- KARTA INFORMACYJNA-

GŁÓWNE ZAŁO ŻENIA DO PROJEKTU PLANU GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ

DLA GMINY KALISZ POMORSKI NA LATA 2015-2020

KALISZ POMORSKI, sierpie ń 2015 r.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013

Opracował:

Ekoplan Rachuta, Bering, Arciuszkiewicz-Rachuta s.c.

Siedziba: ul. Batalionów Chłopskich 50/1, 70-770 Szczecin oddział: ul. Górna 12, 78-550 Czaplinek

Tel./fax: 94 372 09 29 e-mail: [email protected]

Zespół autorów: mgr Marcin Rachuta mgr Katarzyna Agnieszka Rachuta mgr inż. Urszula Arciuszkiewicz-Rachuta inż. Tomasz Sapiński

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 2

Spis tre ści

1. Wst ęp - stopie ń, w jakim dokument ustala ramy dla pó źniejszej realizacji przedsi ęwzi ęć 4 1.1. Podstawy formalno-prawne opracowania 7 1.2. Cel opracowania 8 1.3. Usytuowanie, rodzaj i skala przedsi ęwzi ęć 9 1.4. Zu życie energii na terenie gminy Kalisz Pomorski 14 1.5. Powi ązania z działaniami przewidzianymi w innych dokumentach 18 1.6. Przydatno ść w uwzgl ędnieniu aspektów środowiskowych, w szczególno ści w celu wspierania zrównowa żonego rozwoju, oraz we wdra żaniu prawa wspólnotowego w dziedzinie ochrony środowiska 39 1.7. Powi ązania z problemami dotycz ącymi ochrony środowiska 41 2. Rodzaj i skala oddziaływania na środowisko 50 2.1. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia, czas trwania, zasi ęg, cz ęstotliwo ść 51 i odwracalno ść oddziaływa ń 2.2. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia oddziaływa ń skumulowanych lub 54 transgranicznych 2.3. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia ryzyka dla zdrowia ludzi lub 54 zagro żenia dla środowiska 3. Cechy obszaru obj ętego oddziaływaniem na środowisko 55 3.1. Obszary o szczególnych wła ściwo ściach naturalnych lub posiadaj ące znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, wra żliwe na oddziaływania, istniej ące przekroczenia standardów jako ści środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu 68 3.2. Formy ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz obszary podlegaj ące ochronie 70 zgodnie z prawem mi ędzynarodowym

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 3

1. Wst ęp - stopie ń, w jakim dokument ustala ramy dla pó źniejszej realizacji przedsi ęwzi ęć

Poj ęcie niska emisja oznacza emisj ę pochodz ąca z produktów spalania paliw stałych, ciekłych i gazowych do atmosfery ze źródeł emisji (emiterów) znajduj ących si ę na wysoko ści nie wi ększej ni ż 40 m. Wyró żnia si ę emisj ę komunikacyjn ą, emisj ę wynikaj ącą z produkcji ciepła dla potrzeb centralnego ogrzewania i ciepłej wody u żytkowej oraz emisj ę przemysłow ą. Do produktów spalania wpływaj ących na wyst ępowanie niskiej emisji zaliczy ć mo żna takie gazy jak: dwutlenek w ęgla CO 2, tlenek w ęgla CO, dwutlenek siarki SO 2, tlenki azotu NO X, wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne np. benzo(a)piren oraz dioksyny, a tak że metale ci ęż kie (ołów, arsen, nikiel, kadm) i pyły zawieszone PM10, PM2,5.

Główn ą przyczyn ą niskiej emisji jest emisja komunikacyjna i emisja pyłów i szkodliwych gazów pochodz ąca z lokalnych kotłowni w ęglowych i domowych pieców grzewczych, w których spalanie węgla odbywa si ę w nieefektywny sposób najcz ęś ciej węglem tanim, a wi ęc o złej charakterystyce i niskich parametrach grzewczych . W miejscowo ściach o słabej wentylacji niska emisja jest główn ą przyczyn ą powstawania smogu , który zwi ększa zachorowalno ść oraz śmiertelno ść zwi ązan ą z chorobami układu kr ąż enia i oddychania.

Pod poj ęciem gospodarki niskoemisyjnej nale ży rozumie ć gospodark ę szanuj ącą środowisko naturalne, bior ącą pod uwag ę interesy nie tylko bie żą cego, ale i przyszłych pokole ń, dla których czyste powietrze, niezdewastowany krajobraz i zdrowie publiczne nie s ą mniej wa żne ni ż zysk finansowy. Pierwszym celem polityki publicznej w scenariuszu niskoemisyjnej modernizacji jest przełamanie barier informacyjnych, technologicznych i finansowych, mog ących zablokowa ć pełne wykorzystanie potencjału efektywno ści drzemi ącego w polskiej gospodarce. Polityka publiczna mo że dawa ć gospodarstwom domowym oraz przedsi ębiorstwom silne bod źce do inwestycji w energooszcz ędne budynki, sprzęt RTV i AGD, paliwooszcz ędne samochody. Mo że te ż wspomaga ć modernizacj ę praktyk w rolnictwie oraz bardziej efektywne wykorzystanie dost ępnych surowców w przemy śle i zarz ądzaniu odpadami. Pozwoli to w krótkim czasie uzyska ć du ży zwrot z podj ętych inwestycji, zwłaszcza, je śli jednocze śnie dojdzie do rozwoju energetyki prosumenckiej, która w naturalny sposób współgra z efektywnymi energetycznie budynkami, a której koszty ju ż w kolejnej dekadzie stan ą si ę w pełni konkurencyjne z cenami detalicznymi energii elektrycznej w Polsce. Drug ą kategori ą działa ń tworz ących program niskoemisyjnej modernizacji s ą te, które, cho ć troch ę bardziej kosztowne, w bardzo pozytywny sposób oddziałuj ą na swoje otoczenie zewn ętrzne. Dodatkowe nakłady zwracaj ą si ę społecze ństwu w postaci poprawy bezpiecze ństwa energetycznego, ni ższych kosztów zdrowotnych oraz środowiskowych. Polityka publiczna musi dostarczy ć wystarczaj ących bod źców do tego, by rachunek inwestorów uwzgl ędniał koszty zewn ętrzne ich działalno ści. Dotyczy to przede wszystkim sektora energetycznego, którego dywersyfikacja wymaga poniesienia nieco wy ższych inwestycji w porównaniu do opcji w ęglowej. Dodatkowe nakłady zwracaj ą si ę jednak nawet w przypadku bardzo powolnego wzrostu opłat za emisje, obni żaj ąc jednocze śnie szkodliwy wpływ sektora na zdrowie obywateli i środowisko naturalne.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 4

Gospodarka niskoemisyjna to przede wszystkim: - energooszcz ędne budynki, - efektywny transport, - nowe technologie.

Energooszcz ędne budynki Pogł ębiona termomodernizacja istniej ących budynków mieszkalnych i u żytkowych, stopniowe przej ście do pasywnego budownictwa w przypadku nowych inwestycji budowlanych oraz zaostrzanie standardów energetycznych sprz ętu AGD i RTV pozwoli na obni żenie zu życia energii w budynkach o około 40%. Zmniejsz ą si ę przy tym koszty ogrzewania – kluczowa przyczyna ubóstwa energetycznego w Polsce. Przeci ętna rodzina b ędzie wydawa ć na ogrzewanie oraz elektryczno ść o blisko jedn ą trzeci ą mniej. Spadn ą te ż szkodliwe dla zdrowia niskie emisje, będące obecnie jednym z głównych problemów środowiskowych polskich miast i wsi.

Efektywny transport Systematyczne zaostrzanie norm w zakresie emisyjno ści samochodów doprowadzi do poprawy ich efektywno ści paliwowej i rozwoju nap ędów alternatywnych. Wraz z rozwojem nowej generacji biopaliw pozwoli to na ograniczenie importu ropy naftowej o niemal połow ę wzgl ędem scenariusza odniesienia oraz o jedn ą trzeci ą wzgl ędem jego obecnego wolumenu. Udział wydatków na paliwa transportowe w bud żetach domowych Polaków równie ż spadnie. Do ograniczania zale żno ści paliwowej Polski oraz uzyskania korzy ści środowiskowych i zdrowotnych przyczyni si ę tak że promowanie transportu zbiorowego oraz planowanie przestrzenne sprzyjaj ące zrównowa żonym formom mobilno ści.

Nowe technologie Rozpoznanym, ale, jak dot ąd, mało wykorzystywanym zasobem energetycznym s ą źródła odnawialne. Si ęgni ęcie przez Polsk ę w przyszło ści do zasobów wiatru, wody czy sło ńca – w szczególno ści poprzez energetyk ę rozproszon ą – pozwoliłoby wykorzysta ć cz ęść pomijanego dzi ś polskiego potencjału energetycznego. Od blisko dekady w czołowych gospodarkach maj ą miejsce du że inwestycje w rozwój alternatywnych źródeł energii i ekoinnowacje. Ich celem jest dokonanie przełomu technologicznego, dzi ęki któremu mo żliwe byłoby cz ęś ciowe lub nawet całkowite wyeliminowanie potrzeby wytwarzania energii z paliw kopalnych. Działania te doprowadziły ju ż do tego, że w niektórych lokalizacjach energetyka słoneczna i wiatrowa zaczyna by ć konkurencyjna wobec technologii konwencjonalnych, sprzyjaj ąc rozwojowi źródeł rozproszonych oraz pojawieniu si ę tzw. prosumenta – odbiorcy energii, który jednocześnie posiada instalacje do produkcji energii na własny użytek oraz do jej sprzeda ży do sieci.

Gospodarka niskoemisyjna przyczyni si ę do zmniejszenia koncentracji substancji w powietrzu wyrz ądzaj ących bezpo średni ą szkod ę ludzkiemu zdrowiu. Najwi ększe korzy ści zdrowotne przyniesie ograniczenie tzw. „niskich emisji” z ogrzewania budynków poprzez popraw ę efektywno ści energetycznej

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 5

Tak jak wspomniano powy żej poj ęcie „niskiej emisji” najogólniej oznacza zanieczyszczenia, powstaj ące w wyniku procesów spalania paliw konwencjonalnych, głównie w lokalnych kotłowniach i paleniskach domowych, sektora komunalno-bytowego. Procesowi spalania w źródłach o małej mocy towarzyszy emisja m.in. pyłów, tlenków azotu, dwutlenku siarki, tlenków w ęgla, metali ci ęż kich. Emisja ta jest jednym z kluczowych czynników wpływaj ących na stan środowiska naturalnego, jako zespołu zale żnych i oddziałuj ących na siebie elementów. Obecnie w przewa żaj ącej cz ęś ci indywidualnych systemów grzewczych stosuje si ę w ęgle kamienne i w ęgle brunatne (najcz ęś ciej o niskich parametrach grzewczych) oraz drewno. Niechlubn ą praktyk ą, zwłaszcza w mniej zamo żnych regionach kraju, jest równie ż spalanie znacznych ilo ści odpadów komunalnych. Ponadto stan techniczny kotłów nierzadko nie odpowiada normom (np. s ą to urz ądzenia zu żyte), jak równie ż cechuje je niska sprawno ść spalania. Dodatkowo pot ęguj ący negatywny wpływ, maj ą wysoko ści emitorów (kominów) poni żej 30 (m), co powoduje, i ż w zwartej zabudowie mieszkaniowej, zanieczyszczenia gromadz ą si ę na niskim poziomie, staj ąc si ę powa żnym problemem zdrowotnym i środowiskowym. Aby mo żliwe było skuteczne ograniczenie negatywnego oddziaływania emisji zanieczyszcze ń, konieczne s ą inwestycje w tym zakresie.

Opracowanie i realizacja zada ń okre ślonych w Planie gospodarki niskoemisyjnej pozwala na osi ągni ęcie celów okre ślonych w pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, tj.: 1. redukcja emisji gazów cieplarnianych o przynajmniej 20% w stosunku do poziomu z roku 1990 lub innego, mo żliwego do inwentaryzacji, 2. zwi ększenie udziału zu życia energii z odnawialnych źródeł do 20% w ogólnym zu życiu energii (w przypadku Polski 15%, 3. redukcj ę zu życia energii pierwotnej o 20% w stosunku do prognoz na 2020 rok czyli podniesienie efektywno ści energetycznej.

Dodatkowym celem sporz ądzenia i realizacji Planu gospodarki niskoemisyjnej jest: a) zmniejszenie emisji pyłów i gazów powstaj ących na skutek działalno ści człowieka - głównie z procesów energetycznego spalania paliw dla celów bytowych i przemysłowych, z rolnictwa i transportu drogowego, b) zmniejszenie źródła emisji NH 4 i CH 4 z wszystkich sektorów gospodarki, c) wspieranie działa ń termomodernizacji budynków mieszkalnych i u żyteczno ści publicznej, budynków i urz ądze ń komunalnych, budynków i urz ądze ń usługowych nie komunalnych, d) wspieranie działa ń wprowadzaj ących racjonalizacj ę u żytkowania energii elektrycznej w sferze u żytkowania, e) zwi ększenie sprawno ści wytwarzania ciepła zast ępuj ąc stare kotłownie w ęglowe jednostkami zmodernizowanymi o wysokiej sprawno ści, f) wspieranie budowy nowych zautomatyzowanych, wysokosprawnych źródeł ciepła i w ęzłów cieplnych, g) ograniczenie strat ciepła w ogrzewanych budynkach (opomiarowanie odbiorców ciepła, termomodernizacja, instalacja termozaworów), h) zwi ększenie sprawno ści wytwarzania energii i zmniejszenia strat energii w przemy śle.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 6

Cele te osi ąga si ę wykorzystuj ąc sporz ądzon ą baz ę danych zawieraj ącą wyselekcjonowane i usystematyzowane informacje pozwalaj ące na ocen ę gospodarki energi ą w gminie oraz w jej poszczególnych sektorach i obiektach, oraz inwentaryzacj ę emisji gazów cieplarnianych. Jednym ze środków osi ągni ęcia ww. celów jest przyst ąpienie do Porozumienia Burmistrzów. Porozumienie Burmistrzów to oddolny ruch europejski skupiaj ący władze lokalne i regionalne, które dobrowolnie zobowi ązuj ą si ę do podniesienia efektywno ści energetycznej oraz zwi ększenia wykorzystania odnawialnych źródeł energii na swoim terenie. Celem sygnatariuszy Porozumienia jest wykroczenie poza przyj ęty na szczeblu unijnym cel redukcji emisji CO 2 o 20 (%) do 2020 roku. Aby ten cel osi ągn ąć i przeło żyć swoje polityczne zobowi ązanie na konkretne działania i projekty, sygnatariusze Porozumienia podejmuj ą si ę sporz ądzenia bazowej inwentaryzacji emisji (BEI), opracowania i wdro żenia Planu działa ń na rzecz zrównowa żonej energii (SEAP) oraz zaanga żowania mieszka ńców i lokalnych interesariuszy w pro energetyczne działania. Wsparcia sygnatariuszom Porozumienia udzielaj ą Komisja Europejska, Biuro Porozumienia Burmistrzów oraz tzw. Koordynatorzy Porozumienia i Organizacje Wspieraj ące Porozumienie.

Porozumienie Burmistrzów jest otwarte dla wszystkich samorz ądów lokalnych wybranych w demokratycznych wyborach, niezale żnie od ich rozmiaru oraz stopnia realizacji działa ń na rzecz ochrony klimatu i zrównowa żonego wykorzystania energii.

1.1. Podstawy formalno-prawne opracowania

Potrzeba sporz ądzenia i realizacji Planu gospodarki niskoemisyjnej wynika ze zobowi ąza ń, okre ślonych w ratyfikowanym przez Polsk ę Protokole z Kioto oraz w pakiecie klimatyczno-energetycznym, przyj ętym przez Komisj ę Europejsk ą w grudniu 2008 roku. Ponadto jest zgodna z polityk ą Polski i wynika z Zało żeń Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej, przyj ętych przez Rad ę Ministrów 16 sierpnia 2011 roku. Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski pomo że w spełnieniu obowi ązków nało żonych na jednostki sektora publicznego w zakresie efektywno ści energetycznej, okre ślonych w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywno ści energetycznej, (Dz. U. Nr 94, poz. 551 z pó źn. zm.). Posiadanie Planu b ędzie podstaw ą do uzyskania wyst ąpienia o współfinansowanie inwestycji w zakresie optymalizacji zu życia, wytworzenia i wykorzystania energii na terenie gminy, przez jej mieszka ńców oraz zlokalizowane tam przedsi ębiorstwa. „Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski na lata 2014 – 2020” (dalej: „Plan” lub PGN) opracowano na mocy NR L/351/13 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 31 pa ździernika 2013 r. w sprawie przyst ąpienia do opracowania i wdra żania planu gospodarki niskoemisyjnej.

W zwi ązku z powy ższym została opracowana dokumentacja środowiskowa zgodnie z art. 46 oraz według art. 49 ustawy z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2013 r., poz. 627, z pó źn. zm.).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 7

1.2. Cel opracowania

Celem niniejszego opracowania jest analiza zakresu mo żliwych działa ń i przedsi ęwzi ęć pod kontem oddziaływania na środowisko, których wcielenie w życie skutkowa ć b ędzie zmian ą struktury u żywanych no śników energetycznych oraz zmniejszeniem zu życia energii, czego konsekwencj ą ma by ć stopniowe obni żanie emisji gazów cieplarnianych (CO 2) na terenie gminy Kalisz Pomorski.

Poziom emisji gazów cieplarnianych, który powinien by ć osi ągni ęty w roku 2020, wyznaczany jest, jako warto ść wynosz ąca 80% zinwentaryzowanej emisji roku bazowego, za który w opracowaniu przyj ęto rok 2013. Wyniki przeprowadzonej na terenie gminy inwentaryzacji stanowi ą podstaw ę do okre ślenia szczegółowego planu działa ń, pozwalaj ących na osi ągni ęcie tego poziomu.

Do celów szczegółowych, wyznaczonych w „Planie” nale żą : - systematyczna poprawa jako ści powietrza atmosferycznego, poprzez redukcj ę lokalnej emisji zanieczyszcze ń i gazów cieplarnianych, zwi ązanej ze spalaniem paliw na terenie gminy w szczególno ści w domkach jednorodzinnych i indywidualnych kotłowniach przede wszystkim wykorzystuj ących w ęgiel niskiej jako ści, - zwi ększenie udziału energii pochodz ącej ze źródeł odnawialnych (OZE), - redukcja zu żytej energii finalnej w szczególno ści energii cieplnej,

a w efekcie środowiskowym: - poprawa jako ści powietrza, poprzez zmniejszenie globalnej emisji zanieczyszcze ń i gazów cieplarnianych zwi ązanej z wykorzystaniem energii elektrycznej produkowanej w krajowym systemie elektroenergetycznym, - rozwój planowania energetycznego w gminie oraz zapewnienie bezpiecze ństwa dostaw no śników energii na jej terenie, - rozwój systemu zarz ądzania energi ą i środowiskiem, - optymalizacja działa ń zwi ązanych z produkcj ą i wykorzystaniem energii, - obni żenie energochłonno ści w poszczególnych sektorach odbiorców energii w szczególno ści w przedsi ębiorstwa produkcyjnych oraz obiektach publicznych, - kreowanie i utrzymanie wizerunku gminy Kalisz Pomorski, jako jednostki samorz ądowej, która w sposób racjonalny wykorzystuje energi ę i dba o jako ść środowiska na swoim terenie – w szczególno ści w zachowanie jej potencjału przyrodniczego – kreowanie wizerunku gminy ekologicznej, - utrzymanie tendencji wzrostowej wykorzystania energii pochodz ącej ze źródeł odnawialnych, zlokalizowanych na terenie gminy poprzez wykorzystanie potencjału dla rozwoju odnawialnych źródeł energii w szczególno ści wytwarzanej w technologiach wysoko zaawansowanych.

„Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski na lata 2015 – 2020” proponuje sposoby miarodajnego monitorowania efektów środowiskowych podejmowanych działa ń, jak równie ż przedstawia szereg mo żliwych do wykorzystania wska źników oraz propozycj ę harmonogramu monitoringu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 8

1.3. Usytuowanie, rodzaj i skala przedsi ęwzi ęć

Gmina Kalisz Pomorski le ży w północno zachodniej cz ęś ci kraju, na terenie województwa zachodniopomorskiego, w południowo zachodniej cz ęś ci powiatu drawskiego (ryc. 1, 2). Jest to najwi ększa gmina pod wzgl ędem powierzchni w powiecie, stanowi ąca 27,3% jego powierzchni. Obszar gminy zajmuje 480,93 km², z czego połow ę stanowi Poligon Drawski. Jest to gmina miejsko-wiejska, s ąsiaduj ąca od północy z gminami: Drawsko Pomorskie, Złocieniec i Wierzchowo, od zachodu z gmin ą Ińsko, Dobrzany, Recz, od strony południowej z gmin ą Drawno, a od strony wschodniej z gmin ą Tuczno i Mirosławiec. Siedzib ą gminy jest miasto Kalisz Pomorski.

Na terenie gminy znajduje si ę jedno miasto: Kalisz Pomorski oraz 15 sołectw (tab. 1) . Najwi ększym sołectwem w gminie jest Suchowo, które zajmuje 160,4 km², co stanowi 1/3 powierzchni gminy, za ś najmniejszym Prostynia o powierzchni 7,06 km², tj. 1,5% ogólnej powierzchni gminy. Samo miasto Kalisz Pomorski zajmuje powierzchni ę blisko 12 km², co stanowi 2,5% powierzchni gminy.

Tabela 1. Podział administracyjny gminy Kalisz Pomorski wg sołectw Lp. Sołectwo Powierzchnia Miejscowo ści wchodz ące (km²) w skład sołectwa (poza m. b ędącą siedzib ą sołectwa) 1. Po źrzadło Wielkie 37,53 2. Pomierzyn 16,80 Tarnice, Ślizno 3. Pepłówek 7,89 4. Stara Studnica 11,74 5. Sienica 11,90 6. Gi żyno 23,08 Wierzchucin, Skotniki 7. Gł ębokie 47,00 Jaworze 8. Prostynia 7,06 9. Suchowo 160,40 Jasnopole, Borowo 10. Cybowo 19,96 11. Dębsko 42,55 Lipinki, Łowno 12. Biały Zdrój 31,29 13. Kr ęż no 14,65 Pruszcz, Pniewy, Siekiercze, Smugi 14. Bralin 19,82 15. Stara Korytnica 17,14 Karwiaga ć 16. miasto Kalisz Pomorski 11,97

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 9

Rycina 2. Poło żenie gminy Kalisz Pomorski na schematycznej mapy Polski

Rycina 2. Lokalizacja gminy Kalisz Pomorski na tle fragmentu mapy województwa, schematu powiatu drawskiego i województwa zachodniopomorskiego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 10

Poł ączenia drogowe - przez Kalisz Pomorski biegnie droga tranzytowa nr 10 Szczecin – Bydgoszcz – Warszawa, która stanowi dogodne poł ączenie z krajem, a tak że ze wschodem i zachodem Europy. Miasto le ży 100 km od Szczecina, 124 km od Koszalina i 74 km od Piły. Ponadto droga wojewódzka nr 175 ł ączy Drawsko Pomorskie z Kaliszem Pomorskim (powiat drawski) i dalej z Choszcznem (powiat choszcze ński). Droga ta ł ączy si ę w Drawsku Pomorskim z kolejn ą drog ą krajow ą nr 20, relacji Stargard Szczeci ński – Gda ńsk. Poł ączenia kolejowe - przez Kalisz Pomorski biegnie linia kolejowa obsługuj ąca tras ę Kalisz Pomorski – Szczecin. Po zmodernizowaniu regionalnej linii kolejowej nr 403 Wałcz – Kalisz Pomorski – Ulikowo (w trakcie modernizacji), przez Kalisz Pomorski przebiegała będzie wa żna trasa kolejowa ł ącz ąca najbardziej odległy kraniec województwa - Wałcz ze Szczecinem. Poł ączenia morskie - komunikacj ę morsk ą zapewnia zespół portów Szczecin – Świnouj ście. Port w Szczecinie jest to handlowy port morski i rzeczny w województwie zachodniopomorskim w Szczecinie, usytuowany na Odrze i jej prawym ramieniu - Regalicy, w Dolinie Dolnej Odry, na Mi ędzyodrzu. Razem z portem Świnouj ście tworzy zespół portów, który jest najbli ższym du żym zapleczem gospodarki morskiej dla obszaru zachodniej i południowo-zachodniej Polski. Port w Szczecinie znajduje si ę w odległo ści ok. 100 km od Kalisza Pomorskiego. Poł ączenia lotnicze - komunikacj ę lotnicz ą obsługuje poło żony ok. 110 km od Kalisza Pomorskiego mi ędzynarodowy Port Lotniczy Szczecin – Goleniów. Port ten ma stałe poł ączenia lotnicze z Warszaw ą, Londynem, Liverpoolem, Dublinem, Oslo. W ofercie s ą tak że loty czarterowe i sezonowe. Roczna przepustowo ść terminalu lotniczego wynosi 1 milion pasa żerów. Terminal jest przystosowany do wymogów Unii Europejskiej. Obecnie port lotniczy w Szczecinie stara si ę o lokalizacje bazy Ryanair. Jego szanse na to poważnie wzrosły po wybudowaniu nowego terminalu pasa żerskiego i najnowocze śniejszej w Polsce wie ży kontroli lotów. Port lotniczy poło żony jest przy drodze krajowej nr 6 (Goleniów – Gdynia) w pobli żu wsi Glewice. Swoim zasi ęgiem obejmuje około 1,6 mln mieszka ńców. Obecnie jest to dziewi ąty najbardziej ruchliwy polski port lotniczy. Gmina Kalisz Pomorski to tak że tereny atrakcyjne dla rozwoju przedsi ębiorczo ści. Gmina posiada dobre poł ączenia komunikacyjne ze Szczecinem, Koszalinem, Piłą oraz Warszaw ą. Pełna infrastruktura komunalna: wodoci ągi, kanalizacja, nowoczesna oczyszczalnia ścieków oraz stacje uzdatniania wody, dobry stan dróg, blisko ść granicy pa ństwa i przebiegaj ąca przez gmin ę droga krajowa nr 10 stwarzaj ą optymalne warunki dla rozwoju nieuci ąż liwego przemysłu i drobnej wytwórczo ści. Władze samorz ądowe od lat inwestuj ą w rozwój infrastruktury drogowej, społecznej, edukacyjnej, wodno-kanalizacyjnej, co podnosi poziom życia mieszka ńców i jest podstawowym warunkiem przyci ągania inwestorów. Dzi ęki temu wzrasta atrakcyjno ść miasta, gdzie warto mieszka ć, wypoczywa ć i prowadzi ć działalno ść gospodarcz ą. Inwestorzy znajd ą tu w pełni uzbrojone tereny do zagospodarowania, poło żone przy głównych szlakach komunikacyjnych oraz ludzi, którzy doło żą wszelkich stara ń, aby cały proces inwestycyjny przebiegał szybko i sprawnie. W strukturze u żytkowania ziemi zdecydowanie dominuj ą lasy i grunty le śne, które zajmuj ą blisko 60% ogółu powierzchni gminy (tab. 2). Nast ępne s ą tereny rolnicze z udziałem 17,7% oraz wody zajmuj ące ok. 2,5%. Tereny zaj ęte pod budownictwo mieszkaniowe, to jedynie 14 ha (0,03%). Struktura u żytkowania gruntów w gminie jest odmienna od wi ększo ści gmin w Polsce, co uwarunkowane jest du żą powierzchni ą le śną oraz jak wspomniano poligonem wojskowym.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 11

Tabela 2. Struktura u żytkowania ziemi w gminie Kalisz Pomorski* Rodzaj gruntów Powierzchnia w ha Powierzchnia gminy ogółem 48 078 Lasy 28 994 Tereny u żytkowane rolniczo, 8 493 w tym grunty orne 6 790 użytki zielone 1 420 Wody otwarte 1 190 Pozostałe (w tym nieu żytki, inne 1 162 Tereny pod inwestycje 15 Tereny pod budownictwo mieszkaniowe - indywidualne 11 - wielorodzinne 3 * Źródło: Strategia Rozwoju Gminy Kalisz Pomorski na lata 2014-2020, Wrocław-Kalisz Pomorski 2014 r.

Z wielu miejsc na obszarze gminy rozci ągaj ą si ę pi ękne widoki, stanowi ąc du żą atrakcj ę wizualn ą. Urozmaicony teren ma szczególne znaczenie zarówno dla turystów pieszych jak i zmotoryzowanych. Zró żnicowana młodo glacjalna rze źba tworzy podstaw ę pi ęknego krajobrazu i nadaje zasadnicze oblicze gminie wraz z przyległym terenem.

Drugim, oprócz lasów, istotnym elementem środowiska sprzyjaj ącym turystyce z rekreacj ą s ą warunki wodne, zwi ązane ści śle ze zbiornikami jeziornymi, rzekami i ciekami. Zasadnicze pi ętno wywieraj ą tutaj liczne i akweny wodne, których ł ączna liczba si ęga ok. 60 i które umo żliwiaj ą uprawianie w ędkarstwa. Samo miasto poło żone jest po śród czterech jezior: Bobrowo Wielkie (24 ha), Bobrowo Małe (10,5 ha), Mły ńskie (30 ha) i Jez. Lasek (6 ha) i rozpostarte jest pomi ędzy pagórkami i wzgórzami na wysoko ści ok. 90 - 100 m n.p.m. Osie hydrograficzne gminy tworz ą dwie główne rzeki: Drawa i Korytnica.

Obszar Miasta i Gminy Kalisz Pomorski poło żony jest w strefie przenikania się wpływów powietrza polarnego, arktycznego i zwrotnikowego. Jest to strefa klimatu umiarkowanego, przej ściowego środkowej Europy, którego charakterystyczn ą cech ą jest przej ściowo ść , zmienno ść i kontrastowo ść . Obszar gminy posiada klimat cieplejszy i suchszy od pozostałych mezoregionów krain pojeziernych, co jest dodatkowym atutem wspieraj ącym walory turystyczne.

Gospodarczo gmina opiera si ę głównie na przemy śle drzewnym, le śnictwie, rolnictwie indywidualnym i wielkoobszarowym, przemy śle rolno-spo żywczym, a tak że handlu i usługach. W ostatnich latach rozwin ął si ę przede wszystkim handel drobno-detaliczny, usługi transportowe, usługi hotelarskie, gastronomiczne, produkcja galanterii drzewnej. Polityka inwestycyjna władz gminy nastawiona jest głównie na systematyczny i planowy rozwój gospodarczy z jednoczesn ą dbało ści ą o zachowanie walorów przyrodniczych.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 12

Demografia Według stanu na dzie ń 31 grudnia 2013 roku w gminie zamieszkiwało 7 383 osób 1, w tym na terenie miasta Kalisz Pomorski 4 361 osoby, na terenie wiejskim 3 022 osób. Zatem w miar ę proporcjonalnie rozkłada si ę stosunek ludno ści zamieszkałej w mie ści na wsi, odpowiedni: ludno ść w miastach stanowi 59%, na wsi 41%. Powiat drawski zamieszkuje 58 865 osób, zatem mieszka ńcy gminy Kalisz Pomorski 12,6 % ludno ści w całym powiecie. Gmina charakteryzuje si ę wysokim stopniem zurbanizowania. Tabela 3. Ludno ść gminy Kalisz Pomorski na przestrzeni lat 2010-2014 (stan w dniu 31.12) 2010 2011 2012 2013 2014 Ludno ść faktycznie zamieszkała ogółem 7320 7356 7376 7383 7365 kobiety 3713 3737 3755 3770 3784 męż czy źni 3607 3619 3621 3613 3581 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

Gmina charakteryzuje si ę niskim, w stosunku do powiatu, wska źnikiem g ęsto ści zaludnienia, który wynosi 15,3 os./1 km 2 przy średniej dla Powiatu Drawskiego 33 os./1 km 2 oraz dla województwa 75 os//1 km 2. Taki stan powodowany jest po cz ęś ci specyfik ą gminy, która ma du żą powierzchni ę ogóln ą, w znacz ącym stopniu zaj ętą jednak przez poligon wojskowy. Rozmieszczenie ludno ści w gminie jest bardzo nierównomierne. Miasto, jako stolica gminy, koncentruje wi ększo ść ludno ści, bo ok. 59%. Poza Kaliszem najwi ększa populacja zamieszkuje w sołectwach: Pomierzyn – 484 osoby (6,6% ogółu ludno ści w gminie), Gi żyno - 379 os. (5,1%), Cybowo – 324 os. (4,4%) oraz Suchowo – 311 os. (4,2%). Najmniejsza populacja zamieszkuje w sołectwach: Gł ębokie – 45 os. (0,6%), Kr ęż no – 59 os. (0,8%) i Prostynia – 68 os. (0,9%). Tabela 4. Ludno ść gminy Kalisz Pomorski wg wieku na przestrzeni lat 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Ludno ść w wieku: przedprodukcyjnym 1589 1557 1561 1593 1579 produkcyjnym 4748 4768 4714 4652 4622 poprodukcyjnym 983 1031 1101 1138 1164 W % ogółem ludno ść w wieku: przedprodukcyjnym 21,7 21,2 21,2 21,6 21,4 produkcyjnym 64,9 64,8 63,9 63,0 62,8 poprodukcyjnym 13,4 14,0 14,9 15,4 15,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

W strukturze ludno ści dominuj ącą grup ą s ą osoby w wieku produkcyjnym, (63%). Udział osób w wieku przedprodukcyjnym (21,6%), jest zauwa żalnie wy ższy od odsetka osób w wieku poprodukcyjnym (15,4%). Na przestrzeni ostatnich pi ęciu proporcje pomi ędzy

1 Dla danych statystycznych ( źródło GUS) przyj ęto rok bazowy 2013, tam gdzie jest to mo żliwe przywołane s ą dane ju ż z roku 2014. Wynika to ze specyfiki agregowania i udost ępniania danych przez GUS. Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 13

analizowanymi grupami nie zmieniaj ą si ę bardzo znacz ąco, obserwujemy wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. Tabela 5. Rynek pracy – liczba pracuj ących i bezrobotnych zarejestrowanych w gminie Kalisz Pomorski na przestrzeni lat 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Pracuj ący* ogółem 1024 935 835 926 : męż czy źni 444 457 358 381 : kobiety 580 478 477 545 : Bezrobotni zarejestrowani ogółem 645 851 826 763 555 męż czy źni 287 343 346 345 246 kobiety 358 508 480 418 309 Udział % bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym ogółem 13,6 17,8 17,5 16,4 12,0 kobiety 15,9 22,5 21,6 19,2 14,1 męż czy źni 11,5 13,7 13,9 14,0 10,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych. Dane dotycz ą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracuj ących przekracza 9 osób, bez pracuj ących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie.

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na koniec 2013 r. wyniosła 763 osoby, co stanowi 16,4 % udziału w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym. Analizuj ąc bezrobocie w podziale na płe ć, dominuj ącą grup ą są kobiety. Warto zaznaczy ć, że odsetek ten zmienił si ę w roku 2014 i wyniósł 12%. W tym wzgl ędzie gmina zbytnio nie odbiega od średniej warto ści całego powiatu drawskiego, która wynosi 13,8%. Bezrobocie zarejestrowane na koniec 2014 r. jest najni ższym w ciągu ostatnich 5 lat, przy nieznacznych wahaniach w analizowanych okresie.

1.4. Zu życie energii na terenie gminy Kalisz Pomorski

Na terenie gminy Kalisz Pomorski nie funkcjonuje jedna scentralizowana gospodarka cieplna, działa natomiast system ogrzewania rozproszonego i indywidualnego. Ogrzewanie obiektów indywidualnych oraz publicznych wraz z wytwarzaniem ciepłej wody u żytkowej opiera si ę na indywidualnej lokalnych jednostkach wytwórczych energii. Do ogrzewania budynków przede wszystkim wykorzystywane s ą następuj ące rodzaje źródeł energetycznych: gaz płynny oraz olej opałowy, drewno, w ęgiel i sporadycznie miał w ęglowy. W odniesieniu do zabudowy wielorodzinnej przewa żaj ą jednostki wytwórcze ciepła wykorzystuj ące gaz, zarówno w kotłowniach przy budynkach czy w ramach indywidualnych gospodarstw domowych (indywidualne piece grzewcze gazowe wytwarzaj ące ciepło oraz podgrzewaj ące wod ę u żytkow ą). Stan ten wynika z działa ń inwestycyjnych w du żym stopniu zainicjowanych przez gmin ę i przy jej wsparciu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 14

Tabela 6. Wielko ść zu życia gazu sieciowego na terenie gminy Kalisz Pomorski w latach 2008, 2013 i 2014 Rodzaj Opis Zu życie gazu (ty ś Zu życie gazu (ty ś m 3) Zu życie gazu (ty ś gazu m3) w 2008 w 2013 m3) w 2014 Ls Odbiorcy domowi 778,3 832,1 661,1 Ls Pozostali 664,6 438,6 268,2 Ls Razem 1 412,6 1 270,7 929,3 Źródło: PGNiG, kwiecie ń 2015 r.

Energia elektryczna Na terenie gminy Kalisz Pomorski głównym operatorem zarz ądzaj ącym sieci ą elektryczn ą jest ENERGA Operator SA w Koszalinie. Moc Głównego Punktu Zasilaj ącego w gminie to 2,5 MW. W Kaliszu Pomorskim znajduje się 109 stacji transformatorowych o mocy 15/0,4 kV, rozdzielnia sieciowa SN/SN 15/15kV, linie kablowe i napowietrzne 15 i 0,4 kV oraz elektrownia wodna o mocy 1000 kW.

Udział gospodarstw domowych przył ączonych do sieci elektrycznej w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw domowych w gminie si ęga 100%, wi ęc obecnie istniej ąca sie ć elektroenergetyczna zabezpiecza potrzeby mieszka ńców. Tabela 7. Zu życia energii elektrycznej o niskim napi ęciu w m. Kalisz Pomorski 2010 2011 2012 2013 Odbiorcy energii elektrycznej na niskim napi ęciu w gospodarstwach domowych w miastach szt. 1305 1468 1493 1474 Zu życie energii elektrycznej na niskim napi ęciu w gospodarstwach domowych w miastach MWh 2612 2743 2665 2694 zu życie energii elektrycznej w gospodarstwach kWh 603,1 633,2 612,2 621,5 domowych w miastach na 1 mieszka ńca Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

Znaczna rezerwa mocy transformatorów pozwala na zabezpieczenie potrzeb rozwojowych obszaru i ewentualny rozwój lub mo żliwo ść przył ączenia nowych źródeł wytwórczych, w tym obiektów i instalacji wykorzystuj ących OZE.

Energia odnawialna

W gminie Kalisz Pomorski funkcjonuj ą dwa obiekty wytwarzaj ące energi ę z odnawialnych źródeł. Elektrownia wodna w Borowie oraz biogazownia w miejscowo ści Ro ścino funkcjonuj ąca w ramach du żego gospodarstwa rolniczego i została zintegrowana technologicznie z budynkami inwentarskimi wykorzystywanymi przy hodowli trzody chlewnej.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 15

Elektrownia wodna w Borowie Historia i opis Elektrownia wodna Borowo została wybudowana w latach 1916-1918, prawdopodobnie w miejscu stoj ącego, od co najmniej 1892 roku młyna wodnego, który figurował na ówczesnych mapach. Elektrownia ta miała słu żyć, jako podszczytowa, o czym świadczy trzecia wolna komora turbinowa. W elektrowni zainstalowano dwie turbiny bli źniacze typu Franciss'a o wałach poziomych, o mocy 455 kW ka żda, wyprodukowane w 1917 roku w firmie J.M. Voith HEIDENHEIM z generatorami firmy SIEMENS - SCHUCKERT. Elektrownia wodna Borowo znajduje si ę w obr ębie geodezyjnym Borowo, w gł ębi du żego kompleksu le śnego na Równinie Drawskiej, na rzece Drawie obok najwi ększego poligonu wojskowego w Polsce. Elektrownia poło żona jest w 90 km od uj ścia rzeki Drawy do rzeki Note ć w rejonie Krzy ża. Wykorzystywana ró żnica poziomów wody wynosi około 8,6 m. Elektrownia wodna pracuje bez przerwy od roku 1918 (jedyna przerwa wyst ąpiła w 1945 i trwała ok. 2 - 3 miesi ęcy) jako elektrownia przepływowa z niewielk ą mo żliwo ści ą retencji w ci ągu jezior Mielno, oraz Zły Ł ęg. Operatorem tej elektrowni jest obecnie spółka Energa wytwarzanie Sp. z o.o.

Turbina Generator Regulator obrotów ilo ść turbin: 2 typ: WJd840/250 typ: 2 szt. elektrohydrauliczny typ: Francis bli źniacza firma: SSW rok budowy: 2008 (w tym roku firma: Voith napi ęcie generatora: 10,5 kV dokonano równie ż konserwacji rok budowy: 1917 napi ęcie wzbudzenia: 0,115 kV pozostałych urz ądze ń obroty/minut ę: 250 rok budowy: 1917 wytwórczych) układ konstrukcyjny: pozioma obroty/minut ę: 250 moc zainstalowana: 450 kW

Biogazownia Gi żyno Instalacja biogazowa została oddana do u żytku w roku 2011, jako obiekt współdziałaj ący w ramach du żego gospodarstwa rolnego zajmuj ącego si ę w tej miejscowo ści produkcja trzody chlewnej. W zwi ązku z tym, że hodowla obci ąż ała środowiska przede wszystkim w zakresie odoru, wła ściciel firma Poldanor podj ęła działania polegaj ące na zagospodarowaniu głownie gnojowicy w taki sposób, aby móc zneutralizowa ć negatywne oddziaływanie i uzyska ć dodatkowa warto ść w postaci energii elektrycznej i cieplnej. Instalacja posiada moduł kogeneracyjny o mocy elektrycznej – 1,063 MW oraz mocy cieplnej o warto ści 1,103 MW. Zgodnie z informacj ą uzyskan ą od wła ściciela w jednostce wytwarza si ę rocznie około 8,6 tys. MWh energii elektrycznej, gdzie 2,5 MWh jest wykorzystywanych na miejscu pozostał ą cz ęść jest oddawana do sieci przesyłowej. Natomiast energii cieplnej wytwarza si ę rocznie około 8,8 tys. MWh, gdzie ok. 5 MWh jest wykorzystywanych na miejscu w ramach gospodarstwa. Tabela 8 Instalacje OZE na terenie Gminy Kalisz Pomorski Miejscowo ść Rodzaj instalacji Moc instalacji Rok zako ńczenia Borowo Elektrownia Wodna 0,91 MW b.d. Gi żyno Elektrownia Biogazowa 1,063 MW 2011 Źródło: dane Energa - Operator

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 16

Inne projektowane OZE na terenie gminy Kalisz Pomorski Na dzie ń dzisiejszy s ą prowadzone prace projektowa w zakresie budowy 2 Farm Wiatrowych przy miejscowo ściach D ębsko oraz Cybowo – dwa zespoły po 15 turbin o ł ącznej mocy do 45 MW ka żdy zespół. Ponadto prowadzona jest procedura administracyjna oraz proces uzyskania pozwolenia na budow ę dla instalacji fotowoltaicznej o mocy do 1 MW przy miejscowo ści Pomierzyn. Tak że na terenie gminy, gdzie inwestorem wnioskuj ącym o realizacj ę przedsi ęwzi ęcia jest sam gmina Kalisz Pomorski planuje si ę budow ę elektrociepłowni wykorzystuj ącej odpady pochodzenia komunalnego, gdzie zakłada moc cieplna obiektu to 7 MWt oraz moc energetyczne to 1,5 MW.

Bazowa inwentaryzacja emisji CO 2 za rok 2013 - podsumowanie i wnioski

Na podstawie przyj ętych w rozdziale 5.2. zało żeń obliczono ł ączn ą emisj ę dwutlenku węgla do atmosfery ze źródeł pierwotnych i wtórnych na terenie gminy Kalisz Pomorski. Poni ższa tabela przedstawia emisj ę dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski. Tabela 9. Wielko ść emisji dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski. Wyszczególnienie Emisja CO2 w gminie Kalisz Pomorski w 2013 roku [Mg]

Budynki Mieszkalne 1 671,19 Budynki Niemieszkalne 776,29 Przemysł i Usługi 391,41 Transport 56 748,88 Oświetlenie uliczne 295,57 Energia elektryczna 14 468,48 RAZEM 74 351,81 redukcja emisji w wyniku OZE 10 898,66 EMISJA Ł ĄCZNIE z uwzgl ędnieniem 63 453,15 redukcji

Łączna emisja dwutlenku w ęgla w roku 2013 wyniosła 63 453,15 ton. Oznacza to, że emisja dwutlenku w ęgla w gminie w przeliczeniu na jednego mieszka ńca wynosi 8,6 tony. W porównaniu ze średni ą dla Polski (8,6 tony) emisja dwutlenku w ęgla odpowiada średnie krajowej. Poni ższy wykres przedstawia struktur ę emisji dwutlenku w ęgla z podziałem na źródła.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 17

Rycina 3. Struktura emisji dwutlenku w ęgla na terenie gminy Kalisz Pomorski z podziałem na źródła. Najwi ększym źródłem emisji dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy jest transport, generuje, a ż 76% udziałów w ł ącznej emisji CO2. Jest to wynik, tego, że przez gmin ę przebiega główna trasa tranzytowa Szczecin-Bydgoszcz, mocno obci ąż ona przez transport samochodowy, głównie samochody ci ęż arowe oraz dostawcze, itp. Kolejnym, niemal równie du żym źródeł emisji jest zu życie energii elektrycznej, odpowiedzialnej za 20% emisji dwutlenku w ęgla.

1.5. Powi ązania z działaniami przewidzianymi w innych dokumentach

Poni żej wyszczególniono, wraz z podaniem kontekstu, kluczowe (pod wzgl ędem obszaru zastosowania oraz poruszanych zagadnie ń) dokumenty strategiczne, potwierdzaj ące zbie żno ść niniejszego „Planu” z prowadzon ą polityk ą na szczeblu mi ędzynarodowym, krajowym i lokalnym.

Poziom mi ędzynarodowy

Europa (UE): Ratyfikacja protokołu z Kioto przez UE (2006 r.) – UE z ko ńcem 2006 r. zobowi ązała si ę do osi ągni ęcia celów protokołu poprzez wprowadzenie pakietu klimatyczno- energetycznego 3x20% do roku 2020. Cele szczegółowe pakietu klimatycznego są nast ępuj ące: - redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20%, - wzrost OZE o 20%, w tym 10% udział biopaliw, - wzrost efektywno ści wykorzystania energii o 20%.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 18

Szczyt klimatyczny UE (pa ździernik 2014 r.) – cele klimatyczno-energetyczne UE po 2020 r., oznaczaj ące znacz ący wzrost wobec poprzedniego kompromisu 3x20%, s ą nast ępuj ące: - ograniczenie emisji CO2 o 40% do 2030 r., - wzrost udziału OZE o 27%, - wzrost efektywno ści energetycznej o 30%.

UE uzgodniła, że ograniczy emisj ę CO2 o 40% do 2030 (wzgl ędem 1990 r.), ale biedniejsze kraje, w tym Polska b ędą mniej obci ąż one kosztami realizacji tych celów. Polska utrzyma system darmowych pozwole ń na emisj ę do 2030 r. Do tego czasu kraje o PKB poni żej 60% średniej unijnej, w tym Polska, b ędą mogły rozdawa ć elektrowniom 40% uprawnie ń do emisji CO2 za darmo. Polska otrzymała około 134 mln ton dodatkowych emisji. Certyfikaty na emisj ę, które otrzyma w ramach tej rezerwy, dadz ą nadwy żkę, któr ą b ędzie mo żna przeznaczy ć na sektory gospodarki nieobj ęte systemem pozwole ń na emisj ę. Europa stawia przede wszystkim na efektywno ść energetyczn ą, ochron ę powietrza oraz rozwój odnawialnych źródeł energii, których wska źnikiem skuteczno ści b ędzie redukcja CO 2.

Dyrektywa CAFE – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jako ści powietrza i czystego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L 152 z 11.06.2008, str.1) została wdro żona do polskiego prawa ustaw ą z dnia 13 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2012, poz. 460). Dyrektywa wprowadza normy jako ści powietrza dotycz ące pyłu zawieszonego PM2,5 i innych substancji oraz mechanizmy zarz ądzania jako ści ą powietrza w strefach i aglomeracjach. Normowanie okre ślone jest w formie warto ści docelowej i dopuszczalnej. Celem Dyrektywy CAFE jest zdefiniowanie i okre ślenie celów dotycz ących jako ści powietrza w celu unikni ęcia, zapobiegania lub ograniczenia szkodliwych oddziaływa ń na zdrowie ludzi i środowisko. Nowy pakiet dotycz ący czystego powietrza, aktualizuj ący istniej ące przepisy i dalej redukuj ący szkodliwe emisje z przemysłu, transportu, elektrowni i rolnictwa w celu ograniczenia ich wpływu na zdrowie ludzi oraz środowisko został przyj ęty 18 grudnia 2013 r. i składa si ę z: - nowego programu „Czyste powietrze dla Europy”, zawieraj ącego środki słu żą ce zagwarantowaniu osi ągni ęcia celów w perspektywie krótkoterminowej, nowe cele w zakresie jako ści powietrza w okresie do roku 2030, środki uzupełniaj ące maj ące na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza, popraw ę jako ści powietrza w miastach, wspieranie bada ń i innowacji oraz promowanie współpracy mi ędzynarodowej; - dyrektywy w sprawie krajowych poziomów emisji z bardziej restrykcyjnymi krajowymi poziomami emisji dla sze ściu głównych zanieczyszcze ń; - wniosku dotycz ącego nowej dyrektywy maj ącej na celu ograniczenie zanieczyszcze ń powodowanych przez średniej wielko ści instalacje energetycznego spalania (indywidualne kotłownie dla bloków mieszkalnych lub du żych budynków i małych zakładów przemysłowych).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 19

Poni żej przedstawiono europejskie regulacje prawne dotycz ące efektywno ści energetycznej, transponowane do prawodawstwa pa ństw członkowskich.

