische laagheid, hij ook tijdens de Eerste Wereldoorlog omdat men ons volk wilt bedriegen. De had geambieerd. Hoe het ook zij, Van rode heren kennen geen wet, hebben geen Cauwelaert kreeg geen antwoord en bleef begrip van eerlijkheid. Ze hebben het in Amerika waar hij mee de belangen van land gedompeld in een fatale crisis” (V, Gevaert behartigde als ondervoorzitter 246). Na de CVP-overwinning werd hij van de beheerraad. Voorts vervulde hij gepolst als premier, maar Van Cauwelaert

202 Kroniek / Chronique

weigerde omdat hij geen oplossing had fl aminganten van de Nederduitse Bond voor de Koningskwestie. Persoonlijk was naar toe was gehaald. Bij de verkiezing hij ervan overtuigd dat troonsafstand de van 1912 haalde hij slechts 1907 voor- enige mogelijkheid was om een bloedbad keurstemmen. Maar Van Cauwelaert had te voorkomen, maar desondanks schaarde een brandende ambitie en een doel voor hij zich achter het standpunt van de CVP. ogen waar hij systematisch naar toe zou “Zijn eigen carrière beëindigen en zijn werken. Hij wilde minister worden en partij openlijk verdelen om een bloedbad leider van de Katholieke Partij. Daarvoor te voorkomen, deed hij dus niet”, besluit gebruikte hij de Vlaamsgezinde netwerken Wils (V, 272). die hij vanuit Leuven in de Katholieke Studentenbeweging had uitgebouwd en Veruit de meeste aandacht gaat naar de Antwerpse Vlaamsgezinde katholieke Frans Van Cauwelaerts rol in de Vlaamse fractie. Maar hij verzorgde evenzeer beweging en dat is natuurlijk geen zijn relaties en contacten in de hele arbitraire keuze. Van Cauwelaert maakte klerikale wereld, ook de Franstalige. in het begin van de twintigste eeuw furore Hij hield talloze voordrachten over kle- als redenaar in de katholieke Vlaamse rikale aandachtspunten zoals de school- studentenbeweging en werd toen al op kwestie, zedelijkheid, verdediging van handen gedragen als een soort Messias missionarissen tegen de vrijmetselarij van een mystieke beweging waarvan hij waarbij hij zich bij wijze van spreken zelf ook een product was en die nog het katholieker dan de paus toonde. In zijn best wordt getypeerd door de welbekende memoires doet hij het voorkomen dat dit slogan ‘Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen deel uitmaakte van zijn Vlaamsgezinde voor Christus’. Pas met zijn intrede in het strategie, maar Lode Wils maakt duidelijk parlement in 1910 kreeg Van Cauwelaert dat het ook een diepe overtuiging was van contact met het vrijzinnige Vlaamsgezinde een ultramontaan die zo bijdroeg aan de milieu. Samen met de liberaal Louis Franck vereenzelviging van de Vlaamse beweging en de socialist Camille Huysmans was Van met het klerikalisme. Cauwelaert een van de ‘drie kraaiende hanen’ die van de vernederlandsing van de Frans Van Cauwelaerts politieke strategie Gentse universiteit de meest mobiliserende was er steeds op gericht het haalbare na te eis van de Vlaamse beweging maakte. streven, ook al vergde dat geschipper en het achter de kiezen houden van radicale Frans Van Cauwelaert genoot echter al als standpunten. Zijn mede- en tegen standers studentenleider een zeer grote populariteit overschatten vaak zijn macht. Dat die voor binnen het katholieke fl amingantisme. De de oorlog nog zeer relatief was, wordt titel van het eerste deel van de biografi e wel aangetoond door de afgang van de spreekt boekdelen. Het betekende niet Katholieke Vlaamse Kamergroep n.a.v. dat Van Cauwelaert zijn politieke carrière de stemming van de Legerwet. Een derde in de schoot geworpen kreeg. Geboren en van de groep stemde in weerwil van de getogen in het Pajottenland moest hij zich gemaakte afspraken tegen het amendement weten waar te maken in de metropool, voor de eentalige compagnies en werd waar hij door Antwerpse katholieke daarom uit de groep gezet. Het leidde

203 Kroniek / Chronique

tot een ﬁ kse ruzie tussen Van Cauwelaert inspanning doet hij om de achterliggende en de dissidenten. De hele briefwisseling logica of tactiek te doorgronden van verliep overigens in het Frans (II, 75). de manoeuvres die bijvoorbeeld de Anders dan de militanten destijds be- twee andere kraaiende hanen Camille weerden en sommige naïeve historici – Wils Huysmans en Louis Franck maakten, noemt geen namen- vandaag nog steeds terwijl die toch in een veel mindere volhouden, had de Katholieke Vlaamse comfortabele positie zaten omdat ze van de Kamergroep de regering helemaal niet Franstaligen afhingen voor hun politieke in zijn macht (II, 88). De auteur berijdt macht. Lode Wils aanvaardt de verwijten een van zijn stokpaardjes, namelijk dat van tijdgenoten en van hedendaagse de relatieve vooruitgang van de wettelijke historici niet die Van Cauwelaert van de vernederlandsing vooral op het conto is te ene in de andere nederlaag zien struikelen. schrijven van de katholieke ﬂ aminganten Dergelijke analyse neemt de retoriek van die de tegenstand in de eigen partij, maar de radicalen ernstig, meent Wils. Maar vooral van de antiklerikale zijde moest hijzelf neemt soms de retoriek van de overwinnen. antiklerikale tegenstanders ernstig (II, 99-100). Hij gaat ook voorbij aan de Zo veel moeite de auteur zich getroost fundamentele vraag of een scheuring in de om de tactische wendingen van Frans Vlaams katholieke rechterzijde niet sneller Van Cauwelaert te verklaren, zo weinig tot een oplossing van het taalvraagstuk

Lode Wils in 1992. (Foto archief KU Leuven)

204 Kroniek / Chronique

kon hebben geleid, al is dat natuurlijk wijten is aan de politieke verdeeldheid counterfactual history. Dat die breuk aan Vlaamse zijde, ook bij de katholieken. nochtans niet helemaal onmogelijk was, Wils besluit dat Van Goethem zich net geeft Wils zelf aan. De stemmen voor de als Van Cauwelaert zand in de ogen laat oprichting van een Vlaamse katholieke strooien door Albert I. Maar ook Van partij werden steeds sterker en met Cauwelaert zelf liet zich misleiden volgens name in Antwerpen was het gevaar van zijn biograaf. een scheuring acuut. De vraag mag dus worden gesteld of zo’n partij, die wellicht De politieke omstandigheden tijdens ook de traditie van het antimilitarisme van de Eerste Wereldoorlog zorgden ervoor de Meetingpartij zou hebben voortgezet, dat Frans Van Cauwelaert werd erkend net als de Waalse beweging ernstig zou als leider van de Vlaamse beweging. Hij zijn genomen door koning Albert I en de werd tot vier keer toe ontvangen door de andere Belgische machthebbers. Koning en hij geraakte ervan overtuigd dat die bereid was toegevingen te doen om de Het is een andere bekende stelling van groeiende Vlaamsgezinde contestatie aan Lode Wils dat Albert I uit antiklerikalisme het front te bezweren en het activisme de katholiek Vlaamsgezinde eisen afwees en de Flamenpolitik de pas af te snijden. om de Waalse beweging, die nochtans bij Achter de schermen dwarsboomde Albert monde van Jules Destrée de bestuurlijke I echter elke toegeving. Samen met de scheiding eiste, het gras voor de voeten Fransgezinde regeringsleden meende weg te maaien. Dat veroorzaakte volgens hij dat tegemoetkomingen niet nodig Wils de “barst in België”. Ten behoeve waren omdat de bevolking het activisme van de snelle lezer geeft hij deze centrale uitspuwde. Volgens Lode Wils schatte boodschap reeds mee in de titel van het Van Cauwelaert de toestand beter in. Hij derde deel. Het leidde tot een interessante besefte dat de Vlaamse opinie het behoud polemiek in Wetenschappelijke tijdingen, van de vooroorlogse toestand niet zou het vaktijdschrift over de geschiedenis van dulden en hij probeerde de Koning en de de Vlaamse beweging, naar aanleiding van regering te overtuigen om een verklaring het verschijnen van een boek van Herman af te leggen waarin rechtsgelijkheid in Van Goethem 7 waarin Wils’ stelling het vooruitzicht zou worden gesteld. onder vuur werd genomen 8. Op basis van Met het oog daarop stichtte hij in 1917 hetzelfde bronnenmateriaal komen beide het Vlaams-Belgisch Verbond dat op auteurs tot een andere interpretatie. Van zijn eerste Landdag in maart 1918 het Goethem vindt dat Wils Albert I de zwarte zogeheten ‘Minimumprogramma’ lan- piet toespeelt voor het immo bilisme ceerde : de ofﬁ ciële erkenning van de taal- op taalgebied, dat in de eerste plaats te kundige tweeledigheid van België en de

7 HERMAN VAN GOETHEM, De monarchie en ‘het einde van België’. Een communautaire geschiedenis van Leopold I tot Albert II, Tielt, 2008 8 “Controverse onder historici. Een triptiek”, in Wetenschappelijke tijdingen op het gebied van de geschiedenis van de Vlaamse beweging, LXVIII (2009), 1, p. 6-62. Met bijdragen van Lode Wils, Herman Van Goethem en Harry Van Velthoven.