Dyrektywa 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło u żytkowe na rynku wewn ętrznym energii oraz zmieniaj ąca dyrektyw ę 92/42/EWG (Dz. Urz. L. 52 z 21.2.2004). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - zwi ększenie udziału skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła (kogeneracja); - zwi ększenie efektywno ści wykorzystania energii pierwotnej i zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, - promocja wysokosprawnej Kogeneracji i korzystne dla niej bod źce ekonomiczne (taryfy).

Dyrektywa 2010/31/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. Urz. L. 153 z 18.6.2010). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - ustanowienie minimalnych wymaga ń energetycznych dla nowych i remontowanych budynków, - certyfikacja energetyczna budynków, - kontrola kotłów, systemów klimatyzacji i instalacji grzewczych.

Dyrektywa 2012/27/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 pa ździernika 2012 r. w sprawie efektywno ści energetycznej, (…) (Dz. Urz. L 315 z 14.11.2012). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - zwi ększenie efektywno ści energetycznej o 20% do 2020 r. (zmniejszenie zu życia energii pierwotnej o 20%), - wspierania inwestycji w renowacj ę krajowych zasobów budynków.

Poziom krajowy Ze wzgl ędu na kurcz ące si ę zasoby paliw konwencjonalnych, jak równie ż konieczno ść ograniczenia emisji zanieczyszcze ń do atmosfery, oczywisty staje si ę fakt, i ż Polska wchodzi w epok ę postcarbon. Idzie za tym konieczno ść racjonalnego korzystania z dost ępnych jeszcze zasobów energetycznych i wspierania działa ń na rzecz odnawialnych źródeł energii.

Ustawa Prawo ochrony środowiska wraz z aktami prawnymi powi ązanymi w aspekcie uwarunkowa ń i zakresu PGN Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 1232, z pó źn. zm.) stanowi podstawowy dokument prawny okre ślaj ący zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów. Szczegółowe zasady okre ślone są w rozporz ądzeniach, jako aktach wykonawczych. Wszystkie nowo wprowadzane rozporz ądzenia maj ą na celu dostosowanie norm krajowych do zasad prawa unijnego. Ustawa Prawo ochrony środowiska zawiera podstawowe przepisy w prawie polskim w zakresie jako ści powietrza. W my śl art. 85 ustawy PO Ś, ochrona powietrza polega na „zapewnieniu jak najlepszej jego jako ści”. Jako szczegółowe cele ustawa okre śla:

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 20

- utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni żej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach; - zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu, co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane; - zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni żej poziomów docelowych albo poziomów celów długoterminowych lub co najmniej na tych poziomach.

Dopuszczalne poziomy zanieczyszcze ń okre śla Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r., w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 2012, poz. 1031).

Ustawa o efektywno ści energetycznej Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywno ści energetycznej (Dz. U. 2011, Nr 94, poz. 551) stanowi ąca wdro żenie Dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywno ści ko ńcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Ustawa ta stwarza ramy prawne systemu działa ń na rzecz poprawy efektywno ści energetycznej gospodarki, prowadz ących do uzyskania wymiernych oszcz ędno ści energii. Działania te koncentruj ą si ę głównie w trzech obszarach (kategoriach przedsi ęwzi ęć ): - zwi ększenie oszcz ędno ści energii przez odbiorc ę ko ńcowego, - zwi ększenie oszcz ędno ści energii przez urz ądzenia potrzeb własnych, - zmniejszenie strat energii elektrycznej, ciepła lub gazu ziemnego w przesyle lub dystrybucji. Ustawa okre śla: - krajowy cel w zakresie oszcz ędnego gospodarowania energią wyznaczaj ący uzyskanie do 2016 r. oszcz ędno ści energii finalnej w ilo ści nie mniejszej ni ż 9% średniego krajowego zu życia tej energii w ci ągu roku (przy czym u średnienie obejmuje lata 2001÷2005), - zadania jednostek sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej; - jak równie ż wprowadza: - system świadectw efektywno ści energetycznej, tzw. „białych certyfikatów” z okre śleniem zasad ich uzyskania i umorzenia.

Podstawowe rodzaje przedsi ęwzi ęć słu żą cych poprawie efektywno ści energetycznej zostały określone w art. 17 omawianej ustawy, natomiast szczegółowy wykaz tych przedsi ęwzi ęć ogłaszany jest w drodze obwieszczenia przez Ministra Gospodarki i publikowany w Monitorze Polskim. Potwierdzeniem uzyskania wymaganych oszcz ędno ści energii w wyniku realizacji przedsi ęwzi ęcia b ędzie wykonanie audytu efektywno ści energetycznej, którego zasady sporz ądzania równie ż s ą okre ślone w prezentowanej ustawie.

Rozporz ądzeniami wykonawczymi dla ww. ustawy s ą: - Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 pa ździernika 2012 r. w sprawie przetargu na wybór przedsi ęwzi ęć słu żą cych poprawie efektywno ści energetycznej (Dz. U. 2012, poz.1227);

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 21

- Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 4 wrze śnia 2012 r. w sprawie sposobu obliczania ilo ści energii pierwotnej odpowiadaj ącej warto ści świadectwa efektywno ści energetycznej oraz wysoko ści jednostkowej opłaty zast ępczej (Dz. U. 2012, poz. 1039); - Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobu sporz ądzania audytu efektywno ści energetycznej, wzoru karty audytu efektywno ści energetycznej oraz metod obliczania oszcz ędno ści energii (Dz. U. 2012, poz. 962).

Najwa żniejsze akty prawne dotycz ące energetyki oraz oze Obecnie trwaj ące prace legislacyjne nad ustaw ą o odnawialnych źródłach energii , najnowszy projekt (wersja 6.3 z 2014 r.) przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, s ą istotnym krokiem na drodze do uregulowania w Polsce kwestii odnawialnych źródeł energii oraz uporz ądkowania aspektu ekonomicznego w jej dystrybucji. Wa żnym elementem ustawy jest tak że promocja prosumenckiego (prosument to jednocze śnie producent i konsument) wytwarzania energii z OZE w mikro- i małych instalacjach.

Rozwój OZE powinien nast ępowa ć w sposób zapewniaj ący uwzgl ędnienie nie tylko interesów przedsi ębiorców działaj ących w sektorze energetyki odnawialnej, ale tak że innych podmiotów, na których rozwój tej energetyki b ędzie miał wpływ, w szczególno ści odbiorców energii, podmiotów prowadz ących działalno ść w sektorze rolnictwa czy te ż gminy na terenie, których powstawa ć b ędą odnawialne źródła energii.

Celem ustawy jest: - zwi ększenie bezpiecze ństwa energetycznego i ochrony środowiska, mi ędzy innymi w wyniku efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, - racjonalne wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, uwzgl ędniaj ące realizacj ę długofalowej polityki rozwoju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, wypełnienie zobowi ąza ń wynikaj ących z zawartych umów mi ędzynarodowych, oraz podnoszenie innowacyjno ści i konkurencyjno ści gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej, - kształtowanie mechanizmów i instrumentów wspieraj ących wytwarzanie energii elektrycznej, ciepła lub chłodu, lub biogazu rolniczego w instalacjach odnawialnych źródeł energii, - wypracowanie optymalnego i zrównowa żonego zaopatrzenia odbiorców ko ńcowych w energi ę elektryczn ą, ciepło lub chłód, lub w biogaz rolniczy z instalacji odnawialnych źródeł energii, - tworzenie innowacyjnych rozwi ąza ń w zakresie wytwarzania energii elektrycznej, ciepła lub chłodu, lub biogazu rolniczego w instalacjach odnawialnych źródeł energii, - tworzenie nowych miejsc pracy w wyniku przyrostu liczby oddawanych do u żytkowania nowych instalacji odnawialnych źródeł energii, - zapewnienie wykorzystania na cele energetyczne produktów ubocznych i pozostało ści z rolnictwa oraz przemysłu wykorzystuj ącego surowce rolnicze.

Priorytetowym efektem obowi ązywania ustawy o odnawialnych źródłach energii b ędzie zapewnienie realizacji celów w zakresie rozwoju odnawialnych źródeł energii wynikaj ących z dokumentów rz ądowych przyj ętych przez Rad ę Ministrów, tj. Polityki energetycznej Polski do 2030 roku oraz Krajowego planu działa ń w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, jak

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 22

równie ż inicjowanie i koordynowanie działa ń organów administracji rz ądowej w tym obszarze, co pozwoli zapewni ć spójno ść i skuteczno ść podejmowanych działa ń. Kolejnym wa żnym efektem wdro żenia projektu ustawy o OZE b ędzie wdro żenie jednolitego i czytelnego systemu wsparcia dla producentów zielonej energii, który stanowi ć b ędzie wystarczaj ącą zach ętę inwestycyjn ą dla budowy nowych jednostek wytwórczych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem generacji rozproszonej opartej o lokalne zasoby OZE.

Prawo energetyczne Projektowana ustawa - Prawo energetyczne ma na celu uporz ądkowanie oraz uproszczenie obwi ązuj ących przepisów, wprowadzenie nowatorskich rozwi ąza ń podyktowanych rozwojem rynku energii elektrycznej i rynków ciepła oraz ochron ą odbiorców, a tak że dostosowanie do przepisów rozporz ądzenia (WE) Nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiaj ącego Agencj ę ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki oraz rozporz ądzenia (WE) Nr 714 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dost ępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylaj ącego rozporz ądzenie nr 1228/2003. Projekt ustawy – Prawo energetyczne tworzy spójne ramy prawne w obszarze elektroenergetyki, ciepła oraz instrumentów wspieraj ących kogeneracj ę, z uwzgl ędnieniem standardów europejskich.

Prawo gazowe Przewiduje si ę, że wej ście w życie nowej ustawy korzystnie wpłynie na działalno ści przedsi ębiorstw sektora gazowniczego poprzez stworzenie w ramach jednego aktu prawnego kompleksowej regulacji funkcjonowania rynku gazu ziemnego. Ułatwi przede wszystkim prowadzenie działalno ści gospodarczej. Ustawa wpłynie korzystnie równie ż na odbiorców gazu ziemnego. Kompleksowa regulacja funkcjonowania rynku gazu ziemnego w jednym akcie prawnym zapewni przejrzysto ść przepisów. Regulacje, wdra żane niniejszym projektem prowadz ą do zwi ększenia poziomu ochrony praw odbiorców energii m.in. poprzez utworzenie przy Prezesie URE punktu informacyjny dla odbiorców paliw i energii, którego celem jest zapewnienie konsumentom wszystkich niezb ędnych informacji na temat ich praw, obecnych przepisów oraz dost ępnych środków rozstrzygania sporów. Projekt zakłada, że w celu racjonalizacji przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych, przy sporz ądzaniu planów rozwoju operatorzy powinni współpracowa ć z operatorami systemów współpracuj ących z ich systemami, sprzedawcami, u żytkownikami systemu, odbiorcami oraz gminami, na których obszarze operatorzy wykonuj ą działalno ść gospodarcz ą. Współpraca ta powinna polega ć w szczególno ści na uzgadnianiu obszarów wymagaj ących rozbudowy systemu gazowego oraz przekazywaniu u żytkownikom systemu oraz odbiorcom informacji o planowanych przedsi ęwzi ęciach w takim zakresie, w jakim przedsi ęwzi ęcia te b ędą miały wpływ na prac ę urz ądze ń przył ączonych do systemu gazowego albo na zmian ę warunków przył ączenia lub dostarczania gazu ziemnego.

Dokumenty strategiczne i planistyczne Poni żej przedstawiono krótk ą charakterystyk ę najwa żniejszych dokumentów strategicznych i planistycznych na poziomie krajowym koresponduj ących z „Planem” i wzgl ędem, których niniejsza dokumentacji musi by ć zbie żna.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 23

Strategia Rozwoju Kraju 2020 – to bazowy, wieloletni dokument strategiczny, którego zapisy wskazuj ą cele i priorytety polityki w Polsce, tj. kierunki rozwoju społeczno- gospodarczego oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewni ć. Strategia Rozwoju Kraju stanowi punkt odniesienia dla innych strategii i programów rz ądowych, oraz opracowywanych przez jednostki samorz ądu terytorialnego. „Plan gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Kalisz Pomorski” jest kompatybilny z zapisami Strategii Rozwoju Kraju okre ślonymi w: II.6.2. Poprawa efektywno ści energetycznej m.in. wsparcie termomodernizacji budynków i modernizacji istniej ących systemów ciepłowniczych z zastosowaniem dost ępnych i sprawdzonych technologii, rozwój energetyki rozproszonej poza istniej ącą sieci ą energetyczn ą z wykorzystaniem lokalnych odnawialnych źródeł oraz II.6.3. Zwi ększenie dywersyfikacji dostaw paliw i energii m.in. zwi ększenie wykorzystania OZE oraz II.6.4. Poprawa stanu środowiska m.in. prowadzenie długofalowej polityki ograniczenia emisji w sposób zach ęcaj ą do zmian technologii produkcyjnych, poprawa efektywno ści infrastruktury ciepłowniczej, modernizacji o świetlenia.

Polityka energetyczna Polski do 2030 roku - jest dokumentem rz ądowym Ministerstwa Gospodarki, przyj ętym przez Rad ę Ministrów 10 listopada 2009 roku Uchwał ą Rady Ministrów nr 202/2009. Podstawowymi kierunkami polskiej polityki energetycznej okre ślonymi w dokumencie „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku” s ą: - poprawa efektywno ści energetycznej, - wzrost bezpiecze ństwa dostaw paliw i energii, - dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki j ądrowej, - rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw, - rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii, - ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Za istotne działania wspomagaj ące realizacj ę polityki energetycznej uznano aktywne wł ączenie si ę władz regionalnych w realizacj ę jej celów, w tym poprzez przygotowywane na szczeblu wojewódzkim, powiatowym lub gminnym strategii rozwoju energetyki. „Plan” wykazuje zbie żno ść z zapisami „Polityki…” w kontek ście poprawy efektywno ści energetycznej. Kwestia efektywno ści energetycznej jest traktowana w polityce energetycznej w sposób priorytetowy, a post ęp w tej dziedzinie b ędzie kluczowy dla realizacji wszystkich jej celów.

Polityka Ekologiczna Pa ństwa na lata 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 – jest aktualizacj ą polityki ekologicznej na lata 2007-2010. Jej priorytetowym celem jest zapewnienie bezpiecze ństwa ekologicznego kraju i tworzenie podstaw do zrównowa żonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Tematyka jako ści powietrza w niniejszym dokumencie poruszona jest w punkcie 4.2, gdzie w cz ęś ci po świ ęconej celom średniookresowym do roku 2016 zasygnalizowano, że „limity (Dyrektywa LCP, du że źródła o mocy powy żej 50 [MW]) s ą niezwykle trudne do dotrzymania dla kotłów spalaj ących w ęgiel kamienny lub brunatny, nawet przy zastosowaniu instalacji odsiarczaj ących gazy spalinowe. Podobnie trudne do spełnienia s ą normy narzucone

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 24

przez Dyrektyw ę CAFE, dotycz ące pyłu drobnego o granulacji 10 mikrometrów (PM10) oraz 2,5 mikrometra (PM 2,5). Do roku 2016 zakłada si ę tak że całkowit ą likwidacj ę emisji substancji niszcz ących warstw ę ozonow ą przez wycofanie ich z obrotu i stosowania na terytorium Polski. „Plan” jest spójny z niniejszym dokumentem ze wzgl ędu na m.in. działania redukcyjne emisji zanieczyszcze ń powietrza oraz wsparcie i rozwój OZE.

Poziom lokalny Cele „Planu” musz ą by ć równie ż zgodne z wyznaczonymi priorytetami na szczeblu gminnym, które wyznaczaj ą m.in. poni ższe dokumenty strategiczno-planistyczne.

Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Kalisz Pomorski

Dokonano wyci ągu z tre ści studium uikzp, gdzie tre ści zgodne z zało żeniami PGN zostały wyró żnione poprzez podkre ślenie lub pogrubienie czcionki . Dokument studium stanowi zał ącznik do uchwały nr XXXVI/262/13 Rady Miejskiej w Kalisz Pomorskim z dnia 14 lutego 2013r (obecnie aktualna V zmiana studium 2013r.).

MISJA “Gmina dostatnia, przyjazna dla jej mieszka ńców i go ści, realizuj ąca swe cele gospodarcze z poszanowaniem warto ści środowiska przyrodniczego i kulturowego”.

Rozwój Gminy Kalisz Pomorski oparty na polityce ekorozwoju, zgodnej z predyspozycjami środowiska w kierunkach: - turystyka, wypoczynek i zdrowotna opieka specjalistyczna, - rolnictwo – nowoczesne rolnictwo z du żym udziałem tzw. rolnictwa ekologicznego - przemysł, w szczególno ści rolno-spo żywczy.

CELE STRATEGICZNE: Sformułowano trzy równorz ędne cele strategiczne: A. Osi ągni ęcie wysokiego standardu zamieszkania, pracy i wypoczynku. B. Wykształcenie silnych funkcji ponadlokalnych związanych z turystyk ą i wypoczynkiem. C. Wzmocnienie wi ęzi społecznych i wykreowanie w śród mieszka ńców silnego poczucia to żsamo ści z dziedzictwem kulturowym i gospodarczym gminy.

Cele strategiczne realizowane b ędą przez cele operacyjne koncentruj ące si ę na rozwi ązywaniu problemów szczegółowych.

CELE OPERACYJNE: 1) Poprawa stanu środowiska przyrodniczego i jego ochrona. 2) Rozwój bazy materialnej i społecznej dla ekoturystyki, agroturystyki i specjalistycznej opieki zdrowotnej. 3) Restrukturyzacja produkcji rolniczej dla potrzeb przetwórstwa rolno-spo żywczego. 4) Stworzenie wyró żniaj ących gmin ę warunków dla lokalizacji inwestycji, w tym w przemy śle rolno-spo żywczym. 5) Podniesienie rangi miasta Kalisza Pomorskiego w regionalnym systemie osadniczym.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 25

6) Wyrównanie poziomu życia mieszka ńców w poszczególnych cz ęś ciach gminy.

POPRAWA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I JEGO OCHRONA.

Stworzenie komputerowej bazy danych o środowisku przyrodniczym, umo żliwiaj ącej poznanie słabych stron i zagro żeń środowiska oraz bie żą ce diagnozowanie jego stanu. Przygotowanie szczegółowego programu ochrony i wzbogacania środowiska bazuj ącego na specjalistycznych opracowaniach ekologów. Poprawa czysto ści wód powierzchniowych i podziemnych w oparciu o: - wdra żanie programów unieszkodliwiania ścieków, w tym modernizacj ę istniej ących systemów wodoci ągów i kanalizacji, rozbudow ę istniej ących i budow ę nowych uj ęć wody i stacji uzdatniania, budow ę sieci kanalizacji sanitarnej w miejscowo ściach wyposa żonych w sie ć wodoci ągow ą, - likwidacj ę źródeł zanieczyszczania wód podziemnych – likwidacj ę niekontrolowanych wylewisk nieczysto ści, likwidacj ę szamb na terenach obj ętych sieci ą kanalizacyjn ą, - propagowanie rozwi ąza ń indywidualnych oczyszczalni zagrodowych na terenach le żą cych poza systemem kanalizacji sanitarnej, pomoc finansowa dla indywidualnych inwestorów - prowadzenie do udro żnienia, oczyszczenia i rozbudowy systemów wód otwartych gminy, niedopuszczanie do dalszego obni żania si ę poziomu wód powierzchniowych i gruntowych, realizacja programu małej retencji. Przeciwdziałanie degradacji gleb m.in. poprzez odpowiedni ą gospodark ę roln ą lub zadrzewiania. Dąż enie do poprawy czysto ści powietrza atmosferycznego m.in. poprzez: - opracowanie i wdro żenie programu dostosowania instalacji centralnego ogrzewania do no śników energii przyjaznych dla środowiska np. gaz, olej opałowy, - podj ęcie działa ń zmierzaj ących do likwidacji technologicznych zanieczyszcze ń powietrza dzi ęki zastosowaniu filtrów lub w skrajnych przypadkach zmiany technologii. Prowadzenie skutecznej gospodarki odpadami, wprowadzanie ich segregacji i recyclingu z uwzgl ędnieniem najnowszych technologii nieuci ąż liwych dla środowiska przyrodniczego i wizerunku gminy. Podnoszenie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców gminy poprzez: - obj ęcie programem edukacji ekologicznej dzieci w szkołach, - kształtowanie proekologicznych postaw dorosłych, - promowanie i wdra żanie proekologicznych technologii produkcyjnych, - prowadzenie aktywnej promocji walorów przyrodniczych gminy.

7. Kierunki rozwoju komunikacji. 7.1. Komunikacja drogowa. Okre śla si ę nast ępuj ące główne kierunki rozwoju komunikacji drogowej: 1) przebudowa drogi krajowej nr 10 do klasy drogi ekspresowej oraz realizacja obwodnicy dla miasta i wsi Cybowo zgodnie z opracowaniem bran żowym GDDKiA; 2) nale ży zapewni ć dogodne powi ązania wewn ętrzne poprzez budow ę nawierzchni na ulicach gruntowych oraz modernizacj ę ulic głównych, doprowadzaj ących ruch do dróg wojewódzkich i krajowych;

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 26

3) zasady kształtowania sieci drogowej: zaleca si ę, zgodnie z wymogami normowymi, przyj ęcie rezerwy na pasy dróg zale żnie od ich kategorii i klasy. W wyszczególnieniu podano najmniejsze szeroko ści dróg w liniach rozgraniczaj ących dróg i ulic. Poza terenem zabudowanym nale ży rezerwowa ć dodatkowe pasy terenu pod urz ądzenia infrastruktury technicznej. Ze wzgl ędu na istniej ącą zabudow ę nale ży tam gdzie to uzasadnione, dopu ści ć zachowanie istniej ących i utrwalonych w przestrzeni linii zabudowy, pomimo niezachowania wymaganych szeroko ści. W nawiasach podano minimalnie dopuszczalne, ze względu na istniej ącą zabudow ę szeroko ści: − S (ekspresowa) –1/2 - 30 m − G (główna) - 1/2 - 25 m, − Z (zbiorcza) - 1/2 - 20 m, − klasa L 1/2 – 15 m (min. 12m), − ulice lokalne dojazdowe (nieobj ęte problematyk ą studium) – min. 15 m (w obszarze zabudowanym min. 10 m). Przy lokalizowaniu obiektów budowlanych zaleca si ę uwzgl ędni ć rzeczywist ą stref ę uci ąż liwo ści drogi. Minimalne, normatywne odległo ści obiektów budowlanych, nieuwzgl ędniaj ące rzeczywistej strefy uci ąż liwo ści drogi od zewn ętrznej kraw ędzi jezdni w zale żności od kategorii dróg wynosz ą: a) dla drogi krajowej nr 10 - 20 m na terenie zabudowanym, 40 poza terenem zabudowanym, b) dla dróg powiatowych i wojewódzkich - 8 m na terenie zabudowanym i 20 m poza terenem zabudowanym, c) dla dróg gminnych - 6 m na terenie zabudowanym i 15 m poza terenem zabudowanym. Zaprojektowany kształt układu komunikacyjnego zabezpiecza wymagane ograniczenia w tym zakresie. Do uwzgl ędnienia w dalszych pracach planistycznych przyjmuje si ę nast ępuj ące ograniczenia dla dost ępno ści jezdni: - droga klasy S powinna mie ć powi ązania z drogami klasy G (wyj ątkowo klasy Z) i drogami wy ższych klas, odst ępy mi ędzy w ęzłami (skrzy żowaniami) poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 5 km, a na terenie zabudowy w granicach lub s ąsiedztwie średniego miasta - nie mniejsze ni ż 3 km; dopuszcza si ę wyj ątkowo pojedyncze odst ępy mi ędzy w ęzłami (skrzy żowaniami) nie mniejsze ni ż 3 km poza terenem zabudowy, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 1,5 km, je żeli potrzeby funkcjonalno-ruchowe takie odst ępy uzasadniaj ą, przy czym stosowanie zjazdów na drodze klasy S jest zabronione; - droga klasy G powinna mie ć powi ązania z drogami nie ni ższej klasy ni ż L (wyj ątkowo klasy D), a odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 800 m oraz na terenie zabudowy nie mniejsze ni ż 500 m; dopuszcza si ę wyj ątkowo odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie mniejsze ni ż 600 m, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 400 m, przy czym na drodze klasy G nale ży ograniczy ć liczb ę i cz ęsto ść zjazdów przez zapewnienie dojazdu z innych dróg ni ższych klas, szczególnie do terenów przeznaczonych pod nową zabudow ę; - droga klasy Z powinna mie ć powi ązania z drogami wszystkich klas, z ograniczeniami wynikaj ącymi z pkt. 1 i 2, a odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 500 m oraz na terenie zabudowy nie mniejsze ni ż 300 m; Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 27

dopuszcza si ę wyj ątkowo odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie mniejsze ni ż 250 m, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 150 m, przy czym na drodze klasy Z nale ży d ąż yć do ograniczenia liczby zjazdów, szczególnie do terenów przeznaczonych pod now ą zabudow ę. - droga klasy L - dost ępno ść do tych ulic na skrzy żowaniach (odległo ść skrzy żowa ń nieokre ślona), wjazdy nieograniczone. 8. Kierunki rozwoju infrastruktury technicznej. 8.1. Elektroenergetyka. a) w zale żno ści od zapotrzebowania dopuszcza si ę w granicach gminy lokalizacj ę elektroenergetycznych linii średniego i wysokiego napi ęcia (linie 110kV relacji: Mirosławiec – Kalisz Pomorski oraz Drawsko Pomorskie – Kalisz Pomorski) oraz stacji transformatorowych średniego i wysokiego napi ęcia, b) w granicach gminy wyznaczono tereny, na których dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych. Tereny, na których dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych zaznaczone s ą na rysunku studium. Lokalizacja siłowni wiatrowych stanowi uzupełnienie dla innej funkcji planowanej w danym terenie, c) w granicach terenów, na którym dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych zawarte s ą strefy ochronne zwi ązane z ograniczeniami w zabudowie oraz zagospodarowaniu i u żytkowaniu terenu wynikaj ącymi z lokalizacji siłowni wiatrowych, d) ze wzgl ędu na znaczny wpływ na kształt zagospodarowania gminy lokalizacja siłowni wiatrowych powinna by ć poprzedzona sporz ądzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Polityk ę gminy w zakresie zaopatrzenia w energi ę elektryczn ą okre ślą “Zało żenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe” – opracowanie wymagane przez ustawę Prawo energetyczne.

8.4. Zaopatrzenie w gaz i ciepło. Mimo obecnych trudno ści w realizacji gazyfikacji miasta (brak ch ętnych do przył ączenia), nale ży przewidywa ć konieczno ść jej realizacji nie tylko na terenie miasta, ale i wybranych jednostek osadniczych gminy. Podstaw ą realizacji gazyfikacji jest program gazyfikacji Miasta i Gminy Kalisz Pomorski. Dalsz ą polityk ę gazyfikacji gminy i zaopatrzenia w paliwa gazowe okre ślą “Zało żenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe” – opracowanie wymagane przez ustaw ę Prawo energetyczne. Zaopatrzenie w ciepło na terenie miasta winno by ć realizowane przez lokalne i indywidualne kotłownie opalane gazem ziemnym. Na terenie gminy, tak że w miejscowo ściach przewidzianych do gazyfikacji nale ży do czasu jej wykonania preferowa ć ogrzewanie, w których paliwem jest gaz płynny lub olej opałowy. Nale ży preferowa ć tak że odnawialne źródła ciepła (pompy cieplne) i nowoczesne ogrzewanie elektryczne. W programie miasta i gminy z roku 1994 r. przewidziano zasilanie w gaz całego miasta Kalisz Pomorski oraz wsi Biały Zdrój, Bralin, D ębsko, Cybowo, Gi żyno i Pomierzyn. Docelowa przepustowo ść stacji redukcyjno-pomiarowej 6000 m3/h zapewnia zaopatrzenie wy żej wymienionych miejscowo ści przy uwzgl ędnieniu uwarunkowanych trendów rozwojowych. Gaz rozprowadzany do odbiorców b ędzie systemem sieci średnioci śnieniowej z indywidualnymi reduktorami. Wyst ąpienie wi ększego zapotrzebowania na gaz w przypadku rozwoju energochłonnych funkcji gospodarczych mo że by ć zaspokojone z gazoci ągu przesyłowego wysokiego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 28

ci śnienia i ewentualnie budow ę nowej stacji redukcyjno-pomiarowej na terenach przemysłowych. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego zaleca budow ę gazoci ągu wysokiego ci śnienia relacji Stargard Szczeci ński – Recz – Kalisz Pomorski – Mirosławiec, którego fragment przebiega przez obszar gminy Kalisz Pomorski.

Strategia rozwoju Gminy Kalisz Pomorski na lata 2014 - 2020

Dokonano wyci ągu z tre ści Strategii Rozwoju Gminy, gdzie tre ści zgodne z zało żeniami PGN zostały wyró żnione poprzez podkre ślenie lub pogrubienie czcionki, dla wniosków i wyzwa ń w poszczególnych działach, na które b ędzie wpływał PGN. Dokument Strategii stanowi zał ącznik do uchwały nr LXVI/462/2014 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 29 pa ździernik 2014r.

WIZJA I MISJA Wizja rozwoju miasta stanowi projekcj ę stanu, który powinien by ć osi ągni ęty do docelowego roku zało żonego w niniejszej strategii, tj. do 2020 r., z uwzgl ędnieniem bie żą cych i przyszłych potrzeb oraz panuj ących uwarunkowa ń wewn ętrznych i zewn ętrznych. Wizja wskazuje na główne cele i zadania strategiczne oraz obszary problemowe, które s ą istotne dla rozwoju społeczno-gospodarczego gminy i wpływaj ą na poziom życia mieszka ńców. W okre śleniu wizji rozwoju gminy Kalisz Pomorski powinna by ć uwzgl ędniona wiara we własne siły oraz mo żliwo ści, które wynikaj ą z u świadomienia szans i rozeznania potencjalnych zagro żeń, które mog ą i powinny by ć przezwyci ęż one. Dobrze sformułowana wizja gminy ma odpowiedzie ć na pytanie: „ Jaki jest oczekiwany w przyszło ści stan jednostki terytorialnej?” Wizja rozwoju stawia przed władzami miasta i społecze ństwem lokalnym powa żne zadania, które wymaga ć b ędą intensywnych działa ń na rzecz sfery społecznej, gospodarczej, ekologicznej i przestrzennej. Podniesienie poziomu dochodów, a w konsekwencji poziomu życia mieszka ńców wymaga stworzenia warunków na popraw ę jako ści usług świadczonych przez instytucje publiczne oraz jednostki niepubliczne działaj ące w obr ębie gminy. Konieczne jest te ż stworzenie warunków do podniesienia aktywno ści i przedsi ębiorczo ści społeczno ści gminy Kalisz Pomorski. Jednocze śnie nale ży zapewni ć warunki szeroko rozumianego bezpiecze ństwa publicznego wszystkich mieszka ńców. Wa żnym zadaniem na przyszło ść jest optymalne wykorzystanie wszystkich warunków i walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego dla rozwoju podstawowych /wiod ących/ funkcji gminy, a wi ęc turystyki, rekreacji, przemysłu rolno-spo żywczego, czy te ż sektora usług. W wyniku spotka ń warsztatowych, w których uczestniczyli radni, władze i zaproszeni go ście okre ślono Wizj ę Gminy Kalisz Pomorski i nadano jej nast ępuj ące brzmienie: „KALISZ POMORSKI GMIN Ą NOWOCZESN Ą Z WYSOK Ą JAKO ŚCI Ą ŻYCIA SWOICH MIESZKA ŃCÓW, PRZYJAZN Ą DLA PRZEDSI ĘBIORCÓW ORAZ ROZWINI ĘTYM SEKTOREM TURYSTYCZNYM W OPARCIU O WALORY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO” Zapisy uj ęte w wizji Gminy Kalisz Pomorski s ą pochodn ą propozycji pochodz ących od uczestników warsztatów strategicznych, które najcz ęś ciej pojawiały si ę w wypowiedziach i pozwoliły stworzy ć spójn ą cało ść , składaj ącą si ę na „obraz” Gminy za kilka lat, widziany oczami jej mieszka ńców. Wa żnym punktem odniesienia do stworzenia ostatecznej propozycji

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 29

jest fakt jej odniesienia do lokalnych uwarunkowa ń, które mog ą posłu żyć Gminie w jej rozwoju pod k ątem wskazanym w wizji. Nawi ązanie do potencjału tkwi ącego w obr ębie jednostki czyni wizj ę bardziej realn ą i mo żliw ą do realizacji zało żonego w niej celu. Drugim z wiod ących haseł zakładanych przy tworzeniu strategii jest misja gminy. Chocia ż czasami oba poj ęcia (wizja i misja) s ą u żywane na zasadzie haseł bliskoznacznych, to jednak wyst ępuje mi ędzy nimi ró żnica. Pod poj ęciem misji nale ży rozumie ć uzasadnienie sensu istnienia gminy jako jednostki samorz ądowej (podczas gdy wizja jest zwi ęzłym okre śleniem po żą danego stanu gminy w perspektywie najbli ższych kilku lat). Poszukiwanie misji gminy to przede wszystkim poszukiwanie podstawowych warto ści, na których powinny si ę opiera ć sprawy publiczne zwi ązane z życiem lokalnej społeczno ści. Jeszcze bardziej dogł ębne sformułowanie misji dotyka okre ślenia kierunków d ąż eń jej mieszka ńców oraz zada ń dla przedstawicieli lokalnej władzy samorz ądowej. Misja gminy wypływa z lokalnego klimatu społecznego, poziomu świadomo ści mieszka ńców, obyczajów, historii i tradycji, powszechnie akceptowanych warto ści etycznych i moralnych. Ale misja miasta wynika te ż z oczekiwa ń wobec lokalnych władz i administracji samorz ądowej. Ma ona w zało żeniu odpowiedzie ć na nast ępuj ące pytanie: „ Po co istniej ą struktury samorz ądowe i komu (czemu) powinny słu żyć?”. Na wspomnianych ju ż spotkaniach warsztatowych wypracowano równie ż formuł ę Misji dla Gminy Kalisz Pomorski w brzmieniu: „GMINA KALISZ POMORSKI KREUJE WARUNKI DLA ROZWOJU PRZEDSI ĘBIORCZ ŚCI ORAZ WSPIERA INICJATYWY LOKALNEJ SPOŁECZNO ŚCI W CELU WSPÓŁDZIAŁANIA NA RZECZ WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU WEWN ĘTRZNEGO, BUDUJ ĄCEGO BEZPIECZNE MIEJSCE ŻYCIA I PRACY DLA MIESZKA ŃCÓW” Misja, której ostateczne brzmienie zawiera powy ższa formuła, powstała, jako zapis koresponduj ący z wizj ą. Misja, jest bowiem zapisem, nakładaj ącym na gmin ę, jako podmiot, ułatwienie i stworzenie takich warunków, aby mo żliwa okazała si ę realizacji wizji rozwoju Gminy. Misja i Wizja s ą poj ęciami powi ązanymi ze sob ą i tak powinny by ć tez traktowane w ostatecznych zapisach Tylko wtedy, bowiem b ędzie mo żliwe ich uwiarygodnienie i realizacja tkwi ącego w ich genotypie docelowego obrazu Gminy, jako jednostki samorz ądowej b ędącej wyrazem d ąż eń jej mieszka ńców.

CEL KIERUNKOWY: MODERNIZACAJ I ROZBUDOWA INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ, JAKO ELEMENT ZRÓWNOWA ŻONEGO ROZWOJU GMINY KALISZ POMORSKI Jednym z obszarów, za które odpowiada Gmina, w ramach realizacji zada ń własnych jest zapewnianie mieszka ńcom dost ępu do podstawowych mediów oraz infrastruktury technicznej. Istotn ą potrzeb ą w rozwoju ka żdej z gmin, w tym Gminy Kalisz Pomorski, jest sukcesywna modernizacja infrastruktury technicznej, obejmuj ącej wodoci ągi i kanalizacj ę, drogi i towarzysz ącą im infrastruktur ę, sie ć energetyczn ą, infrastruktur ę teleinformatyczn ą oraz inne urz ądzenia sieciowe, a tak że elementy techniki budowlanej. Od jej jako ści i łatwej dost ępno ści zale ży nie tylko poziom życia mieszka ńców, ale tak że ch ęć inwestowania przez zewn ętrzne podmioty gospodarcze. Infrastruktura techniczna ma, zatem tak że po średni wpływ na sfer ę społeczn ą, kulturaln ą, gospodarcz ą, a szczególnie ekologiczn ą i jest z ni ą bardzo silnie powi ązana poprzez odpowiedni poziom zainwestowania i doposa żenia w podstawowe media i urz ądzenia. Podj ęcie działa ń w tym zakresie przyczyni si ę do tak że do podniesienia

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 30

konkurencyjno ści Gminy na obszarze powiatu oraz województwa zachodniopomorskiego. Warto w tym miejscu podkre śli ć fakt, i ż jednym z najwa żniejszych zada ń Gminy Kalisz Pomorski w obszarze infrastruktury technicznej jest budowa pełnej infrastruktury w obr ębie istniej ących i nowych terenów inwestycyjnych. Realizacja zada ń w zakresie gospodarki wodno-ściekowej przyczyni si ę do podniesienia jako ści życia mieszka ńców Gminy Kalisz Pomorski, zwłaszcza za ś mieszka ńców zamieszkuj ących obszary wiejskie. W ramach zadania nale ży realizowa ć program rozbudowy sieci wodoci ągowej, kanalizacyjnej i deszczowej w Gminie oraz budowa stacji podnoszenia ci śnienia. Powy ższe zadanie obejmuje równie ż systematyczne działania maj ące na celu wymian ę starej instalacji wodno-sanitarnej. W zakresie gospodarki odpadami zadaniem jest utworzenie punktów selektywnego składowania odpadów na terenie m. Kalisz Pomorski (w tym na obszarach inwestycyjnych). Bardzo wa żnym priorytetem, nie tylko w działaniach samorz ądów lokalnych, ale równie ż władz krajowych oraz organów decyzyjnych Unii Europejskiej jest kwestia podejmowania działa ń na rzecz ograniczenia tzw. „niskiej emisji” i poprawa efektywno ści energetycznej. Rozwój społeczno-gospodarczy i podnoszenie jako ści życia mieszka ńców niesie ze sob ą ci ągły wzrost zapotrzebowania na energi ę i co za tym idzie zwi ększa zagro żenia dla środowiska naturalnego. Równocze śnie stale i systematycznie rosn ą koszty wytwarzania energii a jednocze śnie rosn ą wymagania dotycz ące ochrony środowiska. Aspekty te oraz znaczna ilo ść indywidualnych systemów grzewczych (cz ęsto zasilanych w ęglem) powoduje zjawisko „niskiej emisji” zwłaszcza na obszarze miasta Kalisz Pomorski, cho ć na wsi równie ż zjawisko to wyst ępuje powszechnie, lecz w mniejszej skali. W zwi ązku elektryczn ą i ciepln ą zarówno w sektorze prywatnym jak i publicznym. Dokona ć si ę to mo że poprzez szereg działa ń takich jak: wymiana niskosprawnych i nieekologicznych kotłów na nowoczesne urz ądzenia grzewcze, szersze zastosowanie odnawialnych źródeł energii poprzez monta ż instalacji solarnych i/lub pomp ciepła oraz szeroko rozumianej termomodernizacji, tj.: - ocieplenie ścian zewn ętrznych, - ocieplenie dachu/stropu nad ostatni ą kondygnacj ą, - wymiana stolarki okiennej i drzwiowej (zewn ętrznej). Wa żnym jest tak że prowadzenie działa ń informacyjnych u świadamiaj ących mieszka ńcom Gminy zagro żenia środowiskowe wynikaj ących z prowadzenia nieracjonalnej gospodarki energetycznej w budynkach poprzez: - wskazanie kierunków działa ń prowadz ących do optymalizacji zu życia energii na cele grzewcze, - wskazanie korzy ści ekonomicznych na etapie eksploatacji wysokosprawnych urz ądze ń, - rozwa żenie mechanizmu zach ęt finansowych dla przyspieszenia procesu modernizacyjnego (pod wzgl ędem energetycznym) w budynkach. Istotna w tym zakresie jest tak że sukcesywne d ąż enie do poprawy estetyki budynków komunalnych Gminy. Kolejnym elementem infrastruktury technicznej, wła ściwie niezb ędnym do prawidłowego funkcjonowania Gminy, jako jednostki terytorialnej, jak i jej mieszka ńców, s ą drogi, które stanowi ą pewne rodzaju „krwioobieg” procesów w Jednostce samorz ądowej. Odpowiednio rozbudowana sie ć dróg w Gminie umo żliwia dotarcie do wszystkich miejscowo ści na jej terenie, ale ich stan cz ęsto nie spełnia podstawowych parametrów

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 31

technicznych. Wiele z nich to drogi o nawierzchni gruntowej bez odpowiedniej infrastruktury zapewniaj ącej bezpiecze ństwo pieszym takich, jak pobocza czy chodniki. W zwi ązku z powy ższym proponuje si ę zadanie, którego przedmiotem b ędzie modernizacja istniej ących i budowa nowych dróg lokalnych wraz z infrastrukturą towarzysz ącą, przede wszystkim chodników i o świetlenia ulicznego. Rozbudowuj ąc infrastruktur ę drogow ą nie mo żna jednocze śnie zapomina ć o powstaniu spójnej sieci dróg rowerowych, które w tym uj ęciu z jednej strony przyczyni ą si ę do zmniejszenia energochłonno ści transportu lokalnego, z drugiej za ś b ędą stanowi ć integralny element rozwoju infrastruktury turystycznej i mog ą by ć wykorzystywane przez turystów odwiedzaj ących Gmin ę. We współczesnym Świecie czym ś oczywistym wydaje si ę dost ęp do infrastruktury teleinformatycznej. Cho ć nie musi to stanowi ć absolutnie niezb ędnego elementu zagospodarowania infrastrukturalnego, to trudno sobie w dobie współczesno ści wyobrazi ć brak odpowiedniego dost ępu do Internetu i sieci teleinformatycznej. O ile za rozbudow ę sieci komórkowych odpowiedzialno ść wzi ęły na siebie telekomy i raczej nie ma problemów z jej dost ępno ści ą, to wyzwaniem dla Gminy mo że by ć rozwój szerokopasmowej sieci internetowej, która staje si ę coraz cz ęś ciej czynnikiem warunkuj ącym atrakcyjno ść miejsca. Zasoby środowiska s ą podstaw ą do funkcjonowania człowieka. Stanowi ą surowiec dla gospodarki i wpływaj ą na jako ść życia. Ochrona i dalsza poprawa jako ści środowiska naturalnego jest w zwi ązku z tym spraw ą kluczow ą i jako taka powinna znale źć odzwierciedlenie w celach i wyzwaniach rozwojowych. W trakcie prac nad strategi ą rozwoju Gminy Kalisz Pomorski, stan środowiska i jego jako ść były wielokrotnie wskazywane jako mocna strona Gminy. Jednocze śnie wskazywano na konieczno ść poprawy w tym zakresie. Jednym z przedsi ęwzi ęć , które mo żna postuluje si ę podj ąć w ramach tego zadania jest kwestia zwi ększenia roli przydomowych oczyszczalni ścieków jako alternatywy w miejscach gdzie z przyczyn technicznych budowa infrastruktury kanalizacyjnej jest niemo żliwa. Kompleksowe działania w zakresie ochrony środowiska obejmuj ą równie ż prace na rzecz przeciwdziałania lokalnym podtopieniom poprzez m.in. roboty melioracyjne. Znaczna długo ść rowów i przepustów powoduje, i ż nakłady finansowe na to przedsi ęwzi ęcie cz ęstokro ć s ą bardzo wysokie i zniech ęcaj ą do inwestycji tym zakresie. Jednak że ze wzgl ędu na ich stan oraz znaczenie dla stanu środowiska naturalnego i bezpiecze ństwa mieszka ńców gminy, nale ży podj ąć chocia żby podstawowe działania w tym zakresie. Celowe w tym zakresie wydaje si ę opracowanie programu odbudowy i konserwacji rowów i przepustów, a nast ępnie podj ęcie działa ń zmierzaj ących do poprawy ich stanu. Do działa ń na rzecz ochrony środowiska naturalnego, które spoczywaj ą na Gminie zaliczy ć mo żna do nich podj ęcie działa ń w kierunku poprawy czysto ści zbiorników wodnych i terenów le śnych oraz urz ądzenie i rewitalizacja terenów zieleni na terenie Miasta i Gminy Kalisz Pomorski. Sprzyja ć to b ędzie realizacji nie tylko niniejszego celu kierunkowego, ale tak że wsparciu rozwoju sektora turystyki, bowiem przez podj ęcie powy ższych działa ń, Gmina zyska jeszcze bardziej atrakcyjny wizerunek.

Powy ższy cel kierunkowy b ędzie realizowany poprzez nast ępuj ące typy zada ń: • Poprawa efektywno ści energetycznej poprzez termomodernizacj ę obiektów; • Rozbudowa i modernizacja sieci wodno - kanalizacyjnej wraz z inwestycjami na rzecz poprawy jako ści wody;

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 32

• Budowa i remonty dróg oraz ci ągów pieszych, systemu tras rowerowych, parkingów i placów, wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą realizowane ze środków własnych i w kooperacji z jednostkami zewn ętrznymi; • Budowa i przebudowa mostów i przepustów na terenie Miasta i Gminy; • Inwestycje w zakresie gospodarki odpadami; • Urz ądzenie i rewitalizacja terenów zieleni na terenie Miasta i Gminy; • Finansowanie działa ń na rzecz ochrony środowiska naturalnego; • Rozwój szerokopasmowej sieci internetowej.

Programu Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kalisz Pomorski Przedmiotowa aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kalisz Pomorski została opracowana na bazie przyj ętego przez Rad ę Miejsk ą w Kaliszu Pomorskim Uchwał ą nr XXVIII/147/2005 z dnia 29 grudnia 2004 roku pierwotnego opracowania.

Zaopatrzenie gminy w gaz ziemny Długo ść przesyłowej sieci gazowej na terenie gminy wynosi 16,7 km. Do sieci podł ączonych jest 526 gospodarstw, co pozwala na obsług ę 1 659 ludzi. Mimo braku przyrostu sieci przesyłowej w ostatnich latach, nieznacznie wzrasta liczba gospodarstw do niej podł ączonych. Wzrost stopnia gazyfikacji ma istotne znaczenie dla ograniczenia zjawiska tzw. niskiej emisji. Zast ępowanie lokalnych kotłowni w ęglowych nowoczesnymi kotłowniami na paliwa mniej szkodliwe dla środowiska, w tym paliwa gazowe, istotnie wpływa na redukcj ę emitowanych zanieczyszcze ń do powietrza atmosferycznego.

Zaopatrzenie gminy w energi ę ciepln ą Na terenie miasta i gminy nie znajduje si ę ciepłownia centralna. Wyst ępuj ą lokalne kotłownie gazowe (osiedlowe). Mieszka ńcy posiadaj ą tak że ogrzewanie indywidualne. Tabela 10 Kotłownie na terenie gminy b ędące własno ści ą gminy w zarz ądzie PGKiM Moc Wyposa żeni Produkcja Nazwa wła ściciela/ zainstalowana Sprawno ść Rodzaj Lp e (ilo ść i typ ciepła w adres kotłowni (wykorzystanie) kotłów [%] paliwa kotłów) roku [GJ] [kW] 1 PGKiM ul. Wolno ści 10, 78-540 Kalisz Pomorski/ 1460 kW 2/Gazowe 82 GZ-50 3870 GJ ul. Sikorskiego 3 78-540 Kalisz Pomorski 2 PGKiM ul. Wolno ści 10 78-540 Kalisz Pomorski/ 170 kW 1/Gazowe 86 GZ-50 750 GJ ul. Wolno ści 14 78-540 Kalisz Pomorski 3 PGKiM ul. Wolno ści 10 78-540 Kalisz Pomorski/ 20 kW 1/ Gazowe 82 GZ- 50 92 GJ ul. Toru ńska 3 78-540 Kalisz Pomorski

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 33

Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii

Energia wody W gminie funkcjonuje elektrownia wodna na rzece Drawie - Borowo, wybudowana w latach 1916-1918. W elektrowni zainstalowano dwie turbiny o wałach poziomych i mocy 455 kW ka żda. Wykorzystywana ró żnica poziomów wody wynosi około 8,6 m. Elektrownia wodna pracuje od roku 1918 jako elektrownia przepływowa z niewielk ą mo żliwo ści ą retencji w ci ągu jezior Mielno, Zły Ł ęg. Urz ądzenia hydrotechniczne umo żliwiaj ące wykorzystywanie siły spi ętrzonej strugi wodnej zblokowane s ą w sposób zwarty, budynek maszynowni z upustem jałowym jest wspóln ą konstrukcj ą budowlan ą. W odległo ści ok. 3,1 km na północ od elektrowni znajduje si ę jaz pi ętrz ący kieruj ący wod ę z Drawy na rzek ę Prostynia.

Energia wiatru Obecnie w gminie przygotowywane s ą dwie inwestycje w farmy wiatrowe: • „D ębsko” w gminie Kalisz Pomorski o ł ącznej mocy do 45 MW, składaj ącej si ę do 15 turbin wiatrowych o mocy do 3 MW ka żda wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą (decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsi ęwzi ęcia Nr NO.6220.09.2011 z dnia 23 kwietnia 2013 r.) • „Cybowo” w gminie Kalisz Pomorski o ł ącznej mocy do 45 MW, składaj ącej si ę do 15 turbin wiatrowych o mocy do 3 MW ka żda wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą (decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsi ęwzi ęcia Nr NO.6220.01.2011 z dnia 18 wrze śnia 2013 r.) Energia biomasy Na terenie gminy funkcjonuje biogazownia Gi żyno. Jest to biogazownia rolnicza o mocy elektrycznej 1063 kWe i cieplnej 1081 kWt. Roczny wsad do biogazowni rolniczej w Gi żynie wynosi: • wsad gnojowicy: ok. 36 500 ton/rok • wsad kiszonki kukurydzianej: ok. 17 520 ton/rok Roczna produkcja biogazowni rolniczej w Gi żynie wynosi: • biogaz: ok. 4 mln m3/rok • energia elektryczna: ok. 8 300 MWh/rok • energia cieplna: ok. 8 700 MWh/rok

Stan czysto ści powietrza Zgodnie z ustaw ą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.), Zachodniopomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska dokonał w kwietniu 2013 roku oceny poziomu substancji w powietrzu za 2012 rok w strefach województwa zachodniopomorskiego. Odr ębnie, dla ka żdej substancji dokonano klasyfikacji stref, w których poziom odpowiednio: • przekracza poziom dopuszczalny powi ększony o margines tolerancji – klasa C, • mie ści si ę pomi ędzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powi ększonym o margines tolerancji – klasa B, • nie przekracza poziomu dopuszczalnego - klasa A, • przekracza poziom docelowy – klasa C, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 34

• nie przekracza poziomu docelowego – klasa A, • przekracza poziom celu długoterminowego – klasa D2, • nie przekracza poziomu celu długoterminowego – klasa D1. W raporcie uwzgl ędniono wszystkie zanieczyszczenia, dla których w świetle przepisów prawa krajowego istnieje obowi ązek prowadzenia oceny: dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenki azotu (NOx), tlenek w ęgla (CO), benzen (C6H6), ozon (O3), pył PM10, zawarto ść ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) i benzo(a)pirenu w pyle PM10 oraz pył PM2,5. Ocen ę za 2012 rok wykonano według układu stref w województwie. Gmina Kalisz Pomorski znalazła si ę w strefie zachodniopomorskiej, stanowi ącej obszar województwa niewchodz ący w skład aglomeracji szczeci ńskiej i miasta Koszalin. Z analizy danych o emisjach wynika, że na obszarze powiatu drawskiego w łącznej emisji dwutlenku siarki (SO 2) do powietrza najwi ększy wpływ maj ą emitory zwi ązane z sektorem komunalnym. W przypadku zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu (NO 2) oraz tlenkiem w ęgla (CO) widoczny jest dominuj ący wpływ emisji pochodz ącej z tak zwanych źródeł liniowych zwi ązanych z ruchem samochodowym. W ł ącznej emisji pyłu zawieszonego PM10 oraz zawartego w nim benzo(a)pirenu, najwi ększy udział ma emisja niska z sektora komunalno-bytowego. W ograniczaniu zagro żeń pyłem PM10 i benzo(a)pirenem istotne jest zwrócenie uwagi na problem emisji niskiej, wynikaj ący z działalno ści człowieka m.in.: poprzez stosowanie w paleniskach domowych paliwa złej jako ści czy te ż spalanie odpadów, która mo że powodowa ć wyst ępowanie lokalnych zagro żeń. Ograniczenie tego typu zagro żeń wymaga ci ągłej edukacji ekologicznej oraz stwarzania zach ęt ekonomicznych do stosowania paliw mniej szkodz ących środowisku (gaz, olej opałowy). Wyniki pomiarów pasywnych dwutlenku azotu NO 2 i dwutlenku siarki SO 2 w Kaliszu Pomorskim, przy ul. Kwiatowej 6. W latach 2005-2012 w Kaliszu Pomorskim warto ść st ęż enia średniorocznego dwutlenku azotu nie przekraczała warto ści dopuszczalnej okre ślonej dla tego zanieczyszczenia w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012, poz. 1031) i pozostaje na poziomie 37,8% - 43,5% tej warto ści (Rysunek 1.1.1.). Warto zwróci ć uwag ę, i ż w roku 2012 odnotowano najni ższe st ęż enie NO 2 w omawianym przedziale czasowym. W przypadku dwutlenku siarki (SO 2), zmierzone metod ą pasywn ą w latach 2005-2012 w Kaliszu Pomorskim st ęż enia tego zanieczyszczenia wykazywały warto ści niskie. W stosunku do 2005 i 2006 roku, w latach kolejnych obserwuje si ę spadkow ą tendencj ę st ęż eń dwutlenku siarki w tym punkcie pomiarowym. Okre ślona, pod k ątem ochrony ro ślin, w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu, dopuszczalna 3 warto ść dla średniorocznego st ęż enia SO 2 wynosi 20 µg/m . Warto ści tej nie mo że równie ż przekracza ć średnie st ęż enie dwutlenku siarki z okresu zimowego pa ździernik - marzec. 3 Zmierzone w Kaliszu Pomorski w roku 2012 średnioroczne st ęż enie SO 2 wynosiło 2,0 µg/m , a średnie st ęż enie z okresu pa ździernik 2011 r. - marzec 2012 r. wynosiło 3,0 µg/m3. Obie te warto ści s ą ni ższe od warto ści dopuszczalnych. W przeprowadzonej za 2012 r. klasyfikacji stref dla zanieczyszcze ń: S0 2, N0 2, NO x, PM2,5, C6H6, CO, As, Cd, Ni i Pb strefa zachodniopomorska (

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 35

Tabela ), w skład której wchodzi powiat drawski, otrzymała klas ę A ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ro ślin. Dla klasy A nie s ą wymagane działania naprawcze. Nie wyst ąpiły równie ż przekroczenia poziomów dopuszczalnych okre ślonych ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin dla SO2 i tlenków azotu (NOx). W ocenie opartej na dodatkowej warto ści kryterialnej dla ozonu, jak ą jest poziom celu długoterminowego, strefa zachodniopomorska - otrzymała klas ę D2. Oznacza to, że na obszarze strefy wyst ąpiły st ęż enia ozonu wy ższe od poziomu celu długoterminowego. Dla klasy D2 nie jest wymagane opracowanie programu ochrony powietrza. Działania wymagane w tym przypadku - to ograniczenie emisji prekursorów ozonu (tlenków azotu, w ęglowodorów i lotnych zwi ązków organicznych), które to działania powinny by ć uj ęte w wojewódzkich programach ochrony środowiska. Tabela 11 Wynikowe klasy strefy zachodniopomorskiej dla poszczególnych zanieczyszcze ń, uzyskane w ocenie rocznej za 2012 rok dokonanej z uwzgl ędnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia

W województwie zachodniopomorskim zagro żenia jako ści powietrza dotycz ą dwóch zanieczyszcze ń - pyłu zawieszonego PM 10 oraz zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu. Ponadto, na obszarze strefy zachodniopomorskiej w okresie letnim 2012 roku rejestrowano wysokie st ęż enia ozonu troposferycznego. Jednak w gminie Kalisz Pomorski nie wskazano żadnego obszaru przekrocze ń 24-godzinnych st ęż eń pyłu zawieszonego PM10 ani z przekroczeniami normatywnych st ęż eń benzo(a)piranu. Wyst ępuj ący w przyziemnej warstwie atmosfery ozon jest zanieczyszczeniem wtórnym wytwarzaj ącym si ę w wyniku oddziaływania promieniowania UV z pierwotnymi zanieczyszczeniami powietrza tzw. prekursorami ozonu, którymi s ą głównie tlenki azotu, węglowodory oraz lotne zwi ązki organiczne, mi ędzy innymi: benzen, toluen, etylobenzen. Wysokie st ęż enia ozonu wyst ępuj ą w okresach wiosennych i letnich, przy du żym nasłonecznieniu i wysokiej temperaturze powietrza. Ozon troposferyczny stanowi substancj ę zanieczyszczaj ącą powietrze. Wchodzi w skład tzw. fotochemicznego smogu i jako gaz dra żni ący mo że powodowa ć kłopoty zdrowotne u dzieci i starszych ludzi. Jego nadmiar w powietrzu mo że równie ż uszkadza ć ro śliny. Do oceny jako ści powietrza pod k ątem poziomów ozonu obowi ązuj ą dwa kryteria, którymi s ą poziomy docelowe (ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin) oraz poziomy celu długoterminowego (ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin). Mierzone w sposób automatyczny poziomy st ęż eń ozonu na stanowiskach pomiarowych w województwie zachodniopomorskim w roku 2012, nie wykazały przekrocze ń obowi ązuj ących ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin kryteriów - poziomów docelowych. Na terenie gminy istnieje jeden podmiot posiadaj ący pozwolenie w zakresie emisji do powietrza (Tabela 12)

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 36

Tabela 12 Wykaz podmiotów posiadaj ących pozwolenie zintegrowane, sektorowe, oraz instalacji wymagaj ących zgłoszenia z uwagi na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza

Podmiot gospodarczy Wielko ść emisji Substancja [Mg/rok] zanieczyszczaj ąca POLDANOR Spółka Akcyjna z siedzib ą w 8,62 Amoniak Przechlewie, Ferma macior w Gi żynie 0,392 Siarkowodór 0,052 Dwutlenek siarki 0,030 Dwutlenek azotu 0,0086 Tlenek w ęgla 0,0051 Pył ogółem

Lista przedsi ęwzi ęć przewidzianych do realizacji w ramach programu Aktualny stan środowiska i przewidywane jego zmiany w aspekcie planowanego dalszego rozwoju Gminy wymuszaj ą konieczno ść realizacji przedsi ęwzi ęć proekologicznych. Bardzo wa żnym problemem jest dokonanie zobiektywizowanego wyboru celów poprzez ustalenie znaczenia i kolejno ści rozwi ązania problemów z zakresu ochrony środowiska. Wyboru celów ekologicznych dokonano w oparciu o diagnoz ę stanu poszczególnych komponentów środowiska na terenie miasta i gminy, uwarunkowania zewn ętrzne (obowi ązuj ące akty prawne) i wewn ętrzne, a tak że inne wymagania w zakresie jako ści środowiska. Wyodr ębnione zostały sze ść obszarów celów głównych: I. Stosunki wodne i jako ść wód II. Racjonalna gospodarka energetyczna i ochrona atmosfery III. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne u żytkowanie zasobów IV. Gospodarka odpadami V. Świadomo ść ekologiczna mieszka ńców i edukacja ekologiczna VI. Poprawa bezpiecze ństwa ekologicznego i działania systemowe

W ramach celów głównych wyodr ębnione zostały cele szczegółowe oraz przedsi ęwzi ęcia dążą ce do osi ągni ęcia poprawy stanu środowiska. Zaproponowane przedsi ęwzi ęcia w przyszło ści przyczyni ą si ę do poprawy stanu środowiska na terenie gminy.

Obszar II - Racjonalna gospodarka energetyczna i ochrona atmosfery 1 Ograniczenie presji 1 Zaktywizowanie Bud żet Gminy, na powietrze ze transportu szynowego i Samorz ąd Fundusze źródeł mobilnych wodnego dla gospodarki i Realizacja Gminy, firmy b.d. pomocowe UE, turystyki, w celu ci ągła przewozowe NFO ŚiGW, zmniejszenia obci ąż enia WFO ŚiGW dróg 2 Budowa obwodnicy Bud żet Gminy, Samorz ąd miasta Kalisz Pomorski Realizacja Fundusze Gminy, b.d. ci ągła pomocowe UE, zarz ądcy dróg bud żet Pa ństwa 3 Budowa ście żek i miejsc Samorz ąd postojowych dla rowerów Gminy, Bud żet Gminy, Realizacja zarz ądcy dróg, b.d. Fundusze ci ągła zarz ądcy pomocowe UE, nieruchomo ści Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 37

4 Odpowiednie utrzymanie Samorz ąd Bud żet Gminy, Realizacja w czysto ści nawierzchni Gminy, b.d. Powiatu, Woj. i ci ągła dróg zarz ądcy dróg Pa ństwa 2 Ograniczenie presji 1 Instalowanie urz ądze ń do na powietrze ze redukcji zanieczyszcze ń źródeł powstałych w procesach Realizacja Podmioty przemysłowych technologicznych oraz b.d. Środki prywatne ci ągła gospodarcze poprawa sprawno ści obecnie funkcjonuj ących urz ądze ń 3 Rozbudowa, 1 Rozwój sieci Samorz ąd Realizacja modernizacja gazyfikacyjnej Gminy, b.d. Bud żet Gminy ci ągła infrastruktury PGKiM energetycznej ze 2 Modernizacja i budowa Samorz ąd szczególnym systemów cieplnych Gminy, Realizacja uwzgl ędnieniem celem przył ączenia do PGKiM, b.d. Bud żet Gminy ci ągła odnawialnych sieci c.o. nowych zarz ądcy źródeł energii odbiorców budynków 3 Eliminacja w ęgla jako paliwa w lokalnych kotłowniach i Bud żet Gminy, gospodarstwach Samorz ąd Fundusze domowych – zast ąpienie Realizacja Gminy, pomocowe UE, go innymi bardziej b.d. ci ągła szkoły, osoby NFO ŚiGW, ekologicznymi no śnikami indywidualne WFO ŚiGW, energii w tym źródłami środki prywatne odnawialnymi (energia geotermalna, słoneczna, wiatru i z biomasy) 4 Zwi ększenie pozyskania Fundusze biomasy na cele Podmioty pomocowe UE, Realizacja energetyczne gospodarcze, b.d. NFO ŚiGW, ci ągła rolnicy WFO ŚiGW, środki prywatne 4 Poprawa 1 Izolacja dachu szatni charakterystyki przy hali sportowej Samorz ąd 60 energetycznej Gimnazjum w Kaliszu 2013-2014 Bud żet Gminy Gminy 000 budynków Pomorskim publicznych 5 Wdra żanie w 1 Wprowadzenie do oceny przedsi ębiorstwach stosowanej w przetargach na terenie gminy organizowanych przez Samorz ąd certyfikatów gmin ę dodatkowych Realizacja Gminy, b.d. Bud żet Gminy ekologicznych punktów za posiadane ci ągła podmioty (ISO 14001, certyfikaty ekologiczne gospodarcze EMAS, Zielone biuro) 6 Ograniczenie stresu 1 Budowa ekranów Bud żet Gminy, miejskiego i emisji akustycznych i zarz ądców dróg, Samorz ąd hałasu wprowadzanie nasadze ń Realizacja fundusze Gminy, b.d. wzdłu ż tras intensywnego ci ągła pomocowe UE, zarz ądcy dróg ruchu pojazdów NFO ŚiGW, WFO ŚiGW

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 38

2 Ograniczenia intensywno ści ruchu Samorz ąd Realizacja kołowego, m.in. poprzez Gminy, b.d. Bud żet Gminy ci ągła zmiany w oznakowaniu zarz ądcy dróg dróg 3 Ograniczanie emisji hałasu pochodz ącego z sektora gospodarczego, m.in. poprzez kontrole WIO Ś, Realizacja przestrzegania podmioty b.d. Środki prywatne ci ągła dopuszczalnej emisji gospodarcze hałasu, wprowadzanie urz ądze ń ograniczaj ących emisj ę hałasu. 4 Podczas modernizacji i tworzenia nowych dróg Samorz ąd na obszarach Realizacja Bud żet Gminy, Gminy, b.d. zamieszkałych ci ągła zarz ądców dróg zarz ądcy dróg stosowanie tzw. „cichych” nawierzchni

1.6. Przydatno ść w uwzgl ędnieniu aspektów środowiskowych, w szczególno ści w celu wspierania zrównowa żonego rozwoju, oraz we wdra żaniu prawa wspólnotowego w dziedzinie ochrony środowiska

Idea ograniczenia emisji gazów cieplarnianych wynika z porozumie ń mi ędzynarodowych. Ramowa Konwencja Klimatyczna UNFCCC, ratyfikowana przez 192 pa ństwa, stanowi podstaw ę prac nad światow ą redukcj ą emisji gazów cieplarnianych. Pierwsze szczegółowe uzgodnienia s ą wynikiem trzeciej konferencji stron (COP3) w 1997 r. w Kioto. Na mocy postanowie ń Protokołu z Kioto kraje, które zdecydowały si ę na jego ratyfikacj ę, zobowi ązuj ą si ę do redukcji emisji gazów cieplarnianych średnio o 5,2% do 2012 r. Ograniczenie wzrostu temperatury o 2–3 (°C) wymaga stabilizacji st ęż enia gazów cieplarnianych w atmosferze (w przeliczeniu na CO 2) na poziomie 450-550 (ppm). Oznacza to potrzeb ę znacznie wi ększego ograniczenia emisji. Od 2020 r. globalna emisja powinna spada ć w tempie 1–5% rocznie tak, aby w 2050 r. osi ągn ąć poziom o 25–70% ni ższy ni ż obecnie. Poniewa ż sektor energetyczny odpowiada za najwi ększ ą ilo ść emitowanych przez człowieka do atmosfery gazów cieplarnianych (GHG) w tym obszarze musimy intensywnie ogranicza ć emisj ę CO 2. Takie ograniczenie mo żna osi ągn ąć poprzez: popraw ę efektywno ści energetycznej, zwi ększenie udziału odnawialnych źródeł energii oraz czystych technologii energetycznych w bilansie energetycznym i ograniczenie bezpo średniej emisji z sektorów przemysłu emituj ących najwi ęcej CO 2 (w tym energetyki). Rozwi ązania w zakresie poprawy efektywno ści energetycznej, czyli ograniczenia zapotrzebowania na energi ę s ą cz ęsto najta ńszym sposobem osi ągni ęcia tego celu. Z ko ńcem 2006 roku Unia Europejska zobowi ązała si ę do ograniczenia zu życia energii o 20% w stosunku do prognozy na rok 2020. Dla osi ągni ęcia tego ambitnego celu podejmowanych jest szereg działa ń w zakresie szeroko rozumianej promocji efektywno ści energetycznej. Działania te wymagaj ą zaanga żowania społecze ństwa, decydentów i polityków oraz wszystkich podmiotów działaj ących na rynku. Edukacja, kampanie informacyjne, wsparcie dla rozwoju efektywnych energetycznie technologii, standaryzacja i przepisy

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 39

dotycz ące minimalnych wymaga ń efektywno ściowych i etykietowania, „Zielone zamówienia publiczne” to tylko niektóre z tych działa ń. Potrzeba wzmocnienia europejskiej polityki w zakresie racjonalizacji zu życia energii została mocno wyartykułowana w wydanej w 2000 r. „Zielonej Ksi ędze w kierunku europejskiej strategii na rzecz zabezpieczenia dostaw energii”. Natomiast w 2005 r. elementy tej polityki zostały zebrane w „Zielonej Ksi ędze w sprawie racjonalizacji zu życia energii, czyli jak uzyska ć wi ęcej mniejszym nakładem środków”. W dokumencie tym wskazano potencjał ograniczenia zużycia energii do 2020 roku. Wykazano, że korzy ści to nie tylko ograniczenie zu życia energii i oszcz ędno ści z tego wynikaj ące, ale również poprawa konkurencyjno ści, a co za tym idzie zwi ększenie zatrudnienia, realizacja strategii lizbo ńskiej. Energooszcz ędne urz ądzenia, usługi i technologie zyskuj ą coraz wi ększe znaczenie na całym świecie. Je żeli Europa utrzyma swoj ą znacz ącą pozycj ę w tej dziedzinie poprzez opracowywanie i wprowadzanie nowych, energooszcz ędnych technologii, to b ędzie to mocny atut handlowy. Podstaw ę unijnej polityki klimatycznej stanowi zainicjowany w 2000 roku Europejski Program Ochrony Klimatu (ECCP), który jest poł ączeniem działa ń dobrowolnych, dobrych praktyk, mechanizmów rynkowych oraz programów informacyjnych. Jednym z najwa żniejszych instrumentów polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony klimatu jest europejski system handlu uprawnieniami do emisji CO2 (EU ETS), który obejmuje wi ększo ść znacz ących emitentów GC, prowadz ących działalno ść opisan ą w dyrektywie o zintegrowanej kontroli i zapobieganiu zanieczyszczeniom przemysłowym IPCC, a tak że spoza niej. Polityka klimatyczna Unii Europejskiej skupia si ę na wdro żeniu tzw. pakietu klimatyczno-energetycznego przyj ętego w grudniu 2008 r. (przewiduje si ę ustalenie nowych celów redukcyjnych w ramach kolejnego porozumienia w sprawie zmian klimatu najprawdopodobniej w Pary żu w roku 2015.).

Zało żenia tego pakietu s ą nast ępuj ące: - Unia Europejska liderem i wzorem dla reszty świata dla ochrony klimatu ziemi – niedopuszczenia do wi ększego ni ż 2 (°C) wzrostu średniej temperatury Ziemi, - Cele pakietu „3 x 20%” (redukcja gazów cieplarnianych, wzrost udziału OZE w zu życiu energii finalnej, wzrost efektywno ści energetycznej, wzrost udziału biopaliw w transporcie) współrealizuj ą polityk ę energetyczn ą UE. Dla osi ągni ęcia tego ambitnego celu podejmowanych jest szereg działa ń w zakresie szeroko rozumianej promocji efektywno ści energetycznej. Działania te wymagaj ą zaanga żowanie społecze ństwa, decydentów i polityków oraz wszystkich podmiotów działaj ących na rynku. Edukacja, kampanie informacyjne, wsparcie dla rozwoju efektywnych energetycznie technologii, standaryzacja i przepisy dotycz ące minimalnych wymaga ń efektywno ściowych i etykietowania, „Zielone zamówienia publiczne” to tylko niektóre z tych działa ń. Zobowi ązania redukcyjne gazów cieplarnianych, obliguj ą do działa ń polegaj ących głównie na przestawieniu gospodarki na gospodark ę niskoemisyjn ą, a tym samym ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych i innych substancji. Jest to kluczowy krok w kierunku zapewnienia stabilnego środowiska oraz długofalowego zrównowa żonego rozwoju.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 40

1.7. Powi ązania z problemami dotycz ącymi ochrony środowiska

Uwarunkowania środowiskowo – społeczno - gospodarcze Mimo tego, że gmina Kalisz Pomorski posiada wiele mocnych stron, do których nale żą m.in.: - wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe gminy (wysoka lesisto ść oraz jeziorno ść , rzeka Drawa, Drawie ński Park Narodowy); - posiadanie produktu lokalnego (ogórek jeziorny oraz jarmark nad Jeziorem Mły ńskim „Ogórkowym”); - istniej ąca wył ączona z eksploatacji linie kolejowe – mo żliwo ść wykorzystania turystycznego; - dobre skomunikowanie zewn ętrzne (bezpo średni przebieg drogi krajowej nr 10 i zmodernizowana linia kolejowa); - poło żenie miejscowo ści wzgl ędem du żych miast, np. Szczecin, Kołobrzeg, Gorzów Wlkp. (odległo ść ok. 100 km); - uzbrojone tereny pod budownictwo indywidualne; - uzbrojone tereny pod budownictwo przemysłowe w ramach podstrefy Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej; - wysoki poziom rozwoju bazy o światowej i kulturalnej; - dost ęp do edukacji na poziomie wy ższym; - dost ęp do rozwini ętej infrastruktury sportowej; - dost ęp do infrastruktury rekreacyjnej dla najmłodszych (place zabaw); - wysoka estetyka gminy (czysto ść , ład, porz ądek, wygl ąd); - lokalizacja na terenie gminy obiektów zabytkowe (wie ża ci śnie ń, wiejskie dworce kolejowe, pałac D ębsko, pałac Stara Studnia); - stabilny bud żet gminy; - lokalizacja na terenie gminy Poligonu Drawskiego (znaczny wpływ do bud żetu gminy z tytułu dzier żawy gruntów pod poligon wojskowy); oraz - potencjalne źródła energii odnawialnej na terenie gminy, to nast ępstwo tu takich czynników jak niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców i brak egzekwowania prawa w zakresie ochrony środowiska, mog ą spowodowa ć du że problemy zwi ązane z ogólnie poj ętą ochron ą środowiska (w tym zanieczyszczeniem powietrza i wód) oraz ochron ą przyrody. Stan i ochrona środowiska s ą ści śle zwi ązane z rozwojem infrastruktury. W wielu dziedzinach na terenie gminy nast ąpiła poprawa stanu środowiska w wyniku budowy i/lub modernizacji infrastruktury ochrony środowiska, głównie w sektorze przemysłu elektroenergetycznym i wodno ściekowym. Gmina posiada znaczny udział powierzchni o typowo le śnym i rolniczym zagospodarowaniu. Stosunkowo niedu ży procent powierzchni gminy stanowi ą tereny zurbanizowane, jak i przemysłowe, w przeciwie ństwie do samego obszaru miasta. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar gminy znajduje si ę na pograniczu charakterystycznych dla strefy umiarkowanej klimatów: oceanicznego i kontynentalnego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 41

Zanieczyszczenie atmosfery Działalno ść człowieka oraz procesy naturalne powoduj ą przedostawanie si ę do powietrza atmosferycznego ró żnych substancji. Podstawowe źródła emisji zanieczyszcze ń do powietrza zwi ązane z działalno ści ą człowieka to: - emisja punktowa (energetyka zawodowa, przemysłowa oraz procesy produkcyjne), - emisja powierzchniowa (emisja z sektora bytowego), - emisja liniowa (emisja komunikacyjna).

Według oszacowa ń WIO Ś w Szczecinie, w roku 2013 około 63% całkowitej emisji dwutlenku siarki z terenu województwa pochodziło ze źródeł punktowych, 28% ze źródeł powierzchniowych oraz ponad 8 % ze źródeł komunikacyjnych. Dla dwutlenku azotu emisja punktowa stanowiła 36% emisji całkowitej, liniowa około 55%, a z sektora bytowego (mieszkalnictwo i usługi) 9%. W przypadku tlenku w ęgla najwi ększy udział stanowiła emisja powierzchniowa – około 50%, liniowa wynosiła 46,4%, a punktowa 3,6% emisji całkowitej. Dla zanieczyszczeń pyłowych emisja powierzchniowa stanowiła 63%, liniowa około 32%, natomiast punktowa wyniosła 5%.

• emisja punktowa Emisja punktowa to emisja pochodz ąca ze zorganizowanych źródeł w wyniku energetycznego spalania paliw i przemysłowych procesów technologicznych. Według danych WIO Ś w Szczecinie, w 2013 roku emisja zanieczyszcze ń gazowych i pyłowych ze źródeł punktowych znajduj ących si ę na terenie powiatu drawskiego – w tym gminy Kalisz Pomorski wynosiła od 51 do 100 Mg/rok dla dwutlenku siarki (SO 2), poni żej 100 Mg/rok dla dwutlenku azotu (NO 2), dla pyłu zawieszonego (PM10) od 26 do 50 Mg/rok oraz poni żej 0,01 kg/rok dla beno(a)pirenu (BaP). Według danych WIO Ś w Szczecinie, emisja zanieczyszcze ń gazowych z emitorów punktowych w latach 2006-2013 utrzymywała si ę na zbli żonym poziomie. W latach 2008 – 2013 emisje zanieczyszcze ń pyłowych do powietrza z zakładów przemysłowych wykazywały tu tendencj ę spadkow ą. Redukcja zanieczyszcze ń pyłowych w roku 2013 wyniosła ponad 60% w porównaniu do emisji z 2006 roku. Emisja ta na terenie Gminy Kalisz Pomorski nie odgrywa istotnego wpływu na jako ść powietrza.

• emisja powierzchniowa Emisja powierzchniowa jest zwi ązana głównie z ogrzewaniem mieszka ń w sektorze komunalno-bytowym. Emisja pyłu PM10, charakteryzuj ąca si ę najwi ększym udziałem procentowym w emisji powierzchniowej, pochodzi z niskich emitorów odprowadzaj ących produkty spalania z domowych palenisk i lokalnych kotłowni w ęglowych. Spora liczba emitorów oraz fakt, że wyprowadzanie spalin nast ępuje z kominów o niewielkiej wysoko ści powoduj ą, że zjawisko to mo że by ć bardzo uci ąż liwe. Stara zabudowa w centrum wi ększych miast ma charakter zwarty, co utrudnia proces rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń. Prowadzi to do kumulowania si ę zanieczyszcze ń na stosunkowo niewielkim obszarze, o du żej gęsto ści zaludnienia.

• emisja liniowa Poprzez emisj ę liniow ą nale ży rozumie ć emisj ę komunikacyjn ą, pochodz ącą głównie z transportu samochodowego, kolejowego, wodnego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 42

Emisja liniowa ze środków transportu ma istotny wpływ na jako ść powietrza. Jej udział w odniesieniu do dwutlenku azotu si ęga powy żej 50% na obszarze wi ększo ści powiatów województwa. Informacje o wielko ści emisji liniowej zostały opracowane na podstawie danych o rodzaju i ilo ści samochodów na poszczególnych odcinkach dróg oraz na podstawie współczynników emisji.

Zanieczyszczenie atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski pochodzi z punktowych i powierzchniowych źródeł emisji. Źródła powierzchniowe to przede wszystkim układ komunikacyjny, źródła punktowe to głównie zakłady produkcyjne, kotłownie, indywidualne ogrzewanie mieszka ń. Główn ą przyczyn ą emisji zanieczyszcze ń do powietrza dotyczy indywidualnych budynków mieszkalnych w zwartej zabudowie, w których zainstalowane s ą piece o niewielkiej mocy. Wi ększe piece zainstalowane s ą w zakładach produkcyjnych, instytucjach publicznych. W zdecydowanej wi ększo ści zabudowa ń paliwem jest w ęgiel kamienny. Mniejszym problemem z punktu widzenia lokalnych parametrów czysto ści powietrza jest niska emisja na terenach zabudowy lu źnej, gdy ż istniej ą tam lepsze warunki przewietrzania i depozycji zanieczyszcze ń. Zwi ększona emisja zanieczyszcze ń pyłowo - gazowych w zdecydowanej cz ęś ci dotyczy sezonu grzewczego. Cz ęść problemów, w tym zwi ązanych z ochron ą środowiska na terenie gminy Kalisz Pomorski wi ąż e si ę z istniej ącą tu sieci ą komunikacyjn ą oraz sektorem transportowym. Zły stan techniczny du żej cz ęś ci dróg gminnych i powiatowych oraz wojewódzkich, nieutwardzone pobocza i wąskie drogi, niewystarczaj ąca ilo ść środków na remonty i modernizacj ę dróg infrastruktury komunikacyjnej, oraz zbyt du że obl ęż enie dróg w sezonie letnim powoduje miedzy innymi emisj ę zanieczyszcze ń do atmosfery. Wa żnym czynnikiem zanieczyszczaj ącym powietrze przez cały rok jest rozwój komunikacji samochodowej, a wraz z ni ą ci ągła emisja dwutlenku w ęgla, tlenku azotu, węglowodorów, zwi ązków ołowiu. Bior ąc pod uwag ę fakt, że przez miasto i gmin ę Kalisz Pomorski przechodzi główny szlak komunikacyjny (droga krajowa nr 10 Szczecin - Bydgoszcz - Warszawa ), emisja zanieczyszcze ń spalinowych jest zwi ększona wzdłu ż tego ci ągu komunikacyjnego. Ponadto wyst ępuje tu tzw. emisja wtórna, pochodz ąca ze złej jako ści nawierzchni ulic i placów, oraz niedostatecznego zabezpieczenia transportu szkodliwych materiałów. Zanieczyszczenia pochodz ące ze źródeł technologicznych maj ą charakter marginalny, poniewa ż w gminie nie ma rozwini ętego przemysłu.

Na terenie miasta i gminy dominuj ą źródła emisji zanieczyszcze ń pyłowo – gazowych. Wi ększo ść emitowanych zanieczyszcze ń pochodzi z instalacji słu żą cych ogrzewaniu budynków i wody u żytkowej, a tak że z transportu. W śród emitowanych zanieczyszcze ń dominuj ą: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek w ęgla oraz pył zawieszony i benzo(a)piren.

Jako ść powietrza Dla poszczególnych zanieczyszcze ń: pyłu zawieszonego PM10 oraz zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu, dwutlenku siarki (SO 2), dwutlenku azotu (NO 2), benzenu (C 6H6), tlenku węgla (CO), pyłu PM10, pyłu zawieszonego PM2,5, benzo(a)pirenu w pyle zawieszonym PM10, metali ci ęż kich – ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) w pyle zawieszonym PM10, ozonu (O 3), uzyskane w rocznych ocenach jako ści powietrza za 2013

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 43

rok (źródło: WIO Ś w Szczecinie), z uwzgl ędnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia i ochrony ro ślin, nie zarejestrowano przekrocze ń standardów jako ści powietrza na terenie gminy Kalisz Pomorski. Dwutlenek azotu oraz tlenek w ęgla jest zanieczyszczeniem, którego głównym źródłem w obszarach miejskich s ą spaliny samochodowe. Istotny jest tak że udział emisji z przemysłu oraz ogrzewania mieszka ń. Najni ższe st ęż enia NO 2 i CO wyst ępuj ą na obszarach wiejskich oraz w małych miejscowo ściach, w punktach oddalonych od komunikacji samochodowej, a najwy ższe w mie ście Kalisz Pomorski, w pobli żu drogi krajowej nr 10 z intensywnym ruchem samochodowym. W st ęż eniach tlenku w ęgla w powietrzu znaczny jest równie ż udział jego emisji pochodz ącej z ogrzewania mieszka ń. Pył PM10 to pył zawieszony w powietrzu o średnicy cz ąsteczek poni żej 10 mikrometrów. Źródłem emisji pyłów do powietrza s ą: przemysł (w tym energetyka i ciepłownictwo), transport samochodowy oraz procesy grzewcze z sektora komunalnego. W bilansie emisji pyłu do powietrza dla województwa zachodniopomorskiego, najwi ększy udział ma niska emisja powierzchniowa z indywidualnego ogrzewania mieszka ń. Stanowi ona około 63% emisji całkowitej, podczas gdy emisja ze źródeł przemysłowych stanowi około 5%, a ze źródeł liniowych (transport samochodowy) pochodzi około 32% emisji pyłu. St ąd, zarówno w rocznych ocenach jako ści powietrza, jak równie ż w obowi ązuj ących na obszarze gminy Kalisz Pomorski programach ochrony powietrza, jako główn ą przyczyn ę wyst ępowania ponadnormatywnych st ęż eń pyłu PM10 wskazana została niska emisja pochodz ąca z sektora komunalnego. W ostatnich latach st ęż enia pyłu PM10 24-godzinnego przekraczały dopuszczaln ą warto ść dobow ą, wynosz ącą 50 µg/m 3 w czasie ponad 35 dni w roku kalendarzowym. Najwi ęcej dni z przekroczeniami miało miejsce w miesi ącach grzewczych tj. stycze ń-marzec oraz pa ździernik-grudzie ń. Nie został natomiast przekroczony normowany poziom dla st ęż enia średniorocznego pyłu PM10, który wynosi 40 µg/m 3. Jednak w dalszym ci ągu st ęż enia takie były na do ść wysokim poziomie – od około 50% warto ści dopuszczalnej na stanowiskach podmiejskich i pozamiejskich. Nie zauwa ża si ę spadkowej tendencji st ężeń pyłu PM10 w powietrzu, a jego wysoko ść ulega zmianom w zale żno ści od wyst ępuj ących warunków meteorologicznych w okresach grzewczych danego roku. Do powietrza, benzo(a)piren dostaje si ę głównie w wyniku niepełnego spalania paliw stałych (w ęgla i drewna), przede wszystkim w paleniskach domowych. W mniejszym stopniu obecno ść benzo(a)pirenu w powietrzu jest wynikiem jego emisji z du żych źródeł energetycznych i przemysłowych. Niewielki udział w emisji benzo(a)pirenu do powietrza maj ą te ż spaliny samochodowe. Wykonywane w województwie zachodniopomorskim od 2007 roku pomiary st ęż eń benzo(a)pirenu wykazały, i ż w całym tym okresie, przekroczenia poziomu docelowego przez st ęż enie średnioroczne wyst ąpiły na wi ększo ści stanowisk. Problem ponadnormatywnych st ęż eń benzo(a)pirenu nie dotyczy jednak obszaru gminy i miasta Kalisz Pomorski . W 2012 i 2013 roku rejestrowane na stanowiskach pomiarowych w strefie zachodniopomorskiej (w tym gminie Kalisz Pomorski) st ęż enia ołowiu, arsenu, kadmu i niklu były bardzo niskie i nie przekroczyły okre ślonych dla tych zanieczyszcze ń warto ści kryterialnych – poziomu dopuszczalnego dla ołowiu oraz poziomów docelowych dla st ęż eń arsenu, kadmu i niklu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 44

St ęż enia ozonu, przeprowadzone przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska na potrzeby rocznych ocen jako ści powietrza w skali kraju dla roku 2012 i 2013, nie wykazały przekrocze ń. W strefie zachodniopomorskiej, podlegaj ącej ocenie pod k ątem ochrony ro ślin, warto ść wska źnika AOT40, obliczona na podstawie wykonanych pomiarów ozonu nie przekraczała warto ści docelowej okre ślonej ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin.

Ochrony powietrza Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z pó źn. zm.) wprowadziła system oceny i zarz ądzania jako ści ą powietrza.

Na podstawie przeprowadzanej corocznie, przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oceny jako ści powietrza w strefach, dokonywana jest klasyfikacja stref: - w których poziom cho ćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powi ększony o margines tolerancji lub poziom docelowy (klasa C), - w których poziom cho ćby jednej substancji mie ści si ę pomi ędzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powi ększonym o margines tolerancji (klasa B), - w których poziom substancji nie przekracza poziomu dopuszczalnego lub poziomu docelowego (klasa A), - w których poziom substancji (dotyczy ozonu) przekracza poziom celu długoterminowego (klasa D2), - w których poziom substancji (dotyczy ozonu) nie przekracza poziomu celu długoterminowego (klasa D1).

Ocena stanu jako ści powietrza ma na celu wyodr ębnienie stref, które wymagaj ą podj ęcia stosownych działa ń naprawczych, zmierzaj ących do poprawy jako ści powietrza (strefy w klasie C). Dla stref, w których stwierdzone zostało przekroczenie cho ćby jednego poziomu dopuszczalnego lub docelowego w odniesieniu do substancji podlegaj ących ocenie jako ści powietrza, zarz ąd województwa na podstawie art. 91 ustawy Prawo ochrony środowiska , w terminie 15 miesi ęcy od dnia otrzymania wyników oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji stref, wykonywanej corocznie do dnia 30 kwietnia przez wojewódzki inspektorat ochrony środowiska, opracowuje program ochrony powietrza oraz plan działa ń krótkoterminowych. Program ochrony powietrza oraz plan działa ń krótkoterminowych, sejmik województwa okre śla w drodze uchwały, w terminie 18 miesi ęcy od dnia otrzymania wyników oceny poziomów substancji w powietrzu. Programy ochrony powietrza powinny spełnia ć wymagania okre ślone w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 wrze śnia 2012 roku w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działa ń krótkoterminowych (Dz. U. poz. 1028).

Podsumowanie W świetle przeprowadzonych w 2012 i 2013 roku pomiarów i ocen, gmina Kalisz Pomorski, pod wzgl ędem jako ści powietrza jest jedn ą z najczystszych województwie . Na przestrzeni ostatnich lat jako ść powietrza ulega tu systematycznej poprawie, jednak w dalszym ci ągu wyst ępuj ą obszary, na których istniej ą zagro żenia zwi ązane z wysokimi st ęż eniami pyłu zawieszonego PM10 i zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu, które maj ą miejsce w okresach grzewczych. Jako główn ą przyczyn ę ponadnormatywnych st ęż eń pyłu

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 45

PM10 wskazuje si ę nisk ą emisj ę z sektora komunalnego. Jednak i w tym przypadku zadowalaj ące jest to, i ż od 2010 roku systematycznie obni ża si ę liczba dni w roku, w których przekraczany jest dopuszczalny poziom okre ślony dla dobowej warto ści st ęż enia pyłu zawieszonego PM10. W roku 2013, na wszystkich o śmiu stanowiskach pomiarowych w województwie liczba dni z przekroczeniami dopuszczalnego dobowego st ęż enia PM10 nie przekroczyła obowi ązuj ących 35 dni. Tym samym, w ocenie jako ści powietrza ze wzgl ędu na st ęż enie pyłu PM10 za 2013 rok teren Gminy Kalisz Pomorski został sklasyfikowany w klasie A . Podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku przekroczenie poziomu docelowego przez średnioroczne st ęż enie benzo(a)pirenu, wyst ąpiło w kilkunastu miejscach w strefie zachodniopomorskiej, jednak nie w gminie Kalisz Pomorski .

Zagro żeniem dla czysto ści powietrza s ą wył ącznie emisje z kotłowni zakładowych i palenisk domowych. S ą one równie ż wymieniane jako główne źródło emisji benzo(a)pirenu w Programie Ochrony Powietrza. Kotłownie te z reguły nie s ą wyposa żone w urz ądzenia do redukcji zanieczyszcze ń ze wzgl ędu na brak tanich i skutecznych rozwi ąza ń technicznych. S ą uci ąż liwe dla mieszka ńców najbli ższych okolic tego typu obiektów, z powodu znacznej emisji pyłów i sadzy. Na terenie miasta sukcesywnie likwidowane s ą w ęglowe kotłownie indywidualne, poprzez wł ączanie ich do miejskich sieci opalanych ciepłem sieciowym. Obecnie zgodnie z informacj ą uzyskan ą od lokalnego operatora sieci ciepłowniczej ok. 60% ciepła sieciowego pochodzi z jednostki wytwórczej dedykowanej na w ęgiel kamienny. Podstawow ą barier ą utrudniaj ącą zmian ę paliwa grzewczego w indywidualnych gospodarstwach domowych stanowi wzrastaj ąca cena gazu ziemnego i dobrych gatunków węgla, przy jednoczesnym spadku siły nabywczej mieszka ńców. Problem zanieczyszczenia powietrza w niewielkim stopniu dotyczy terenów wiejskich i miejscowo ści, w których zlokalizowane s ą zakłady przetwórcze. Popraw ę w tym zakresie powinna przynie ść rozbudowa sieci i dostarczenie gazu do wi ększych wsi w gminie lub alternatywne technologie pozyskuj ące ciepło z OZE. Zagro żenia dla czysto ści powietrza nie stwarzaj ą okoliczne gminy, posiadaj ące tak jak Kalisz Pomorski, charakter turystyczno - rolniczy. Stosunkowo niewielkie zagro żenia, z uwagi na powszechno ść katalizatorów, stwarza wzrost ruchu pojazdów. Nale ży mie ć nadziej ę, że realizacja zada ń okre ślonych w programach ochrony powietrza, w tym edukacja ekologiczna pozwol ą na ukształtowanie zachowa ń ludzi w kierunku ograniczenia przez nich emisji szkodliwych zanieczyszcze ń (poprzez stosowanie paliw dobrej jakości).

Na obszarze gminy Kalisz Pomorski nie zanotowano przekrocze ń warto ści kryterialnych zanieczyszcze ń podlegaj ących ocenie (poziomy dopuszczalne lub docelowe), dotyczy to tak że warto ści st ęż enia pyłu PM10 i zawartego w nim benzo(a)piranu .

W przypadku dwutlenku azotu, którego głównym źródłem w obszarach miejskich s ą spaliny samochodowe, w dalszym ci ągu najwy ższe jego st ęż enia wyst ępuj ą w mie ście Kalisz Pomorski, oraz w pobli żu dróg z intensywnym ruchem samochodowym – głównie drogi krajowej nr 10. I chocia ż st ęż enia te nie przekraczaj ą standardu jako ści powietrza, to jednak w rejonach obci ąż onych ruchem samochodowym utrzymuj ą si ę stale na do ść wysokim poziomie.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 46

Poprawa jako ści powietrza

Z punktu widzenia gospodarki niskoemisyjnej podstawowe problemy w zakresie ochrony środowiska w powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej wyst ępuj ą w jednym elemencie - jako ść powietrza atmosferycznego. Głównym źródłem emisji CO 2, B(a)P, pyłów zawieszonych PM10 i PM2,5 s ą kotłownie lokalne i indywidualne systemy grzewcze tzw. źródła niskiej emisji. Emituj ą one szereg substancji wpływaj ących negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze, m.in.: CO, SO 2, NOx, pyły, zanieczyszczenia organiczne, w tym wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne (WWA), dioksyny i furany oraz w ęglowodory alifatyczne. Spot ęgowany, negatywny efekt tego typu ogrzewania wynika z eksploatowania niskosprawnych urz ądze ń grzewczych oraz spalania paliw złej jako ści (zasiarczony, zapopielony i niskokaloryczny w ęgiel, a w szczególno ści odpady z gospodarstw domowych). Ponadto mała wysoko ść takich emitorów (kilka, -kilkana ście metrów) zmniejsza skuteczno ść rozpraszania si ę zanieczyszcze ń, a wyst ępuj ące w okresie zimowym cz ęste inwersje temperatury dodatkowo sprzyjaj ą kumulacji zanieczyszcze ń z niskich emitorów. Wprowadzanie do powietrza zanieczyszcze ń z palenisk domowych przez osoby fizyczne nie podlega żadnym ograniczeniom prawnym, organizacyjnym czy ekonomicznym. Osoby ogrzewaj ące mieszkania (w budynkach istniej ących, inaczej jest przy budowie np. nowych domów jednorodzinnych, gdzie sposób ogrzewania mo że by ć narzucony) nie musz ą uzyskiwa ć zgody na funkcjonowanie pieców domowych, nie podlegaj ą kontroli w zakresie wielko ści emisji i nie wnosz ą opłat za korzystanie ze środowiska, nie podlegaj ą praktycznie tak że kontroli w zakresie rodzaju i jako ści spalanych paliw.

Zgodnie z Programem Ochrony Powietrza dla stref województwa zachodniopomorskiego, tj. aglomeracji szczeci ńskiej, miasta Koszalin, strefy zachodniopomorskiej – TOM II STREFA ZACHODNIOPOMORSKA, podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku w świetle przeprowadzonych pomiarów i ocen, gmina Kalisz Pomorski, pod wzgl ędem jako ści powietrza jest jedn ą z najczystszych województwie zachodniopomorskim . Podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku przekroczenie poziomu docelowego przez średnioroczne st ęż enie benzo(a)pirenu, wyst ąpiło w strefie zachodniopomorskiej, na któr ą składa powiat drawski. Na terenie omawianej gminy Kalisz Pomorski nie odnotowano przekrocze ń poziomu st ęż eń dobowych benzo(a)pirenu w stosunku do normy (rok kalendarzowy – 1 ng/m 3) według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z dnia 18 wrze śnia 2012 r., poz. 1031). Mimo tego, że na terenie gminy Kalisz Pomorski nie notuje si ę przekrocze ń substancji wpływaj ących negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze – zanieczyszcze ń atmosferycznych, oraz na przestrzeni ostatnich lat jako ść powietrza ulega tu systematycznej poprawie, to poprzez realizacj ę celów zało żeń PGN mo żna przyczyni ć si ę do poprawy jako ści powietrza w regionie (powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej). Nale ży d ąż yć do maksymalnego zminimalizowania zanieczyszcze ń wi ążą cych si ę z nisk ą emisj ę z sektora komunalnego. Najkorzystniejsze dla poprawy jako ści powietrza w gminie a tym samym w regionie (powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej) jest podł ączanie budownictwa

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 47

wielorodzinnego i jednorodzinnego do miejskiego systemu grzewczego lub ogrzewania gazowego. Natomiast mo żliwo ści korzystania z energii odnawialnej, w indywidualnych systemach grzewczych, s ą raczej ograniczone ze wzgl ędu na bariery finansowe i techniczne. Indywidualne gospodarstwa domowe maj ą wielkie mo żliwo ści ochrony powietrza atmosferycznego poprzez oszcz ędzanie energii. Jednym z podstawowych działa ń, maj ących na celu ograniczenie zu życia energii cieplnej przez mieszka ńców, jest termomodernizacja budynków poprzez docieplanie ścian, wymian ę lub doszczelnienie okien i drzwi zewn ętrznych. Termomodernizacja ogranicza bezpo średnio strat ę ciepła do otoczenia, co zmniejsza ilo ść spalanych paliw w kotłowniach i indywidualnych piecach, a wi ęc zmniejsza emisj ę zanieczyszcze ń powietrza, a w przypadku spalania paliw stałych tak że emisj ę odpadów paleniskowych.