205 Kroniek / Chronique

administratieve aanpassing eraan, namelijk ons welzijn te verzekeren, maar wij zijn de erkenning van de Nederlandstalige aanhankelijkheid verschuldigd aan het eentaligheid van Vlaanderen (II, 213 en Vlaamse volk zelf, en met dat volk aan 253). de staat waarin het vrijwillig leven wil”. Van Cauwelaert kan beschouwd worden Het ‘Minimumprogramma’ kreeg echter als een Vlaams-nationalist in de zin dat geen officiële erkenning en door de voor hem het Vlaamse volk primeerde. radicale ﬂ aminganten aan het front werd Hij aanvaardde de Belgische staat slechts Frans Van Cauwelaert steeds meer als een in de mate dat die het Vlaamse volk handlanger van de regering beschouwd erkende en in de mate dat de Vlaamse die mee verantwoordelijk was voor het bevolking de Belgische staat aanvaardde. voortduren van het onrecht. De leiders Zijn ‘Minimumprogramma’ omvatte van de Frontbeweging claimden het dermate veel hervormingen (splitsing leiderschap van de Vlaamse beweging en van legereenheden, eentaligheid van het vormden in die zin ook een bedreiging onderwijs, administratie, hervorming van voor Van Cauwelaert. Zij waren ervan de centrale besturen) om hem een politiek overtuigd dat de Vlamingen hen gingen nationalist te noemen, een term die in de volgen als ze na de oorlog de bestuurlijke historiograﬁ e wordt voorbehouden aan scheiding van België op revolutionaire de Frontbeweging en het activisme die wijze zouden voltrekken. Er werd nogal wat ‘Zelfbestuur’ eisten. gespeculeerd over de gemoedsgesteldheid van de Vlaamse bevolking. Ook Lode Frans Van Cauwelaert wordt door Lode Wils’ veronderstelling dat Van Cauwelaert Wils ook mee verantwoordelijk gesteld het bij het rechte eind had, berust op voor de radicalisering van het Vlaams- speculatie. Hij doet het voorkomen dat nationalisme, doordat hij consequent de Vlaamsgezindheid globaal toenam, weigerde de breuk te voltrekken met maar hij beschrijft ook hoe Van Cauwe- de activisten. Hij beschouwde hen als laert na de oorlog bij zijn terugkomst in slachtoffers van het Belgisch politiek Antwerpen uitgejouwd werd als verrader immobilisme. Flaminganten zoals Leo (II, ,284). Hier ligt een piste open voor Van Puyvelde die een duidelijke en prin- verder onderzoek. cipiële lijn wilden trekken, werden door Van Cauwelaert monddood gemaakt, Frans Van Cauwelaert bestreed het acti- tot in zijn memoires toe. Dat is dan het visme om principiële en tactische redenen. tweede lijk dat uit het archief van Van Hij besefte dat de collaboratie met de Cauwelaert valt. Op het proces, 1922, tegen bezetter elke democratische legitimering een van de leiders van de Frontbeweging ontbeerde en dat de activisten wegens de wegens landverraad (ondermeer wegens harde Duitse bezettingspolitiek werden het zenden van de zogeheten ‘sublieme gehaat door de bevolking. In juni 1917 deserteurs’), pleegde Van Cauwelaert schreef hij aan zijn broer August : (II, meineed door te beweren dat er geen 220-221) “Wij zijn geen aanhankelijkheid clandestiene organisatie aan het front verschuldigd aan een regering of aan bestond. Hij deed dit, aldus Wils, omdat een staat die ons zou beletten als volk hij gedreven werd door een Vlaams-

206 Kroniek / Chronique

nationaal bewustzijn dat hij boven een onvermijdelijk proces dat de politieke Belgische bewustzijn plaatste (III, 127). actoren ondergingen, terwijl Wils de Het leverde hem het verwijt op van de politieke hoofdrolspelers een grotere Franstaligen en ‘links’ – een begrip dat potentie toekent en dan ook veel beslister Wils ongedifferentieerd gebruikt – dat hij ‘verantwoordelijken’ aanduidt. een waterdrager was van het anti-Belgische Vlaams-nationalisme. Het verklaart de Dat de Vlaamse opinievorming sterk in tegenstand om de vernederlandsing van beweging was, wordt wel bewezen door de de Gentse universiteit door te voeren Bormsverkiezing in december 1928. Voor en de mislukking om te wegen om de Lode Wils was het een uiting van massale grond wetherziening van 1921 waardoor verbittering over de aanslepende weigering het ‘Minimumprogramma’ onuitgevoerd van rechtsgelijkheid tussen Wallonië en bleef. Het was een “point of no return” Vlaanderen (IV, 147). Veel belang hecht (III, 163). Wils niet aan deze gebeurtenis, ondanks het feit dat ze toch plaatsgreep in de stad Volgens Lode Wils werd toen een beslis- waar Frans Van Cauwelaert burgemeester sende slag toegebracht aan de gehechtheid was en dat op zijn minst de chronologie van de Nederlandstalige bevolking aan doet vermoeden dat er een verband is met het unitaire België. Nadat de Vlamingen realisatie van het ‘Minimumprogramma’. 70 % van de gesneuvelden leverden, Wils ziet als effect eerder het toenemende werd gelijkheid geweigerd. Dit gaf aan de verlangen om een rechtse Vlaamse activisten de kans om hun anti-Belgische katholieke partij te vormen, wat later de haat over te dragen op de Frontpartij ‘Concentratie’ zou gaan heten. Gustave enerzijds en anderzijds voltrok zich in Sap zou met De Standaard in die richting een nog veel bredere kring “de zedelijke werken en aldus de invloed van Van onthechting van de Vlaamse ziel ten Cauwelaert doen afnemen, ook in diens aanzien van de Belgische staatseenheid” eigen Katholieke Vlaamse Landsbond dixit Frans Van Cauwelaert (III, 165). (KVL). Van Cauwelaert zelf richtte zich Herman Van Goethem legt in het hoger meer op het ACW voor de realisatie van genoemde boek de breuk vroeger bij de zijn ‘Minimumprogramma’, terwijl het invoering van het Algemeen Meervoudig Vlaamse ACW van het ﬂ amingantisme Stemrecht en de erop volgende politieke een instrument maakte om zich los van democratiseringsgolf. Daardoor massi- de KVL te verzelfstandigen als partij (IV, ficeerde het Vlaams natiegevoel, wat 150-151). vervolgens onoverbrugbare institutionele problemen veroorzaakte omdat de kennis In deze visie echoot de door Lode Wils en het gebruik van het Nederlands in vroeger al gelanceerde stelling dat de staatszaken onvermijdelijk werd, terwijl Vlaamse natievorming zich realiseerde via dit sociaalpsychologisch onverteerbaar was de christendemocratie. Ook het Waalse voor vele Franstaligen die het Nederlands ACW wilde een aparte partij vormen immers een minderwaardige taal vonden. om zo beter de concurrentie van de Beide lezingen lijken me verzoenbaar. socialisten te kunnen bestrijden. Zo kon Voor Van Goethem gaat het om een het nationaal bestuur van het ACW op 13