Kolejnym istotnym zagadnieniem w Planach Gospodarki Niskoemisyjnej jest wpływ działa ń w nich zaproponowanych na klimat. Globalnie emisja gazów cieplarnianych wpływa znacz ąco na klimat. Jednak trudno oszacowa ć wpływ emisji CO 2 z gminy Kalisz Pomorski na klimat, czyli średni stan atmosfery i oceanu w skali od kilku lat do milionów lat. Szczególnie bior ąc pod uwag ę, i ż na cał ą Europ ę przypada jedynie 10% światowej emisji dwutlenku węgla, podczas, gdy za ponad 50% wytwarzanego na świecie CO 2 odpowiadaj ą trzy kraje: USA, Indie i Chiny. W całkowitej produkcji CO 2 w Polsce (ok. 399 Tg w 2012 r. zgodnie z raportem KOBiZE), emisja z gminy Kalisz Pomorski – zinwentaryzowana wielko ść za 2013 rok wyniosła ułamek procenta emisji krajowej. Równie ż ograniczenie tej emisji z gminy Kalisz Pomorski praktycznie nie wpłynie na zahamowanie zmian w klimacie. Jednak suma działa ń w celu oszcz ędno ści energii i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych podejmowanych w gminach w Polsce i innych krajach Europy mo że wspomóc zahamowanie negatywnych tendencji klimatycznych.

Na terenie gminy nie wyst ępuje przemysł powoduj ący zanieczyszczenie atmosfery. Zagro żeniem dla czysto ści powietrza s ą wył ącznie emisje z kotłowni zakładowych i palenisk domowych. Są one równie ż wymieniane jako główne źródło emisji benzo(a)pirenu w Programie Ochrony Powietrza. Kotłownie te z reguły nie s ą wyposa żone w urz ądzenia do redukcji zanieczyszcze ń ze wzgl ędu na brak tanich i skutecznych rozwi ąza ń technicznych. S ą uci ąż liwe dla mieszka ńców najbli ższych okolic tego typu obiektów, z powodu znacznej emisji pyłów i sadzy. Podstawow ą barier ą utrudniaj ącą zmian ę paliwa grzewczego w indywidualnych gospodarstwach domowych stanowi wzrastaj ąca cena gazu ziemnego i dobrych gatunków w ęgla, przy jednoczesnym spadku siły nabywczej mieszka ńców. Problem zanieczyszczenia powietrza w niewielkim stopniu dotyczy terenów wiejskich i miejscowo ści. Zagro żenia dla czysto ści powietrza nie stwarzaj ą okoliczne gminy, posiadaj ące tak jak Kalisz Pomorski, charakter le śno - rolniczy i turystyczny. Stosunkowo niewielkie zagro żenia, z uwagi na powszechno ść katalizatorów, stwarza wzrost ruchu pojazdów.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 48

Popraw ę w zakresie obszaru problemowego powinna przynie ść m.in.: - rozbudowa sieci i dostarczenie gazu do wszystkich miejscowo ści w gminie; - wspieranie zada ń w zakresie likwidacji źródeł niskiej emisji poprzez racjonalizacj ę systemów grzewczych z wykorzystaniem istniej ących źródeł ciepła oraz modernizacji kotłowni i systemów grzewczych; - wdra żanie nowoczesnych technologii i przedsi ęwzi ęć ograniczaj ących zu życie energii w przemy śle, energetyce i gospodarce komunalnej; - wspieranie wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), w tym wykorzystanie biogazu, małe elektrownie wodne, elektrownie wiatrowe, kotłownie na zr ębki i słom ę, pompy cieplne, baterie słoneczne, ogniwa fotowoltaiczne, rozwój energetyki wykorzystuj ącej biomas ę; - wspieranie kompleksowych działa ń zwi ązanych z termomodernizacj ą budynków, ze szczególnym uwzgl ędnieniem obiektów u żyteczno ści publicznej.

Nale ży mie ć nadziej ę, że realizacja zada ń okre ślonych w programach ochrony powietrza, w tym edukacja ekologiczna pozwol ą na ukształtowanie zachowa ń ludzi w kierunku ograniczenia przez nich emisji szkodliwych zanieczyszcze ń (poprzez stosowanie paliw dobrej jako ści). Ponadto bardzo wa żnym zagadnieniem jest niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski (oczywi ście problem ten dotyczy nie tylko mieszka ńców tej gminy, ale generalnie du żej cz ęś ci społecze ństwa polskiego). Na ci ągle bardzo wysoki udział paliw stałych (w ęgla i drewna) oraz spalanie odpadów w paleniskach domowych maj ą wpływ trzy czynniki: - braki w uzbrojeniu technicznym gminy Kalisz Pomorski – nie wsz ędzie dociera sie ć ciepłownicza lub gazowa, - mo żliwo ści finansowe – nadal mimo rosn ącej ceny w ęgla ogrzewanie gazowe jest dro ższe, - niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców.

Wła śnie ci ągle zbyt słaba edukacja ekologiczna mieszka ńców powoduje, i ż nie maj ą oni świadomo ści, że pal ąc w ęgiel w piecach domowych (cz ęsto starych, niskowydajnych) emituj ą do powietrza du że ilo ści ró żnorodnych zanieczyszcze ń, w tym CO 2, pyły drobne, substancje rakotwórcze i inne. Je żeli spalaj ą odpady (stare meble, butelki PET i inne) ilo ść emitowanych zanieczyszcze ń gwałtownie wzrasta. Ponadto zanieczyszczaj ą powietrze na małej wysoko ści, a wi ęc to, którym potem oddychaj ą. Wpływ na zdrowie ludzi zanieczyszcze ń znajduj ących si ę w powietrzu, które oni sami tam emituj ą jest olbrzymi. Edukacja ekologiczna powinna dotyczy ć tak że energooszcz ędno ści, które mo żna uzyska ć w ka żdym gospodarstwie domowym. Cz ęś ciowo mieszka ńcy u świadomili sobie, jakie maj ą mo żliwo ści oszcz ędno ści energii, kiedy ta energia zacz ęła stawa ć si ę coraz dro ższa, jednak nadal nie wiedz ą, jaki to ma wpływ na środowisko. Tak, wi ęc niezb ędnym działaniem w Planie musi by ć edukacja ekologiczna nie tylko dzieci i młodzie ży, ale równie ż dorosłych obywateli gminy Kalisz Pomorski.

Cechami charakterystycznymi nowej polityki ekologicznej pa ństwa (przyj ętej przez RM 13 czerwca 2000 r., a przez Sejm 23 sierpnia 2001 r.) w zakresie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami s ą:

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 49

1. Zwi ększenie liczby zanieczyszcze ń obj ętych przeciwdziałaniem maj ącym zmniejszy ć lub ograniczy ć ich emisj ę i niekorzystne oddziaływanie na środowisko (do głównych nale żą substancje bezpo średnio zagra żaj ące życiu i zdrowiu ludzi, takie jak metale ci ęż kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne, substancje degraduj ące środowisko i po średnio wpływaj ące na zdrowie i warunki życia, takie jak dwutlenek siarki, tlenki azotu, amoniak, lotne zwi ązki organiczne i ozon przyziemny, substancje wpływaj ące na zmiany klimatyczne, takie jak dwutlenek w ęgla, metan, podtlenek azotu, HFCs, SF6, PFCs, a tak że substancje niszcz ące warstw ę ozonow ą, kontrolowane przez Protokół Montrealski); 2. Konsekwentne przechodzenie na likwidacj ę zanieczyszcze ń u źródła, poprzez zmiany no śników energii (ze szczególnym uwzgl ędnieniem źródeł energii odnawialnej), stosowanie czystszych surowców i technologii (zgodnie z zasad ą korzystania z najlepszych dost ępnych technik i dost ępnych metod) oraz minimalizacj ę zu życia energii i surowców; 3. Coraz szersze normowanie emisji w przemy śle, energetyce i transporcie; 4. Coraz szersze wprowadzanie norm produktowych, ograniczaj ących emisj ę do powietrza zanieczyszcze ń w rezultacie pełnego cyklu życia produktów i wyrobów - od wydobycia surowców, poprzez ich przetwarzanie, wytwarzanie nowych produktów i wyrobów oraz ich u żytkowanie, a ż do przej ścia w form ę odpadów.

W zakresie ograniczenia oddziaływania energetyki na środowisko nowa polityka energetyczna identyfikuje si ę głównymi celami: - ograniczenie emisji CO 2 do 2020 roku przy zachowaniu wysokiego poziomu bezpiecze ństwa energetycznego, - ograniczenie emisji SO 2 i NOx oraz pyłów (w tym PM10 i PM2,5) do poziomów wynikaj ących z obecnych i projektowanych regulacji unijnych, - ograniczanie negatywnego oddziaływania energetyki na stan wód powierzchniowych i podziemnych, - minimalizacja składowania odpadów poprzez jak najszersze wykorzystanie ich w gospodarce, - zmiana struktury wytwarzania energii w kierunku technologii niskoemisyjnych.

2. Rodzaj i skala oddziaływania na środowisko

Realizowana w Polsce od pocz ątku lat 90-tych XX w. polityka ekologiczna oraz znacz ące zmiany w gospodarce spowodowały proces zmian systemowych, który stał si ę podstaw ą znacznej poprawy stanu środowiska, w tym jako ści powietrza. Szczególnie dotyczy to spadku emisji CO 2, która według Krajowego raportu inwentaryzacyjnego 2014 opracowanego przez Krajowy O środek Bilansowania i Zarz ądzania Emisjami (KOBIZE) emisja gazów cieplarnianych w Polsce za lata 1988−2012, w przeliczeniu na ekwiwalent CO 2 spadła z 569,9 Tg w 1988 roku do 399,27 Tg w 2012 roku, czyli o 30%, jednak emisje pochodz ące z transportu wzrosły o niemal 75% (chocia ż ci ągle stanowi ą one jedynie nieco ponad 10% emisji ogółem). Ponadto pomimo post ępu maj ącego miejsce na przestrzeni ostatnich dwóch dziesi ęcioleci, polska gospodarka jest ci ągle dwa razy bardziej energochłonna ni ż przeci ętnie w krajach UE. 85% emisji gazów cieplarnianych w Polsce jest zwi ązana z sektorem energii, w którym ponad 90% wytwarzanej energii elektrycznej

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 50

pochodzi z elektrowni w ęglowych, w których poziom emisji CO 2 na jednostk ę wytwarzanej energii jest najwy ższy spo śród wszystkich technologii wytwarzania energii i ok. 2-3 razy wy ższy ni ż w podobnych elektrowniach gazowych.

W my śl zasady zrównowa żonego rozwoju ka żde działanie zmierzaj ące do zmiany stanu środowiska, w szczególno ści poprzez zmian ę zagospodarowania terenu, powinno by ć racjonalne i podejmowane ze szczególn ą rozwag ą. W zale żno ści od rodzaju planowanej inwestycji poszczególne elementy środowiska przyrodniczego odgrywaj ą ró żną rol ę i w odmiennym stopniu warunkuj ą mo żliwo ść jej realizacji. W zwi ązku z tym, analiz ę uwarunkowa ń środowiskowych proponowanych działa ń nale ży wykonywa ć pod k ątem konkretnego rodzaju zmian. Plan Gospodarki Niskoemisyjnej obejmuje gmin ę Kalisz Pomorski, czyli obszar bardzo atrakcyjny przyrodniczo, krajobrazowo i turystycznie, w nieznacznym stopniu zurbanizowany i zmieniony antropogenicznie. Zgodnie z zało żeniami Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej (przyj ętego przez Rad ę Ministrów w dniu 16 sierpnia 2011 r.) rozwój gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu zrównowa żonego rozwoju kraju ma si ę odbywa ć poprzez: - rozwój niskoemisyjnych źródeł energii; - popraw ę efektywno ści energetycznej; - popraw ę efektywno ści gospodarowania surowcami i materiałami; - rozwój i wykorzystanie technologii niskoemisyjnych; - zapobieganie powstawaniu oraz poprawa efektywno ści gospodarowania odpadami; - promocj ę nowych wzorców konsumpcji.

2.1. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia, czas trwania, zasi ęg, cz ęstotliwo ść i odwracalno ść oddziaływa ń

Zaproponowane w Planie Gospodarki Niskoemisyjnej działania b ędą miały bardzo pozytywny wpływ na jako ść powietrza w gminie Kalisz Pomorski, gdy ż przewiduje si ę, że ich wdro żenie spowoduje zmniejszenie emisji do powietrza ró żnych niebezpiecznych zwi ązków, powstaj ących podczas spalania paliw stałych w kotłowniach indywidualnych jak i zawodowych (zmniejszenie zu życia energii) oraz spalania paliw w silnikach samochodowych takich jak: dwutlenku w ęgla, pyłów zawieszonych PM10, PM2,5 wraz z metalami ci ęż kimi, dwutlenku siarki, benzo(a)pirenu, tlenków azotu. Zmniejszenie ilo ści emitowanych do powietrza substancji spowoduje obni żenie depozycji mokrej i suchej zanieczyszcze ń, co z kolei b ędzie miało pozytywny wpływ na zmniejszenie zanieczyszcze ń gruntów oraz wód powierzchniowych, a tak że na ziele ń. Zmniejszenie si ę ilo ści emitowanych do powietrza substancji wpłynie pozytywnie na zdrowie i samopoczucie mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza wpłynie na lepsze samopoczucie ludzi, zmniejszy si ę ilo ść zachorowa ń na choroby układu oddechowego i krwiono śnego. Szczególnie pozytywny wpływ zmniejszenia zanieczyszcze ń w powietrzu b ędą odczuwa ć dzieci (rozwój ich płuc nie b ędzie poddawany presji zanieczyszczonego powietrza) oraz ludzie starsi, szczególnie maj ących problemy z układem oddechowym (astma, zapalenie płuc). Zmiana sposobu ogrzewania czy termomodernizacje budynków cz ęsto wi ążą si ę równie ż z remontami i odnowieniem zasobów mieszkaniowych tak, wi ęc istnieje szansa podwy ższenia standardu życiowego mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski .

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 51

Ponadto działania prowadz ące do zmniejszenia nat ęż enia ruchu na lokalnych drogach spowoduj ą, i ż emisja hałasu ulegnie obni żeniu, co równie ż poprawi komfort życia ludzi. Działania te b ędą odczuwalne ju ż w krótkim terminie po realizacji, ale ich oddziaływanie b ędzie równie ż długoterminowe, gdy ż przewiduje wieloletni ą trwało ść wprowadzonych zmian. Wszystkie działania b ędą miały pozytywne oddziaływanie bezpo średnie poprzez czystsze powietrze (spadek st ęż eń ró żnorodnych zanieczyszcze ń) na środowisko przyrodnicze w mie ście, w tym na obszary chronione. Zmniejszenie st ęż eń zanieczyszcze ń w powietrzu wpłynie pozytywnie na rozwój flory, poprzez lepsze warunki jej rozwoju. Spadek emisji tlenku w ęgla (działania polegaj ące na wyeliminowaniu węgla, jako paliwa, powoduj ą równie ż zmniejszenie tego zanieczyszczenia) i dwutlenku w ęgla, czyli gazu cieplarnianego, przyczyni si ę do zmniejszenia efektu cieplarnianego. Ponadto spadek emisji tlenków azotu i tlenków w ęgla spowoduje zmniejszenie mo żliwo ści tworzenia si ę ozonu przyziemnego (tzw. „złego” ozonu, którego tlenki w ęgla i azotu s ą prekursorami), co z kolei zmniejszy smog fotochemiczny w mie ście wpływaj ąc pozytywnie na ludzi oraz tak na flor ę jak i faun ę. Ze wzgl ędu na rozło żenie w czasie (6 lat) oraz w przestrzeni (obszar zabudowany miasta) proponowanych działa ń nie nast ąpi skumulowanie ich negatywnego (spowodowanego pracami budowlanymi) oddziaływania. Natomiast skumulowane pozytywne oddziaływanie będzie mo żna uzyska ć po wdro żeniu wszystkich działa ń i b ędzie ono przede wszystkim polega ć na obni żeniu st ęż eń CO 2 i innych zanieczyszcze ń, w tym pyłu zawieszonego PM10 i B(a)P, obni żeniu energochłonno ści w ró żnych dziedzinach gospodarki gminy. Działania te spowoduj ą równie ż wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. Wszystkie działania zrealizowane w ramach Planu Gospodarki Niskoemisyjnej przyczyni ą si ę do realizacji zobowi ąza ń Polski wobec Unii Europejskiej, zwi ązanych z wymogami pakietu energetyczno-klimatycznego. Przyczyni ą si ę równie ż do realizacji celów Programów Ochrony Powietrza dla strefy zachodniopomorskiej. Podsumowuj ąc powy ższe nale ży stwierdzi ć, że realizacja działa ń zaproponowanych w Planie spowoduje ograniczenie uciąż liwo ści zwi ązanych z zanieczyszczeniem powietrza gminie Kalisz Pomorski, a szczególnie w jego obszarze zurbanizowanym - w mie ście Kalisz Pomorski, które jest poddane najwi ększej presji zanieczyszczonego powietrza. Nast ąpi obni żenie nie tylko emisji dwutlenku w ęgla, ale tak że wszystkich zanieczyszcze ń emitowanych do powietrza z procesów spalania paliw stałych i ciekłych, czyli pyłu zawieszonego PM10 i PM2.5, benzo(a)pirenu, metali ci ęż kich, tlenków azotu, ditlenku siarki, tlenku w ęgla. Nast ąpi obni żenie depozycji zanieczyszcze ń na gruntach, w wodach powierzchniowych oraz na obszarach zielonych i chronionych. Nast ąpi poprawa klimatu akustycznego w mie ście i gminie. Działania zawarte w PGN realizowane b ędą na obszarach chronionych i przyczyni ą si ę do pozytywnych oddziaływa ń bezpo średnich poprzez czystsze powietrze (spadek st ęż eń ró żnorodnych zanieczyszcze ń) na środowisko przyrodnicze. Ewentualne kolizje z terenami zielonymi zostan ą zrekompensowane poprzez nowe nasadzenia i rewitalizacj ę istniej ącej zieleni, przez co przyczyni ą si ę do rozwoju zieleni głównie miasta Kalisz Pomorski i głównych miejscowo ści w gminie. Żadne z planowanych działa ń nie wpłynie negatywnie na obszary obj ęte ochron ą wg ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., a wi ęc nie spowoduje znacz ącego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 52

oddziaływania na środowisko, w tym na obszary Natura 2000. Integralność obszarów Natura 2000 w województwie zachodniopomorskim nie zostanie naruszona.

Pozytywny efekt realizacji działa ń naprawczych b ędzie si ę kumulował i b ędzie długotrwały. Przewidywane oddziaływania proponowanych działa ń inwestycyjnych, obejmuj ące: bezpo średnie, po średnie, wtórne, skumulowane, krótko-, średnio- i długoterminowe, stałe i chwilowe oddziaływanie na środowisko, przedstawiono poni żej w formie syntetycznych zestawie ń spodziewanych oddziaływa ń dla dwóch podstawowych grup działa ń (tab. 13).

Tabela 13. Zestawienie oddziaływa ń i ich wpływ na środowisko dla działa ń i inwestycji w zakresie gospodarki niskoemisyjnej WPŁYW FUNKCJI ODDZIAŁYWANIE OPIS NA ŚRODOWISKO Dotyczy inwestycji takich jak elektrownie wiatrowe czy instalacje biogazowe, których realizacja spowoduje NEGATYWNE - istotn ą zmian ę krajobrazu, poprzez wprowadzenie LOKALNE, dominanty w terenie. W zale żno ści od obiektu wpływ BEZPO ŚREDNIE, będzie wi ększy lub mniejszy, ale wyst ąpi. DŁUGOTERMINOWE, W przypadku zespołów paneli fotowoltaicznych to ODWRACALNE jedynie w zakresie lokalizacji na gruncie i b ędzie to I STAŁE oddziaływanie mocno ograniczone, jedynie do miejsca lokalizacji inwestycji. krajobraz Pozytywny aspekt b ędzie miała poprawa wizerunku obiektów i budynków w szczególno ści po POZYTYWNE - przeprowadzeniu termomodernizacji i poprawie stanu LOKALNE, technicznego elewacji i dachów. BEZPO ŚREDNIE, Zakłada si ę popraw ę przestrzeniu w samych obszarach DŁUGOTERMINOWE, zurbanizowanych poprzez optymalizacj ę systemu ODWRACALNE komunikacji typu miejskiego, popraw ę przestrzeniu I STAŁE publicznych m.in. poprzez wprowadzanie zieleni miejskiej. Z tytułu realizacji i funkcjonowania obiektów i instalacji OZE, mog ą wyst ąpi ć negatywne NEGATYWNE - oddziaływania na człowieka zwi ązane z praca LOKALNE, urz ądze ń, b ędą oddziaływania negatywne. Jednak BEZPO ŚREDNIE; ka żda z inwestycji podlegaj ąca wła ściwym procedura DŁUGOTERMINOWE, OO Ś zaprojektowana zgodnie z wła ściwymi STAŁE standardami winna swoje negatywne oddziaływanie na warunki i życie ludzi ograniczy ć do minimum lub wyeliminowa ć człowieka całkowicie. Pozytywny wpływ z tytułu zmniejszenia POZYTYWNE - zanieczyszczenia powietrza przez spaliny i niska emisj ę LOKALNE, maj ąca swoje źródła przede wszystkim w wyniku BEZPO ŚREDNIE; spalania paliw kopalnych. Poprawa zdrowia DŁUGOTERMINOWE, i funkcjonowania człowiek równie ż po przez popraw ę STAŁE warunków mieszkaniowych, jako ści i standardu życia.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 53

NEGATYWNE – LOKALNE, Wynikaj ące z funkcjonowania obiektów i urz ądze ń, REGIONALNE, OZE, ale tylko w zakresie ich oddziaływania BEZPO ŚREDNIE bezpo średniego, gdzie zakłada si ę, że w wyniku I PO ŚREDNIE, zachowania standarów środowiskowych to DŁUGOTERMINOWE, oddziaływanie b ędzie znikome NIEODWRACALNE I STAŁE Pozytywne oddziaływanie poprzez zachowanie POZYTYWNE – przyroda surowców naturalnych, ograniczenie emisji gazów LOKALNE, cieplarnianych i wpływ ocieplenia klimatu na gatunki REGIONALNE ORAZ ro ślin i zwierz ąt. Zachowanie naturalnych rezerw GLOBALNE, środowiska przyrodniczego poprzez ograniczenie w BEZPO ŚREDNIE pozyskiwaniu energii przede wszystkim w zakresie I PO ŚREDNIE, wydobycie kopaliny z kopalni odkrywkowych. Brak DŁUGOTERMINOWE, wpływu na gospodark ę wodn ą i oddziaływania NIEODWRACALNE zwi ązane, z jako ści ą wód w tym środowiskiem wód I STAŁE słodkich jak i słonych (morskich). POZYTYWNE - produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych REGIONALNE, przyczyni si ę regionalnie do ograniczenia produkcji powietrze WTÓRNE, energii ze źródeł konwencjonalnych, w efekcie zostanie atmosferyczne DŁUGOTERMINOWE, ograniczona emisja zanieczyszcze ń powietrza (pyłów STAŁE i gazów np. CO 2, NO x, SO x i innych) POZYTYWNE - wtórna poprawa czysto ści powietrza atmosferycznego GLOBALNE, WTÓRNE, przyczyni si ę do zmniejszenia efektu cieplarnianego, klimat DŁUGOTERMINOWE, a w rezultacie do polepszenia warunków klimatycznych STAŁE Ziemi.

Powy żej wskazane oddziaływania i uwarunkowania wpływu na poszczególne elementy środowiska oraz człowieka zostały przytoczony na zasadzie wskazania tendencji i kierunków zmian, jakie powinny zaistnie ć w wyniku wdro żenia zało żonych działa ń wynikaj ących z celów PGN dla gminy Kalisz Pomorski. W wielu aspektach oddziaływania b ędą si ę kumulowa ć w szczególno ści w skali globalnej, pomimo działa ń o charakterze typowo lokalnych czy regionalnych. Ponadto zakłada si ę działania polegaj ące na ograniczeniu zu życia energii i po średnim zachowaniu zasobów naturalnych. Wi ększo ść działa ń zgodnie z zało żeniami strategicznymi w wyniku wdro żenia PGN b ędzie oddziaływa ć w sposób trwały i długookresowy.

2.2. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia oddziaływa ń skumulowanych lub transgranicznych

Przewiduje si ę, i ż pozytywne oddziaływanie wdra żanych projektów skumuluje si ę po zako ńczeniu Planu, (czyli po pełnym wdro żeniu zaproponowanych działa ń), ale b ędzie długoterminowe, gdy ż wprowadzone zmiany zgodnie z zało żeniami PGN, będą miały charakter trwały.

2.3. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia ryzyka dla zdrowia ludzi lub zagro żenia dla środowiska

Mo żliwe skutki środowiskowe wdro żenia działa ń okre ślonych w PGN zostały przedstawione powy żej. Nale ży przyj ąć , że w przypadku ich zrealizowania b ędą one Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 54

pozytywne, gdy ż obni żą emisj ę ró żnorodnych zanieczyszcze ń z ogrzewania indywidualnego i komunikacji oraz presj ę tych zanieczyszcze ń na zdrowie ludzi, stan przyrody oraz dobra kultury. Zwi ększy si ę rola lokalnej zieleni rosn ącej w lepszych warunkach aerosanitarnych. Pojawi si ę szansa uporz ądkowania przestrzennego pod kontem lepszego funkcjonowania ludzi w ramach terenów zurbanizowanych. Bezpo średnie oddziaływanie realizowanych zada ń b ędzie polegało na znacznej poprawie jako ści powietrza w mie ście i gminie, nie tylko w zakresie dwutlenku w ęgla, pyłu zawieszonego PM10 i B(a)P, ale wszystkich zanieczyszcze ń pochodz ących ze spalania paliw stałych i ciekłych, czyli tlenków azotu, tlenków siarki i innych. Po średnio realizacja działa ń wpłynie na zmniejszenie depozycji mokrej i suchej zanieczyszcze ń, a wi ęc na popraw ę kondycji zieleni gminnej i zieleni w obszarach chronionych. Tak, wi ęc Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski nie wyznacza ram dla realizacji przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko. Równie ż realizacja postanowie ń tego dokumentu nie spowoduje znacz ącego oddziaływania na środowisko, w tym na obszar Natura 2000.

3. Cechy obszaru obj ętego oddziaływaniem na środowisko

Gmina Kalisz Pomorski to kraina lasów i jezior sprawiaj ąca, że teren ten jest niezwykle atrakcyjny pod wieloma wzgl ędami. Gmina le ży w obr ębie licznych obszarowych form ochrony przyrody. Urozmaicona rze źba terenu, wzgórza morenowe, liczne jeziora, doliny rzek Drawy i Korytnicy, szata ro ślinna lasów, ł ąk i bagien stanowi ą bogactwo gminy i decyduj ą o jej atrakcyjno ści.

Opis środowiska przyrodniczego gminy Kalisz Pomorski Środowisko geograficzne gminy Kalisz Pomorski zostało ukształtowane podczas ostatniego zlodowacenia plejstoce ńskiego. W obr ębie omawianego obszaru wyró żni ć mo żna wzniesienia moreny czołowej powierzchnie moreny dennej, o pagórkowatej lub falistej rze źbie oraz rozległe równiny sandrowe. Według podziału na krainy fizyczno-geograficzne Polski (wg Kondrackiego) obszar gminy poło żony jest w obr ębie Pojezierza Południowo - Bałtyckiego w 2 makroregionach : - Pojezierzu Zachodniopomorskim (mezoregion - Poj. I ńskie), - Pojezierzu Południowo - Pomorskim (mezoregiony – Poj. Wałeckie i Równina Drawska). Pojezierze Zachodniopomorskie to obszar obejmuj ący stref ę marginaln ą fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Wzgórza morenowe osi ągaj ą do ść znaczne wysoko ści przekraczaj ące 250 m. Wyst ępuj ą tu żyzne gleby brunatne wytworzone na glinach zwałowych, stanowi ące potencjalne siedlisko lasów bukowych. Makroregion ten o powierzchni 9,7 tys. km 2 jest podzielony na 7 mezoregionów. Jednym z nich jest Pojezierze Ińskie o powierzchni 753 km 2, poło żone w górnych dorzeczach: Iny, Drawy, oraz Regi. Wyst ępuj ą tu du że deniwelacje i bardzo urozmaicone formy terenu. Wyró żnia si ę 3 ci ągi moren czołowych. Najwy ższe wzniesienie wypi ętrzone jest na wysokość 180 m. (góra Głowacz). Jest to strefa wododziałowa bezpo średniego zlewiska Bałtyku i Odry. Fragment tego mezoregionu zajmuje północno-zachodnie rejony omawianej gminy. Pojezierze Południowopomorskie poło żone jest na zewn ątrz moren czołowych pomorskiej fazy zlodowacenia bałtyckiego. Posiada powierzchni ę ok. 17,8 tys. km 2. Obejmuje rozległe równiny sandrowe usypane wzdłu ż: Drawy, Gwdy, Brdy i Wdy.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 55

Miejscami spod piasków glacjofluidalnych wystaj ą wzniesienia morenowe. Najwi ększe wysoko ści bezwzgl ędne nie przekraczaj ą jednak wysoko ści notowanych na Pojezierzach; Zachodniopomorskim i Wschodniopomorskim. Pojezierze Południowopomorskie jest podzielone na 12 mezoregionów. W granicach gminy Kalisz Pomorski wyst ępuj ą 2 z nich. Pojezierze Wałeckie to obszar wysoczyzn morenowych poło żonych pomi ędzy sandrami Równiny Wałeckiej i Równiny Drawskiej. Powierzchnia tego mezoregionu to około 830 km 2. Pod wzgl ędem krajobrazowym wyst ępuje du że urozmaicenie; wały moren czołowych o przebiegu równole żnikowym przeplataj ą si ę z obszarami moreny dennej. Najwi ększa kulminacja w obr ębie Pojezierza Wałeckiego to Racza – 211 m n.p.m. Licznie wyst ępuj ą jeziora, głównie w centrum mezoregionu. Najwi ększe z nich to Byty ń – 823 ha. Mezoregion ten zajmuje północno-wschodnie i wschodnie tereny omawianej gminy. Równina Drawska to obszar sandrów wyst ępuj ących w dorzeczu Drawy. Jest zalesiona i rzadko zaludniona. Krajobraz jest tylko pozornie monotonny. Podstawowy rys nadaj ą mu bory sosnowe i lasy mieszane z udziałem d ębów i buków. Jest urozmaicony wci ęciami erozyjnymi Drawy, Prostyni i ich dopływów oraz zagłębieniami wytopiskowymi. W zagł ębieniach tych znajduj ą si ę jeziora lub torfowiska. Mezoregion ten zajmuje zachodnie i południowe tereny gminy.

Warunki klimatyczne Klimat odgrywa w środowisku przyrodniczym szczególnie istotn ą rol ę. Układ warunków klimatycznych decyduje o dostawie i dystrybucji energii, wody, a tak że w znacznym stopniu – zanieczyszcze ń, przy czym nie tylko przenoszonych drog ą atmosferyczn ą, ale i migruj ących w hydrosferze i litosferze. Klimat rozumiany aktualistycznie jest pochodn ą ogólnej cyrkulacji ciepła i wilgoci, a tak że pozostałych komponentów środowiska oraz oddziaływania trwałych przekształce ń antropogenicznych. Ocena zmian klimatu, w tym wywołana przedmiotow ą inwestycj ą albo istniej ącym obiektem wymaga „odpreparowania” niezaburzonego tła metod ą historyczn ą (porównanie ci ągów pomiarowych przed i po inwestycji) lub metod ą przestrzenn ą (porównanie danych klimatycznych z terenu poddanego zmianom i zewn ętrznego). Panuje tu klimat przej ściowy, pomi ędzy klimatem morskim a klimatem o cechach bardziej kontynentalnych. Zró żnicowanie fizjograficzne terenu oraz s ąsiedztwo morza powoduje stosunkowo du że zró żnicowanie klimatyczne. Na omawianym obszarze nie notuje si ę wyst ępowania skrajnych, w porównaniu z innymi regionami, warto ści średnich liczb dni z wyró żnionymi typami pogody. Obszar miasta i gminy Kalisz Pomorski poło żony jest w strefie przenikania si ę wpływów powietrza polarnego, arktycznego i zwrotnikowego. Jest to strefa klimatu umiarkowanego, przej ściowego środkowej Europy, którego charakterystyczn ą cech ą jest przej ściowo ść , zmienno ść i kontrastowo ść . Obszar gminy posiada klimat cieplejszy i suchszy od pozostałych mezoregionów krain pojeziernych (Równiny Drawskiej i Pojezierza Wałeckiego).

Klimat obszaru gminy nale ży do umiarkowanych, o przewadze wiatrów zachodnich, północno – zachodnich i północnych. Z uwagi na blisko ść i zasobno ść zbiorników wodnych oraz du żą powierzchni ę lasów charakteryzuje si ę du żą wilgotno ści ą powietrza. Na terenie gminy wyst ępuj ą liczne jeziora, przepływa tu wiele małych rzek i cieków wodnych, które nie stwarzaj ą jednak zagro żenia powodziowego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 56

Teren Gminy Kalisz Pomorski według podziału Polski na regiony klimatyczne zaliczany jest do Regionu Środkowopomorskiego (R-VII), obejmuj ącego znaczn ą cz ęść ww. krain geograficznych (A. Wo ś 1999). Klimat jest tutaj bardziej ostry w porównaniu z regionem zachodniopomorskim. Mniej jest dni ciepłych, a wi ęcej przymrozkowych i mro źnych. Cz ęstsze s ą tak że dni z opadem atmosferycznym (tabela poni żej). Tabela 14. Średnia roczna liczba dni z głównymi typami pogody Regionu Środkowopomorskiego (A. Wo ś 1999). Typy pogody Słoneczna Pochmurna Z du żym Bez opadu Z opadem Razem zachmurzeniem Region Środkowopomorski Ciepła 21,9 145,6 88,9 132,5 123,9 256,4 Przymrozkowa 9,6 35,5 30,9 43,1 32,9 76,0 Mro źna 4,5 14,8 12,2 17,4 14,3 31,7

Region ten, w porównaniu z okolicznymi charakteryzuje si ę wyst ępowaniem wysokiej liczby dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą, z du żym zachmurzeniem ( średnio 50 dni w roku) oraz z pogod ą chłodn ą i deszczow ą ( średnio 26 dni w roku). Do mniej licznych ni ż w innych regionach nale żą dni z pogod ą bardzo ciepł ą, słoneczn ą, bez opadów ( średnio 11 dni w roku).

Układ temperatur w gminie jest do ść ści śle zwi ązany z hipsometri ą terenu i nieco ró żni si ę w obr ębie ww. krain geograficznych. Są to ró żnice jednak niewielkie i zostały u średnione dla cz ęś ci Równiny Drawskiej i Pojezierza Wałeckiego (A. Wo ś 1999). Przeci ętna roczna temperatura na tym terenie wynosi ok. 7,0 - 7,3 °C, przy przeci ętnej temp. miesi ąca najcieplejszego (lipiec) od 16,3 do 16,9 °C, a najchłodniejszego (stycze ń) ok. – 1,5 °C. Przeci ętna temperatura okresu maj – lipiec mie ści si ę w przedziale 13,7-14,7 °C (tabela 15).

Tabela 15. Zestawienie wa żniejszych danych klimatycznych dla Regionu Środkowopomorskiego (w tym obszaru Gminy Kalisz Pomorski) na tle regionów przyległych Region Region Środkowo- Region Parametr Zachodnio- pomorski, obejmuj ący Wschodnio- pomorski obszar gminy pomorski Kalisz Pomorski Wielko ść Temperatura roczna 7-7,7 7-7,3 7,3-7,9 Temperatura okresu V-VII 14-14,5 13,7-14,7 14,7-15,7

Stopniodni dla okresu z t śr. <10° 1800-2200 1800-2200 2400-3000 Stopie ń kontynentalizmu (%) 46-48 48-50 50-51 Amplituda dobowych temperatur 9-13 9-11 10-11 (dla okresu V-VII) Liczba dni gor ących w roku 13-18 18-22 22-30 Daty pocz ątku zimy 31 XII-6 I 13 XII-2 I 17-30 XII Długo ść okresu zimowego (dni) 55-70 65-90 60-85 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 57

(t śr. <10°) Długo ść okresu (dni): gospodarczego 245-255 235-250 250-258 wegetacyjnego 208-215 208-215 215-218 dojrzewania 65-75 60-80 80-95 Daty pocz ątku okresu (dni): gospodarczego 20-25 III 20-26 III 20-23 III wegetacyjnego 8-10 IV 7-10 IV 3-7 IV dojrzewania 16-25 VI 10-20 VI 5-10 VI Suma opadów atmosferycznych 500-575 550-600 480-600 (mm) Suma opadów atmosferycznych 180-215 175-210 160-200 w okresie V-VII Liczba dni z pokryw ą śniegow ą 40-55 45-65 40-50 Data pocz ątku zbiorów żyta 29 VII-5 VIII 23-31 VII 18-22 VII ozimego

Okres wegetacyjny trwa tu 208-215 dni, ze średni ą temperatur ą powy żej 5ºC i zaczyna si ę w pierwszej dekadzie kwietnia, a ko ńczy wraz z ko ńcem pa ździernika. Okres zimy zaczyna si ę przed 13 XII i trwa 65-90 dni. Zaleganie pokrywy śnie żnej 45-65 dni, cho ć zdarzaj ą si ę zimy zupełnie bez śnie żne, a okresy bez śnie żne s ą pospolite niemal corocznie i trwaj ą średnio 40-60 dni. Przewa żaj ą wiatry zachodnie, dominuj ące w okresie lata i jesieni. Zim ą najcz ęś ciej wyst ępuj ą wiatry południowo-zachodnie. Średnia pr ędko ść wiatru w roku wynosi od 3,5 do 5 m/s (mierzona na wysoko ści 10 m n.p.m.) – ryc. 4.

Rycina 4. Ró ża wiatru obrazuj ąca pr ędko ści wiatru na terenie Gminy Kalisz Pomorski w 2013 r. wg danych z najbli żej poło żonej stacji meteorologicznej w mie ście Szczecinek

Poziom usłonecznienia wynosi ok. 1515 h/rok (4,5 h/dzie ń). Poziom promieniowania całkowitego dochodzi do 3700 MJ/m 2 na rok. Roczna suma opadów osi ąga warto ść w granicach 550-600 mm. Najmniej opadów notuje si ę w maju, a najwi ęcej w lipcu (tab. 16) Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 58

Tabela 16. Średnie miesi ęczne sumy opadów atmosferycznych Gminie Kalisz Pomorski w roku 2013 wg danych z najbli żej poło żonej stacji meteorologicznej w mie ście Szczecinek Opad [mm] I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok Stanowisko Szczecinek 47,1 39,1 28,6 23,1 93,1 67,7 90,1 50,9 33,0 22,1 31,7 38,6 565,2

Oczywi ście na terenie obszaru gminy Kalisz Pomorski poszczególne parametry klimatyczne mog ą odbiega ć od średnich regionu, na co ma wpływ ukształtowanie terenu, jego nachylenie wzgl ędem kierunków świata, lesisto ść , obecno ść jezior i cieków wodnych, zadrzewie ń przydro żnych, małych śródpolnych k ęp zadrzewie ń lub obecno ść zabudowy. Wówczas mówimy o lokalnych klimatach – topoklimatach. Wysoka jeziorno ść gminy łagodzi klimat, poniewa ż du że zbiorniki wodne charakteryzuj ą si ę du żą wymian ą ciepła z podło żem, na skutek czego amplitudy temperatury w przyziemnej warstwie powietrza s ą znacznie mniejsze, ni ż na terenach s ąsiednich. Obszary zalesione charakteryzuj ą si ę znacznie ni ższymi spadkami temperatur nocnych na skutek osłoni ęcia powierzchni granicznej i wysokiego promieniowania cieplnego podło ża. Tak jak wspominano na wst ępie na stan zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze wpływaj ą czynniki klimatyczne makroskalowe, modyfikowane przez regionalne i lokalne warunki fizycznogeograficzne, w tym mezoklimat i klimat lokalny. Istotne s ą, poza wielko ści ą emisji, czynniki wpływaj ące na przemieszczanie si ę zanieczyszcze ń w przestrzeni, w tym na du że odległo ści, oraz umo żliwiaj ące kumulacj ę zanieczyszcze ń w warstwie przyziemnej (do wysoko ści około 100 metrów od powierzchni Ziemi), a tak że stany i warunki słabej wymiany poziomej i pionowej zanieczyszczonego powietrza oraz warunków mieszania. Wpływ warunków meteorologicznych na wielko ść emisji ujawnia si ę przede wszystkim jako: - wpływ warunków termicznych, które oddziałuj ą na długo ść , terminy rozpocz ęcia i zako ńczenia oraz intensywno ść sezonu grzewczego, wpływaj ą równie ż na dobowe i sezonowe cykle nat ęż enia ruchu samochodowego itd. - sterowanie dotyczy tak że kierunków przemieszczania si ę zanieczyszczonych mas powietrza, poprzez zwi ązek z ci śnieniem atmosferycznym. Ruch powietrza odbywa si ę od obszarów o wy ższym ci śnieniu ku obszarom o ni ższym ci śnieniu. Jako ść powietrza w obszarach (województwach, strefach itp.) wi ąż e si ę z wielko ści ą ładunku i depozytu zanieczyszcze ń z napływu transgranicznego (spoza kraju) oraz z ł ącznego napływu – z uwzgl ędnieniem wszystkich źródeł spoza strefy. - kształtowanie warunków rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń w atmosferze.

Ocenia si ę, że o zró żnicowaniu st ężenia zanieczyszcze ń wokół źródła emisji aż w 70% decyduj ą warunki meteorologiczne, przede wszystkim pr ędko ść i kierunek wiatru. Odpowiadaj ą one za tempo i drog ę przemieszczania emitowanych zanieczyszcze ń. Sytuacje synoptyczne, mo żna ogólnie podzieli ć na korzystne lub niekorzystne dla rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń. Dotyczy to warunków przemieszczania w poziomie, wynoszenia i mieszania pionowego powietrza („Projekt Krajowego planu działa ń na rzecz wyeliminowania przekrocze ń poziomów dopuszczalnych pyłu PM10 (w tym PM2.5) ze szczególnym uwzgl ędnieniem niskiej emisji”, Warszawa 2009). Szczególnie niekorzystne dla Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 59

rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń s ą sytuacje ciszy (pr ędko ść wiatru poni żej 0,5 m/s) lub bardzo słabych wiatrów, wyst ępowania niskich inwersji temperatury, wyst ępowania mgły. Z innych czynników fizycznogeograficznych wa żne s ą ukształtowanie i pokrycie terenu. Gęsta zabudowa, poło żenie emitorów w obni żeniach terenu, bariery architektoniczne lub naturalne zasłaniaj ące napływ powietrza sprzyjaj ą kumulowaniu si ę zanieczyszcze ń.

Budowa geologiczna i geomorfologia, ukształtowanie terenu Gmina Kalisz Pomorski pod wzgl ędem ukształtowania i rze źby powierzchni ma zró żnicowany charakter. Cechuje si ę licznymi wzniesieniami i dolinami polodowcowymi. Geomorfologia terenu została ukształtowana w kenozoiku. Na gł ęboko ści poni żej 100 m p.p.m. stwierdzono wyst ępowanie skał jurajskich i kredowych. Na nich zalega warstwa utworów trzeciorz ędowych o mi ąż szo ści 150-200 metrów, wytworzonych w kenozoiku, w miocenie. Warstw ę czwartorz ędow ą tworz ą piaski kwarcowe i ilaste oraz mułki z detrytusem ro ślinnym. Współczesna rze źba na terenie gminy Kalisz Pom. wykształciła si ę w plejstocenie i holocenie. Warstwa utworów czwartorz ędowych o mi ąż szo ści 100-150 metrów została wykształcona: - z piasków gliniastych – w obr ębie wysoczyzn moreny dennej, - z glin zwałowych o mi ąż szo ści o 10 metrów, żwirów i głazów – w obr ębie pagórków moreny czołowej, - z piasków ró żnoziarnistych oraz miejscami z piasków ze żwirami – w obr ębie równin sandrowych. Wysoczyzny morenowe s ą poprzecinane licznymi rynnami i zagł ębieniami. Utwory wodnolodowcowe tworz ą niewielkie pagóry o owalnej, wzgl ędnie kolistej podstawie i o wysoko ści wzgl ędnej 10 metrów; w ich budowie przewa żaj ą piaski drobnoziarniste. Ze schyłku plejstocenu i pocz ątku holocenu pochodz ą: - osady kredy jeziornej oraz mułki i gytie – na obrze żach mis jeziornych, - żwiry, piaski i mady – w dolinach rzek.

W obr ębie północno-wschodnim gminy na południe od jeziora Lubie i na wschód od koryta Drawy wyst ępuj ą wzniesienia moreny czołowej podfazy starszej od głównej fazy pomorskiej. W stosunku do otaczaj ącego terenu s ą wyniesione przeci ętnie o około 20-30 metrów, cho ć na niektórych obszarach ró żnice te si ęgaj ą i wi ęcej 40 metrów. Wysoko ści najwi ększych kulminacji to: Rosyjskie Góry k. Kalisza (144 m), w rejonie P ępłówka (155 m). Ci ągi wzniesie ń morenowych wyznaczaj ą wododziały dopływów rzeki Drawy. Wyst ępuj ą liczne obni żenia, zaj ęte przez niewielkie jeziorka oraz torfowiska. Cz ęsto s ą to obszary bezodpływowe. Morena denna - najwi ększe obszary znajduj ą si ę na północ i na południowy zachód od Kalisza Pomorskiego (w obr ębie Pojezierza Wałeckiego). Wyst ępuje zarówno morena denna falista jak i morena denna pagórkowa. Tereny te nale żą do naj żyźniejszych i s ą u żytkowane rolniczo. S ą to rejony wsi: Gi żyno, Pomierzyn, Jasnopole (na północy) i D ębsko (na południu). Kotliny wytopiskowe z misami jezior i torfowiskami - kotlinki wytopiskowe usytuowane s ą głównie na południe od jeziora Lubie, w obr ębie spi ętrze ń czołowo – morenowych. Powstały podczas deglacjacji l ądolodu. W kotlinach tych wyst ępuj ą niewielkie

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 60

jeziorka, wzgl ędnie torfowiska, a na ich obrze żach osady holoce ńskie. S ą to przewa żnie tereny podmokłe. Rynny polodowcowe - rynna marginalna, rozci ągni ęta wzdłu ż kierunku NWW-SEE, znajduje si ę na północ od terenów gminy i zajmuje j ą jezioro Lubie (rz ędna lustra wody – 95,5 m n.p.m.). Na krótkim odcinku wzdłu ż brzegu jeziora biegnie granica gminy. Skarpy nad jeziorem w tym rejonie osi ągaj ą wysoko ść 30 metrów wzgl ędem lustra wody. Na południe od wzniesie ń przebiegaj ą dwie stosunkowo du że rynny glacjalne: Dolina Studziennicy i Dolina Drawicy. Przy południowej granicy gminy równie ż przebiegaj ą dwie rynny polodowcowe o przebiegu równole żnikowym. Pierwsza z nich usytuowana jest przy południowych obrze żach poligonu wojskowego. Rozci ąga si ę od jeziora Gł ębokie do Doliny Drawy. Środkiem jej zatorfionego dna płynie ciek Gł ęboka, którego wody przepływaj ą przez jeziora Pa ńskie i Trzebu ń (wzdłu ż północnych ich brzegów przebiega granica administracyjna mi ędzy gminami Drawno i Kalisz Pomorski.), a nast ępnie uchodz ą do Drawy. Druga z rynien poło żona jest w śród lasów Puszczy Drawskiej. Wyst ępuje w niej ci ąg nast ępuj ących jezior: Dębsko Krzywe (rz ędna lustra wody – 79,5 m n.p.m.), Szerokie, Mała Korytnica oraz znajduj ące si ę w Gminie Drawno – Dominikowo i Środkowe. Na północ od miejscowo ści Jaworze rozci ąga si ę rynna glacjalna o przebiegu południowym. Na południu rynna ta jest silnie wypłycona, jej cz ęść północn ą zajmuj ą jeziora Polanowskie i Jaworze. W dolinie rzeki Drawy i Prostyni oraz jej istotnych dopływów – Drawicy, Korytnicy, Słupicy stwierdzono wyst ępowanie osadów holoce ńskich. Równiny sandrowe - rozległe tereny sandrowe (utworzone na przedpolu fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego) poło żone s ą na południe od marginalnej rynny polodowcowej, zajmowanej przez jezioro Lubie i jednocze śnie na zachód od koryta Drawy. Jest to strefa wyst ępowania szlaków sandrowych skierowanych na południe. Obszar ten nie jest jednak monotonn ą równin ą. Wyst ępuje znaczna ilo ść zagł ębie ń, które zajmowane s ą przez podmokłe, dawniej meliorowane obszary. Na równinach sandrowych poło żonych na południe od jeziora Lubie i na zachód od Doliny Drawy utworzono poligon wojskowy. W gminie tereny sandrowe wyst ępuj ą równie ż na południe od Kalisza Pomorskiego i jednocze śnie na wschód od Drawy. S ą poro śni ęte lasami Puszczy Drawskiej.

Gleby i ich u żytkowanie Gleby na ternie gminy nie nale żą do zbyt urodzajnych i maj ą niewielk ą warto ść produkcyjn ą. Wi ększo ść powierzchni gminy zajmuj ą lasy, głównie bory świe że i bory mieszane świe że powstałe na glebach bielicowych. U żytki rolne zajmuj ą ok. 8,5 tys. ha, z czego grunty orne stanowi ą niecałe 7 tys. ha. Przewa żaj ą gleby klasy IV i V, które stanowi ą odpowiednio 44% i 31% powierzchni gruntów ornych (GO). Ponadto wyst ępuje tu du ży areał gruntów VI klasy bonitacyjnej (ponad 24%). Jedynie w okolicach D ębska i Suchowa wyst ępuj ą gleby III klasy bonitacyjnej, które stanowi ą mniej ni ż 1% pow. GO. W zwi ązku z nisk ą urodzajno ści ą gleb, wi ększo ść swego czasu le żała odłogiem, jednak z biegiem lat post ępuje sukcesywne zalesianie gruntów najsłabszych klas bonitacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza gruntów klasy VI oraz V. Bior ąc pod uwag ę przydatno ść rolnicz ą tych gleb, takie działanie okre śli ć mo żna mianem racjonalnych. Pozostałe grunty niskich klas bonitacyjnych, które pozostaj ą w u żytkowaniu rolniczym wymagaj ą du żego nakładu pracy i środków w celu prowadzenia opłacalnej ekonomicznie gospodarki rolnej. Gleby znajduj ące si ę na terenie gminy w przewa żaj ącej cz ęś ci zostały utworzone na piaskach lu źnych i żwirach. Jedynie w rejonie D ębska i na północ od Kalisza gleby

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 61

wykształciły si ę na glinach lekkich oraz piaszczystych. Naj żyźniejsze gleby znajduj ą si ę w rejonach miejscowo ści: D ębsko, Pomierzyn, Gi żyno. Podobna jako ści ą cechuj ą si ę gleby zaj ęte przez u żytki zielone. Gleb I i II klasy nie ma, za ś klasa III stanowi jedynie 3%. Najwi ększy udział zajmuje klasa V (46%) oraz IV (30%). Pozostał ą powierzchni ę u żytków zielonych stanowi VI klasa bonitacyjna. Naj żyźniejsze ł ąki znajduj ą si ę w obr ębach: Pomierzyn, Suchowo, Jasnopole, Gi żyno i D ębsko. Ogółem z gruntów pozostaj ących w u żytkowaniu rolniczym, zdecydowan ą wi ększo ść zajmuj ą grunty najsłabszych klas bonitacyjnych, tj. V i VI, których udział si ęga blisko 60% powierzchni ogółu u żytków rolnych. Takie uwarunkowania glebowe nie sprzyjaj ą prowadzeniu intensywnego rolnictwa na tym terenie. W porównaniu z innymi rejonami Polski gmina wypada niekorzystnie pod kątem warunków do rozwijania gospodarki rolnej. Ogólna powierzchnia gruntów gminy wynosi ok. 48 078 ha. Struktur ę ich u żytkowania w zestawieniu ze struktur ą u żytkowania ziemi w województwie zachodniopomorskim nale ży uzna ć za specyficzn ą. Charakterystyczn ą cech ą jest to, że wyst ępuje nietypowo ść zwi ązana ze specyficznymi funkcjami gminy. Szczególn ą uwag ę zwraca wysoki udział lasów i gruntów le śnych (przeszło 60%). Tereny rolnicze maj ą tu udział 17,7%, a wody zajmuj ą ok. 2,5%. Tereny zaj ęte pod budownictwo mieszkaniowe, to jedynie 14 ha (0,03%). Struktura użytkowania gruntów w gminie jest odmienna od wi ększo ści gmin w Polsce, co uwarunkowane jest du żą powierzchni ą le śną oraz obecno ści ą poligonu wojskowego.

Hydrologia Wody podziemne Obszar gminy charakteryzuje dobra i średnia zasobno ść w wod ę. Zapewniaj ą to stosunkowo wysokie opady, których suma roczna kształtuje si ę na poziomie ok. 600 mm. Na omawianym obszarze przewa ża odpływ wód podziemnych. Wody podziemne głównego poziomu u żytkowego s ą reprezentowane przez pi ętro III-rz ędowe. S ą średnio izolowane przed zanieczyszczeniami antropogennymi. Poziom wód podziemnych stanowi ących zasoby wody pitnej znajduje si ę na gł ęboko ści od kilkunastu do 40 m (lokalnie nawet gł ębiej) poni żej powierzchni terenu. Wody podziemne nale żą do głównych źródeł wody pitnej. Podstawowy poziom użytkowy wód podziemnych zwi ązany jest z wyst ępowaniem utworów czwartorz ędowych. W mniejszym stopniu warunki do magazynowania wód zawieraj ą utwory trzeciorz ędowe, oraz utwory kredowe i jurarskie. Wszystkie zwodoci ągowane wsie w gminie zasilane s ą w wod ę z uj ęć lokalnych. Miasto Kalisz Pomorski posiada tak że własn ą sie ć wodoci ągow ą zasilan ą z trzech uj ęć wody pitnej, znajduj ących si ę na terenie miasta: - przy ul. Półwiejskiej – woda pobierana jest przy wydajno ści 15,2 m 3/h - przy ul. Wolno ści – woda pobierana jest S1 = 84 m 3/h; S2= 65 m3/h; - przy ul. Przemysłowa – woda pobierana jest przy wydajno ści S1 = 48 m 3/h; S2 = 48 m 3/h

Łącznie ze wszystkich uj ęć w mie ście pobór wody pitnej wynosi ok. 30 m 3/h. Uj ęcia, ze wzgl ędu na dobr ą jako ść wody nie posiadaj ą urz ądze ń do uzdatniania. Udokumentowane zasoby wód powierzchniowych i podziemnych s ą wystarczaj ące dla pełnego pokrycia zapotrzebowania miasta. Wi ększo ść wsi w gminie Kalisz Pomorski posiada własne uj ęcia wody pitnej, które w dostateczny sposób pokrywaj ą zapotrzebowania tych wsi w wod ę.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 62

Południowo wschodnia cz ęść gminy, znajduje si ę w granicach czwartorz ędowego mi ędzymorenowego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) Nr 125 „Wałcz-Piła”, o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 169 tys. m 3/d i średniej gł ęboko ści uj ęć 65 m. Stanowi on Obszar Wysokiej Ochrony (OWO) i zawiera wody wysokich klas Ib i c.

Wody powierzchniowe W gminie Kalisz Pomorski wody powierzchniowe zajmują ok. 1 190 ha, co stanowi 2,5% powierzchni całego obszaru. Gmina poło żona jest prawie całkowicie w zlewni Drawy. Tylko niewielkie fragmenty jej północno-zachodnich i zachodnich rubie ży nale ży do zlewni Iny, I- rz ędowego dopływu Odry oraz do zlewni Regi, która jest zlewni ą Przymorza. Do dorzecza Iny nale żą : obszar źródliskowy Iny poło żony na wschód od Ciemnika (miejscowo ść w gminie I ńsko) oraz jezioro Sarnowo wraz z niewielkim dopływem. Do dorzecza Regi nale żą fragmenty zlewni Mnicy, która jest dopływem jeziora Ostrowiec. Jezioro to poło żone jest w zlewni Brze źnickiej W ęgorzy – II rz ędowego dopływu Regi. Najwa żniejsz ą rzek ą gminy jest wspomniana powy żej Drawa. Jest to rzeka pstr ągowa, a ponadto stanowi obszar w ęzłowy o randze mi ędzynarodowej w sieci EKONET PL. Drawa ma 195 km długo ści. Jej źródła znajduj ą si ę na wysoko ści 144 m n.p.m. na północ od jeziora Drawsko, a uj ście do Noteci na poziomie 29,2 m n.p.m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 3 198 km 2. Drawa na teren gminy Kalisz Pomorski wpływa poni żej jeziora Małe Dąbie, które znajduje si ę jeszcze na obszarze gminy Drawsko Pomorskie. Rzeka opuszcza za ś teren gminy na wysoko ści uj ścia lewobrze żnego dopływu o nazwie M ąkowarka, która odprowadza nadmiar wód z jeziora M ąkowarskiego. Sie ć hydrograficzna Drawy jest rozbudowana. Obszar gminy podzielony jest pomi ędzy zlewnie licznych jej dopływów. Najwa żniejsze z nich to: - prawobrze żne: Drawka, Pełknica oraz Gł ęboka odwadniaj ące tereny poligonu; - lewobrze żne odwadniaj ące wschodnie obszary gminy: Studzienica, Borowiak, Drawica przepływaj ąca przez jezioro M ąkowarskie, Kamionka ze Stawic ą, a tak że płyn ące wzdłu ż granicy gminy: Słopica i Korytnica.

Na terenie gminy znajduje si ę 63 jeziora, o powierzchni wi ększej od 1 ha. W tabeli poni żej przedstawiono najwi ększe z nich. Tabela 17. Wykaz najwi ększych jezior na terenie gminy Kalisz Pomorski* Lp. Nazwa zbiornika Pow. zwierciadła Gł ęboko ść Gł ęboko ść wody (ha) średnia (m) maksymalna (m) 1. Mąkowarskie 170,5 13,6 31,2 2. Krzywe D ębsko 121,6 5,9 18,1 3. Szerokie 76,3 6,1 15,8 4. Gi żyno, Gi żno 63,3 11,2 26,3 5. Prostynia 57,7 2,2 4,8 6. Gł ębokie 52,2 6,5 14,5 7. Po źrzadło 49,0 7,3 14,2 8. Zły Ł ęg 45,5 1,7 3,7 9. Jeziorak 39,0 1,9 3,1 10. Mielno 36,4 1,0 2,5 11. Wieli ż 31,1 2,7 4,2 12. Bobrowo Du że 25,2 12,4 34,1 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 63

13. Orle Małe 15,6 8,0 21,1 14. Mły ńskie 14,8 5,6 15,3 15. Tarnica 13,4 1,5 3,4 16. Studnickie 13,4 2,9 6,1 17. Bobrowo Małe 11,6 4,7 10,1 *Źródło: dane pochodz ące z pomiarów batymetrycznych

Tylko 2 jeziora w gminie maj ą powierzchni ę wi ększ ą od 100 ha. S ą to: poło żone na zachód od Kalisza - Mąkowarskie (170,5 ha) – oraz przy południowej granicy gminy – Dębsko Krzywe (121,6 ha). Najgł ębsze jeziora w gminie to: Bobrowo Du że (34,1 m), a tu ż za nim M ąkowarskie (31,0 m). Oba poło żone s ą w Dolinie Drawicy. Natomiast jeziora w Dolinie Drawy: Mielno, Zły Ł ęg, Jeziorak s ą stosunkowo najpłytsze. W obr ębie poligonu poło żonych jest 27 jezior, a w śród nich najwi ększe pod wzgl ędem powierzchni to: Po źrzadło (49,0 ha), Gł ębokie (52,2 ha), Prostynia (57,7 ha), Mielno (36,4 ha). Oprócz jezior o genezie polodowcowej uwag ę zwracaj ą jeziora powstałe na skutek działalno ści ludzkiej. S ą to mi ędzy innymi: Strunowo, Mostowe, Zalane. Oprócz zbiorników znajduj ących si ę w ewidencji nale ży wspomnie ć równie ż o jeziorach, których lustra wody poło żone s ą na terenach s ąsiednich gmin, a wzdłu ż ich brzegów poprowadzona została granica pomi ędzy gminami. S ą to: Lubie (1 487,5 ha), Nowa Korytnica (100,0 ha), Dominikowo (71,0 ha), Pa ńskie (46,0 ha), Trzebu ń (129 ha). Dla rekreacji i wypoczynku najwi ększe znaczenie ma nie tylko sama obecno ść zbiorników i cieków wodnych, ale te ż ich wielko ść , dost ępno ść linii brzegowej, morfometria brzegów, stan czysto ści wód, szata ro ślinna w bezpo średnim otoczeniu brzegów zbiornika. Niektóre odcinki brzegów dost ępnych osi ągały poka źną długo ść , mi ędzy innymi na brzegach jeziora M ąkowarskie czy Krzywe D ębsko. Zdecydowanie jednak dominuje tu tzw. dost ępno ść punktowa - od kilku do kilkudziesi ęciu metrów; s ą to miejsca odpowiednie przede wszystkim dla w ędkarzy i innych sposobów indywidualnego wykorzystania. Sposób zagospodarowania jeziora, tj. jego wykorzystania turystycznego, jest jednak zawsze całkowicie uzale żniony od wyst ępowania odcinków du żej dost ępno ści liniowej. Tam bowiem koncentruje si ę zabudowa turystyczna i tam tak że b ędą tereny rekreacyjne na otwartej przestrzeni.

Flora Poło żenie gminy Kalisz Pomorski warunkuje charakter występuj ącej szaty ro ślinnej. W gminie tej istniej ą istotne rozbie żno ści pomi ędzy ro ślinno ści ą potencjaln ą, a ro ślinno ści ą rzeczywist ą. Można to zaobserwowa ć w składzie florystycznym ro ślinno ści le śnej. W innych środowiskach obecnie nie stwierdza si ę ro ślinno ści, która nie wytrzymuje gwałtownych zmian i posiada w ąsk ą skal ę ekologiczn ą (elementy stenotopowe). Zró żnicowanie potencjalnej ro ślinno ści naturalnej gminy Kalisz Pomorski jest wybitnie uwarunkowane powierzchniow ą budow ą geologiczn ą oraz geomorfologi ą. Obszary wysoczyznowe wschodniej cz ęś ci gminy s ą zdominowane przez siedliska subatlantyckiego acidofilnego lasu bukowo – dębowego typu pomorskiego oraz żyznej buczyny ni żowej. W zachodniej partii gminy przewa żaj ą siedliska kontynentalnego boru mieszanego, o których dzisiaj wiadomo, że s ą to siedliska lasów zachodniopomorskiej odmiany kwa śnej d ąbrowy . Centralnie poło żone w gminie tereny sandrowe to potencjalne biochory suboceanicznych śródl ądowych borów sosnowych; kompleks boru świe żego i boru suchego, zajmuj ącego zdecydowanie mniejszy areał. W dolinie rz. Drawy, rozcinaj ącej borowe równiny sandrowe, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 64

wykształciły si ę gleby ni żowego ł ęgu olszowego. Lokalnie mo żna te ż spotka ć we wspomnianej dolinie rozleglejsze areały olsu środkowoeuropejskiego . Na południe od jez. Lubie rz. Drawa rozcina wysoczyzn ę, b ędąca obszarem kwa śnej buczyny ni żowej . Obni żenia wytopiskowe po płatach i bryłach martwego lodu skupiaj ą ro ślinno ść przestrzennie i dynamicznie powi ązan ą z wymienionym olsem.

Ro ślinno ść rzeczywista gminy Kalisz Pomorski cechuje si ę du żą odr ębno ści ą na tle innych obszarów Działu Pomorskiego. W wi ększym stopniu jej układy przestrzenne s ą podobne tylko do krajobrazów gminy Borne Sulinowo, której przyroda, podobnie jak omawianego regionu, została ukształtowana w wyniku podobnych procesów geofizycznych i antropopresji, w tym bardzo specyficznej formy u żytkowania, jak ą jest poligon wojskowy. Cechy naturalnej ro ślinno ści w zasadniczej mierze s ą rezultatem usytuowania gminy w dwóch krainach geobotanicznych, a mianowicie Pojezierzy Środkowopomorskich oraz Sandrowych Przedpoli Pojezierzy Środkowopomorskich. Te dwie jednostki regionalne mają ró żne charakterystyki fizjograficzne – geologi ę, geomorfologi ę, sie ć hydrograficzn ą i gleby, a ka żda z nich jest ponadto obszarem mocno biotopowo zró żnicowanym. Łącznie na terenie gminy stwierdzono 226 ró żnego typu zbiorowisk ro ślinnych. Na li ście przewa żaj ą zespoły powstałe pod wpływem czynników naturalnych. Jest ich 150 (66.4 %). Spo śród nich najwi ększ ą łączn ą powierzchni ę zajmuj ą zbiorowiska le śne oraz ró żne typy naturalnych zespołów wyst ępuj ących w powi ązaniu z kompleksami drzewostanowymi, jak fitocenony oszyjkowe, okrajkowe, por ębowe, murawowe dróg le śnych, czy niektóre wrzosowiskowe. Zbiorowiska seminaturalne (19 asocjacji), podobnie jak naturalne zło żone z gatunków rodzimych, stanowi ą 8.5%. Koncentruj ą si ę one przede wszystkim na u żytkach zielonych – łąkach i pastwiskach, których jest około 2.55 %. Wykształcaj ą si ę tak że jako psammofilne murawy oraz ugrupowania wrzosowiskowe. W wykazie stwierdzonych zbiorowisk zdecydowanie liczebnie przewa żaj ą ugrupowania naturalne i półnaturalne, jednak przestrze ń gminy jest w sporym stopniu zaj ęta (blisko 15.5% areału gminy) przez zbiorowiska synantropijne, tj. antropogeniczne, zbudowane przede wszystkim z gatunków obcych. Specyficzn ą grup ę tworzy 11 zespołów ksenospontanicznych. Są zbudowane z adwentywnych ro ślin obcego pochodzenia, które pojawiły si ę u nas stosunkowo niedawno. S ą to mi ędzy innymi zespoły: moczarki kanadyjskiej – wykształcaj ący si ę w wodach strumieni, situ chudego - rozprzestrzeniaj ący si ę wzdłu ż dróg gruntowych biegn ących przez ubogie siedliska kwa śnych d ąbrów – uciekaj ącego z przydomowych ogrodów (gdzie jest ro ślin ą ozdobn ą), lepi ężnika ró żowego – uprawianego na Pomorzu w przydworskich parkach, miododajnej robinii – rozprzestrzeniaj ącej si ę na glebach ubogich w azot, niecierpka drobnokwiatowego, nale żącego do grupy ro ślin o wybitnych zdolno ściach hemerofilnych na siedliskach mezo- i eutroficznych lasów li ściastych. Nieco ponad 28% zespołów rozwijaj ących si ę na terenie gminy ma status zagro żonych wymarciem w s ąsiedniej Wielkopolsce, ze stopniem „E” oraz „V”. W 2001 roku wszystkie zostały obj ęte prawn ą ochron ą biotopow ą. Do grupy tej nale żą: brzezina bagienna, bór bagienny, „ł ąka” ramienicowa, zespół situ drobnego, owado żernego pływacza średniego, czermieni błotnej, je żogłówki najmniejszej; mszary - wełnianki pochwowej, k ępowy, z bagnem zwyczajnym przygiełkowy, turzycy bagiennej, turzycy nitkowatej, bobrkowy, turzycy dzióbkowatej; jak również łąki trz ęś licowe oraz rozwijaj ące si ę na starych murach fitocenozy z zanokcic ą murow ą. Fitocenozy dwunastu z wymienionych asocjacji należą do cz ęstych lub pospolitych na terenie gminy Kalisz Pomorski i nie zagro żonych ust ąpieniem. Wszystkie wykształciły si ę na torfowiskach wysokich i przej ściowych, usytuowanych na

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 65

sandrowych obszarach gminy, głównie w rejonie poligonu wojskowego. Wysokim poziomem zagro żenia w Wielkopolsce - kategori ą „V”, cechuje si ę zespołów. Generalnie ich struktura jest nara żona na uproszczenie, a skład florystyczny na zubo żenie. Mo że doj ść do utraty zmienno ści, zwłaszcza lokalnosiedliskowej. Mog ą te ż nast ąpi ć istotne zmiany degeneracyjne. Mo że te ż zmniejszy ć si ę areał ich wyst ępowania. Pod wzgl ędem rozpowszechnienia na terenie gminy do pospolitych nale ży około 27%, a do cz ęstych blisko 51 %. Niemało jest fitocenonów rzadko wyst ępuj ących, bo a ż 42 (około 19 %). Bardzo rzadkich, maj ących w gminie od jednego do kilku stanowisk, jest 8 (około 3.6%). Do najrzadziej spotykanych nale żą mi ędzy innymi trawiasty bór trz ęś licowy, ł ęg wi ązowo-jesionowy, termofilne zaro śla ligustrowo – dereniowe, „ł ąka” ramienicowa, zespół owado żernego pływacza średniego, kserotermiczny zespół kłosownicy pierzastej, paprociowe fitocenozy z zanokcic ą murow ą oraz suboceaniczny zespół ostu zwisłego. Zanotowane zbiorowiska ro ślinne reprezentuj ą szerokie spektrum fizjonomicznego zró żnicowania i stopnia zło żono ści przestrzennej struktury. Wśród 226 stwierdzonych znajduje si ę 28 zespołów le śnych i krzewiastych, 4 por ębowe, 34 wodne (w tym 2 źródliskowe), 46 bagiennych, 7 terofitów namulnych, 9 muraw psammofilnych i kserotermicznych, 4 ciepłolubnych ziołoro śli okrajkowych, 19 ł ąkowych i pastwiskowych razem z dywanowymi, 4 wrzosowiskowe, 23 nitrofilnych ziołoro śli okrajkowych, 2 paprociowe, a tak że 46 synantropijnych - 13 segetalnych (chwastów polnych i ogródkowych) oraz 33 ruderalne. Na terenie gminy Kalisz Pomorski wyst ępuj ą nast ępuj ące gatunki prawnie chronionych ro ślin: - gatunki obj ęte ochron ą ścisł ą: kruszczyk błotny, lilia złotogłów, rosiczka długolistna, rosiczka okr ągłolistna, sasanka ł ąkowa, oraz - gatunki obj ęte ochron ą cz ęś ciow ą: arcydzi ęgiel litwor, grzybienie białe, kruszczyk szerokolistny, orlik pospolity, śnie życzka przebi śnieg, kukułka (storczyk) krwista, kukułka (storczyk) szerokolistna, wiciokrzew (suchokrzew) pomorski, widłak go ździsty, widłak jałowcowaty, cebulica dwulistna, go ździk piaskowy, bagno zwyczajne, centuria zwyczajna, bobrek trójlistkowy, cis pospolity, kocanki piaskowe, turzyca piaskowa, wil żyna ciernista.

Szczegółow ą i obfit ą charakterystyk ę bogatej flory i świata ro ślinnego opisywanej gminy mo żna znale źć w opracowaniu tekstowym i mapowym: „Waloryzacja Przyrodnicza Województwa Zachodniopomorskiego”, Szczecin 2010 r.

Fauna Na terenie gminy Kalisz Pomorski stwierdzono ł ącznie 37 gatunków ślimaków i 14 gatunków mał ży oraz 254 gatunki kr ęgowców. W poszczególnych gromadach było to: 27 gatunków ryb, 12 płazów, 7 gadów, 198 ptaków.

Ichtiofauna Na terenie gminy w rzekach: Drawie i Prostyni wyst ępuje minóg rzeczny. Gatunek ten jest w Polsce obj ęty cz ęś ciow ą ochron ą gatunkow ą i został umieszczony w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt” w śród gatunków zagro żonych. Na podstawie bada ń, literatury i informacji uzyskanych z PZW oraz od w ędkarzy potwierdzono t ępowanie 27 gatunków ryb. Z wyst ępuj ących na terenie gminy Kalisz Pomorski ryb ochron ą gatunkow ą obj ęte s ą ró żanka i piskorz. 6 gatunków wyst ępuj ących w wodach gminy obj ętych jest konwencj ą

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 66

habitatow ą (minóg rzeczny, sielawa, sieja, lipie ń, piskorz, głowacz białopłetwy). Natomiast 8 gatunków uwzgl ędnionych jest w konwencji berne ńskiej (minóg rzeczny, sielawa, sieja, lipie ń, słonecznica, ró żanka, piskorz, sum). Pozostałe gatunki nale żą do pospolicie wyst ępuj ących w wodach i w wi ększo ści maj ą znaczenie gospodarcze. Najcz ęś ciej poławianymi s ą tu: szczupak, lin , leszcz, pło ć i oko ń. Herpetofauna Na terenie gminy Kalisz Pomorski stwierdzono 13 gatunków, wi ększo ść z nich tj.: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna, żaba moczarowa, obj ęta jest ścisł ą ochron ą. Pozostałe płazy na terenie gminy reprezentowane przez traszk ę zwyczajn ą, ropuch ę szar ą, żab ę śmieszk ę, żab ę wodn ą, żab ę jeziorow ą, i żab ę trawn ą obj ęte s ą ochron ą gatunkow ą cz ęś ciow ą. Traszka grzebieniasta została umieszczona w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt” wśród gatunków ni ższego ryzyka, lecz bliskich zagro żeniu. Wszystkie gatunki płazów s ą wpisane do Konwencji Berne ńskiej, z tym że traszka grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna i żaba moczarowa w śród ści śle chronionych gatunków fauny wymienionych w zał ączniku nr 2, natomiast traszka zwyczajna, żaba jeziorkowa, żaba śmieszka, żaba trawna i żaba wodna wśród chronionych gatunków fauny wymienionych w zał ączniku nr 3. Na obszarze gminy Kalisz Pomorski stwierdzono wyst ępowanie 7 gatunków gadów tj.: padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, które obj ęte s ą ochron ą gatunkow ą cz ęś ciow ą, a tak że: żółw błotny oraz gniewosz plamisty obj ęte ochron ą ścisł ą. Najcz ęś ciej spotykanym gadem była jaszczurka zwinka. Wyst ępowała głównie w miejscach nasłonecznionych o średnio lub słabo wilgotnej glebie. Do terenów takich nale żały trawiaste otwarte ł ąki o słonecznej wystawie, nasypy kolejowe, tereny ruderalne, nasłonecznione polany. Mniej liczna od poprzedniego gatunku była jaszczurka żyworodna, której preferencje środowiskowe dotyczyły terenów bardziej wilgotnych jak podmokłe ł ąki, wilgotne fragmenty lasów. Padalec zwyczajny i żmija zygzakowata, spotykane zwłaszcza w borach sosnowych, były mniej liczne. Awifauna Najliczniej reprezentowan ą gromad ą kr ęgowców były ptaki. Na skład awifauny du ży wpływ miała ró żnorodno ść środowisk wyst ępuj ących w gminie. Ł ącznie w gminie Kalisz Pomorski stwierdzono 198 gatunków, w tym 179 obj ętych ochron ą ścisł ą, 5 obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą i 14 łownych. Zestawienie stwierdzonych gatunków ptaków przedstawia wykaz zamieszczony w zał ączniku do opracowania. W gminie wyst ępuj ą gatunki ptaków uj ęte w „Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt” . W sezonie l ęgowym obserwowano te ż bardzo rzadki gatunek ptaka drapie żnego – gado żera Circaetus gallicus - kr ążąca para ptaków. Od pocz ątków ubiegłego wieku istniej ą udokumentowane stanowiska l ęgowe (2-3) bociana czarnego Ciconia nigra. Sytuacja czapli siwej Ardea cinerea nie jest klarowna. Na badanym terenie notowano 1-2 kolonie (istniej ące przynajmniej od połowy ubiegłego wieku), ale badania miały charakter ankietowy i nie obejmowały wyników z terenów zaj ętych przez poligon. Do grupy najcenniejszych gatunków ptaków, wyst ępuj ących na terenie gminy zalicza si ę takie gatunki ptaków jak: bielik, błotniak stawowy, błotniak zbo żowy, błotniak ł ąkowy, bocian biały, bocian czarny, brodziec samotny, brz ęczka, czajka, czernica, dudek, dzierzba srokosz, dzi ęciołek, dzi ęcioł średni, dzi ęcioł zielony, g ągoł, g ęgawa, głowienka, siniak,

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 67

jarz ąbek, jastrz ąb, kania czarna, kania ruda, kobuz, kokoszka wodna, kr ętogłów, krogulec, kropiatka, kszyk, kuropatwa, lelek, łab ędź niemy, muchołówka mała, nurog ęś , orlik krzykliwy, ortolan, perkoz dwuczuby, perkoz zausznik, perkozek, pliszka górska, jarz ębatka, przepiórka, pustułka, rokitniczka, sieweczka rzeczna, uszatka, strumieniówka, świergotek polny, świerszczak trzmielojad, wodnik, oraz zniczek. Teriofauna Na podstawie bada ń, literatury i informacji uzyskanych z nadle śnictw potwierdzono wyst ępowanie w gminie Kalisz Pomorski 41 gatunków ssaków, w tym 17 obj ętych ochron ą ścisł ą, 1 ochron ą cz ęś ciow ą, 12 łownych i 11 nie zaliczonych do chronionych lub łownych. Do ssaków ści śle chronionych nale żą tu: je ż zachodni, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, nocek du ży, nocek Nattera, nocek rudy, mroczek pó źny, gacek wielkouch, karlik malutki, karlik wi ększy, borowiec wielki, wiewiórka, gronostaj, łasica, natomiast cz ęś ciowo kret europejski i wydra. Z terenami zadrzewionymi zwi ązane jest wyst ępowanie je ża. Kret nale ży do gatunków pospolitych w gminie. Wyst ępuje na terenach otwartych jak pola, ł ąki, tereny ruderalne, ogrody, lu źne zadrzewienia. Pospolitym gatunkiem rz ędu zaj ęcokształtnych jest zaj ąc szarak. Spotka ć go mo żna na terenach otwartych, jak ł ąki i pola oraz w lasach. Licznie reprezentowanym rz ędem ssaków są gryzonie. W kilku miejscach zaobserwowa ć mo żna wiewiórk ę. Ze środowiskiem wodnym zwi ązane jest wyst ępowanie pi żmaka i karczownika ziemnowodnego. Agrocenozy licznie zasiedla (polnik) nornik zwyczajny, natomiast osiedla ludzkie mysz domowa i szczur w ędrowny. Z lasami i zadrzewieniami zwi ązane jest wyst ępowanie nornicy rudej, myszy zaro ślowej i myszy le śnej. Lis jest najcz ęś ciej spotykanym ssakiem drapie żnym. Ślady wskazuj ą na wyst ępowanie tu borsuka oraz kuny le śnej i domowej, jenota, wydry. Na terenie gminy występuj ą równie ż inne drapie żne jak gronostaj, tchórz i łasica. Cz ęsto obserwowane s ą równie ż wilki, s ą to osobniki w ędrowne spotykane najcz ęś ciej w południowej cz ęś ci poligonu wojskowego. Na terenie gminy liczne s ą trzy gatunki łowne tj.: dzik, sarna i jele ń, które mo żna tu bardzo cz ęsto spotka ć.

3.1. Obszary o szczególnych wła ściwo ściach naturalnych lub posiadaj ące znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, wra żliwe na oddziaływania, istniej ące przekroczenia standardów jako ści środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu

O ile walory środowiska przyrodniczego na obszarze gminy Kalisz Pomorski cechuj ą si ę znacz ącym bogactwem, o tyle walory środowiska antropogenicznego nie wyró żniaj ą si ę szczególnie wysok ą warto ści ą dziedzictwa architektonicznego. W mie ście ze wzgl ędu na zniszczenia ostatniej wojny nie zachowało si ę wiele obiektów zabytkowych. Istnieje jednak kilka ciekawych obiektów wartych odwiedzenia, a tak że wpisanych jest to rejestru zabytków. Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na list ę zabytków wpisane s ą: 1. układ urbanistyczny miasta Kalisza Pomorskiego wraz z zachowanymi obiektami: ko ściół, d. Zamek, domy przy ul. Chrobrego 19 – 21, Krzywoustego 5 i Rybackiej 66. Cenny, pó źno średniowieczny układ przestrzenny miasta na planie owalnicy o prostopadłej sieci ulic, poło żonej mi ędzy trzema jeziorami, został cz ęś ciowo zatarty wskutek zniszcze ń w 1945 r., a nast ępnie zdewastowany budow ą bloków mieszkalnych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 68

w północno-zachodniej cz ęś ci Starego Miasta. Obecnie jest on ju ż czytelny jedynie z powietrza; 2. ko ściół ewangelicki, obecnie p.w. MB Królowej Polski, klasycystyczny, murowany z 1771 r. Ko ściół parafialny, rzymskokatolicki nale żą cy do dekanatu Mirosławiec, diecezji koszali ńsko-kołobrzeskiej, metropolii szczeci ńsko-kamie ńskiej. Ko ściół wzniesiony został w latach 1771-88 przez radc ę budowlanego Holschego z Berlina (poprzedni ko ściół został rozebrany ze wzgl ędu na zniszczenia powstałe w czasie po żaru). Remontowany w XIX w. oraz w latach 1968 i 1977. Obecna świ ątynia zbudowana jest w stylu klasycystycznym. Posiada jednoprzestrzenne wn ętrze przykryte płaskim stropem. Wewn ątrz zachowały si ę empory oraz barokowy, złocony ołtarz. Trójkondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem wie ża usytuowana jest bardzo nietypowo - z boku korpusu nawowego, po środku jego długo ści. Utrzymane w białym kolorze ściany świ ątyni ozdobione zostały pilastrami, a otwory okienne obramione zostały półkoli ście zamkni ętymi opaskami z wydatnymi zwornikami. Ko ściół wzorowany był na projekcie ko ścioła garnizonowego w Poczdamie. Charakterystyczny wygl ąd świ ątyni czyni j ą niepodobn ą do żadnego innego ko ścioła na Pomorzu. Jest to unikalny przykład protestanckiej architektury sakralnej tego czasu na terenie Pomorza. 3. zespół pałacowy, w skład którego wchodz ą: - pałac z XVIII w. oraz XIX / XX wieku. Pałac ufundowany przez rodzin ę Wedlów jako zamek w 1. poł. XIV wieku. Po po żarach w ko ńcu XVI wieku, von Güntersbergowie odbudowali go jako renesansowy pałac, widniej ący na sztychu Meriana z roku 1652. Kolejne przebudowy w XVIII, XIX i XX w. przekształciły go w obiekt o charakterze rezydencjonalnym, uzupełniony o pi ętrow ą oficyn ę. Najstarsz ą, zachowan ą cz ęś ci ą s ą gotyckie piwnice oraz zewn ętrzne mury. Po zniszczeniach w latach powojennych, kilkakrotnie przyst ępowano do odbudowy gmachu, któr ą dopiero niedawno uko ńczono. Teraz zamek otacza odnowiony park z licznymi starymi drzewami i stylow ą fontann ą, a w samym gmachu mie ści si ę Biblioteka Miejska oraz sale reprezentacyjne i wystawowe; - park; - plebania z ok. 1800 r., ul. Bolesława Krzywoustego 4. Wewn ątrz mie ści si ę epitafium rodziny Wedlów z XVI wieku przeniesione z ko ścioła w Gi żynie (Giesen) i umieszczone tutaj w 1963 r. Z pozostałych obiektów wymieni ć mo żna jeszcze: - grodzisko wy żynne owalne z VIII-XV w., usytuowane na wschodnim cyplu wzniesienia, przykład zachowania pozostało ści słowia ńskiego osadnictwa obronnego; - osad ę słowia ńsk ą poło żona 300 m na północ od grodziska; - XIX-wieczny cmentarz poło żony w malowniczym zak ątku nad jez. Bobrowo Wielkie. Znajduj ą si ę tam nieliczne nagrobki sprzed 1945 roku i kilkana ście powojennych. - kamie ń szlifierski – będący symbolem lokalnej tradycji si ęgaj ącej średniowiecza. Według starej legendy dawni mieszka ńcy Kalisza u żywali kamienia szlifierskiego do szlifowania języków kłamcom i gburom. Odrestaurowany w 2003 r. kamie ń jest został posadowiony w lasku nad jeziorem Mły ńskim. Replika kamienia szlifierskiego znajduje si ę tak że przy budynku Ratusza Miejskiego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 69

W miejscowo ści Gi żyno istniej ą dwa obiekty cechuj ące si ę znacznymi walorami architektonicznymi. S ą to: ryglowy ko ściół filialny p.w. Matki Bo żej Królowej Polski z XVIII w. oraz klasycystyczny pomnik nagrobny Zygmunta Goetha rze źbiony w piaskowcu z 1786 r. Kolejny obiekt znajduje si ę we wsi Po źrzadło Wielkie i jest to szachulcowy ko ściół filialny pod wezwaniem Stanisława Biskupa z XVIII w. Wartym zobaczenia obiektem jest XIX-wieczna elektrownia wodna w Borowie.

3.2. Formy ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz obszary podlegaj ące ochronie zgodnie z prawem mi ędzynarodowym

Uwarunkowania ochrony przyrody tworz ą splot elementów, na które składaj ą si ę, m.in.: sytuacja społeczno-gospodarcza, wymagania formalno prawne oraz stwierdzony stan środowiska przyrodniczego w gminie. Na terenie gminy Kalisz Pomorski znajduj ą si ę obszary chronionego krajobrazu i obszary programu Natura 2000. Wśród mniejszych obszarowo form ochrony przyrody obecne s ą równie ż pomniki przyrody i u żytek ekologiczny. Obszar gminy poło żony w bezpo średnim s ąsiedztwie Drawie ńskiego Parku Narodowego oraz Drawskiego i I ńskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje si ę wyj ątkowymi walorami przyrodniczymi. Obszary obj ęte ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 zajmuj ą znaczn ą cz ęść gminy. Obejmuj ą one Specjalne obszary ochrony siedlisk: Jezioro Lubie i Dolina Drawy, Uroczyska Puszczy Drawskiej, Pojezierze I ńskie oraz specjalne obszary ochrony ptaków Ostoja I ńska, Lasy Puszczy nad Draw ą i Ostoja Drawska. Obszar gminy poło żony w bezpo średnim s ąsiedztwie Drawie ńskiego Parku Narodowego oraz Drawskiego i I ńskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje si ę wyj ątkowymi walorami przyrodniczymi.

Teren gminy Kalisz Pomorski obj ęty jest sze ścioma obszarami Natura 2000, do których nale żą : - specjalne obszary ochrony siedlisk : PLH320023 Jezioro Lubie i Dolina Drawy, PLH320046 Uroczyska Puszczy Drawskiej, PLH320067 Pojezierze I ńskie, oraz - specjalne obszary ochrony ptaków: PLB320008 Ostoja I ńska, PLB320016 Lasy Puszczy nad Draw ą i PLB320019 Ostoja Drawska (ryc. 5, 6).

Łącznie obszary te pokrywaj ą 30% powierzchni obszaru gminy Kalisz Pomorski, zajmuj ąc ok. 144 km 2.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 70

Rycina 5. Obszary Natura 2000 w obr ębie gminy Kalisz Pomorski

• PLH320023 Jezioro Lubie i Dolina Drawy . Jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 15046,7 ha i obejmuje jedno z najwi ększych jezior Pojezierza Drawskiego (1439 ha, 46 m gł ęboko ści; w faunie wodnych bezkr ęgowców relikty polodowcowe), przez które przepływa Drawa, oraz odcinek doliny Drawy i Starej Drawy poni żej jeziora, wraz z przyległymi ł ąkami i lasami, a ż po jezioro Gra żyna koło Drawna. W granicach obszaru znajduj ą si ę tak że: fragment doliny Studzienicy, z bardzo dobrze rozwini ętymi zjawiskami źródliskowymi oraz najlepiej w regionie wykształconymi płatami grądów, fragmenty Puszczy Drawskiej z rozproszonymi torfowiskami mszarnymi i jeziorkami dystroficznymi, a tak że płaty rozległych wrzosowisk na poligonie drawskim. Jezioro Lubie to jezioro sielawowe, ramienicowe, z reliktow ą faun ą wodnych bezkr ęgowców. Nad brzegiem rosn ą kwa śne buczyny. Do bardzo cennych obiektów nale ży projektowany od dawna rezerwat źródliskowy "Lubieszewo" na zboczu wzniesie ń morenowych nad jeziorem. W lasach Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 71

rozproszone torfowiska przej ściowe i jeziorka dystroficzne z płem mszarnym (jez. Oko ń - projektowany rezerwat). Dolina Drawy poni żej jeziora jest żłobiona w piaskach sandrowych, porosłych lasami Puszczy Drawskiej. Brzegi rzeki urozmaicaj ą przełomy i mielizny. Dolina jest wypełniona szuwarami, na linii rzeki znajduje si ę kilka eutroficznych jezior: D ębno Wielkie, D ębno Małe, Strunowo. W otoczeniu doliny wyst ępuj ą tak że cenne płaty buczyn. Jest to teren niezaludniony - obszar poligonu wojskowego, jednak tylko na niewielkich fragmentach rzeka i jej dolina wchodzi w skład obiektów taktycznych. Na wi ększej cz ęś ci do rzeki przylega szeroka strefa ochronna, izoluj ąca od obszarów, gdzie odbywaj ą si ę ćwiczenia. W śród lasów i wrzosowisk rozmieszczone s ą dobrze wykształcone torfowiska mszarne (7140) z rozległymi łanami Carex limosa, Rhynchospora alba, Scheuchzeria palustris , z licznie wyst ępuj ącymi: Drosera rotundifolia, Andromeda polifolia, Ledum palustre . W jeziorkach dystroficznych Utricularia intermedia . Wykształciły si ę tak że torfowiska alkaliczne (7230). W kilku miejscach na torfowiskach przej ściowych i mechowiskach ro śnie Liparis loeseli , dla którego jest to jeden z najwa żniejszych obszarów w województwie zachodniopomorskim. Teren na poligonie od 2007 r. upodobało sobie licz ące kilka osobników stado żubrów, wsiedlone pierwotnie na teren nadle śnictwa Łobez. Bardzo malownicze jest koryto Starej Drawy. Przy rzece zachowały si ę stare drzewostany buczyn i d ąbrów. W pobli żu doliny wyst ępuj ą te ż twardowodne jeziorka okolone szuwarami kłociowymi (jez. Za Dywizj ą, Marglowe, Borowo). Poni żej Prostyni rzeka płynie przez du że torfowisko niskie, pod ścielone bardzo grub ą warstw ą gytii. W dolinie cenne ł ąki z groszkiem błotnym, wa żna ostoja derkacza. Uj ście Drawy do Jez. Gra żyna to płytka delta z kompleksem szuwarów i ro ślinno ści wodnej, biotop m.in. w ąsatki. Jako ść i znaczenie - Obszar koncentracji du żej liczby cennych siedlisk przyrodniczych, wa żny szczególnie dla jezior ramienicowych, eutroficznych i dystroficznych, torfowisk, przejsciowych i nakredowych, suchych wrzosowisk. Wa żny tak że dla ochrony wydry, bobra, kumaka nizinnego, traszki grzebieniastej i ryb z Zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej, a tak że dla ochrony regionalnych zasobów lipiennika Loesela i sierpowca błyszcz ącego. W ostatnich latach utrwaliła si ę obecno ść żubra i wilka. Doskonale wykształcone s ą kompleksy torfowiskowych siedlisk przyrodniczych, dla których obszar jest wa żny przynajmniej w skali regionalnej. Obszar stanowi cz ęść wa żnego korytarza ekologicznego doliny Drawy. Na terenie opisywanego obszaru znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea ; starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion ; naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne; nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis ; zalewane muliste brzegi rzek z ro ślinno ści ą Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. ; suche wrzosowiska ( Calluno- Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion ); ciepłolubne, śródl ądowe murawy napiaskowe ( Koelerion glaucae ) *; zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe ( Molinion ); ziołoro śla górskie ( Adenostylion alliariae ) i ziołoro śla nadrzeczne ( Convolvuletalia sepium ); ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ); torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio- Caricetea ); obni żenia na podło żu torfowym z ro ślinno ści ą ze zwi ązku Rhynchosporion ; torfowiska nakredowe ( Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis )

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 72

*; górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk; kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ); gr ąd subatlantycki ( Stellario-Carpinetum ); pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy ( Betulo-Quercetum ); bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *; ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *; żyzne buczyny ( Dentario glandulosae- Fagenion, Galio odorati-Fagenion ) i łęgowe lasy d ębowo-wi ązowo-jesionowe ( Ficario- Ulmetum ). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian czarny, łab ędź krzykliwy, kania czarna, bielik, kania ruda, błotniak stawowy, rybołów, derkacz, żuraw, puchacz, włochatka, lelek, zimorodek, dzi ęcioł czarny, lerka, bóbr europejski, wydra, żółw błotny, traszka grzebieniasta, minóg rzeczny, ró żanka , głowacz biało płetwy , czerwo ńczyk nieparek, muchołówka mała, żubr *, kumak nizinny i skójka gruboskorupowa. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: sierpowiec błyszcz ący oraz lipiennika Loesela .

• PLH320046 Uroczyska Puszczy Drawskiej – jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 74 416,3 ha i obejmuje wi ększ ą cz ęść du żego kompleksu le śnego na równinie sandrowej, poło żonej w środkowym i dolnym biegu rzeki Drawy. W lasach dominuj ą drzewostany sosnowe, jednak du ży jest udział buczyn i d ąbrów; niektóre ich płaty maj ą charakter zbli żony do naturalnego. W miejscach, gdzie teren jest pofałdowany, wzgórza osi ągaj ą wysoko ść do 121 m. Najcenniejszym przyrodniczo obszarem jest centralna cz ęść ostoi, poło żona w widłach rzek: Drawy i Płocicznej. S ą tu liczne jeziora (najwi ększym z nich jest J. Ostrowieckie - 370 ha). W rze źbie terenu odznaczaj ą si ę meandry obu rzek, obramowane wysokimi skarpami. Charakterystyczn ą cech ą tych rzek jest bystry pr ąd wywołany silnym spadkiem terenu. Ich koryta i doliny zachowały charakter zbli żony do naturalnego. Jeziora są zró żnicowane pod wzgl ędem trofizmu wód, od dystroficznych przez mezotroficzne do eutroficznych. Na terenie ostoi rozproszone s ą liczne, małopowierzchniowe ale bardzo cenne torfowiska przej ściowe i kilka dobrze zachowanych torfowisk alkalicznych. Jako ść i znaczenie - Dobrze zachowane cenne siedliska przyrodnicze, w tym 23 z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. W odniesieniu do żyznych i kwa śnych buczyn jest to jeden z wa żniejszych obszarów w Polsce – uroczysko Rad ęcin w Drawie ńskim Parku Narodowym i kwa śne buczyny na zboczach doliny Drawy s ą jednymi z nielicznych w Polsce fragmentami buczyn o zachowanej naturalnej dynamice! Bogate populacje wielu rzadkich i zagro żonych gatunków - 25 z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG m.in. silne populacje: bobra Castor fiber , wydry Lutra lutra , żółwia błotnego Emys orbicularis . Bogata ichtiofauna, a szczególnie reofilna fauna wodna z takimi zagro żonymi gatunkami jak: łoso ś Salmo salar , minóg rzeczny Lampetra fluviatilis , certa Vimba vimba , oraz stosunkowo liczne i trwałe populacje gatunków rzadkich w naszym kraju, jak: głowacz białopłetwy Cottus gobio , pstr ąg potokowy Salmo trutta m. fario i lipie ń Thymallus thymallus . Obszar jest bardzo wa żny dla zachowania zasobów torfowisk przej ściowych (7140) i alkalicznych (7230) a tak że jezior ró żnych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 73

typów (3140, 3150, 3160). Jest to tak że obszar licznego wyst ępowania i bardzo dobrego zachowania rzek włosienicznikowych (3260). Ostoja wa żna dla nocka du żego, obejmuje przynajmniej 2 du że kolonie l ęgowe, prawdopodobnie stanowi ące miejsca l ęgów nietoperzy zimuj ących w pobliskim obszarze PLH320021 Strzaliny k. Tuczna. Na terenie ostoi znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea , starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion , naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis, suche wrzosowiska ( Calluno-Genistion, Pohlio- Callunion, Calluno-Arctostaphylion ), zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe ( Molinion ), ziołoro śla górskie ( Adenostylion alliariae ) i ziołoro śla nadrzeczne ( Convolvuletalia sepium ), ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ), torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą ( żywe) *, torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio-Caricetea ), torfowiska nakredowe ( Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis ) *, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ), żyzne buczyny ( Dentario glandulosae- Fagenion, Galio odorati-Fagenion ), gr ąd subatlantycki (Stellario-Carpinetum), gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny ( Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum ), bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *, łęgowe lasy d ębowo- wi ązowo-jesionowe ( Ficario-Ulmetum ), sosnowy bór chrobotkowy ( Cladonio-Pinetum i chrobotkowa posta ć Peucedano-Pinetum ), wydmy śródl ądowe z murawami napiaskowymi ( Corynephorus, Agrostis ), ciepłolubne, śródl ądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae ) *, górskie i ni żowe murawy bli źniczkowe ( Nardion - płaty bogate florystycznie) *, torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, obni żenia na podło żu torfowym z ro ślinno ści ą ze zwi ązku Rhynchosporion , oraz pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy ( Betulo-Quercetum ). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian biały, bocian czarny, łab ędź krzykliwy, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, rybołów, jarz ąbek, derkacz, żuraw, rybitwa czarna, sóweczka, lelek, zimorodek, kraska, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, jarz ębatka, muchołówka mała, nocek Bechsteina, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, żółw błotny, minóg rzeczny, minóg strumieniowy, łoso ś atlantycki, ró żanka, piskorz, koza, głowacz biało płetwy, skójka gruboskorupowa, trzepla zielona, czerwo ńczyk nieparek, zalotka wi ększa, jelonek rogacz, pachnica d ębowa, * kozioróg d ębosz, wilk, * bole ń, poczwarówka jajowata i poczwarówka zw ęż ona. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna, lipiennik Loesela, oraz sierpowiec błyszcz ący.