207 Kroniek / Chronique

maart 1929 een taalstatuut goedkeuren voorgehouden, de nationale campagne dat de eentaligheid van Vlaanderen rond de schoolstrijd en de ‘schone ziel en Wallonië voorzag. Als pasmunt van het kind’ (V, 40). Het is een inte- konden eentalige Walen topfuncties ressante stelling, maar klopt ze ook ? verwerven, wat volgens de katholieke Het verlies van de Vlaams-nationalisten fl amingant Prosper Poullet – voor Wils in het arrondissement en de provincie de tweede belangrijkste wegbereider Antwerpen was inderdaad aanzienlijk, van het ‘Minimumprogramma’ (IV,167) maar de verdeeldheid was er dan ook – een onverantwoorde maatregel was groot en ook buiten Antwerpen werd soms omdat België onbestuurbaar zou worden verlies geboekt. Zeker is wel dat de Vlaams- zonder tweetalige topambtenaren. Wils nationalisten door de realisatie van het spreekt hem niet tegen. Korte tijd later ‘Minimumprogramma’ voor de vraag aanvaardde ook de BWP het principe werden geplaatst hoe ze hun anti-Belgische van de eentaligheid van Vlaanderen, zij opstelling nog konden verantwoorden. het dat de Franstaligen in Vlaanderen Het succes van Van Cauwelaert zorgde beschouwd werden als een historische paradoxaal voor de verdere radicalisering minderheid die recht had op culturele van het Vlaams-nationalisme in de richting autonomie. Frans Van Cauwelaert was van het fascisme (V, 47). Maar ook de van oordeel dat “het Vlaamse volk als Vlaamse katholieken zelf radicaliseerden geheel” recht had op “culturele gaafheid” en zouden met de oprichting van de en dat bijgevolg “eilanden van verfransing” Katholieke Vlaamse Volkspartij (KVV) onaanvaardbaar waren. Doordat hij en het na de verkiezingsnederlaag van 1936 de ACW op dit punt het been stijf hielden, federalisering van België aanvaarden. werden uiteindelijk door de regering Renkin begin 1932 de Franstaligen in Volgens Lode Wils speelde Frans Van Vlaanderen politiek opgegeven en kon het Cauwelaert ongewild een belangrijke ‘Minimumprogramma’ in wetten worden rol in deze evolutie. Hij lag mee aan vertaald. de basis van de katholieke nederlaag in 1936 doordat hij niet terugtrad als Frans Van Cauwelaert zag zijn levenswerk lijsttrekker nadat hij verwikkeld raakte in gerealiseerd. In hetzelfde jaar zou hij in fi nanciële schandalen. Door het confl ict Antwerpen als uittredend burgemeester met Gustave Sap verloor hij zijn greep de lokale verkiezingen en ook de parle- op De Standaard en hij moest vaststellen mentsverkiezingen winnen. De campagne dat het in december 1934 gestichte Nieuw werd helemaal rond zijn persoon gevoerd Vlaanderen pleitte voor federalisme en en de goede resultaten waren dan ook kartelvorming met het Vlaams Nationaal persoonlijke triomf. Volgens Lode Wils Verbond (VNV). Van Cauwelaert stichtte was het succes van Van Cauwelaert de Elckerlyc waarmee hij tegen het federalisme belangrijkste oorzaak van de Vlaams- ageerde en vooral het VNV aanviel. Maar nationalistische verdeeldheid en daar- het blad steunde wel de federalisering van mee van de Vlaams-nationalistische de Katholieke Partij en Van Cauwelaert nederlaag in 1932 en dus niet, zoals in werd voorzitter van het KVV-partijbestuur de geschiedschrijving nog vaak wordt in het arrondissement Antwerpen en

208 Kroniek / Chronique

lid van de nationale partijraad. Hoe universum dat door Lode Wils wordt dit rijmde met zijn verzet tegen het geëvoceerd, is Frans Van Cauwelaerts federalisme wordt uit het betoog van Wils Realpolitik in de “courte durée” een ana- niet duidelijk. Ook de vriendelijke toon chronisme geworden in een land waar de voor het fascistische Verdinaso in Elckerlyc zwaartekracht van het onvermijdelijke lijkt haaks te staan op de ideologische naar een confederaal België lijkt te leiden. aanvallen tegen het pro-Duitse VNV. In die zin zal Wils’ biograﬁ e de discussie Het blad reageerde sporadisch tegen het over de betekenis van Van Cauwelaert voor antisemitisme, maar er verschenen toch de Vlaamse natievorming niet beslechten. ook drie antisemitische artikels. Het doet Maar wie inzicht wil krijgen in dit proces de biograaf pijn : “wetende waarop het kan niet om deze biograﬁ e heen. nazisme is uitgelopen, zouden wij nu wensen dat er vroeger, meer en harder zou zijn gereageerd in ‘Elckerlyc’” (V, 172). Een en ander past in de neutralistische koers * BRUNO DE WEVER (°1960) is hoofddocent aan de die Van Cauwelaert Elckerlyc oplegde en Vakgroep Nieuwste Geschiedenis van de Universiteit Gent. Hij publiceerde diverse boeken en artikels over die volgens Wils de enige optie was gezien de Vlaamse beweging, het Vlaams-nationalisme en de “erg verrechtsende, anti-Frankrijkse en de Tweede Wereldoorlog. anti-militaristische Vlaams-katholieke opinie” (V, 160).

Zo krijgen we dus opnieuw het beeld van Frans Van Cauwelaert als een Realpolitiker die binnen de marges van het mogelijke bleef. Wils staat op de schouders van Fernand Braudel om Van Cauwelaert te typeren en beoordelen : “De echte man van de daad (…) is de man die in staat is om de beperkingen van zijn mogelijkheden in te schatten, de man die verkiest om binnen deze beperkingen te blijven en juist zijn doel tracht te bereiken door gebruik te maken van de zwaartekracht van wat onvermijdelijk is. Elke inspanning die tegen het heersende tij van de geschiedenis ingaat (…) is bij voorbaat gedoemd te mislukken” (II, 312).

Fernand Braudel heeft het in zijn meester- werk over de Méditerranée in de 16de eeuw over een “longue durée” die door structurele, hoofdzakelijk economische oorzaken wordt bepaald. In het politieke

209