• PLH320067 Pojezierze I ńskie - jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 10 229,9 ha. Obszar poło żony

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 74

jest w środkowej cz ęś ci Pojezierza I ńskiego, najbardziej urozmaiconej pod wzgl ędem ukształtowania i pokrycia terenu. Rze źba terenu została ukształtowana podczas stadiału pomorskiego ostatniego zlodowacenia i charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem form i wysoko ści wzgl ędnych. Wi ększa cz ęść obszaru le ży w zlewni Iny. Wa żną rol ę w krajobrazie odgrywaj ą jeziora, spo śród których najwi ększe to I ńskie (6 km 2), o gł ęboko ści 42 m, wypełniaj ące system krzy żuj ących si ę rynien glacjalnych. Bogatej morfologii ostoi odpowiada mozaikowe u żytkowanie terenu. Lasy zajmuj ą około 60% powierzchni. S ą to przewa żnie świe że lasy li ściaste zbukiem i d ębem oraz bory mieszane. Znacz ący udział maj ą równie ż lasy siedlisk wilgotnych i bagiennych z olch ą i jesionem oraz sosn ą i brzoz ą. Oprócz zespołów le śnych i wód, du że rol ę w miejscowym krajobrazie odgrywa ro ślinno ść terenów podmokłych: trzcinowiska, turzycowiska, roślinno ść szuwarowa, ro ślinno ść torfowisk niskich i przej ściowych. Niekorzystnym trendem jest degradacja gospodarki rolnej i zaprzestawanie u żytkowania rolnego, presja na zabudow ę rekreacyjn ą gruntów rolnych, w mniejszym stopniu zalesianie. Od niedawna w s ąsiednim Ińsku rozwija si ę przemysł degraduj ąc miejscowy krajobraz. Sie ć hydrograficzna obszaru składa si ę w zasadzie z dwóch głównych cieków: Iny w jej najbardziej górnym biegu oraz Pęzinki, która jest dopływem Kr ąpieli, ale co ciekawe, w sztuczny sposób bifurkuje z In ą. Poza tym do ść liczne jeziora na tym obszarze ł ączy sie ć kanałów oraz z jeziora Okole wypływa rzeka Kr ępa, która jednak że w granicach obszaru jest niewielkim, bezrybnym ciekiem. Ina jest tu jeszcze niewielkim ciekiem, ale pomimo ofaszynowania płynie do ść wartko, posiada twarde, piaszczyste dno i w miar ę naturalny charakter. P ęzinka natomiast podlega w tym rejonie do ść silnej antropopresji - przepompowywanie wody oraz zespół du żych stawów karpiowych wpływaj ą na obni żenie poziomu wód w cieku oraz pogorszenie warunków środowiskowych dla bytuj ącej tam ichtiofauny. Jako ść i znaczenie - Cech ą charakterystyczn ą ostoi s ą du że jeziora mezotroficzne (I ńsko, Wisola, Krzemie ń, Długie) z rozległymi ł ąkami ramienicowymi, rzadkimi i zagro żonymi gatunkami glonów oraz zbiorowiskami z klasy Littorelletea (zespół wywłócznika skr ętoległego i brze życy jednokwiatowej). Rozległe przestrzenie zajmuj ą lasy z dominacj ą dobrze zachowanych buczyn żyznych (płaty z perłówk ą jednokwiatow ą i żywcem cebulkowym) i kwa śnych, tworz ących mozaik ę z gr ądami, ł ęgami oraz bagiennymi brzezinami, borami i olsami. W buczynach został odnaleziony grzyb Botryobasidum pruinatum , uznawany ju ż od wieku za wymarły, ponadto w obszarze tym stwierdzono dwa nowe dla Polski gatunki grzybów: czarnobrzuszek i Tomentella subtestacea . W śród lasów rozproszone s ą dobrze zachowane torfowiska mszarne, a na torfowiskach niskich stwierdzono wiele gatunków storczyków. Obszar ma du że znaczenie dla fauny, w szczególno ści dla ptaków (148 gatunków l ęgowych) oraz płazów (12 gatunków) i gadów (4 gatunki) ze wzgl ędu na du ży udział dobrze zachowanych siedlisk podmokłych. Du ża liczba drobnych zbiorników i mokradeł sprzyja licznemu wyst ępowaniu bezkr ęgowców wodnych, w tym zalotki wi ększej. Kompleks torfowisk i drobnych zbiorników poło żonych mi ędzy jeziorem Po śrzadło i Sarnowo zasiedlaj ą liczne i cenne populacje bezkr ęgowców zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmokłymi (zalotka wi ększa, czerwo ńczyk nieparek, czerwo ńczyk fioletek). Niska gęsto ść zaludnienia, niski stopie ń urbanizacji oraz od środkowy układ hydrograficzny ostoi sprzyja zachowaniu i ochronie warto ści przyrodniczych. Na terenie ostoi znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: brzegi lub osuszane dna

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 75

zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea , twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea , starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion , naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, ni żowe i górskie świe że łąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ), torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą ( żywe) *, torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio-Caricetea ), źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati *, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ), żyzne buczyny ( Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion ), gr ąd subatlantycki ( Stellario- Carpinetum ), pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum), bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *, ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian czarny, bocian biały, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, orlik krzykliwy, kropiatka, derkacz, żuraw, rybitwa czarna, puchacz, zimorodek, dzi ęcioł czarny, lerka, muchołówka mała, g ąsiorek, ortolan, bóbr europejski, wydra, wilk *, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg strumieniowy, kiełb białopłetwy, koza, głowacz białopłetwy, zalotka wi ększa, czerwo ńczyk nieparek, kozioróg d ębosz, czerwo ńczyk fioletek. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna.

• Ostoja I ńska PLB320008 - jest obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21.07.2004 r. w sprawie OSO Natura 2000. Obszar posiada powierzchni ę 87 710,94 ha. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Ostoja I ńska” obejmuje znaczny fragment Pojezierza Ińskiego i poło żony jest na terenie czterech powiatów: Choszczno, Drawsko Pomorskie, Łobez i Stargard Szczeci ński oraz trzynastu gmin: Chociwel, Dobra Nowogardzka, Dobrzany, Drawsko Pomorskie, I ńsko, Kalisz Pomorski, Marianowo, Łobez, Radowo Małe, Recz, Stara D ąbrowa, Suchań, W ęgorzyno. Najwi ększe obszary OSO poło żone s ą na terenie powiatów Stargard Szczeci ński i Łobez. Jest to obszar typowy dla krajobrazu postglacjalnego Pojezierza I ńskiego. Rze źba terenu została ukształtowana podczas stadiału pomorskiego ostatniego zlodowacenia i charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem form i wysoko ści wzgl ędnych - mo żna tu wyró żni ć trzy zasadnicze jednostki geomorfologiczne i zwi ązane z nimi typy krajobrazu: wyniesienia moreny czołowej, sandry i wysoczyzn ę moreny dennej. Najwy ższe wzniesienie - Głowacz osi ąga 180 m n.p.m. Teren odwadniany jest przez rzek ę In ę i jej dopływy, jedynie jego północna cz ęść odwadniana jest przez Reg ę. Cechy charakterystyczne ostoi to pofalowany teren, silnie rozczłonkowane lasy, liczne bagna i małe zbiorniki wodne. Najwi ększe jest jezioro I ńskie (6 km 2), o gł ęboko ści 42 m, wypełniaj ące system krzy żuj ących si ę rynien glacjalnych. Bogatej morfologii odpowiada mozaikowe u żytkowanie terenu. Lasy zajmuj ą blisko 60 % powierzchni. S ą to przewa żnie świe że lasy li ściaste z bukiem i d ębem oraz bory mieszane. Znacz ący udział

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 76

maj ą równie ż lasy siedlisk wilgotnych i bagiennych z olch ą i jesionem oraz sosn ą i brzoz ą. Stosunkowo niewielk ą cz ęść ostoi pokrywaj ą zbiorowiska ł ąkowe oraz siedliska wilgotne: trzcinowiska, turzycowiska, ro ślinno ść szuwarowa, ro ślinno ść torfowisk niskich i przej ściowych. Pozostała cz ęść to u żytki rolne. Jako ść i znaczenie - Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 08. Wyst ępuje tu co najmniej 29 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W ostoi gniazduje ponad 140 gatunków ptaków. Obszar ten stanowi bardzo wa żną ostoj ę bielika i kilku innych gatunków drapie żnych, kilku gatunków kaczek i żurawia (>1% populacji krajowej). W okresie l ęgowym obszar zasiedla ok. 10% populacji krajowej (C3) cyraneczki, g ągoła i krakwy, co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: cyranka, g ęgawa, nurog ęś , perkoz rdzawoszyi, samotnik, b ąk (PCK), bielik (PCK), błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), puchacz (PCK), rybitwa czarna, rybitwa białow ąsa (PCK), przepiórka, strumieniówka i zimorodek; w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu (C7) wyst ępuj ą: bocian biały, derkacz, g ąsiorek, lerka, muchołówka mała, trzmielojad, dzi ęcioł czarny, perkozek, zausznik, łab ędź niemy, płaskonos i srokosz. W okresie w ędrówek wyst ępuje co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego (C2) nast ępuj ących gatunków: bielik (30-35 osobników) i żuraw (1800- 2000 os.); w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuj ą: łab ędź krzykliwy (do 480 os.), cyraneczka (1000 os.), siewka złota (do 450 osobników), ł ęczak (do 800 os.) i batalion (do 1200 osobników). Na terenie tym znajduj ą si ę dobrze zachowane zbiorowiska ro ślinne zwłaszcza le śne, oprócz nich, du że znaczenie przyrodnicze ma ro ślinno ść wodna i terenów podmokłych. Wyst ępuj ą tu te ż cenne zespoły ro ślinno ści ł ąkowej. Na terenie ostoi znajduj ą si ę stanowiska licznych storczykowatych. Na terenie ostoi wyst ępuj ą nast ępuj ące jeziora ramienicowe: I ńsko, Wisola i Krzemie ń, o bardzo dobrze wykształconych siedliskach, wyst ępuj ą w nich rzadkie i zagro żone gatunki glonów. Obszar ma du że znaczenie dla fauny, w szczególno ści dla ptaków (patrz wy żej) oraz płazów (12 gatunków) i gadów (4 gatunki) ze wzgl ędu na du ży udział dobrze zachowanych siedlisk podmokłych. Wyst ępuj ą tu 3 gatunki ryb z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Stosunkowo niska g ęsto ść zaludnienia, niski stopie ń urbanizacji i uprzemysłowienia oraz od środkowy układ hydrograficzny ostoi sprzyja zachowaniu i ochronie warto ści przyrodniczych. Teren ten stanowi zachodni skraj areału wilka w Polsce. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bóbr europejski, wilk, wydra, ortolan, gąsiorek, muchołówka mała, jarz ębatka, lerka, dzi ęcioł średni, dzi ęcioł czarny, zimorodek, lelek, puchacz, rybitwa zwyczajna (rzeczna), rybitwa białow ąsa, rybitwa czarna, batalion, derkacz, kropiatka, żuraw, błotniak stawowy, kania czarna, kania ruda, trzmielojad, bielik, orlik krzykliwy, łab ędź krzykliwy, bocian czarny, bocian biały, b ąk, siewka złota, ł ęczak, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, głowacz białopłetwy, minóg strumieniowy. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna.

• PLB320016 Lasy Puszczy nad Draw ą - jest obszarem specjalnej ochrony (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 05.09.2007 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie OSO Natura 2000. Obszar

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 77

posiada powierzchni ę 190279.05 ha i obejmuje wi ększ ą cz ęść du żego kompleksu le śnego na równinie sandrowej, poło żonej w środkowym i dolnym biegu rzeki Drawy. W lasach dominuj ą bory sosnowe z domieszk ą brzozy, d ębu i topoli. Zostały one znacznie przekształcone w wyniku prowadzenia gospodarki le śnej na tym terenie przez kilkaset lat. Jednak że pewne fragmenty lasów np. Melico-Fagetum, Luzulo pilosae – Fagetum zachowały swój naturalny charakter. W miejscach, gdzie teren jest pofalowany, wzgórza osi ągaj ą wysoko ść do 220 m. Najcenniejszym przyrodniczo obszarem jest centralna cz ęść ostoi, poło żona w widłach rzek: Drawy i Płocicznej. S ą tu liczne jeziora (najwi ększym z nich jest J. Ostrowieckie – 370 ha). W rze źbie terenu odznaczaj ą si ę meandry obu rzek, obramowane wysokimi skarpami. Charakterystyczn ą cech ą tych rzek jest bystry pr ąd wywołany silnym spadkiem terenu. Ich koryta i doliny zachowały charakter zbli żony do naturalnego. Jeziora s ą zró żnicowane pod wzgl ędem trofizmu wód, od dystroficznych przez mezotroficzne do eutroficznych. Jako ść i znaczenie - wyst ępuje tu co najmniej 38 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Jedna z najwa żniejszych ostoi puchacza oraz kilku gatunków ptaków drapie żnych w Polsce. Wa żne zimowisko łab ędzia krzykliwego (do 150 ptaków). Jedno z najwa żniejszych w Polsce l ęgowisku żurawia. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy żej 2% populacji krajowej (C6) bielika (PCK) i puchacza (PCK), co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), lelek, muchołówka mała, rybitwa czarna, rybołów (PCK), trzmielojad i g ągoł; w stosunkowo wysokich zag ęszczeniach (C7) wyst ępuj ą: b ąk (PCK), dzi ęcioł czarny, lerka, zimorodek i żuraw. Jesieni ą liczebno ść wędruj ących żurawi przekracza 1% populacji szlaku w ędrówkowego (C2); w wysokim zag ęszczeniu zim ą (C2) wyst ępuje łab ędź krzykliwy (do 150 osobników). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bączek, bocian biały, bocian czarny, łab ędź czarnodzioby, łab ędź krzykliwy, bielaczek, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, błotniak ł ąkowy, błotniak zbo żowy, orlik krzykliwy, rybołów, drzemlik, sokół w ędrowny, jarz ąbek, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, siewka złota, rybitwa czarna, puchacz, sóweczka, włochatka, lerka, zimorodek, kraska, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, lelek, świergotek polny, podró żniczek, jarz ębatka, muchołówka mała, gąsiorek, ortolan, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, wilk, minóg strumieniowy, minóg rzeczny, łoso ś atlantycki, bole ń, ró żanka, piskorz, koza, głowacz białopłetwy, skójka gróboskorupowa, zalotka wi ększa i jelonek rogacz. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: lipiennik Loesela, oraz sasanka otwarta.

• PLB320019 Ostoja Drawska - jest obszarem specjalnej ochrony (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 05.09.2007 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie OSO Natura 2000. Obszar posiada powierzchni ę 153 906,15 ha i obejmuje cz ęść Pojezierza Drawskiego z ponad 50 jeziorami (10 % pow. terenu), reprezentuj ącymi wszystkie typy jezior. Teren został ukształtowany w wyniku działalno ści l ądolodu podczas ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Pozostało ściami tej działalno ści s ą mi ędzy innymi: wały moreny czołowej, ozy, liczne

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 78

jary, doliny rzek, jeziora rynnowe i wytopiskowe. Jeziora nale żą do najgł ębszych w Polsce (Drawsko - 79,7 m). Najwi ększe to Drawsko (powierzchnia 1872 ha), Siecino, Żerdno, Komorze i Wilczkowo. Maj ą one urozmaicon ą lini ę brzegow ą, na niektórych s ą wyspy. Brzegi jezior s ą wysokie, poro śni ęte lasem, głównie ł ęgami i buczyn ą, lub niskie, z ro ślinno ści ą przybrze żną. Lasy pokrywaj ą ok. 25% terenu. Dominuj ą tu bory, du że powierzchnie zajmuj ą drzewostany bukowe, d ębowe. Rze źba terenu jest zró żnicowana, z licznymi w ąwozami, parowami, niewielkimi, bezodpływowymi zbiornikami wodnymi, bagnami i torfowiskami. Najwi ększ ą rzek ą jest Drawa, maj ąca tu swoje źródła. Swój pocz ątek bior ą tutaj tak że inne rzeki, jak: D ębnica, Wogra, Piławka, Kokna i Rakon. Znaczna cz ęść obszaru jest u żytkowana rolniczo. Jako ść i znaczenie - na jej obszarze wyst ępuje co najmniej 37 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Ostoja jest bardzo wa żna dla kilku gatunków ptaków drapie żnych. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy żej 3% populacji l ęgowej (C6) puchacza (PCK), co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: bielik (PCK), błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), trzmielojad, czapla siwa, g ągoł, krakwa; w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu (C7) wyst ępuj ą b ąk (PCK) i bocian biały. Ostoja ta jest tak że jedn ą z trzech najwa żniejszych w Polsce ostoi lęgowego żurawia. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: perkozek, perkoz dwuczuby, perkoz rdzawoszyi, bąk, bączek, czapla siwa, bocian biały, bocian czarny, łab ędź niemy, łab ędź czarnodzioby, łab ędź krzykliwy, gęś zbo żowa/g ęś białoczelna, g ęgawa, bernikla białolica, świstun, krakwa, cyraneczka, krzy żówka, cyranka, płaskonos, głowienka, czernica, g ągoł, nurog ęś , trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, błotniak zbo żowy, błotniak ł ąkowy, orlik krzykliwy, rybołów, sokół w ędrowny, kobuz, drzemlik, przepiórka, wodnik, kropiatka, zielonka, derkacz, kokoszka, łyska, żuraw, sieweczka rzeczna, czajka, batalion, kszyk, słonka, samotnik, łęczak, brodziec piskliwy, śmieszka, mewa pospolita, rybitwa zwyczajna, rybitwa czarna, siniak, puchacz, sóweczka, uszatka błotna, włochatka, lelek, zimorodek, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, dudek, dzi ęciołek, lerka, brzegówka, świergotek polny, podró żniczek, świerszczak, strumieniówka, brz ęczka, jarz ębatka, muchołówka mała, wąsatka, remiz, gąsiorek, srokosz, kormoran, oraz mopek, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, żółw błotny, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg rzeczny, minóg strumieniowy, piskorz, a tak że koza, ró żanka, przeplatka maturna, przeplatka aurinia, pachnica d ębowa i zalotka wi ększa.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 79

Rycina 6. Obszary chronione w obr ębie gminy Kalisz Pomorski

W gminie Kalisz Pomorski oprócz ww. obszarów Natura 2000 istniej ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody: - 2 obszary chronionego krajobrazu : „Pojezierze Drawskie” oraz „Okolice Kalisza Pomorskiego” (ryc. 7); - 1 użytek ekologiczny „Krzywe Bagno” ; - 39 pomników przyrody.

Fragment południowej cz ęś ci gminy obj ęty jest tak że obszarem otuliny Drawie ńskiego Parku Narodowego (DPN) . Do granic gminy przylegaj ą tak że trzy obszary chronionego krajobrazu : od zachodu i południa – OChK „Choszczno-Drawno”, od południa - OChK „Dominikowo-Niemie ńsko” oraz od południowego wschodu OChK „Korytnica Rzeka” . Od zachodu z kolei w odległo ści ok. 0,5 km od granic gminy Kalisz Pomorski rozpościera si ę Iński Park Krajobrazowy (ryc. poni żej).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 80

Rycina 7. Lokalizacja DPK, rezerwatów i OChK „Pojezierze Drawskie” na tle granic gminy Kalisz Pomorski • Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Drawskie” (OChK) posiada powierzchni ę 68 450 ha. Terenu północno wschodniej cz ęś ci gminy Kalisz Pomorski obj ęty jest jego fragmentem południowej cz ęś ci. OChK chroni naturalny i kulturowy krajobraz Pojezierza Drawskiego oraz fragment Pojezierza Szczeci ńskiego. Cel ochrony i opis powierzchni – opisywany obszar to mozaika jezior, ł ąk, pól i lasów. Teren ten jest mocno zró żnicowany pod wzgl ędem geologiczno – geomorfologicznym. Stanowi naturalny krajobraz polodowcowy z jeziorami, oczkami wodnymi i ekosystemami torfowisk mszarnych oraz l ądowiej ącymi zbiornikami wodnymi; teren o du żych deniwelacjach; liczne osobliwo ści florystyczne, w tym: rosiczka okr ągłolistna, widłak jałowcowaty, wrzosiec bagienny, gr ąż el żółty, marzanka wonna, grzybienie białe, kruszyna pospolita. Znajduj ą si ę tu unikalne w pełni wykształcone zbiorowiska ro ślinne o charakterystycznym składzie gatunkowym, m. in.: Vaccinio uliginosi – Betuletum, Nupharo- Nymphaeetum albae, Luzulo luzuloidis- Fagetum, Luzulo pilosae-Fagetum, Galio odorati-Fagetum, Eriophoro angustifolii- Sphagnetum recurvi. Opis walorów – teren ten obejmuje: - zachodni ą zatok ę jez. Lubie o stromo wyniesionych przybrze żnych skarpach, daj ących liczne osie widokowe, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 81

- liczne biotopy źródliskowe wzdłu ż podnó ża południowej skarpy jeziora Lubie; podobne po stronie przeciwnej, - kompleks olsów i ł ęgów z towarzysz ącą im ro ślinno ści ą źródliskow ą, szuwarow ą i ziołoro ślow ą typu okrajkowego we wschodniej, całkowicie zl ądowiałej zatoce rynny lodowcoej jez. Lubie, - siedliska mezotroficznych lasów li ściastych w strefie pagórów czołowomorenowych na północ od Sienicy, - śródle śne oczka wytopiskowe z ro ślinno ści ą torfowiskow ą, - dwa nieczynne cmentarze ewangelickie, przy drodze do Karwic (fragment kwa śnej dąbrowy trzcinnikowej z s ędziwymi d ębami) i do Żabinka (renaturalizuj ący si ę gr ąd subatlantycki).

• Obszar Chronionego Krajobrazu „Okolice Kalisza Pomorskiego” (OChK) posiada powierzchni ę 1 580 ha. Obszar pokrywa środkowo wschodni ą cz ęść terenu gminy Kalisz Pomorski i w cało ści mie ści si ę w jej granicach. Cel ochrony i opis powierzchni – opisywany obszar to fragment krajobrazu pojeziernego oraz kulturowego. Stanowi on kompleks krajobrazowo – ro ślinny o du żych walorach przyrodniczych, zło żony z ro ślinno ści le śnej wykształconej na pagórach czołowomorenowych (z udziałem buczyn) i utworach dennomorenowych, a tak że ro ślinno ści ł ąkowej i pastwiskowej, dwóch rynien polodowcowych, jak równie ż synantropijnej ro ślinno ści pól uprawnych. W rejonie obszaru znajduj ą si ę dwa jeziora i liczne stawy rybne. Opis walorów – teren ten obejmuje: - rozległe powierzchnie ro ślinno ści ł ąkowej, pastwiskowej i szuwarowej w dolinie rz. Mły ńskiej płyn ącej rynn ą polodowcow ą; - du ży kompleks ro ślinno ści niskotorfowiskowej w dolinie lewobrze żnego dopływu rz. Mły ńskiej; jedno z trzech najwi ększych złó ż torfu na terenie gminy; stanowisko trzech par l ęgowych żurawia oraz żółwia błotnego; - zabytkowy, naturalistyczny park wiejski w Gi żynie z drzewostanem gr ądowym, stanowiskiem kokoryczy w ątłej, z pi ęcioma d ębami o wymiarach 350-460 cm obwodu i dwoma grabami 180 i 220 cm; - aleja jesionowa wzdłu ż drogi Gi żyno – Kalisz Pomorski; - jezioro Gi żyno – jezioro rynnowe ze starodrzewiem buczynowym przy południowym, mocno wyniesionym brzegu pełniącym funkcj ę wodochronn ą i przeciwerozyjn ą; z biotopem ł ęgu olszowego przy uj ściu rz. Drawicy; z jeziorkiem pokredowym w dolinie strumienia ł ącz ącego jez. Orle Małe i jez. Gi żyno otoczonym ro ślinno ści ą torfowiskow ą będącym miejscem rozrodu płazów; w tej że dolinie dwie nieczynne piaskownie z ro ślinno ści ą psammofiln ą; - jezioro Siekiercze z wyj ątkowo bogat ą populacj ą gr ążela żółtego; - stawy rybne w dolinie rzeki Mły ńskiej, przy zabytkowym młynie skupiaj ące ptactwo wodno-błotne.

Jak wspomniano powy żej południowa cz ęś ci gminy obj ęta jest obszarem otuliny Drawie ńskiego Parku Narodowego (DPN) . Teren Parku i otuliny znajduje si ę na Równinie Drawskiej. Otulin ą pokryte jest ok. 660 ha południowej cz ęś ci terenu gminy . Zajmuje centraln ą cz ęść kompleksu le śnego zwanego Puszcz ą Drawsk ą. DPN reprezentuje krajobraz

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 82

młodoglacjalnych równin sandrowych. W cało ści poło żony jest w zlewni rzeki Drawy, która razem ze swoim dopływem - Płociczn ą, stanowi ą jego główn ą o ś hydrograficzn ą. Obie rzeki płyn ą przez szeroki pas sandrów, które powstały z piasków usypanych przez wody topniej ącego lodowca spływaj ące ku pradolinie Toru ńsko-Eberswaldzkiej. Drawie ński Park Narodowy odznacza si ę bogactwem wyst ępuj ących tu typów ekosystemów. Miar ą tego bogactwa jest liczba 224 udokumentowanych zbiorowisk ro ślinnych. Powierzchniowo dominuj ą lasy - stanowi ą ponad 80 proc. powierzchni Parku - przede wszystkim buczyny, ł ęgi olszowe i olsy, a tak że płaty borów sosnowych. Charakterystycznymi elementami przyrody Parku s ą tak że torfowiska, oraz ekosystemy wodne i ł ąkowe. Jeziora poło żone na obszarze Drawie ńskiego Parku cechuj ą si ę znaczn ą zmienno ści ą pod wzgl ędem trofii, powierzchni i gł ęboko ści. Kilka z nich wyró żnia si ę oryginaln ą faun ą i flor ą. Faun ę Parku reprezentuje ponad 200 gatunków kr ęgowców, w śród nich najliczniejsz ą gromad ę stanowi ą ptaki. Wyst ępuje te ż bogactwo bezkr ęgowców po śród których s ą szczególnie cenne gatunki, zagro żone wygini ęciem.

• Użytek ekologiczny – na terenie gminy, w obr ębie Nadle śnictwa Drawno, Uchwał ą Nr XIX/134/2008 Rady miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 28 marca 2008 r. ustanowiono jeden użytek ekologiczny „Krzywe Bagno” , o nr UE/6630/III/127, który wg „ Waloryzacji Przyrodniczej Województwa Zachodniopomorskiego ” z 2011 r. posiada nr 55. Jest to użytek ekologiczny powołany w celu ochrony cennych przyrodniczo gatunków flory w kompleksie torfowisk.

• Na terenie gminy znajduje si ę 39 powołanych pomników przyrody , które stanowi ą głównie pojedyncze drzewa oraz jedn ą alej ę drzew. Scharakteryzowano je w tabeli poni żej. Pomniki przyrody zostały powołane: - od lp. 1 - 17 w tab. 18 - Rozporz ądzeniem nr 2/99 Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 30 marca 1999 r.; - od lp. 18 – 19 w tab. 18 - Uchwał ą nr XXXI/224/2001 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim, oraz - od lp. 20 – 39 w tab. 18 - Uchwał ą nr XII/72/2003 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim.

Tabela 18. Wykaz powołanych pomników przyrody na terenie gminy Kalisz Pomorski Średnica Obwód Wysoko ść Lp. Nazwa gatunkowa Miejsce Bli ższa lokalizacja [m] [cm] [m] dąb bezszypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 1. Borowo 495 30 Quercus petraea Oddz.820c (oddz. 785) danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 2. Borowo 440 24 Quercus robur oddz. 848 c danych wierzba biała Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 3. Łowicz 370 22 Salix alba oddz. 496 a danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 4. Łowicz 405 24 Quercus robur oddz. 584 d danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 5. Pełknica 671 24 Quercus robur oddz. 502a danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 6. Pełknica 476 20 Quercus robur oddz. 570 b danych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 83

dąb szypułkowy Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 7. Pełknica 567 28 Quercus robur oddz. 646 a danych sosna wejmutka Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 8. Pełknica 308 32 Pinus strobus oddz. 645 f danych jałowiec pospolity Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 9. Suchowo 84 5 Juniperus communis oddz. 887 b danych jałowiec pospolity Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 59, 57, 10. Suchowo 12 Juniperus communis oddz. 840 b danych 100 lipa drobnolistna Biały W parku po prawej stronie od brak 11. 532 24 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych lipa drobnolistna Biały W parku po prawej stronie od brak 12. 334 26 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych lipa drobnolistna Biały W parku na przeciwko brak 13. 700 10 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych dąb bezszypułkowy Biały brak 14. W parku 667 24 Quercus petraea Zdrój danych dąb szypułkowy brak 15. Jasnopole 500m w polu za gosp. 631 30 Quercus robur danych Po parwej stronie drogi do buk pospolity Fagus brak 16. Po źrzadło Drawska, naprzeciwko 469 25 sylvatica danych posesji 1a Przy drodze z kalisz do dąb szypułkowy brak 17. Prostynia Prostyni, po lewej stronie 437 23 Quercus robur danych wjazdu do wsi buk pospolity Fagus Stara Le śnictwo Jałowcówka, oddz. 18. 15 400 30 sylvatica Studnica 793 b dąb szypułkowy Po źrzadło Le śnictwo Jałowcówka, oddz. 19. 20 430 28 Quercus robur Wielkie 793 i buk pospolity Fagus 20. Dębsko Przy szkole podstawowej 18 330 30 sylvatica lipa szerokolistna 21. Dębsko Przy szkole podstawowej 20 390 30 Tilia platyphyllos dąb szypułkowy Park wiejski - przy budynku 22. Gi żyno 20 400 22 Quercus robur starego wodoci ągu buk pospolity Fagus Park wiejski, przy budynku 23. Gi żyno 20 500 22 sylvatica starego wodoci ągu dąb bezszypułkowy 24. Gi żyno Na polu 18 445 20 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 25. Gi żyno Na polu 18 640 25 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 26. Gi żyno Przy drodze do parku 18 505 22 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 27. Gi żyno Skraj parku - przy polu 15 560 24 Quercus petraea dąb szypułkowy 28. Gi żyno Park wiejski - przy drodze 16 350 32 Quercus robur dąb szypułkowy Park wiejski - przy budynku 29. Gi żyno 20 360 25 Quercus robur starego wodoci ągu dąb szypułkowy Park wiejski - nad 30. Gi żyno 24 640 28 Quercus robur zagł ębieniem grab pospolity 31. Gi żyno Park wiejski - w środku 12 260 20 Carpinus betulus 32. jesion wyniosły Gi żyno Park wiejski - w środku 14 355 26 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 84

Fraxinus excelsior jesion wyniosły 33. Gi żyno Park wiejski - przy drodze 16 400 32 Fraxinus excelsior klon zwyczajny Park wiejski naro żnik przy 34. Gi żyno 10 292 18 Acer platanoides zabudowaniach dąb szypułkowy 35. Gi żyno Park wiejski - skraj 18 425 28 Quercus robur jesion wyniosły Kalisz 36. trawnik, przy rzece Drawica 20 350 18 Fraxinus excelsior Pomorski klon zwyczajny Po źrzadło 37. Teren placu sportowego 20 390 20 Acer platanoides Wielkie lipa drobnolistna Kalisz 130 - 38. Tilia cordata Przy zamku XIV w. 12-20 22 Pomorski 400 aleja buk pospolity Fagus brak 39. Pepłówek nieodnaleziony 314 brak danych sylvatica danych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 85

- KARTA INFORMACYJNA-

GŁÓWNE ZAŁO ŻENIA DO PROJEKTU PLANU GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ

DLA GMINY KALISZ POMORSKI NA LATA 2015-2020

KALISZ POMORSKI, sierpie ń 2015 r.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013

Opracował:

Ekoplan Rachuta, Bering, Arciuszkiewicz-Rachuta s.c.

Siedziba: ul. Batalionów Chłopskich 50/1, 70-770 Szczecin oddział: ul. Górna 12, 78-550 Czaplinek

Tel./fax: 94 372 09 29 e-mail: [email protected]

Zespół autorów: mgr Marcin Rachuta mgr Katarzyna Agnieszka Rachuta mgr inż. Urszula Arciuszkiewicz-Rachuta inż. Tomasz Sapiński

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 2

Spis tre ści

1. Wst ęp - stopie ń, w jakim dokument ustala ramy dla pó źniejszej realizacji przedsi ęwzi ęć 4 1.1. Podstawy formalno-prawne opracowania 7 1.2. Cel opracowania 8 1.3. Usytuowanie, rodzaj i skala przedsi ęwzi ęć 9 1.4. Zu życie energii na terenie gminy Kalisz Pomorski 14 1.5. Powi ązania z działaniami przewidzianymi w innych dokumentach 18 1.6. Przydatno ść w uwzgl ędnieniu aspektów środowiskowych, w szczególno ści w celu wspierania zrównowa żonego rozwoju, oraz we wdra żaniu prawa wspólnotowego w dziedzinie ochrony środowiska 39 1.7. Powi ązania z problemami dotycz ącymi ochrony środowiska 41 2. Rodzaj i skala oddziaływania na środowisko 50 2.1. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia, czas trwania, zasi ęg, cz ęstotliwo ść 51 i odwracalno ść oddziaływa ń 2.2. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia oddziaływa ń skumulowanych lub 54 transgranicznych 2.3. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia ryzyka dla zdrowia ludzi lub 54 zagro żenia dla środowiska 3. Cechy obszaru obj ętego oddziaływaniem na środowisko 55 3.1. Obszary o szczególnych wła ściwo ściach naturalnych lub posiadaj ące znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, wra żliwe na oddziaływania, istniej ące przekroczenia standardów jako ści środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu 68 3.2. Formy ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz obszary podlegaj ące ochronie 70 zgodnie z prawem mi ędzynarodowym

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 3

1. Wst ęp - stopie ń, w jakim dokument ustala ramy dla pó źniejszej realizacji przedsi ęwzi ęć

Poj ęcie niska emisja oznacza emisj ę pochodz ąca z produktów spalania paliw stałych, ciekłych i gazowych do atmosfery ze źródeł emisji (emiterów) znajduj ących si ę na wysoko ści nie wi ększej ni ż 40 m. Wyró żnia si ę emisj ę komunikacyjn ą, emisj ę wynikaj ącą z produkcji ciepła dla potrzeb centralnego ogrzewania i ciepłej wody u żytkowej oraz emisj ę przemysłow ą. Do produktów spalania wpływaj ących na wyst ępowanie niskiej emisji zaliczy ć mo żna takie gazy jak: dwutlenek w ęgla CO 2, tlenek w ęgla CO, dwutlenek siarki SO 2, tlenki azotu NO X, wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne np. benzo(a)piren oraz dioksyny, a tak że metale ci ęż kie (ołów, arsen, nikiel, kadm) i pyły zawieszone PM10, PM2,5.

Główn ą przyczyn ą niskiej emisji jest emisja komunikacyjna i emisja pyłów i szkodliwych gazów pochodz ąca z lokalnych kotłowni w ęglowych i domowych pieców grzewczych, w których spalanie węgla odbywa si ę w nieefektywny sposób najcz ęś ciej węglem tanim, a wi ęc o złej charakterystyce i niskich parametrach grzewczych . W miejscowo ściach o słabej wentylacji niska emisja jest główn ą przyczyn ą powstawania smogu , który zwi ększa zachorowalno ść oraz śmiertelno ść zwi ązan ą z chorobami układu kr ąż enia i oddychania.

Pod poj ęciem gospodarki niskoemisyjnej nale ży rozumie ć gospodark ę szanuj ącą środowisko naturalne, bior ącą pod uwag ę interesy nie tylko bie żą cego, ale i przyszłych pokole ń, dla których czyste powietrze, niezdewastowany krajobraz i zdrowie publiczne nie s ą mniej wa żne ni ż zysk finansowy. Pierwszym celem polityki publicznej w scenariuszu niskoemisyjnej modernizacji jest przełamanie barier informacyjnych, technologicznych i finansowych, mog ących zablokowa ć pełne wykorzystanie potencjału efektywno ści drzemi ącego w polskiej gospodarce. Polityka publiczna mo że dawa ć gospodarstwom domowym oraz przedsi ębiorstwom silne bod źce do inwestycji w energooszcz ędne budynki, sprzęt RTV i AGD, paliwooszcz ędne samochody. Mo że te ż wspomaga ć modernizacj ę praktyk w rolnictwie oraz bardziej efektywne wykorzystanie dost ępnych surowców w przemy śle i zarz ądzaniu odpadami. Pozwoli to w krótkim czasie uzyska ć du ży zwrot z podj ętych inwestycji, zwłaszcza, je śli jednocze śnie dojdzie do rozwoju energetyki prosumenckiej, która w naturalny sposób współgra z efektywnymi energetycznie budynkami, a której koszty ju ż w kolejnej dekadzie stan ą si ę w pełni konkurencyjne z cenami detalicznymi energii elektrycznej w Polsce. Drug ą kategori ą działa ń tworz ących program niskoemisyjnej modernizacji s ą te, które, cho ć troch ę bardziej kosztowne, w bardzo pozytywny sposób oddziałuj ą na swoje otoczenie zewn ętrzne. Dodatkowe nakłady zwracaj ą si ę społecze ństwu w postaci poprawy bezpiecze ństwa energetycznego, ni ższych kosztów zdrowotnych oraz środowiskowych. Polityka publiczna musi dostarczy ć wystarczaj ących bod źców do tego, by rachunek inwestorów uwzgl ędniał koszty zewn ętrzne ich działalno ści. Dotyczy to przede wszystkim sektora energetycznego, którego dywersyfikacja wymaga poniesienia nieco wy ższych inwestycji w porównaniu do opcji w ęglowej. Dodatkowe nakłady zwracaj ą si ę jednak nawet w przypadku bardzo powolnego wzrostu opłat za emisje, obni żaj ąc jednocze śnie szkodliwy wpływ sektora na zdrowie obywateli i środowisko naturalne.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 4

Gospodarka niskoemisyjna to przede wszystkim: - energooszcz ędne budynki, - efektywny transport, - nowe technologie.

Energooszcz ędne budynki Pogł ębiona termomodernizacja istniej ących budynków mieszkalnych i u żytkowych, stopniowe przej ście do pasywnego budownictwa w przypadku nowych inwestycji budowlanych oraz zaostrzanie standardów energetycznych sprz ętu AGD i RTV pozwoli na obni żenie zu życia energii w budynkach o około 40%. Zmniejsz ą si ę przy tym koszty ogrzewania – kluczowa przyczyna ubóstwa energetycznego w Polsce. Przeci ętna rodzina b ędzie wydawa ć na ogrzewanie oraz elektryczno ść o blisko jedn ą trzeci ą mniej. Spadn ą te ż szkodliwe dla zdrowia niskie emisje, będące obecnie jednym z głównych problemów środowiskowych polskich miast i wsi.

Efektywny transport Systematyczne zaostrzanie norm w zakresie emisyjno ści samochodów doprowadzi do poprawy ich efektywno ści paliwowej i rozwoju nap ędów alternatywnych. Wraz z rozwojem nowej generacji biopaliw pozwoli to na ograniczenie importu ropy naftowej o niemal połow ę wzgl ędem scenariusza odniesienia oraz o jedn ą trzeci ą wzgl ędem jego obecnego wolumenu. Udział wydatków na paliwa transportowe w bud żetach domowych Polaków równie ż spadnie. Do ograniczania zale żno ści paliwowej Polski oraz uzyskania korzy ści środowiskowych i zdrowotnych przyczyni si ę tak że promowanie transportu zbiorowego oraz planowanie przestrzenne sprzyjaj ące zrównowa żonym formom mobilno ści.

Nowe technologie Rozpoznanym, ale, jak dot ąd, mało wykorzystywanym zasobem energetycznym s ą źródła odnawialne. Si ęgni ęcie przez Polsk ę w przyszło ści do zasobów wiatru, wody czy sło ńca – w szczególno ści poprzez energetyk ę rozproszon ą – pozwoliłoby wykorzysta ć cz ęść pomijanego dzi ś polskiego potencjału energetycznego. Od blisko dekady w czołowych gospodarkach maj ą miejsce du że inwestycje w rozwój alternatywnych źródeł energii i ekoinnowacje. Ich celem jest dokonanie przełomu technologicznego, dzi ęki któremu mo żliwe byłoby cz ęś ciowe lub nawet całkowite wyeliminowanie potrzeby wytwarzania energii z paliw kopalnych. Działania te doprowadziły ju ż do tego, że w niektórych lokalizacjach energetyka słoneczna i wiatrowa zaczyna by ć konkurencyjna wobec technologii konwencjonalnych, sprzyjaj ąc rozwojowi źródeł rozproszonych oraz pojawieniu si ę tzw. prosumenta – odbiorcy energii, który jednocześnie posiada instalacje do produkcji energii na własny użytek oraz do jej sprzeda ży do sieci.

Gospodarka niskoemisyjna przyczyni si ę do zmniejszenia koncentracji substancji w powietrzu wyrz ądzaj ących bezpo średni ą szkod ę ludzkiemu zdrowiu. Najwi ększe korzy ści zdrowotne przyniesie ograniczenie tzw. „niskich emisji” z ogrzewania budynków poprzez popraw ę efektywno ści energetycznej

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 5

Tak jak wspomniano powy żej poj ęcie „niskiej emisji” najogólniej oznacza zanieczyszczenia, powstaj ące w wyniku procesów spalania paliw konwencjonalnych, głównie w lokalnych kotłowniach i paleniskach domowych, sektora komunalno-bytowego. Procesowi spalania w źródłach o małej mocy towarzyszy emisja m.in. pyłów, tlenków azotu, dwutlenku siarki, tlenków w ęgla, metali ci ęż kich. Emisja ta jest jednym z kluczowych czynników wpływaj ących na stan środowiska naturalnego, jako zespołu zale żnych i oddziałuj ących na siebie elementów. Obecnie w przewa żaj ącej cz ęś ci indywidualnych systemów grzewczych stosuje si ę w ęgle kamienne i w ęgle brunatne (najcz ęś ciej o niskich parametrach grzewczych) oraz drewno. Niechlubn ą praktyk ą, zwłaszcza w mniej zamo żnych regionach kraju, jest równie ż spalanie znacznych ilo ści odpadów komunalnych. Ponadto stan techniczny kotłów nierzadko nie odpowiada normom (np. s ą to urz ądzenia zu żyte), jak równie ż cechuje je niska sprawno ść spalania. Dodatkowo pot ęguj ący negatywny wpływ, maj ą wysoko ści emitorów (kominów) poni żej 30 (m), co powoduje, i ż w zwartej zabudowie mieszkaniowej, zanieczyszczenia gromadz ą si ę na niskim poziomie, staj ąc si ę powa żnym problemem zdrowotnym i środowiskowym. Aby mo żliwe było skuteczne ograniczenie negatywnego oddziaływania emisji zanieczyszcze ń, konieczne s ą inwestycje w tym zakresie.

Opracowanie i realizacja zada ń okre ślonych w Planie gospodarki niskoemisyjnej pozwala na osi ągni ęcie celów okre ślonych w pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, tj.: 1. redukcja emisji gazów cieplarnianych o przynajmniej 20% w stosunku do poziomu z roku 1990 lub innego, mo żliwego do inwentaryzacji, 2. zwi ększenie udziału zu życia energii z odnawialnych źródeł do 20% w ogólnym zu życiu energii (w przypadku Polski 15%, 3. redukcj ę zu życia energii pierwotnej o 20% w stosunku do prognoz na 2020 rok czyli podniesienie efektywno ści energetycznej.

Dodatkowym celem sporz ądzenia i realizacji Planu gospodarki niskoemisyjnej jest: a) zmniejszenie emisji pyłów i gazów powstaj ących na skutek działalno ści człowieka - głównie z procesów energetycznego spalania paliw dla celów bytowych i przemysłowych, z rolnictwa i transportu drogowego, b) zmniejszenie źródła emisji NH 4 i CH 4 z wszystkich sektorów gospodarki, c) wspieranie działa ń termomodernizacji budynków mieszkalnych i u żyteczno ści publicznej, budynków i urz ądze ń komunalnych, budynków i urz ądze ń usługowych nie komunalnych, d) wspieranie działa ń wprowadzaj ących racjonalizacj ę u żytkowania energii elektrycznej w sferze u żytkowania, e) zwi ększenie sprawno ści wytwarzania ciepła zast ępuj ąc stare kotłownie w ęglowe jednostkami zmodernizowanymi o wysokiej sprawno ści, f) wspieranie budowy nowych zautomatyzowanych, wysokosprawnych źródeł ciepła i w ęzłów cieplnych, g) ograniczenie strat ciepła w ogrzewanych budynkach (opomiarowanie odbiorców ciepła, termomodernizacja, instalacja termozaworów), h) zwi ększenie sprawno ści wytwarzania energii i zmniejszenia strat energii w przemy śle.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 6

Cele te osi ąga si ę wykorzystuj ąc sporz ądzon ą baz ę danych zawieraj ącą wyselekcjonowane i usystematyzowane informacje pozwalaj ące na ocen ę gospodarki energi ą w gminie oraz w jej poszczególnych sektorach i obiektach, oraz inwentaryzacj ę emisji gazów cieplarnianych. Jednym ze środków osi ągni ęcia ww. celów jest przyst ąpienie do Porozumienia Burmistrzów. Porozumienie Burmistrzów to oddolny ruch europejski skupiaj ący władze lokalne i regionalne, które dobrowolnie zobowi ązuj ą si ę do podniesienia efektywno ści energetycznej oraz zwi ększenia wykorzystania odnawialnych źródeł energii na swoim terenie. Celem sygnatariuszy Porozumienia jest wykroczenie poza przyj ęty na szczeblu unijnym cel redukcji emisji CO 2 o 20 (%) do 2020 roku. Aby ten cel osi ągn ąć i przeło żyć swoje polityczne zobowi ązanie na konkretne działania i projekty, sygnatariusze Porozumienia podejmuj ą si ę sporz ądzenia bazowej inwentaryzacji emisji (BEI), opracowania i wdro żenia Planu działa ń na rzecz zrównowa żonej energii (SEAP) oraz zaanga żowania mieszka ńców i lokalnych interesariuszy w pro energetyczne działania. Wsparcia sygnatariuszom Porozumienia udzielaj ą Komisja Europejska, Biuro Porozumienia Burmistrzów oraz tzw. Koordynatorzy Porozumienia i Organizacje Wspieraj ące Porozumienie.

Porozumienie Burmistrzów jest otwarte dla wszystkich samorz ądów lokalnych wybranych w demokratycznych wyborach, niezale żnie od ich rozmiaru oraz stopnia realizacji działa ń na rzecz ochrony klimatu i zrównowa żonego wykorzystania energii.

1.1. Podstawy formalno-prawne opracowania

Potrzeba sporz ądzenia i realizacji Planu gospodarki niskoemisyjnej wynika ze zobowi ąza ń, okre ślonych w ratyfikowanym przez Polsk ę Protokole z Kioto oraz w pakiecie klimatyczno-energetycznym, przyj ętym przez Komisj ę Europejsk ą w grudniu 2008 roku. Ponadto jest zgodna z polityk ą Polski i wynika z Zało żeń Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej, przyj ętych przez Rad ę Ministrów 16 sierpnia 2011 roku. Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski pomo że w spełnieniu obowi ązków nało żonych na jednostki sektora publicznego w zakresie efektywno ści energetycznej, okre ślonych w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywno ści energetycznej, (Dz. U. Nr 94, poz. 551 z pó źn. zm.). Posiadanie Planu b ędzie podstaw ą do uzyskania wyst ąpienia o współfinansowanie inwestycji w zakresie optymalizacji zu życia, wytworzenia i wykorzystania energii na terenie gminy, przez jej mieszka ńców oraz zlokalizowane tam przedsi ębiorstwa. „Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski na lata 2014 – 2020” (dalej: „Plan” lub PGN) opracowano na mocy NR L/351/13 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 31 pa ździernika 2013 r. w sprawie przyst ąpienia do opracowania i wdra żania planu gospodarki niskoemisyjnej.

W zwi ązku z powy ższym została opracowana dokumentacja środowiskowa zgodnie z art. 46 oraz według art. 49 ustawy z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2013 r., poz. 627, z pó źn. zm.).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 7

1.2. Cel opracowania

Celem niniejszego opracowania jest analiza zakresu mo żliwych działa ń i przedsi ęwzi ęć pod kontem oddziaływania na środowisko, których wcielenie w życie skutkowa ć b ędzie zmian ą struktury u żywanych no śników energetycznych oraz zmniejszeniem zu życia energii, czego konsekwencj ą ma by ć stopniowe obni żanie emisji gazów cieplarnianych (CO 2) na terenie gminy Kalisz Pomorski.

Poziom emisji gazów cieplarnianych, który powinien by ć osi ągni ęty w roku 2020, wyznaczany jest, jako warto ść wynosz ąca 80% zinwentaryzowanej emisji roku bazowego, za który w opracowaniu przyj ęto rok 2013. Wyniki przeprowadzonej na terenie gminy inwentaryzacji stanowi ą podstaw ę do okre ślenia szczegółowego planu działa ń, pozwalaj ących na osi ągni ęcie tego poziomu.

Do celów szczegółowych, wyznaczonych w „Planie” nale żą : - systematyczna poprawa jako ści powietrza atmosferycznego, poprzez redukcj ę lokalnej emisji zanieczyszcze ń i gazów cieplarnianych, zwi ązanej ze spalaniem paliw na terenie gminy w szczególno ści w domkach jednorodzinnych i indywidualnych kotłowniach przede wszystkim wykorzystuj ących w ęgiel niskiej jako ści, - zwi ększenie udziału energii pochodz ącej ze źródeł odnawialnych (OZE), - redukcja zu żytej energii finalnej w szczególno ści energii cieplnej,

a w efekcie środowiskowym: - poprawa jako ści powietrza, poprzez zmniejszenie globalnej emisji zanieczyszcze ń i gazów cieplarnianych zwi ązanej z wykorzystaniem energii elektrycznej produkowanej w krajowym systemie elektroenergetycznym, - rozwój planowania energetycznego w gminie oraz zapewnienie bezpiecze ństwa dostaw no śników energii na jej terenie, - rozwój systemu zarz ądzania energi ą i środowiskiem, - optymalizacja działa ń zwi ązanych z produkcj ą i wykorzystaniem energii, - obni żenie energochłonno ści w poszczególnych sektorach odbiorców energii w szczególno ści w przedsi ębiorstwa produkcyjnych oraz obiektach publicznych, - kreowanie i utrzymanie wizerunku gminy Kalisz Pomorski, jako jednostki samorz ądowej, która w sposób racjonalny wykorzystuje energi ę i dba o jako ść środowiska na swoim terenie – w szczególno ści w zachowanie jej potencjału przyrodniczego – kreowanie wizerunku gminy ekologicznej, - utrzymanie tendencji wzrostowej wykorzystania energii pochodz ącej ze źródeł odnawialnych, zlokalizowanych na terenie gminy poprzez wykorzystanie potencjału dla rozwoju odnawialnych źródeł energii w szczególno ści wytwarzanej w technologiach wysoko zaawansowanych.

„Plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski na lata 2015 – 2020” proponuje sposoby miarodajnego monitorowania efektów środowiskowych podejmowanych działa ń, jak równie ż przedstawia szereg mo żliwych do wykorzystania wska źników oraz propozycj ę harmonogramu monitoringu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 8

1.3. Usytuowanie, rodzaj i skala przedsi ęwzi ęć

Gmina Kalisz Pomorski le ży w północno zachodniej cz ęś ci kraju, na terenie województwa zachodniopomorskiego, w południowo zachodniej cz ęś ci powiatu drawskiego (ryc. 1, 2). Jest to najwi ększa gmina pod wzgl ędem powierzchni w powiecie, stanowi ąca 27,3% jego powierzchni. Obszar gminy zajmuje 480,93 km², z czego połow ę stanowi Poligon Drawski. Jest to gmina miejsko-wiejska, s ąsiaduj ąca od północy z gminami: Drawsko Pomorskie, Złocieniec i Wierzchowo, od zachodu z gmin ą Ińsko, Dobrzany, Recz, od strony południowej z gmin ą Drawno, a od strony wschodniej z gmin ą Tuczno i Mirosławiec. Siedzib ą gminy jest miasto Kalisz Pomorski.

Na terenie gminy znajduje si ę jedno miasto: Kalisz Pomorski oraz 15 sołectw (tab. 1) . Najwi ększym sołectwem w gminie jest Suchowo, które zajmuje 160,4 km², co stanowi 1/3 powierzchni gminy, za ś najmniejszym Prostynia o powierzchni 7,06 km², tj. 1,5% ogólnej powierzchni gminy. Samo miasto Kalisz Pomorski zajmuje powierzchni ę blisko 12 km², co stanowi 2,5% powierzchni gminy.

Tabela 1. Podział administracyjny gminy Kalisz Pomorski wg sołectw Lp. Sołectwo Powierzchnia Miejscowo ści wchodz ące (km²) w skład sołectwa (poza m. b ędącą siedzib ą sołectwa) 1. Po źrzadło Wielkie 37,53 2. Pomierzyn 16,80 Tarnice, Ślizno 3. Pepłówek 7,89 4. Stara Studnica 11,74 5. Sienica 11,90 6. Gi żyno 23,08 Wierzchucin, Skotniki 7. Gł ębokie 47,00 Jaworze 8. Prostynia 7,06 9. Suchowo 160,40 Jasnopole, Borowo 10. Cybowo 19,96 11. Dębsko 42,55 Lipinki, Łowno 12. Biały Zdrój 31,29 13. Kr ęż no 14,65 Pruszcz, Pniewy, Siekiercze, Smugi 14. Bralin 19,82 15. Stara Korytnica 17,14 Karwiaga ć 16. miasto Kalisz Pomorski 11,97

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 9

Rycina 2. Poło żenie gminy Kalisz Pomorski na schematycznej mapy Polski

Rycina 2. Lokalizacja gminy Kalisz Pomorski na tle fragmentu mapy województwa, schematu powiatu drawskiego i województwa zachodniopomorskiego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 10

Poł ączenia drogowe - przez Kalisz Pomorski biegnie droga tranzytowa nr 10 Szczecin – Bydgoszcz – Warszawa, która stanowi dogodne poł ączenie z krajem, a tak że ze wschodem i zachodem Europy. Miasto le ży 100 km od Szczecina, 124 km od Koszalina i 74 km od Piły. Ponadto droga wojewódzka nr 175 ł ączy Drawsko Pomorskie z Kaliszem Pomorskim (powiat drawski) i dalej z Choszcznem (powiat choszcze ński). Droga ta ł ączy si ę w Drawsku Pomorskim z kolejn ą drog ą krajow ą nr 20, relacji Stargard Szczeci ński – Gda ńsk. Poł ączenia kolejowe - przez Kalisz Pomorski biegnie linia kolejowa obsługuj ąca tras ę Kalisz Pomorski – Szczecin. Po zmodernizowaniu regionalnej linii kolejowej nr 403 Wałcz – Kalisz Pomorski – Ulikowo (w trakcie modernizacji), przez Kalisz Pomorski przebiegała będzie wa żna trasa kolejowa ł ącz ąca najbardziej odległy kraniec województwa - Wałcz ze Szczecinem. Poł ączenia morskie - komunikacj ę morsk ą zapewnia zespół portów Szczecin – Świnouj ście. Port w Szczecinie jest to handlowy port morski i rzeczny w województwie zachodniopomorskim w Szczecinie, usytuowany na Odrze i jej prawym ramieniu - Regalicy, w Dolinie Dolnej Odry, na Mi ędzyodrzu. Razem z portem Świnouj ście tworzy zespół portów, który jest najbli ższym du żym zapleczem gospodarki morskiej dla obszaru zachodniej i południowo-zachodniej Polski. Port w Szczecinie znajduje si ę w odległo ści ok. 100 km od Kalisza Pomorskiego. Poł ączenia lotnicze - komunikacj ę lotnicz ą obsługuje poło żony ok. 110 km od Kalisza Pomorskiego mi ędzynarodowy Port Lotniczy Szczecin – Goleniów. Port ten ma stałe poł ączenia lotnicze z Warszaw ą, Londynem, Liverpoolem, Dublinem, Oslo. W ofercie s ą tak że loty czarterowe i sezonowe. Roczna przepustowo ść terminalu lotniczego wynosi 1 milion pasa żerów. Terminal jest przystosowany do wymogów Unii Europejskiej. Obecnie port lotniczy w Szczecinie stara si ę o lokalizacje bazy Ryanair. Jego szanse na to poważnie wzrosły po wybudowaniu nowego terminalu pasa żerskiego i najnowocze śniejszej w Polsce wie ży kontroli lotów. Port lotniczy poło żony jest przy drodze krajowej nr 6 (Goleniów – Gdynia) w pobli żu wsi Glewice. Swoim zasi ęgiem obejmuje około 1,6 mln mieszka ńców. Obecnie jest to dziewi ąty najbardziej ruchliwy polski port lotniczy. Gmina Kalisz Pomorski to tak że tereny atrakcyjne dla rozwoju przedsi ębiorczo ści. Gmina posiada dobre poł ączenia komunikacyjne ze Szczecinem, Koszalinem, Piłą oraz Warszaw ą. Pełna infrastruktura komunalna: wodoci ągi, kanalizacja, nowoczesna oczyszczalnia ścieków oraz stacje uzdatniania wody, dobry stan dróg, blisko ść granicy pa ństwa i przebiegaj ąca przez gmin ę droga krajowa nr 10 stwarzaj ą optymalne warunki dla rozwoju nieuci ąż liwego przemysłu i drobnej wytwórczo ści. Władze samorz ądowe od lat inwestuj ą w rozwój infrastruktury drogowej, społecznej, edukacyjnej, wodno-kanalizacyjnej, co podnosi poziom życia mieszka ńców i jest podstawowym warunkiem przyci ągania inwestorów. Dzi ęki temu wzrasta atrakcyjno ść miasta, gdzie warto mieszka ć, wypoczywa ć i prowadzi ć działalno ść gospodarcz ą. Inwestorzy znajd ą tu w pełni uzbrojone tereny do zagospodarowania, poło żone przy głównych szlakach komunikacyjnych oraz ludzi, którzy doło żą wszelkich stara ń, aby cały proces inwestycyjny przebiegał szybko i sprawnie. W strukturze u żytkowania ziemi zdecydowanie dominuj ą lasy i grunty le śne, które zajmuj ą blisko 60% ogółu powierzchni gminy (tab. 2). Nast ępne s ą tereny rolnicze z udziałem 17,7% oraz wody zajmuj ące ok. 2,5%. Tereny zaj ęte pod budownictwo mieszkaniowe, to jedynie 14 ha (0,03%). Struktura u żytkowania gruntów w gminie jest odmienna od wi ększo ści gmin w Polsce, co uwarunkowane jest du żą powierzchni ą le śną oraz jak wspomniano poligonem wojskowym.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 11

Tabela 2. Struktura u żytkowania ziemi w gminie Kalisz Pomorski* Rodzaj gruntów Powierzchnia w ha Powierzchnia gminy ogółem 48 078 Lasy 28 994 Tereny u żytkowane rolniczo, 8 493 w tym grunty orne 6 790 użytki zielone 1 420 Wody otwarte 1 190 Pozostałe (w tym nieu żytki, inne 1 162 Tereny pod inwestycje 15 Tereny pod budownictwo mieszkaniowe - indywidualne 11 - wielorodzinne 3 * Źródło: Strategia Rozwoju Gminy Kalisz Pomorski na lata 2014-2020, Wrocław-Kalisz Pomorski 2014 r.

Z wielu miejsc na obszarze gminy rozci ągaj ą si ę pi ękne widoki, stanowi ąc du żą atrakcj ę wizualn ą. Urozmaicony teren ma szczególne znaczenie zarówno dla turystów pieszych jak i zmotoryzowanych. Zró żnicowana młodo glacjalna rze źba tworzy podstaw ę pi ęknego krajobrazu i nadaje zasadnicze oblicze gminie wraz z przyległym terenem.

Drugim, oprócz lasów, istotnym elementem środowiska sprzyjaj ącym turystyce z rekreacj ą s ą warunki wodne, zwi ązane ści śle ze zbiornikami jeziornymi, rzekami i ciekami. Zasadnicze pi ętno wywieraj ą tutaj liczne i akweny wodne, których ł ączna liczba si ęga ok. 60 i które umo żliwiaj ą uprawianie w ędkarstwa. Samo miasto poło żone jest po śród czterech jezior: Bobrowo Wielkie (24 ha), Bobrowo Małe (10,5 ha), Mły ńskie (30 ha) i Jez. Lasek (6 ha) i rozpostarte jest pomi ędzy pagórkami i wzgórzami na wysoko ści ok. 90 - 100 m n.p.m. Osie hydrograficzne gminy tworz ą dwie główne rzeki: Drawa i Korytnica.

Obszar Miasta i Gminy Kalisz Pomorski poło żony jest w strefie przenikania się wpływów powietrza polarnego, arktycznego i zwrotnikowego. Jest to strefa klimatu umiarkowanego, przej ściowego środkowej Europy, którego charakterystyczn ą cech ą jest przej ściowo ść , zmienno ść i kontrastowo ść . Obszar gminy posiada klimat cieplejszy i suchszy od pozostałych mezoregionów krain pojeziernych, co jest dodatkowym atutem wspieraj ącym walory turystyczne.

Gospodarczo gmina opiera si ę głównie na przemy śle drzewnym, le śnictwie, rolnictwie indywidualnym i wielkoobszarowym, przemy śle rolno-spo żywczym, a tak że handlu i usługach. W ostatnich latach rozwin ął si ę przede wszystkim handel drobno-detaliczny, usługi transportowe, usługi hotelarskie, gastronomiczne, produkcja galanterii drzewnej. Polityka inwestycyjna władz gminy nastawiona jest głównie na systematyczny i planowy rozwój gospodarczy z jednoczesn ą dbało ści ą o zachowanie walorów przyrodniczych.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 12

Demografia Według stanu na dzie ń 31 grudnia 2013 roku w gminie zamieszkiwało 7 383 osób 1, w tym na terenie miasta Kalisz Pomorski 4 361 osoby, na terenie wiejskim 3 022 osób. Zatem w miar ę proporcjonalnie rozkłada si ę stosunek ludno ści zamieszkałej w mie ści na wsi, odpowiedni: ludno ść w miastach stanowi 59%, na wsi 41%. Powiat drawski zamieszkuje 58 865 osób, zatem mieszka ńcy gminy Kalisz Pomorski 12,6 % ludno ści w całym powiecie. Gmina charakteryzuje si ę wysokim stopniem zurbanizowania. Tabela 3. Ludno ść gminy Kalisz Pomorski na przestrzeni lat 2010-2014 (stan w dniu 31.12) 2010 2011 2012 2013 2014 Ludno ść faktycznie zamieszkała ogółem 7320 7356 7376 7383 7365 kobiety 3713 3737 3755 3770 3784 męż czy źni 3607 3619 3621 3613 3581 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

Gmina charakteryzuje si ę niskim, w stosunku do powiatu, wska źnikiem g ęsto ści zaludnienia, który wynosi 15,3 os./1 km 2 przy średniej dla Powiatu Drawskiego 33 os./1 km 2 oraz dla województwa 75 os//1 km 2. Taki stan powodowany jest po cz ęś ci specyfik ą gminy, która ma du żą powierzchni ę ogóln ą, w znacz ącym stopniu zaj ętą jednak przez poligon wojskowy. Rozmieszczenie ludno ści w gminie jest bardzo nierównomierne. Miasto, jako stolica gminy, koncentruje wi ększo ść ludno ści, bo ok. 59%. Poza Kaliszem najwi ększa populacja zamieszkuje w sołectwach: Pomierzyn – 484 osoby (6,6% ogółu ludno ści w gminie), Gi żyno - 379 os. (5,1%), Cybowo – 324 os. (4,4%) oraz Suchowo – 311 os. (4,2%). Najmniejsza populacja zamieszkuje w sołectwach: Gł ębokie – 45 os. (0,6%), Kr ęż no – 59 os. (0,8%) i Prostynia – 68 os. (0,9%). Tabela 4. Ludno ść gminy Kalisz Pomorski wg wieku na przestrzeni lat 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Ludno ść w wieku: przedprodukcyjnym 1589 1557 1561 1593 1579 produkcyjnym 4748 4768 4714 4652 4622 poprodukcyjnym 983 1031 1101 1138 1164 W % ogółem ludno ść w wieku: przedprodukcyjnym 21,7 21,2 21,2 21,6 21,4 produkcyjnym 64,9 64,8 63,9 63,0 62,8 poprodukcyjnym 13,4 14,0 14,9 15,4 15,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

W strukturze ludno ści dominuj ącą grup ą s ą osoby w wieku produkcyjnym, (63%). Udział osób w wieku przedprodukcyjnym (21,6%), jest zauwa żalnie wy ższy od odsetka osób w wieku poprodukcyjnym (15,4%). Na przestrzeni ostatnich pi ęciu proporcje pomi ędzy

1 Dla danych statystycznych ( źródło GUS) przyj ęto rok bazowy 2013, tam gdzie jest to mo żliwe przywołane s ą dane ju ż z roku 2014. Wynika to ze specyfiki agregowania i udost ępniania danych przez GUS. Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 13

analizowanymi grupami nie zmieniaj ą si ę bardzo znacz ąco, obserwujemy wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. Tabela 5. Rynek pracy – liczba pracuj ących i bezrobotnych zarejestrowanych w gminie Kalisz Pomorski na przestrzeni lat 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Pracuj ący* ogółem 1024 935 835 926 : męż czy źni 444 457 358 381 : kobiety 580 478 477 545 : Bezrobotni zarejestrowani ogółem 645 851 826 763 555 męż czy źni 287 343 346 345 246 kobiety 358 508 480 418 309 Udział % bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym ogółem 13,6 17,8 17,5 16,4 12,0 kobiety 15,9 22,5 21,6 19,2 14,1 męż czy źni 11,5 13,7 13,9 14,0 10,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych. Dane dotycz ą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracuj ących przekracza 9 osób, bez pracuj ących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie.

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na koniec 2013 r. wyniosła 763 osoby, co stanowi 16,4 % udziału w liczbie ludno ści w wieku produkcyjnym. Analizuj ąc bezrobocie w podziale na płe ć, dominuj ącą grup ą są kobiety. Warto zaznaczy ć, że odsetek ten zmienił si ę w roku 2014 i wyniósł 12%. W tym wzgl ędzie gmina zbytnio nie odbiega od średniej warto ści całego powiatu drawskiego, która wynosi 13,8%. Bezrobocie zarejestrowane na koniec 2014 r. jest najni ższym w ciągu ostatnich 5 lat, przy nieznacznych wahaniach w analizowanych okresie.

1.4. Zu życie energii na terenie gminy Kalisz Pomorski

Na terenie gminy Kalisz Pomorski nie funkcjonuje jedna scentralizowana gospodarka cieplna, działa natomiast system ogrzewania rozproszonego i indywidualnego. Ogrzewanie obiektów indywidualnych oraz publicznych wraz z wytwarzaniem ciepłej wody u żytkowej opiera si ę na indywidualnej lokalnych jednostkach wytwórczych energii. Do ogrzewania budynków przede wszystkim wykorzystywane s ą następuj ące rodzaje źródeł energetycznych: gaz płynny oraz olej opałowy, drewno, w ęgiel i sporadycznie miał w ęglowy. W odniesieniu do zabudowy wielorodzinnej przewa żaj ą jednostki wytwórcze ciepła wykorzystuj ące gaz, zarówno w kotłowniach przy budynkach czy w ramach indywidualnych gospodarstw domowych (indywidualne piece grzewcze gazowe wytwarzaj ące ciepło oraz podgrzewaj ące wod ę u żytkow ą). Stan ten wynika z działa ń inwestycyjnych w du żym stopniu zainicjowanych przez gmin ę i przy jej wsparciu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 14

Tabela 6. Wielko ść zu życia gazu sieciowego na terenie gminy Kalisz Pomorski w latach 2008, 2013 i 2014 Rodzaj Opis Zu życie gazu (ty ś Zu życie gazu (ty ś m 3) Zu życie gazu (ty ś gazu m3) w 2008 w 2013 m3) w 2014 Ls Odbiorcy domowi 778,3 832,1 661,1 Ls Pozostali 664,6 438,6 268,2 Ls Razem 1 412,6 1 270,7 929,3 Źródło: PGNiG, kwiecie ń 2015 r.

Energia elektryczna Na terenie gminy Kalisz Pomorski głównym operatorem zarz ądzaj ącym sieci ą elektryczn ą jest ENERGA Operator SA w Koszalinie. Moc Głównego Punktu Zasilaj ącego w gminie to 2,5 MW. W Kaliszu Pomorskim znajduje się 109 stacji transformatorowych o mocy 15/0,4 kV, rozdzielnia sieciowa SN/SN 15/15kV, linie kablowe i napowietrzne 15 i 0,4 kV oraz elektrownia wodna o mocy 1000 kW.

Udział gospodarstw domowych przył ączonych do sieci elektrycznej w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw domowych w gminie si ęga 100%, wi ęc obecnie istniej ąca sie ć elektroenergetyczna zabezpiecza potrzeby mieszka ńców. Tabela 7. Zu życia energii elektrycznej o niskim napi ęciu w m. Kalisz Pomorski 2010 2011 2012 2013 Odbiorcy energii elektrycznej na niskim napi ęciu w gospodarstwach domowych w miastach szt. 1305 1468 1493 1474 Zu życie energii elektrycznej na niskim napi ęciu w gospodarstwach domowych w miastach MWh 2612 2743 2665 2694 zu życie energii elektrycznej w gospodarstwach kWh 603,1 633,2 612,2 621,5 domowych w miastach na 1 mieszka ńca Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Baza Danych Lokalnych.

Znaczna rezerwa mocy transformatorów pozwala na zabezpieczenie potrzeb rozwojowych obszaru i ewentualny rozwój lub mo żliwo ść przył ączenia nowych źródeł wytwórczych, w tym obiektów i instalacji wykorzystuj ących OZE.

Energia odnawialna

W gminie Kalisz Pomorski funkcjonuj ą dwa obiekty wytwarzaj ące energi ę z odnawialnych źródeł. Elektrownia wodna w Borowie oraz biogazownia w miejscowo ści Ro ścino funkcjonuj ąca w ramach du żego gospodarstwa rolniczego i została zintegrowana technologicznie z budynkami inwentarskimi wykorzystywanymi przy hodowli trzody chlewnej.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 15

Elektrownia wodna w Borowie Historia i opis Elektrownia wodna Borowo została wybudowana w latach 1916-1918, prawdopodobnie w miejscu stoj ącego, od co najmniej 1892 roku młyna wodnego, który figurował na ówczesnych mapach. Elektrownia ta miała słu żyć, jako podszczytowa, o czym świadczy trzecia wolna komora turbinowa. W elektrowni zainstalowano dwie turbiny bli źniacze typu Franciss'a o wałach poziomych, o mocy 455 kW ka żda, wyprodukowane w 1917 roku w firmie J.M. Voith HEIDENHEIM z generatorami firmy SIEMENS - SCHUCKERT. Elektrownia wodna Borowo znajduje si ę w obr ębie geodezyjnym Borowo, w gł ębi du żego kompleksu le śnego na Równinie Drawskiej, na rzece Drawie obok najwi ększego poligonu wojskowego w Polsce. Elektrownia poło żona jest w 90 km od uj ścia rzeki Drawy do rzeki Note ć w rejonie Krzy ża. Wykorzystywana ró żnica poziomów wody wynosi około 8,6 m. Elektrownia wodna pracuje bez przerwy od roku 1918 (jedyna przerwa wyst ąpiła w 1945 i trwała ok. 2 - 3 miesi ęcy) jako elektrownia przepływowa z niewielk ą mo żliwo ści ą retencji w ci ągu jezior Mielno, oraz Zły Ł ęg. Operatorem tej elektrowni jest obecnie spółka Energa wytwarzanie Sp. z o.o.

Turbina Generator Regulator obrotów ilo ść turbin: 2 typ: WJd840/250 typ: 2 szt. elektrohydrauliczny typ: Francis bli źniacza firma: SSW rok budowy: 2008 (w tym roku firma: Voith napi ęcie generatora: 10,5 kV dokonano równie ż konserwacji rok budowy: 1917 napi ęcie wzbudzenia: 0,115 kV pozostałych urz ądze ń obroty/minut ę: 250 rok budowy: 1917 wytwórczych) układ konstrukcyjny: pozioma obroty/minut ę: 250 moc zainstalowana: 450 kW

Biogazownia Gi żyno Instalacja biogazowa została oddana do u żytku w roku 2011, jako obiekt współdziałaj ący w ramach du żego gospodarstwa rolnego zajmuj ącego si ę w tej miejscowo ści produkcja trzody chlewnej. W zwi ązku z tym, że hodowla obci ąż ała środowiska przede wszystkim w zakresie odoru, wła ściciel firma Poldanor podj ęła działania polegaj ące na zagospodarowaniu głownie gnojowicy w taki sposób, aby móc zneutralizowa ć negatywne oddziaływanie i uzyska ć dodatkowa warto ść w postaci energii elektrycznej i cieplnej. Instalacja posiada moduł kogeneracyjny o mocy elektrycznej – 1,063 MW oraz mocy cieplnej o warto ści 1,103 MW. Zgodnie z informacj ą uzyskan ą od wła ściciela w jednostce wytwarza si ę rocznie około 8,6 tys. MWh energii elektrycznej, gdzie 2,5 MWh jest wykorzystywanych na miejscu pozostał ą cz ęść jest oddawana do sieci przesyłowej. Natomiast energii cieplnej wytwarza si ę rocznie około 8,8 tys. MWh, gdzie ok. 5 MWh jest wykorzystywanych na miejscu w ramach gospodarstwa. Tabela 8 Instalacje OZE na terenie Gminy Kalisz Pomorski Miejscowo ść Rodzaj instalacji Moc instalacji Rok zako ńczenia Borowo Elektrownia Wodna 0,91 MW b.d. Gi żyno Elektrownia Biogazowa 1,063 MW 2011 Źródło: dane Energa - Operator

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 16

Inne projektowane OZE na terenie gminy Kalisz Pomorski Na dzie ń dzisiejszy s ą prowadzone prace projektowa w zakresie budowy 2 Farm Wiatrowych przy miejscowo ściach D ębsko oraz Cybowo – dwa zespoły po 15 turbin o ł ącznej mocy do 45 MW ka żdy zespół. Ponadto prowadzona jest procedura administracyjna oraz proces uzyskania pozwolenia na budow ę dla instalacji fotowoltaicznej o mocy do 1 MW przy miejscowo ści Pomierzyn. Tak że na terenie gminy, gdzie inwestorem wnioskuj ącym o realizacj ę przedsi ęwzi ęcia jest sam gmina Kalisz Pomorski planuje si ę budow ę elektrociepłowni wykorzystuj ącej odpady pochodzenia komunalnego, gdzie zakłada moc cieplna obiektu to 7 MWt oraz moc energetyczne to 1,5 MW.

Bazowa inwentaryzacja emisji CO 2 za rok 2013 - podsumowanie i wnioski

Na podstawie przyj ętych w rozdziale 5.2. zało żeń obliczono ł ączn ą emisj ę dwutlenku węgla do atmosfery ze źródeł pierwotnych i wtórnych na terenie gminy Kalisz Pomorski. Poni ższa tabela przedstawia emisj ę dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski. Tabela 9. Wielko ść emisji dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski. Wyszczególnienie Emisja CO2 w gminie Kalisz Pomorski w 2013 roku [Mg]

Budynki Mieszkalne 1 671,19 Budynki Niemieszkalne 776,29 Przemysł i Usługi 391,41 Transport 56 748,88 Oświetlenie uliczne 295,57 Energia elektryczna 14 468,48 RAZEM 74 351,81 redukcja emisji w wyniku OZE 10 898,66 EMISJA Ł ĄCZNIE z uwzgl ędnieniem 63 453,15 redukcji

Łączna emisja dwutlenku w ęgla w roku 2013 wyniosła 63 453,15 ton. Oznacza to, że emisja dwutlenku w ęgla w gminie w przeliczeniu na jednego mieszka ńca wynosi 8,6 tony. W porównaniu ze średni ą dla Polski (8,6 tony) emisja dwutlenku w ęgla odpowiada średnie krajowej. Poni ższy wykres przedstawia struktur ę emisji dwutlenku w ęgla z podziałem na źródła.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 17

Rycina 3. Struktura emisji dwutlenku w ęgla na terenie gminy Kalisz Pomorski z podziałem na źródła. Najwi ększym źródłem emisji dwutlenku w ęgla do atmosfery na terenie gminy jest transport, generuje, a ż 76% udziałów w ł ącznej emisji CO2. Jest to wynik, tego, że przez gmin ę przebiega główna trasa tranzytowa Szczecin-Bydgoszcz, mocno obci ąż ona przez transport samochodowy, głównie samochody ci ęż arowe oraz dostawcze, itp. Kolejnym, niemal równie du żym źródeł emisji jest zu życie energii elektrycznej, odpowiedzialnej za 20% emisji dwutlenku w ęgla.

1.5. Powi ązania z działaniami przewidzianymi w innych dokumentach

Poni żej wyszczególniono, wraz z podaniem kontekstu, kluczowe (pod wzgl ędem obszaru zastosowania oraz poruszanych zagadnie ń) dokumenty strategiczne, potwierdzaj ące zbie żno ść niniejszego „Planu” z prowadzon ą polityk ą na szczeblu mi ędzynarodowym, krajowym i lokalnym.

Poziom mi ędzynarodowy

Europa (UE): Ratyfikacja protokołu z Kioto przez UE (2006 r.) – UE z ko ńcem 2006 r. zobowi ązała si ę do osi ągni ęcia celów protokołu poprzez wprowadzenie pakietu klimatyczno- energetycznego 3x20% do roku 2020. Cele szczegółowe pakietu klimatycznego są nast ępuj ące: - redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20%, - wzrost OZE o 20%, w tym 10% udział biopaliw, - wzrost efektywno ści wykorzystania energii o 20%.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 18

Szczyt klimatyczny UE (pa ździernik 2014 r.) – cele klimatyczno-energetyczne UE po 2020 r., oznaczaj ące znacz ący wzrost wobec poprzedniego kompromisu 3x20%, s ą nast ępuj ące: - ograniczenie emisji CO2 o 40% do 2030 r., - wzrost udziału OZE o 27%, - wzrost efektywno ści energetycznej o 30%.

UE uzgodniła, że ograniczy emisj ę CO2 o 40% do 2030 (wzgl ędem 1990 r.), ale biedniejsze kraje, w tym Polska b ędą mniej obci ąż one kosztami realizacji tych celów. Polska utrzyma system darmowych pozwole ń na emisj ę do 2030 r. Do tego czasu kraje o PKB poni żej 60% średniej unijnej, w tym Polska, b ędą mogły rozdawa ć elektrowniom 40% uprawnie ń do emisji CO2 za darmo. Polska otrzymała około 134 mln ton dodatkowych emisji. Certyfikaty na emisj ę, które otrzyma w ramach tej rezerwy, dadz ą nadwy żkę, któr ą b ędzie mo żna przeznaczy ć na sektory gospodarki nieobj ęte systemem pozwole ń na emisj ę. Europa stawia przede wszystkim na efektywno ść energetyczn ą, ochron ę powietrza oraz rozwój odnawialnych źródeł energii, których wska źnikiem skuteczno ści b ędzie redukcja CO 2.

Dyrektywa CAFE – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jako ści powietrza i czystego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L 152 z 11.06.2008, str.1) została wdro żona do polskiego prawa ustaw ą z dnia 13 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2012, poz. 460). Dyrektywa wprowadza normy jako ści powietrza dotycz ące pyłu zawieszonego PM2,5 i innych substancji oraz mechanizmy zarz ądzania jako ści ą powietrza w strefach i aglomeracjach. Normowanie okre ślone jest w formie warto ści docelowej i dopuszczalnej. Celem Dyrektywy CAFE jest zdefiniowanie i okre ślenie celów dotycz ących jako ści powietrza w celu unikni ęcia, zapobiegania lub ograniczenia szkodliwych oddziaływa ń na zdrowie ludzi i środowisko. Nowy pakiet dotycz ący czystego powietrza, aktualizuj ący istniej ące przepisy i dalej redukuj ący szkodliwe emisje z przemysłu, transportu, elektrowni i rolnictwa w celu ograniczenia ich wpływu na zdrowie ludzi oraz środowisko został przyj ęty 18 grudnia 2013 r. i składa si ę z: - nowego programu „Czyste powietrze dla Europy”, zawieraj ącego środki słu żą ce zagwarantowaniu osi ągni ęcia celów w perspektywie krótkoterminowej, nowe cele w zakresie jako ści powietrza w okresie do roku 2030, środki uzupełniaj ące maj ące na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza, popraw ę jako ści powietrza w miastach, wspieranie bada ń i innowacji oraz promowanie współpracy mi ędzynarodowej; - dyrektywy w sprawie krajowych poziomów emisji z bardziej restrykcyjnymi krajowymi poziomami emisji dla sze ściu głównych zanieczyszcze ń; - wniosku dotycz ącego nowej dyrektywy maj ącej na celu ograniczenie zanieczyszcze ń powodowanych przez średniej wielko ści instalacje energetycznego spalania (indywidualne kotłownie dla bloków mieszkalnych lub du żych budynków i małych zakładów przemysłowych).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 19

Poni żej przedstawiono europejskie regulacje prawne dotycz ące efektywno ści energetycznej, transponowane do prawodawstwa pa ństw członkowskich.

Dyrektywa 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło u żytkowe na rynku wewn ętrznym energii oraz zmieniaj ąca dyrektyw ę 92/42/EWG (Dz. Urz. L. 52 z 21.2.2004). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - zwi ększenie udziału skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła (kogeneracja); - zwi ększenie efektywno ści wykorzystania energii pierwotnej i zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, - promocja wysokosprawnej Kogeneracji i korzystne dla niej bod źce ekonomiczne (taryfy).

Dyrektywa 2010/31/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. Urz. L. 153 z 18.6.2010). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - ustanowienie minimalnych wymaga ń energetycznych dla nowych i remontowanych budynków, - certyfikacja energetyczna budynków, - kontrola kotłów, systemów klimatyzacji i instalacji grzewczych.

Dyrektywa 2012/27/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 pa ździernika 2012 r. w sprawie efektywno ści energetycznej, (…) (Dz. Urz. L 315 z 14.11.2012). Do głównych celów i działa ń dyrektywy nale ży: - zwi ększenie efektywno ści energetycznej o 20% do 2020 r. (zmniejszenie zu życia energii pierwotnej o 20%), - wspierania inwestycji w renowacj ę krajowych zasobów budynków.

Poziom krajowy Ze wzgl ędu na kurcz ące si ę zasoby paliw konwencjonalnych, jak równie ż konieczno ść ograniczenia emisji zanieczyszcze ń do atmosfery, oczywisty staje si ę fakt, i ż Polska wchodzi w epok ę postcarbon. Idzie za tym konieczno ść racjonalnego korzystania z dost ępnych jeszcze zasobów energetycznych i wspierania działa ń na rzecz odnawialnych źródeł energii.

Ustawa Prawo ochrony środowiska wraz z aktami prawnymi powi ązanymi w aspekcie uwarunkowa ń i zakresu PGN Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 1232, z pó źn. zm.) stanowi podstawowy dokument prawny okre ślaj ący zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów. Szczegółowe zasady okre ślone są w rozporz ądzeniach, jako aktach wykonawczych. Wszystkie nowo wprowadzane rozporz ądzenia maj ą na celu dostosowanie norm krajowych do zasad prawa unijnego. Ustawa Prawo ochrony środowiska zawiera podstawowe przepisy w prawie polskim w zakresie jako ści powietrza. W my śl art. 85 ustawy PO Ś, ochrona powietrza polega na „zapewnieniu jak najlepszej jego jako ści”. Jako szczegółowe cele ustawa okre śla:

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 20

- utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni żej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach; - zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu, co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane; - zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni żej poziomów docelowych albo poziomów celów długoterminowych lub co najmniej na tych poziomach.

Dopuszczalne poziomy zanieczyszcze ń okre śla Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r., w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 2012, poz. 1031).

Ustawa o efektywno ści energetycznej Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywno ści energetycznej (Dz. U. 2011, Nr 94, poz. 551) stanowi ąca wdro żenie Dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywno ści ko ńcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Ustawa ta stwarza ramy prawne systemu działa ń na rzecz poprawy efektywno ści energetycznej gospodarki, prowadz ących do uzyskania wymiernych oszcz ędno ści energii. Działania te koncentruj ą si ę głównie w trzech obszarach (kategoriach przedsi ęwzi ęć ): - zwi ększenie oszcz ędno ści energii przez odbiorc ę ko ńcowego, - zwi ększenie oszcz ędno ści energii przez urz ądzenia potrzeb własnych, - zmniejszenie strat energii elektrycznej, ciepła lub gazu ziemnego w przesyle lub dystrybucji. Ustawa okre śla: - krajowy cel w zakresie oszcz ędnego gospodarowania energią wyznaczaj ący uzyskanie do 2016 r. oszcz ędno ści energii finalnej w ilo ści nie mniejszej ni ż 9% średniego krajowego zu życia tej energii w ci ągu roku (przy czym u średnienie obejmuje lata 2001÷2005), - zadania jednostek sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej; - jak równie ż wprowadza: - system świadectw efektywno ści energetycznej, tzw. „białych certyfikatów” z okre śleniem zasad ich uzyskania i umorzenia.

Podstawowe rodzaje przedsi ęwzi ęć słu żą cych poprawie efektywno ści energetycznej zostały określone w art. 17 omawianej ustawy, natomiast szczegółowy wykaz tych przedsi ęwzi ęć ogłaszany jest w drodze obwieszczenia przez Ministra Gospodarki i publikowany w Monitorze Polskim. Potwierdzeniem uzyskania wymaganych oszcz ędno ści energii w wyniku realizacji przedsi ęwzi ęcia b ędzie wykonanie audytu efektywno ści energetycznej, którego zasady sporz ądzania równie ż s ą okre ślone w prezentowanej ustawie.

Rozporz ądzeniami wykonawczymi dla ww. ustawy s ą: - Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 pa ździernika 2012 r. w sprawie przetargu na wybór przedsi ęwzi ęć słu żą cych poprawie efektywno ści energetycznej (Dz. U. 2012, poz.1227);

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 21

- Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 4 wrze śnia 2012 r. w sprawie sposobu obliczania ilo ści energii pierwotnej odpowiadaj ącej warto ści świadectwa efektywno ści energetycznej oraz wysoko ści jednostkowej opłaty zast ępczej (Dz. U. 2012, poz. 1039); - Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobu sporz ądzania audytu efektywno ści energetycznej, wzoru karty audytu efektywno ści energetycznej oraz metod obliczania oszcz ędno ści energii (Dz. U. 2012, poz. 962).

Najwa żniejsze akty prawne dotycz ące energetyki oraz oze Obecnie trwaj ące prace legislacyjne nad ustaw ą o odnawialnych źródłach energii , najnowszy projekt (wersja 6.3 z 2014 r.) przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, s ą istotnym krokiem na drodze do uregulowania w Polsce kwestii odnawialnych źródeł energii oraz uporz ądkowania aspektu ekonomicznego w jej dystrybucji. Wa żnym elementem ustawy jest tak że promocja prosumenckiego (prosument to jednocze śnie producent i konsument) wytwarzania energii z OZE w mikro- i małych instalacjach.

Rozwój OZE powinien nast ępowa ć w sposób zapewniaj ący uwzgl ędnienie nie tylko interesów przedsi ębiorców działaj ących w sektorze energetyki odnawialnej, ale tak że innych podmiotów, na których rozwój tej energetyki b ędzie miał wpływ, w szczególno ści odbiorców energii, podmiotów prowadz ących działalno ść w sektorze rolnictwa czy te ż gminy na terenie, których powstawa ć b ędą odnawialne źródła energii.

Celem ustawy jest: - zwi ększenie bezpiecze ństwa energetycznego i ochrony środowiska, mi ędzy innymi w wyniku efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, - racjonalne wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, uwzgl ędniaj ące realizacj ę długofalowej polityki rozwoju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, wypełnienie zobowi ąza ń wynikaj ących z zawartych umów mi ędzynarodowych, oraz podnoszenie innowacyjno ści i konkurencyjno ści gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej, - kształtowanie mechanizmów i instrumentów wspieraj ących wytwarzanie energii elektrycznej, ciepła lub chłodu, lub biogazu rolniczego w instalacjach odnawialnych źródeł energii, - wypracowanie optymalnego i zrównowa żonego zaopatrzenia odbiorców ko ńcowych w energi ę elektryczn ą, ciepło lub chłód, lub w biogaz rolniczy z instalacji odnawialnych źródeł energii, - tworzenie innowacyjnych rozwi ąza ń w zakresie wytwarzania energii elektrycznej, ciepła lub chłodu, lub biogazu rolniczego w instalacjach odnawialnych źródeł energii, - tworzenie nowych miejsc pracy w wyniku przyrostu liczby oddawanych do u żytkowania nowych instalacji odnawialnych źródeł energii, - zapewnienie wykorzystania na cele energetyczne produktów ubocznych i pozostało ści z rolnictwa oraz przemysłu wykorzystuj ącego surowce rolnicze.

Priorytetowym efektem obowi ązywania ustawy o odnawialnych źródłach energii b ędzie zapewnienie realizacji celów w zakresie rozwoju odnawialnych źródeł energii wynikaj ących z dokumentów rz ądowych przyj ętych przez Rad ę Ministrów, tj. Polityki energetycznej Polski do 2030 roku oraz Krajowego planu działa ń w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, jak

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 22

równie ż inicjowanie i koordynowanie działa ń organów administracji rz ądowej w tym obszarze, co pozwoli zapewni ć spójno ść i skuteczno ść podejmowanych działa ń. Kolejnym wa żnym efektem wdro żenia projektu ustawy o OZE b ędzie wdro żenie jednolitego i czytelnego systemu wsparcia dla producentów zielonej energii, który stanowi ć b ędzie wystarczaj ącą zach ętę inwestycyjn ą dla budowy nowych jednostek wytwórczych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem generacji rozproszonej opartej o lokalne zasoby OZE.

Prawo energetyczne Projektowana ustawa - Prawo energetyczne ma na celu uporz ądkowanie oraz uproszczenie obwi ązuj ących przepisów, wprowadzenie nowatorskich rozwi ąza ń podyktowanych rozwojem rynku energii elektrycznej i rynków ciepła oraz ochron ą odbiorców, a tak że dostosowanie do przepisów rozporz ądzenia (WE) Nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiaj ącego Agencj ę ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki oraz rozporz ądzenia (WE) Nr 714 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dost ępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylaj ącego rozporz ądzenie nr 1228/2003. Projekt ustawy – Prawo energetyczne tworzy spójne ramy prawne w obszarze elektroenergetyki, ciepła oraz instrumentów wspieraj ących kogeneracj ę, z uwzgl ędnieniem standardów europejskich.

Prawo gazowe Przewiduje si ę, że wej ście w życie nowej ustawy korzystnie wpłynie na działalno ści przedsi ębiorstw sektora gazowniczego poprzez stworzenie w ramach jednego aktu prawnego kompleksowej regulacji funkcjonowania rynku gazu ziemnego. Ułatwi przede wszystkim prowadzenie działalno ści gospodarczej. Ustawa wpłynie korzystnie równie ż na odbiorców gazu ziemnego. Kompleksowa regulacja funkcjonowania rynku gazu ziemnego w jednym akcie prawnym zapewni przejrzysto ść przepisów. Regulacje, wdra żane niniejszym projektem prowadz ą do zwi ększenia poziomu ochrony praw odbiorców energii m.in. poprzez utworzenie przy Prezesie URE punktu informacyjny dla odbiorców paliw i energii, którego celem jest zapewnienie konsumentom wszystkich niezb ędnych informacji na temat ich praw, obecnych przepisów oraz dost ępnych środków rozstrzygania sporów. Projekt zakłada, że w celu racjonalizacji przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych, przy sporz ądzaniu planów rozwoju operatorzy powinni współpracowa ć z operatorami systemów współpracuj ących z ich systemami, sprzedawcami, u żytkownikami systemu, odbiorcami oraz gminami, na których obszarze operatorzy wykonuj ą działalno ść gospodarcz ą. Współpraca ta powinna polega ć w szczególno ści na uzgadnianiu obszarów wymagaj ących rozbudowy systemu gazowego oraz przekazywaniu u żytkownikom systemu oraz odbiorcom informacji o planowanych przedsi ęwzi ęciach w takim zakresie, w jakim przedsi ęwzi ęcia te b ędą miały wpływ na prac ę urz ądze ń przył ączonych do systemu gazowego albo na zmian ę warunków przył ączenia lub dostarczania gazu ziemnego.

Dokumenty strategiczne i planistyczne Poni żej przedstawiono krótk ą charakterystyk ę najwa żniejszych dokumentów strategicznych i planistycznych na poziomie krajowym koresponduj ących z „Planem” i wzgl ędem, których niniejsza dokumentacji musi by ć zbie żna.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 23

Strategia Rozwoju Kraju 2020 – to bazowy, wieloletni dokument strategiczny, którego zapisy wskazuj ą cele i priorytety polityki w Polsce, tj. kierunki rozwoju społeczno- gospodarczego oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewni ć. Strategia Rozwoju Kraju stanowi punkt odniesienia dla innych strategii i programów rz ądowych, oraz opracowywanych przez jednostki samorz ądu terytorialnego. „Plan gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Kalisz Pomorski” jest kompatybilny z zapisami Strategii Rozwoju Kraju okre ślonymi w: II.6.2. Poprawa efektywno ści energetycznej m.in. wsparcie termomodernizacji budynków i modernizacji istniej ących systemów ciepłowniczych z zastosowaniem dost ępnych i sprawdzonych technologii, rozwój energetyki rozproszonej poza istniej ącą sieci ą energetyczn ą z wykorzystaniem lokalnych odnawialnych źródeł oraz II.6.3. Zwi ększenie dywersyfikacji dostaw paliw i energii m.in. zwi ększenie wykorzystania OZE oraz II.6.4. Poprawa stanu środowiska m.in. prowadzenie długofalowej polityki ograniczenia emisji w sposób zach ęcaj ą do zmian technologii produkcyjnych, poprawa efektywno ści infrastruktury ciepłowniczej, modernizacji o świetlenia.

Polityka energetyczna Polski do 2030 roku - jest dokumentem rz ądowym Ministerstwa Gospodarki, przyj ętym przez Rad ę Ministrów 10 listopada 2009 roku Uchwał ą Rady Ministrów nr 202/2009. Podstawowymi kierunkami polskiej polityki energetycznej okre ślonymi w dokumencie „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku” s ą: - poprawa efektywno ści energetycznej, - wzrost bezpiecze ństwa dostaw paliw i energii, - dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki j ądrowej, - rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw, - rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii, - ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Za istotne działania wspomagaj ące realizacj ę polityki energetycznej uznano aktywne wł ączenie si ę władz regionalnych w realizacj ę jej celów, w tym poprzez przygotowywane na szczeblu wojewódzkim, powiatowym lub gminnym strategii rozwoju energetyki. „Plan” wykazuje zbie żno ść z zapisami „Polityki…” w kontek ście poprawy efektywno ści energetycznej. Kwestia efektywno ści energetycznej jest traktowana w polityce energetycznej w sposób priorytetowy, a post ęp w tej dziedzinie b ędzie kluczowy dla realizacji wszystkich jej celów.

Polityka Ekologiczna Pa ństwa na lata 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 – jest aktualizacj ą polityki ekologicznej na lata 2007-2010. Jej priorytetowym celem jest zapewnienie bezpiecze ństwa ekologicznego kraju i tworzenie podstaw do zrównowa żonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Tematyka jako ści powietrza w niniejszym dokumencie poruszona jest w punkcie 4.2, gdzie w cz ęś ci po świ ęconej celom średniookresowym do roku 2016 zasygnalizowano, że „limity (Dyrektywa LCP, du że źródła o mocy powy żej 50 [MW]) s ą niezwykle trudne do dotrzymania dla kotłów spalaj ących w ęgiel kamienny lub brunatny, nawet przy zastosowaniu instalacji odsiarczaj ących gazy spalinowe. Podobnie trudne do spełnienia s ą normy narzucone

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 24

przez Dyrektyw ę CAFE, dotycz ące pyłu drobnego o granulacji 10 mikrometrów (PM10) oraz 2,5 mikrometra (PM 2,5). Do roku 2016 zakłada si ę tak że całkowit ą likwidacj ę emisji substancji niszcz ących warstw ę ozonow ą przez wycofanie ich z obrotu i stosowania na terytorium Polski. „Plan” jest spójny z niniejszym dokumentem ze wzgl ędu na m.in. działania redukcyjne emisji zanieczyszcze ń powietrza oraz wsparcie i rozwój OZE.

Poziom lokalny Cele „Planu” musz ą by ć równie ż zgodne z wyznaczonymi priorytetami na szczeblu gminnym, które wyznaczaj ą m.in. poni ższe dokumenty strategiczno-planistyczne.

Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Kalisz Pomorski

Dokonano wyci ągu z tre ści studium uikzp, gdzie tre ści zgodne z zało żeniami PGN zostały wyró żnione poprzez podkre ślenie lub pogrubienie czcionki . Dokument studium stanowi zał ącznik do uchwały nr XXXVI/262/13 Rady Miejskiej w Kalisz Pomorskim z dnia 14 lutego 2013r (obecnie aktualna V zmiana studium 2013r.).

MISJA “Gmina dostatnia, przyjazna dla jej mieszka ńców i go ści, realizuj ąca swe cele gospodarcze z poszanowaniem warto ści środowiska przyrodniczego i kulturowego”.

Rozwój Gminy Kalisz Pomorski oparty na polityce ekorozwoju, zgodnej z predyspozycjami środowiska w kierunkach: - turystyka, wypoczynek i zdrowotna opieka specjalistyczna, - rolnictwo – nowoczesne rolnictwo z du żym udziałem tzw. rolnictwa ekologicznego - przemysł, w szczególno ści rolno-spo żywczy.

CELE STRATEGICZNE: Sformułowano trzy równorz ędne cele strategiczne: A. Osi ągni ęcie wysokiego standardu zamieszkania, pracy i wypoczynku. B. Wykształcenie silnych funkcji ponadlokalnych związanych z turystyk ą i wypoczynkiem. C. Wzmocnienie wi ęzi społecznych i wykreowanie w śród mieszka ńców silnego poczucia to żsamo ści z dziedzictwem kulturowym i gospodarczym gminy.

Cele strategiczne realizowane b ędą przez cele operacyjne koncentruj ące si ę na rozwi ązywaniu problemów szczegółowych.

CELE OPERACYJNE: 1) Poprawa stanu środowiska przyrodniczego i jego ochrona. 2) Rozwój bazy materialnej i społecznej dla ekoturystyki, agroturystyki i specjalistycznej opieki zdrowotnej. 3) Restrukturyzacja produkcji rolniczej dla potrzeb przetwórstwa rolno-spo żywczego. 4) Stworzenie wyró żniaj ących gmin ę warunków dla lokalizacji inwestycji, w tym w przemy śle rolno-spo żywczym. 5) Podniesienie rangi miasta Kalisza Pomorskiego w regionalnym systemie osadniczym.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 25

6) Wyrównanie poziomu życia mieszka ńców w poszczególnych cz ęś ciach gminy.

POPRAWA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I JEGO OCHRONA.

Stworzenie komputerowej bazy danych o środowisku przyrodniczym, umo żliwiaj ącej poznanie słabych stron i zagro żeń środowiska oraz bie żą ce diagnozowanie jego stanu. Przygotowanie szczegółowego programu ochrony i wzbogacania środowiska bazuj ącego na specjalistycznych opracowaniach ekologów. Poprawa czysto ści wód powierzchniowych i podziemnych w oparciu o: - wdra żanie programów unieszkodliwiania ścieków, w tym modernizacj ę istniej ących systemów wodoci ągów i kanalizacji, rozbudow ę istniej ących i budow ę nowych uj ęć wody i stacji uzdatniania, budow ę sieci kanalizacji sanitarnej w miejscowo ściach wyposa żonych w sie ć wodoci ągow ą, - likwidacj ę źródeł zanieczyszczania wód podziemnych – likwidacj ę niekontrolowanych wylewisk nieczysto ści, likwidacj ę szamb na terenach obj ętych sieci ą kanalizacyjn ą, - propagowanie rozwi ąza ń indywidualnych oczyszczalni zagrodowych na terenach le żą cych poza systemem kanalizacji sanitarnej, pomoc finansowa dla indywidualnych inwestorów - prowadzenie do udro żnienia, oczyszczenia i rozbudowy systemów wód otwartych gminy, niedopuszczanie do dalszego obni żania si ę poziomu wód powierzchniowych i gruntowych, realizacja programu małej retencji. Przeciwdziałanie degradacji gleb m.in. poprzez odpowiedni ą gospodark ę roln ą lub zadrzewiania. Dąż enie do poprawy czysto ści powietrza atmosferycznego m.in. poprzez: - opracowanie i wdro żenie programu dostosowania instalacji centralnego ogrzewania do no śników energii przyjaznych dla środowiska np. gaz, olej opałowy, - podj ęcie działa ń zmierzaj ących do likwidacji technologicznych zanieczyszcze ń powietrza dzi ęki zastosowaniu filtrów lub w skrajnych przypadkach zmiany technologii. Prowadzenie skutecznej gospodarki odpadami, wprowadzanie ich segregacji i recyclingu z uwzgl ędnieniem najnowszych technologii nieuci ąż liwych dla środowiska przyrodniczego i wizerunku gminy. Podnoszenie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców gminy poprzez: - obj ęcie programem edukacji ekologicznej dzieci w szkołach, - kształtowanie proekologicznych postaw dorosłych, - promowanie i wdra żanie proekologicznych technologii produkcyjnych, - prowadzenie aktywnej promocji walorów przyrodniczych gminy.

7. Kierunki rozwoju komunikacji. 7.1. Komunikacja drogowa. Okre śla si ę nast ępuj ące główne kierunki rozwoju komunikacji drogowej: 1) przebudowa drogi krajowej nr 10 do klasy drogi ekspresowej oraz realizacja obwodnicy dla miasta i wsi Cybowo zgodnie z opracowaniem bran żowym GDDKiA; 2) nale ży zapewni ć dogodne powi ązania wewn ętrzne poprzez budow ę nawierzchni na ulicach gruntowych oraz modernizacj ę ulic głównych, doprowadzaj ących ruch do dróg wojewódzkich i krajowych;

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 26

3) zasady kształtowania sieci drogowej: zaleca si ę, zgodnie z wymogami normowymi, przyj ęcie rezerwy na pasy dróg zale żnie od ich kategorii i klasy. W wyszczególnieniu podano najmniejsze szeroko ści dróg w liniach rozgraniczaj ących dróg i ulic. Poza terenem zabudowanym nale ży rezerwowa ć dodatkowe pasy terenu pod urz ądzenia infrastruktury technicznej. Ze wzgl ędu na istniej ącą zabudow ę nale ży tam gdzie to uzasadnione, dopu ści ć zachowanie istniej ących i utrwalonych w przestrzeni linii zabudowy, pomimo niezachowania wymaganych szeroko ści. W nawiasach podano minimalnie dopuszczalne, ze względu na istniej ącą zabudow ę szeroko ści: − S (ekspresowa) –1/2 - 30 m − G (główna) - 1/2 - 25 m, − Z (zbiorcza) - 1/2 - 20 m, − klasa L 1/2 – 15 m (min. 12m), − ulice lokalne dojazdowe (nieobj ęte problematyk ą studium) – min. 15 m (w obszarze zabudowanym min. 10 m). Przy lokalizowaniu obiektów budowlanych zaleca si ę uwzgl ędni ć rzeczywist ą stref ę uci ąż liwo ści drogi. Minimalne, normatywne odległo ści obiektów budowlanych, nieuwzgl ędniaj ące rzeczywistej strefy uci ąż liwo ści drogi od zewn ętrznej kraw ędzi jezdni w zale żności od kategorii dróg wynosz ą: a) dla drogi krajowej nr 10 - 20 m na terenie zabudowanym, 40 poza terenem zabudowanym, b) dla dróg powiatowych i wojewódzkich - 8 m na terenie zabudowanym i 20 m poza terenem zabudowanym, c) dla dróg gminnych - 6 m na terenie zabudowanym i 15 m poza terenem zabudowanym. Zaprojektowany kształt układu komunikacyjnego zabezpiecza wymagane ograniczenia w tym zakresie. Do uwzgl ędnienia w dalszych pracach planistycznych przyjmuje si ę nast ępuj ące ograniczenia dla dost ępno ści jezdni: - droga klasy S powinna mie ć powi ązania z drogami klasy G (wyj ątkowo klasy Z) i drogami wy ższych klas, odst ępy mi ędzy w ęzłami (skrzy żowaniami) poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 5 km, a na terenie zabudowy w granicach lub s ąsiedztwie średniego miasta - nie mniejsze ni ż 3 km; dopuszcza si ę wyj ątkowo pojedyncze odst ępy mi ędzy w ęzłami (skrzy żowaniami) nie mniejsze ni ż 3 km poza terenem zabudowy, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 1,5 km, je żeli potrzeby funkcjonalno-ruchowe takie odst ępy uzasadniaj ą, przy czym stosowanie zjazdów na drodze klasy S jest zabronione; - droga klasy G powinna mie ć powi ązania z drogami nie ni ższej klasy ni ż L (wyj ątkowo klasy D), a odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 800 m oraz na terenie zabudowy nie mniejsze ni ż 500 m; dopuszcza si ę wyj ątkowo odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie mniejsze ni ż 600 m, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 400 m, przy czym na drodze klasy G nale ży ograniczy ć liczb ę i cz ęsto ść zjazdów przez zapewnienie dojazdu z innych dróg ni ższych klas, szczególnie do terenów przeznaczonych pod nową zabudow ę; - droga klasy Z powinna mie ć powi ązania z drogami wszystkich klas, z ograniczeniami wynikaj ącymi z pkt. 1 i 2, a odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie powinny by ć mniejsze ni ż 500 m oraz na terenie zabudowy nie mniejsze ni ż 300 m; Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 27

dopuszcza si ę wyj ątkowo odst ępy mi ędzy skrzy żowaniami poza terenem zabudowy nie mniejsze ni ż 250 m, a na terenie zabudowy - nie mniejsze ni ż 150 m, przy czym na drodze klasy Z nale ży d ąż yć do ograniczenia liczby zjazdów, szczególnie do terenów przeznaczonych pod now ą zabudow ę. - droga klasy L - dost ępno ść do tych ulic na skrzy żowaniach (odległo ść skrzy żowa ń nieokre ślona), wjazdy nieograniczone. 8. Kierunki rozwoju infrastruktury technicznej. 8.1. Elektroenergetyka. a) w zale żno ści od zapotrzebowania dopuszcza si ę w granicach gminy lokalizacj ę elektroenergetycznych linii średniego i wysokiego napi ęcia (linie 110kV relacji: Mirosławiec – Kalisz Pomorski oraz Drawsko Pomorskie – Kalisz Pomorski) oraz stacji transformatorowych średniego i wysokiego napi ęcia, b) w granicach gminy wyznaczono tereny, na których dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych. Tereny, na których dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych zaznaczone s ą na rysunku studium. Lokalizacja siłowni wiatrowych stanowi uzupełnienie dla innej funkcji planowanej w danym terenie, c) w granicach terenów, na którym dopuszcza si ę lokalizacj ę siłowni wiatrowych zawarte s ą strefy ochronne zwi ązane z ograniczeniami w zabudowie oraz zagospodarowaniu i u żytkowaniu terenu wynikaj ącymi z lokalizacji siłowni wiatrowych, d) ze wzgl ędu na znaczny wpływ na kształt zagospodarowania gminy lokalizacja siłowni wiatrowych powinna by ć poprzedzona sporz ądzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Polityk ę gminy w zakresie zaopatrzenia w energi ę elektryczn ą okre ślą “Zało żenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe” – opracowanie wymagane przez ustawę Prawo energetyczne.

8.4. Zaopatrzenie w gaz i ciepło. Mimo obecnych trudno ści w realizacji gazyfikacji miasta (brak ch ętnych do przył ączenia), nale ży przewidywa ć konieczno ść jej realizacji nie tylko na terenie miasta, ale i wybranych jednostek osadniczych gminy. Podstaw ą realizacji gazyfikacji jest program gazyfikacji Miasta i Gminy Kalisz Pomorski. Dalsz ą polityk ę gazyfikacji gminy i zaopatrzenia w paliwa gazowe okre ślą “Zało żenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe” – opracowanie wymagane przez ustaw ę Prawo energetyczne. Zaopatrzenie w ciepło na terenie miasta winno by ć realizowane przez lokalne i indywidualne kotłownie opalane gazem ziemnym. Na terenie gminy, tak że w miejscowo ściach przewidzianych do gazyfikacji nale ży do czasu jej wykonania preferowa ć ogrzewanie, w których paliwem jest gaz płynny lub olej opałowy. Nale ży preferowa ć tak że odnawialne źródła ciepła (pompy cieplne) i nowoczesne ogrzewanie elektryczne. W programie miasta i gminy z roku 1994 r. przewidziano zasilanie w gaz całego miasta Kalisz Pomorski oraz wsi Biały Zdrój, Bralin, D ębsko, Cybowo, Gi żyno i Pomierzyn. Docelowa przepustowo ść stacji redukcyjno-pomiarowej 6000 m3/h zapewnia zaopatrzenie wy żej wymienionych miejscowo ści przy uwzgl ędnieniu uwarunkowanych trendów rozwojowych. Gaz rozprowadzany do odbiorców b ędzie systemem sieci średnioci śnieniowej z indywidualnymi reduktorami. Wyst ąpienie wi ększego zapotrzebowania na gaz w przypadku rozwoju energochłonnych funkcji gospodarczych mo że by ć zaspokojone z gazoci ągu przesyłowego wysokiego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 28

ci śnienia i ewentualnie budow ę nowej stacji redukcyjno-pomiarowej na terenach przemysłowych. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego zaleca budow ę gazoci ągu wysokiego ci śnienia relacji Stargard Szczeci ński – Recz – Kalisz Pomorski – Mirosławiec, którego fragment przebiega przez obszar gminy Kalisz Pomorski.

Strategia rozwoju Gminy Kalisz Pomorski na lata 2014 - 2020

Dokonano wyci ągu z tre ści Strategii Rozwoju Gminy, gdzie tre ści zgodne z zało żeniami PGN zostały wyró żnione poprzez podkre ślenie lub pogrubienie czcionki, dla wniosków i wyzwa ń w poszczególnych działach, na które b ędzie wpływał PGN. Dokument Strategii stanowi zał ącznik do uchwały nr LXVI/462/2014 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 29 pa ździernik 2014r.

WIZJA I MISJA Wizja rozwoju miasta stanowi projekcj ę stanu, który powinien by ć osi ągni ęty do docelowego roku zało żonego w niniejszej strategii, tj. do 2020 r., z uwzgl ędnieniem bie żą cych i przyszłych potrzeb oraz panuj ących uwarunkowa ń wewn ętrznych i zewn ętrznych. Wizja wskazuje na główne cele i zadania strategiczne oraz obszary problemowe, które s ą istotne dla rozwoju społeczno-gospodarczego gminy i wpływaj ą na poziom życia mieszka ńców. W okre śleniu wizji rozwoju gminy Kalisz Pomorski powinna by ć uwzgl ędniona wiara we własne siły oraz mo żliwo ści, które wynikaj ą z u świadomienia szans i rozeznania potencjalnych zagro żeń, które mog ą i powinny by ć przezwyci ęż one. Dobrze sformułowana wizja gminy ma odpowiedzie ć na pytanie: „ Jaki jest oczekiwany w przyszło ści stan jednostki terytorialnej?” Wizja rozwoju stawia przed władzami miasta i społecze ństwem lokalnym powa żne zadania, które wymaga ć b ędą intensywnych działa ń na rzecz sfery społecznej, gospodarczej, ekologicznej i przestrzennej. Podniesienie poziomu dochodów, a w konsekwencji poziomu życia mieszka ńców wymaga stworzenia warunków na popraw ę jako ści usług świadczonych przez instytucje publiczne oraz jednostki niepubliczne działaj ące w obr ębie gminy. Konieczne jest te ż stworzenie warunków do podniesienia aktywno ści i przedsi ębiorczo ści społeczno ści gminy Kalisz Pomorski. Jednocze śnie nale ży zapewni ć warunki szeroko rozumianego bezpiecze ństwa publicznego wszystkich mieszka ńców. Wa żnym zadaniem na przyszło ść jest optymalne wykorzystanie wszystkich warunków i walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego dla rozwoju podstawowych /wiod ących/ funkcji gminy, a wi ęc turystyki, rekreacji, przemysłu rolno-spo żywczego, czy te ż sektora usług. W wyniku spotka ń warsztatowych, w których uczestniczyli radni, władze i zaproszeni go ście okre ślono Wizj ę Gminy Kalisz Pomorski i nadano jej nast ępuj ące brzmienie: „KALISZ POMORSKI GMIN Ą NOWOCZESN Ą Z WYSOK Ą JAKO ŚCI Ą ŻYCIA SWOICH MIESZKA ŃCÓW, PRZYJAZN Ą DLA PRZEDSI ĘBIORCÓW ORAZ ROZWINI ĘTYM SEKTOREM TURYSTYCZNYM W OPARCIU O WALORY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO” Zapisy uj ęte w wizji Gminy Kalisz Pomorski s ą pochodn ą propozycji pochodz ących od uczestników warsztatów strategicznych, które najcz ęś ciej pojawiały si ę w wypowiedziach i pozwoliły stworzy ć spójn ą cało ść , składaj ącą si ę na „obraz” Gminy za kilka lat, widziany oczami jej mieszka ńców. Wa żnym punktem odniesienia do stworzenia ostatecznej propozycji

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 29

jest fakt jej odniesienia do lokalnych uwarunkowa ń, które mog ą posłu żyć Gminie w jej rozwoju pod k ątem wskazanym w wizji. Nawi ązanie do potencjału tkwi ącego w obr ębie jednostki czyni wizj ę bardziej realn ą i mo żliw ą do realizacji zało żonego w niej celu. Drugim z wiod ących haseł zakładanych przy tworzeniu strategii jest misja gminy. Chocia ż czasami oba poj ęcia (wizja i misja) s ą u żywane na zasadzie haseł bliskoznacznych, to jednak wyst ępuje mi ędzy nimi ró żnica. Pod poj ęciem misji nale ży rozumie ć uzasadnienie sensu istnienia gminy jako jednostki samorz ądowej (podczas gdy wizja jest zwi ęzłym okre śleniem po żą danego stanu gminy w perspektywie najbli ższych kilku lat). Poszukiwanie misji gminy to przede wszystkim poszukiwanie podstawowych warto ści, na których powinny si ę opiera ć sprawy publiczne zwi ązane z życiem lokalnej społeczno ści. Jeszcze bardziej dogł ębne sformułowanie misji dotyka okre ślenia kierunków d ąż eń jej mieszka ńców oraz zada ń dla przedstawicieli lokalnej władzy samorz ądowej. Misja gminy wypływa z lokalnego klimatu społecznego, poziomu świadomo ści mieszka ńców, obyczajów, historii i tradycji, powszechnie akceptowanych warto ści etycznych i moralnych. Ale misja miasta wynika te ż z oczekiwa ń wobec lokalnych władz i administracji samorz ądowej. Ma ona w zało żeniu odpowiedzie ć na nast ępuj ące pytanie: „ Po co istniej ą struktury samorz ądowe i komu (czemu) powinny słu żyć?”. Na wspomnianych ju ż spotkaniach warsztatowych wypracowano równie ż formuł ę Misji dla Gminy Kalisz Pomorski w brzmieniu: „GMINA KALISZ POMORSKI KREUJE WARUNKI DLA ROZWOJU PRZEDSI ĘBIORCZ ŚCI ORAZ WSPIERA INICJATYWY LOKALNEJ SPOŁECZNO ŚCI W CELU WSPÓŁDZIAŁANIA NA RZECZ WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU WEWN ĘTRZNEGO, BUDUJ ĄCEGO BEZPIECZNE MIEJSCE ŻYCIA I PRACY DLA MIESZKA ŃCÓW” Misja, której ostateczne brzmienie zawiera powy ższa formuła, powstała, jako zapis koresponduj ący z wizj ą. Misja, jest bowiem zapisem, nakładaj ącym na gmin ę, jako podmiot, ułatwienie i stworzenie takich warunków, aby mo żliwa okazała si ę realizacji wizji rozwoju Gminy. Misja i Wizja s ą poj ęciami powi ązanymi ze sob ą i tak powinny by ć tez traktowane w ostatecznych zapisach Tylko wtedy, bowiem b ędzie mo żliwe ich uwiarygodnienie i realizacja tkwi ącego w ich genotypie docelowego obrazu Gminy, jako jednostki samorz ądowej b ędącej wyrazem d ąż eń jej mieszka ńców.

CEL KIERUNKOWY: MODERNIZACAJ I ROZBUDOWA INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ, JAKO ELEMENT ZRÓWNOWA ŻONEGO ROZWOJU GMINY KALISZ POMORSKI Jednym z obszarów, za które odpowiada Gmina, w ramach realizacji zada ń własnych jest zapewnianie mieszka ńcom dost ępu do podstawowych mediów oraz infrastruktury technicznej. Istotn ą potrzeb ą w rozwoju ka żdej z gmin, w tym Gminy Kalisz Pomorski, jest sukcesywna modernizacja infrastruktury technicznej, obejmuj ącej wodoci ągi i kanalizacj ę, drogi i towarzysz ącą im infrastruktur ę, sie ć energetyczn ą, infrastruktur ę teleinformatyczn ą oraz inne urz ądzenia sieciowe, a tak że elementy techniki budowlanej. Od jej jako ści i łatwej dost ępno ści zale ży nie tylko poziom życia mieszka ńców, ale tak że ch ęć inwestowania przez zewn ętrzne podmioty gospodarcze. Infrastruktura techniczna ma, zatem tak że po średni wpływ na sfer ę społeczn ą, kulturaln ą, gospodarcz ą, a szczególnie ekologiczn ą i jest z ni ą bardzo silnie powi ązana poprzez odpowiedni poziom zainwestowania i doposa żenia w podstawowe media i urz ądzenia. Podj ęcie działa ń w tym zakresie przyczyni si ę do tak że do podniesienia

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 30

konkurencyjno ści Gminy na obszarze powiatu oraz województwa zachodniopomorskiego. Warto w tym miejscu podkre śli ć fakt, i ż jednym z najwa żniejszych zada ń Gminy Kalisz Pomorski w obszarze infrastruktury technicznej jest budowa pełnej infrastruktury w obr ębie istniej ących i nowych terenów inwestycyjnych. Realizacja zada ń w zakresie gospodarki wodno-ściekowej przyczyni si ę do podniesienia jako ści życia mieszka ńców Gminy Kalisz Pomorski, zwłaszcza za ś mieszka ńców zamieszkuj ących obszary wiejskie. W ramach zadania nale ży realizowa ć program rozbudowy sieci wodoci ągowej, kanalizacyjnej i deszczowej w Gminie oraz budowa stacji podnoszenia ci śnienia. Powy ższe zadanie obejmuje równie ż systematyczne działania maj ące na celu wymian ę starej instalacji wodno-sanitarnej. W zakresie gospodarki odpadami zadaniem jest utworzenie punktów selektywnego składowania odpadów na terenie m. Kalisz Pomorski (w tym na obszarach inwestycyjnych). Bardzo wa żnym priorytetem, nie tylko w działaniach samorz ądów lokalnych, ale równie ż władz krajowych oraz organów decyzyjnych Unii Europejskiej jest kwestia podejmowania działa ń na rzecz ograniczenia tzw. „niskiej emisji” i poprawa efektywno ści energetycznej. Rozwój społeczno-gospodarczy i podnoszenie jako ści życia mieszka ńców niesie ze sob ą ci ągły wzrost zapotrzebowania na energi ę i co za tym idzie zwi ększa zagro żenia dla środowiska naturalnego. Równocze śnie stale i systematycznie rosn ą koszty wytwarzania energii a jednocze śnie rosn ą wymagania dotycz ące ochrony środowiska. Aspekty te oraz znaczna ilo ść indywidualnych systemów grzewczych (cz ęsto zasilanych w ęglem) powoduje zjawisko „niskiej emisji” zwłaszcza na obszarze miasta Kalisz Pomorski, cho ć na wsi równie ż zjawisko to wyst ępuje powszechnie, lecz w mniejszej skali. W zwi ązku elektryczn ą i ciepln ą zarówno w sektorze prywatnym jak i publicznym. Dokona ć si ę to mo że poprzez szereg działa ń takich jak: wymiana niskosprawnych i nieekologicznych kotłów na nowoczesne urz ądzenia grzewcze, szersze zastosowanie odnawialnych źródeł energii poprzez monta ż instalacji solarnych i/lub pomp ciepła oraz szeroko rozumianej termomodernizacji, tj.: - ocieplenie ścian zewn ętrznych, - ocieplenie dachu/stropu nad ostatni ą kondygnacj ą, - wymiana stolarki okiennej i drzwiowej (zewn ętrznej). Wa żnym jest tak że prowadzenie działa ń informacyjnych u świadamiaj ących mieszka ńcom Gminy zagro żenia środowiskowe wynikaj ących z prowadzenia nieracjonalnej gospodarki energetycznej w budynkach poprzez: - wskazanie kierunków działa ń prowadz ących do optymalizacji zu życia energii na cele grzewcze, - wskazanie korzy ści ekonomicznych na etapie eksploatacji wysokosprawnych urz ądze ń, - rozwa żenie mechanizmu zach ęt finansowych dla przyspieszenia procesu modernizacyjnego (pod wzgl ędem energetycznym) w budynkach. Istotna w tym zakresie jest tak że sukcesywne d ąż enie do poprawy estetyki budynków komunalnych Gminy. Kolejnym elementem infrastruktury technicznej, wła ściwie niezb ędnym do prawidłowego funkcjonowania Gminy, jako jednostki terytorialnej, jak i jej mieszka ńców, s ą drogi, które stanowi ą pewne rodzaju „krwioobieg” procesów w Jednostce samorz ądowej. Odpowiednio rozbudowana sie ć dróg w Gminie umo żliwia dotarcie do wszystkich miejscowo ści na jej terenie, ale ich stan cz ęsto nie spełnia podstawowych parametrów

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 31

technicznych. Wiele z nich to drogi o nawierzchni gruntowej bez odpowiedniej infrastruktury zapewniaj ącej bezpiecze ństwo pieszym takich, jak pobocza czy chodniki. W zwi ązku z powy ższym proponuje si ę zadanie, którego przedmiotem b ędzie modernizacja istniej ących i budowa nowych dróg lokalnych wraz z infrastrukturą towarzysz ącą, przede wszystkim chodników i o świetlenia ulicznego. Rozbudowuj ąc infrastruktur ę drogow ą nie mo żna jednocze śnie zapomina ć o powstaniu spójnej sieci dróg rowerowych, które w tym uj ęciu z jednej strony przyczyni ą si ę do zmniejszenia energochłonno ści transportu lokalnego, z drugiej za ś b ędą stanowi ć integralny element rozwoju infrastruktury turystycznej i mog ą by ć wykorzystywane przez turystów odwiedzaj ących Gmin ę. We współczesnym Świecie czym ś oczywistym wydaje si ę dost ęp do infrastruktury teleinformatycznej. Cho ć nie musi to stanowi ć absolutnie niezb ędnego elementu zagospodarowania infrastrukturalnego, to trudno sobie w dobie współczesno ści wyobrazi ć brak odpowiedniego dost ępu do Internetu i sieci teleinformatycznej. O ile za rozbudow ę sieci komórkowych odpowiedzialno ść wzi ęły na siebie telekomy i raczej nie ma problemów z jej dost ępno ści ą, to wyzwaniem dla Gminy mo że by ć rozwój szerokopasmowej sieci internetowej, która staje si ę coraz cz ęś ciej czynnikiem warunkuj ącym atrakcyjno ść miejsca. Zasoby środowiska s ą podstaw ą do funkcjonowania człowieka. Stanowi ą surowiec dla gospodarki i wpływaj ą na jako ść życia. Ochrona i dalsza poprawa jako ści środowiska naturalnego jest w zwi ązku z tym spraw ą kluczow ą i jako taka powinna znale źć odzwierciedlenie w celach i wyzwaniach rozwojowych. W trakcie prac nad strategi ą rozwoju Gminy Kalisz Pomorski, stan środowiska i jego jako ść były wielokrotnie wskazywane jako mocna strona Gminy. Jednocze śnie wskazywano na konieczno ść poprawy w tym zakresie. Jednym z przedsi ęwzi ęć , które mo żna postuluje si ę podj ąć w ramach tego zadania jest kwestia zwi ększenia roli przydomowych oczyszczalni ścieków jako alternatywy w miejscach gdzie z przyczyn technicznych budowa infrastruktury kanalizacyjnej jest niemo żliwa. Kompleksowe działania w zakresie ochrony środowiska obejmuj ą równie ż prace na rzecz przeciwdziałania lokalnym podtopieniom poprzez m.in. roboty melioracyjne. Znaczna długo ść rowów i przepustów powoduje, i ż nakłady finansowe na to przedsi ęwzi ęcie cz ęstokro ć s ą bardzo wysokie i zniech ęcaj ą do inwestycji tym zakresie. Jednak że ze wzgl ędu na ich stan oraz znaczenie dla stanu środowiska naturalnego i bezpiecze ństwa mieszka ńców gminy, nale ży podj ąć chocia żby podstawowe działania w tym zakresie. Celowe w tym zakresie wydaje si ę opracowanie programu odbudowy i konserwacji rowów i przepustów, a nast ępnie podj ęcie działa ń zmierzaj ących do poprawy ich stanu. Do działa ń na rzecz ochrony środowiska naturalnego, które spoczywaj ą na Gminie zaliczy ć mo żna do nich podj ęcie działa ń w kierunku poprawy czysto ści zbiorników wodnych i terenów le śnych oraz urz ądzenie i rewitalizacja terenów zieleni na terenie Miasta i Gminy Kalisz Pomorski. Sprzyja ć to b ędzie realizacji nie tylko niniejszego celu kierunkowego, ale tak że wsparciu rozwoju sektora turystyki, bowiem przez podj ęcie powy ższych działa ń, Gmina zyska jeszcze bardziej atrakcyjny wizerunek.

Powy ższy cel kierunkowy b ędzie realizowany poprzez nast ępuj ące typy zada ń: • Poprawa efektywno ści energetycznej poprzez termomodernizacj ę obiektów; • Rozbudowa i modernizacja sieci wodno - kanalizacyjnej wraz z inwestycjami na rzecz poprawy jako ści wody;

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 32

• Budowa i remonty dróg oraz ci ągów pieszych, systemu tras rowerowych, parkingów i placów, wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą realizowane ze środków własnych i w kooperacji z jednostkami zewn ętrznymi; • Budowa i przebudowa mostów i przepustów na terenie Miasta i Gminy; • Inwestycje w zakresie gospodarki odpadami; • Urz ądzenie i rewitalizacja terenów zieleni na terenie Miasta i Gminy; • Finansowanie działa ń na rzecz ochrony środowiska naturalnego; • Rozwój szerokopasmowej sieci internetowej.

Programu Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kalisz Pomorski Przedmiotowa aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kalisz Pomorski została opracowana na bazie przyj ętego przez Rad ę Miejsk ą w Kaliszu Pomorskim Uchwał ą nr XXVIII/147/2005 z dnia 29 grudnia 2004 roku pierwotnego opracowania.

Zaopatrzenie gminy w gaz ziemny Długo ść przesyłowej sieci gazowej na terenie gminy wynosi 16,7 km. Do sieci podł ączonych jest 526 gospodarstw, co pozwala na obsług ę 1 659 ludzi. Mimo braku przyrostu sieci przesyłowej w ostatnich latach, nieznacznie wzrasta liczba gospodarstw do niej podł ączonych. Wzrost stopnia gazyfikacji ma istotne znaczenie dla ograniczenia zjawiska tzw. niskiej emisji. Zast ępowanie lokalnych kotłowni w ęglowych nowoczesnymi kotłowniami na paliwa mniej szkodliwe dla środowiska, w tym paliwa gazowe, istotnie wpływa na redukcj ę emitowanych zanieczyszcze ń do powietrza atmosferycznego.

Zaopatrzenie gminy w energi ę ciepln ą Na terenie miasta i gminy nie znajduje si ę ciepłownia centralna. Wyst ępuj ą lokalne kotłownie gazowe (osiedlowe). Mieszka ńcy posiadaj ą tak że ogrzewanie indywidualne. Tabela 10 Kotłownie na terenie gminy b ędące własno ści ą gminy w zarz ądzie PGKiM Moc Wyposa żeni Produkcja Nazwa wła ściciela/ zainstalowana Sprawno ść Rodzaj Lp e (ilo ść i typ ciepła w adres kotłowni (wykorzystanie) kotłów [%] paliwa kotłów) roku [GJ] [kW] 1 PGKiM ul. Wolno ści 10, 78-540 Kalisz Pomorski/ 1460 kW 2/Gazowe 82 GZ-50 3870 GJ ul. Sikorskiego 3 78-540 Kalisz Pomorski 2 PGKiM ul. Wolno ści 10 78-540 Kalisz Pomorski/ 170 kW 1/Gazowe 86 GZ-50 750 GJ ul. Wolno ści 14 78-540 Kalisz Pomorski 3 PGKiM ul. Wolno ści 10 78-540 Kalisz Pomorski/ 20 kW 1/ Gazowe 82 GZ- 50 92 GJ ul. Toru ńska 3 78-540 Kalisz Pomorski

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 33

Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii

Energia wody W gminie funkcjonuje elektrownia wodna na rzece Drawie - Borowo, wybudowana w latach 1916-1918. W elektrowni zainstalowano dwie turbiny o wałach poziomych i mocy 455 kW ka żda. Wykorzystywana ró żnica poziomów wody wynosi około 8,6 m. Elektrownia wodna pracuje od roku 1918 jako elektrownia przepływowa z niewielk ą mo żliwo ści ą retencji w ci ągu jezior Mielno, Zły Ł ęg. Urz ądzenia hydrotechniczne umo żliwiaj ące wykorzystywanie siły spi ętrzonej strugi wodnej zblokowane s ą w sposób zwarty, budynek maszynowni z upustem jałowym jest wspóln ą konstrukcj ą budowlan ą. W odległo ści ok. 3,1 km na północ od elektrowni znajduje si ę jaz pi ętrz ący kieruj ący wod ę z Drawy na rzek ę Prostynia.

Energia wiatru Obecnie w gminie przygotowywane s ą dwie inwestycje w farmy wiatrowe: • „D ębsko” w gminie Kalisz Pomorski o ł ącznej mocy do 45 MW, składaj ącej si ę do 15 turbin wiatrowych o mocy do 3 MW ka żda wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą (decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsi ęwzi ęcia Nr NO.6220.09.2011 z dnia 23 kwietnia 2013 r.) • „Cybowo” w gminie Kalisz Pomorski o ł ącznej mocy do 45 MW, składaj ącej si ę do 15 turbin wiatrowych o mocy do 3 MW ka żda wraz z infrastruktur ą towarzysz ącą (decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsi ęwzi ęcia Nr NO.6220.01.2011 z dnia 18 wrze śnia 2013 r.) Energia biomasy Na terenie gminy funkcjonuje biogazownia Gi żyno. Jest to biogazownia rolnicza o mocy elektrycznej 1063 kWe i cieplnej 1081 kWt. Roczny wsad do biogazowni rolniczej w Gi żynie wynosi: • wsad gnojowicy: ok. 36 500 ton/rok • wsad kiszonki kukurydzianej: ok. 17 520 ton/rok Roczna produkcja biogazowni rolniczej w Gi żynie wynosi: • biogaz: ok. 4 mln m3/rok • energia elektryczna: ok. 8 300 MWh/rok • energia cieplna: ok. 8 700 MWh/rok

Stan czysto ści powietrza Zgodnie z ustaw ą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.), Zachodniopomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska dokonał w kwietniu 2013 roku oceny poziomu substancji w powietrzu za 2012 rok w strefach województwa zachodniopomorskiego. Odr ębnie, dla ka żdej substancji dokonano klasyfikacji stref, w których poziom odpowiednio: • przekracza poziom dopuszczalny powi ększony o margines tolerancji – klasa C, • mie ści si ę pomi ędzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powi ększonym o margines tolerancji – klasa B, • nie przekracza poziomu dopuszczalnego - klasa A, • przekracza poziom docelowy – klasa C, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 34

• nie przekracza poziomu docelowego – klasa A, • przekracza poziom celu długoterminowego – klasa D2, • nie przekracza poziomu celu długoterminowego – klasa D1. W raporcie uwzgl ędniono wszystkie zanieczyszczenia, dla których w świetle przepisów prawa krajowego istnieje obowi ązek prowadzenia oceny: dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenki azotu (NOx), tlenek w ęgla (CO), benzen (C6H6), ozon (O3), pył PM10, zawarto ść ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) i benzo(a)pirenu w pyle PM10 oraz pył PM2,5. Ocen ę za 2012 rok wykonano według układu stref w województwie. Gmina Kalisz Pomorski znalazła si ę w strefie zachodniopomorskiej, stanowi ącej obszar województwa niewchodz ący w skład aglomeracji szczeci ńskiej i miasta Koszalin. Z analizy danych o emisjach wynika, że na obszarze powiatu drawskiego w łącznej emisji dwutlenku siarki (SO 2) do powietrza najwi ększy wpływ maj ą emitory zwi ązane z sektorem komunalnym. W przypadku zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu (NO 2) oraz tlenkiem w ęgla (CO) widoczny jest dominuj ący wpływ emisji pochodz ącej z tak zwanych źródeł liniowych zwi ązanych z ruchem samochodowym. W ł ącznej emisji pyłu zawieszonego PM10 oraz zawartego w nim benzo(a)pirenu, najwi ększy udział ma emisja niska z sektora komunalno-bytowego. W ograniczaniu zagro żeń pyłem PM10 i benzo(a)pirenem istotne jest zwrócenie uwagi na problem emisji niskiej, wynikaj ący z działalno ści człowieka m.in.: poprzez stosowanie w paleniskach domowych paliwa złej jako ści czy te ż spalanie odpadów, która mo że powodowa ć wyst ępowanie lokalnych zagro żeń. Ograniczenie tego typu zagro żeń wymaga ci ągłej edukacji ekologicznej oraz stwarzania zach ęt ekonomicznych do stosowania paliw mniej szkodz ących środowisku (gaz, olej opałowy). Wyniki pomiarów pasywnych dwutlenku azotu NO 2 i dwutlenku siarki SO 2 w Kaliszu Pomorskim, przy ul. Kwiatowej 6. W latach 2005-2012 w Kaliszu Pomorskim warto ść st ęż enia średniorocznego dwutlenku azotu nie przekraczała warto ści dopuszczalnej okre ślonej dla tego zanieczyszczenia w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012, poz. 1031) i pozostaje na poziomie 37,8% - 43,5% tej warto ści (Rysunek 1.1.1.). Warto zwróci ć uwag ę, i ż w roku 2012 odnotowano najni ższe st ęż enie NO 2 w omawianym przedziale czasowym. W przypadku dwutlenku siarki (SO 2), zmierzone metod ą pasywn ą w latach 2005-2012 w Kaliszu Pomorskim st ęż enia tego zanieczyszczenia wykazywały warto ści niskie. W stosunku do 2005 i 2006 roku, w latach kolejnych obserwuje si ę spadkow ą tendencj ę st ęż eń dwutlenku siarki w tym punkcie pomiarowym. Okre ślona, pod k ątem ochrony ro ślin, w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu, dopuszczalna 3 warto ść dla średniorocznego st ęż enia SO 2 wynosi 20 µg/m . Warto ści tej nie mo że równie ż przekracza ć średnie st ęż enie dwutlenku siarki z okresu zimowego pa ździernik - marzec. 3 Zmierzone w Kaliszu Pomorski w roku 2012 średnioroczne st ęż enie SO 2 wynosiło 2,0 µg/m , a średnie st ęż enie z okresu pa ździernik 2011 r. - marzec 2012 r. wynosiło 3,0 µg/m3. Obie te warto ści s ą ni ższe od warto ści dopuszczalnych. W przeprowadzonej za 2012 r. klasyfikacji stref dla zanieczyszcze ń: S0 2, N0 2, NO x, PM2,5, C6H6, CO, As, Cd, Ni i Pb strefa zachodniopomorska (

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 35

Tabela ), w skład której wchodzi powiat drawski, otrzymała klas ę A ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ro ślin. Dla klasy A nie s ą wymagane działania naprawcze. Nie wyst ąpiły równie ż przekroczenia poziomów dopuszczalnych okre ślonych ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin dla SO2 i tlenków azotu (NOx). W ocenie opartej na dodatkowej warto ści kryterialnej dla ozonu, jak ą jest poziom celu długoterminowego, strefa zachodniopomorska - otrzymała klas ę D2. Oznacza to, że na obszarze strefy wyst ąpiły st ęż enia ozonu wy ższe od poziomu celu długoterminowego. Dla klasy D2 nie jest wymagane opracowanie programu ochrony powietrza. Działania wymagane w tym przypadku - to ograniczenie emisji prekursorów ozonu (tlenków azotu, w ęglowodorów i lotnych zwi ązków organicznych), które to działania powinny by ć uj ęte w wojewódzkich programach ochrony środowiska. Tabela 11 Wynikowe klasy strefy zachodniopomorskiej dla poszczególnych zanieczyszcze ń, uzyskane w ocenie rocznej za 2012 rok dokonanej z uwzgl ędnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia

W województwie zachodniopomorskim zagro żenia jako ści powietrza dotycz ą dwóch zanieczyszcze ń - pyłu zawieszonego PM 10 oraz zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu. Ponadto, na obszarze strefy zachodniopomorskiej w okresie letnim 2012 roku rejestrowano wysokie st ęż enia ozonu troposferycznego. Jednak w gminie Kalisz Pomorski nie wskazano żadnego obszaru przekrocze ń 24-godzinnych st ęż eń pyłu zawieszonego PM10 ani z przekroczeniami normatywnych st ęż eń benzo(a)piranu. Wyst ępuj ący w przyziemnej warstwie atmosfery ozon jest zanieczyszczeniem wtórnym wytwarzaj ącym si ę w wyniku oddziaływania promieniowania UV z pierwotnymi zanieczyszczeniami powietrza tzw. prekursorami ozonu, którymi s ą głównie tlenki azotu, węglowodory oraz lotne zwi ązki organiczne, mi ędzy innymi: benzen, toluen, etylobenzen. Wysokie st ęż enia ozonu wyst ępuj ą w okresach wiosennych i letnich, przy du żym nasłonecznieniu i wysokiej temperaturze powietrza. Ozon troposferyczny stanowi substancj ę zanieczyszczaj ącą powietrze. Wchodzi w skład tzw. fotochemicznego smogu i jako gaz dra żni ący mo że powodowa ć kłopoty zdrowotne u dzieci i starszych ludzi. Jego nadmiar w powietrzu mo że równie ż uszkadza ć ro śliny. Do oceny jako ści powietrza pod k ątem poziomów ozonu obowi ązuj ą dwa kryteria, którymi s ą poziomy docelowe (ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin) oraz poziomy celu długoterminowego (ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin). Mierzone w sposób automatyczny poziomy st ęż eń ozonu na stanowiskach pomiarowych w województwie zachodniopomorskim w roku 2012, nie wykazały przekrocze ń obowi ązuj ących ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin kryteriów - poziomów docelowych. Na terenie gminy istnieje jeden podmiot posiadaj ący pozwolenie w zakresie emisji do powietrza (Tabela 12)

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 36

Tabela 12 Wykaz podmiotów posiadaj ących pozwolenie zintegrowane, sektorowe, oraz instalacji wymagaj ących zgłoszenia z uwagi na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza

Podmiot gospodarczy Wielko ść emisji Substancja [Mg/rok] zanieczyszczaj ąca POLDANOR Spółka Akcyjna z siedzib ą w 8,62 Amoniak Przechlewie, Ferma macior w Gi żynie 0,392 Siarkowodór 0,052 Dwutlenek siarki 0,030 Dwutlenek azotu 0,0086 Tlenek w ęgla 0,0051 Pył ogółem

Lista przedsi ęwzi ęć przewidzianych do realizacji w ramach programu Aktualny stan środowiska i przewidywane jego zmiany w aspekcie planowanego dalszego rozwoju Gminy wymuszaj ą konieczno ść realizacji przedsi ęwzi ęć proekologicznych. Bardzo wa żnym problemem jest dokonanie zobiektywizowanego wyboru celów poprzez ustalenie znaczenia i kolejno ści rozwi ązania problemów z zakresu ochrony środowiska. Wyboru celów ekologicznych dokonano w oparciu o diagnoz ę stanu poszczególnych komponentów środowiska na terenie miasta i gminy, uwarunkowania zewn ętrzne (obowi ązuj ące akty prawne) i wewn ętrzne, a tak że inne wymagania w zakresie jako ści środowiska. Wyodr ębnione zostały sze ść obszarów celów głównych: I. Stosunki wodne i jako ść wód II. Racjonalna gospodarka energetyczna i ochrona atmosfery III. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne u żytkowanie zasobów IV. Gospodarka odpadami V. Świadomo ść ekologiczna mieszka ńców i edukacja ekologiczna VI. Poprawa bezpiecze ństwa ekologicznego i działania systemowe

W ramach celów głównych wyodr ębnione zostały cele szczegółowe oraz przedsi ęwzi ęcia dążą ce do osi ągni ęcia poprawy stanu środowiska. Zaproponowane przedsi ęwzi ęcia w przyszło ści przyczyni ą si ę do poprawy stanu środowiska na terenie gminy.

Obszar II - Racjonalna gospodarka energetyczna i ochrona atmosfery 1 Ograniczenie presji 1 Zaktywizowanie Bud żet Gminy, na powietrze ze transportu szynowego i Samorz ąd Fundusze źródeł mobilnych wodnego dla gospodarki i Realizacja Gminy, firmy b.d. pomocowe UE, turystyki, w celu ci ągła przewozowe NFO ŚiGW, zmniejszenia obci ąż enia WFO ŚiGW dróg 2 Budowa obwodnicy Bud żet Gminy, Samorz ąd miasta Kalisz Pomorski Realizacja Fundusze Gminy, b.d. ci ągła pomocowe UE, zarz ądcy dróg bud żet Pa ństwa 3 Budowa ście żek i miejsc Samorz ąd postojowych dla rowerów Gminy, Bud żet Gminy, Realizacja zarz ądcy dróg, b.d. Fundusze ci ągła zarz ądcy pomocowe UE, nieruchomo ści Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 37

4 Odpowiednie utrzymanie Samorz ąd Bud żet Gminy, Realizacja w czysto ści nawierzchni Gminy, b.d. Powiatu, Woj. i ci ągła dróg zarz ądcy dróg Pa ństwa 2 Ograniczenie presji 1 Instalowanie urz ądze ń do na powietrze ze redukcji zanieczyszcze ń źródeł powstałych w procesach Realizacja Podmioty przemysłowych technologicznych oraz b.d. Środki prywatne ci ągła gospodarcze poprawa sprawno ści obecnie funkcjonuj ących urz ądze ń 3 Rozbudowa, 1 Rozwój sieci Samorz ąd Realizacja modernizacja gazyfikacyjnej Gminy, b.d. Bud żet Gminy ci ągła infrastruktury PGKiM energetycznej ze 2 Modernizacja i budowa Samorz ąd szczególnym systemów cieplnych Gminy, Realizacja uwzgl ędnieniem celem przył ączenia do PGKiM, b.d. Bud żet Gminy ci ągła odnawialnych sieci c.o. nowych zarz ądcy źródeł energii odbiorców budynków 3 Eliminacja w ęgla jako paliwa w lokalnych kotłowniach i Bud żet Gminy, gospodarstwach Samorz ąd Fundusze domowych – zast ąpienie Realizacja Gminy, pomocowe UE, go innymi bardziej b.d. ci ągła szkoły, osoby NFO ŚiGW, ekologicznymi no śnikami indywidualne WFO ŚiGW, energii w tym źródłami środki prywatne odnawialnymi (energia geotermalna, słoneczna, wiatru i z biomasy) 4 Zwi ększenie pozyskania Fundusze biomasy na cele Podmioty pomocowe UE, Realizacja energetyczne gospodarcze, b.d. NFO ŚiGW, ci ągła rolnicy WFO ŚiGW, środki prywatne 4 Poprawa 1 Izolacja dachu szatni charakterystyki przy hali sportowej Samorz ąd 60 energetycznej Gimnazjum w Kaliszu 2013-2014 Bud żet Gminy Gminy 000 budynków Pomorskim publicznych 5 Wdra żanie w 1 Wprowadzenie do oceny przedsi ębiorstwach stosowanej w przetargach na terenie gminy organizowanych przez Samorz ąd certyfikatów gmin ę dodatkowych Realizacja Gminy, b.d. Bud żet Gminy ekologicznych punktów za posiadane ci ągła podmioty (ISO 14001, certyfikaty ekologiczne gospodarcze EMAS, Zielone biuro) 6 Ograniczenie stresu 1 Budowa ekranów Bud żet Gminy, miejskiego i emisji akustycznych i zarz ądców dróg, Samorz ąd hałasu wprowadzanie nasadze ń Realizacja fundusze Gminy, b.d. wzdłu ż tras intensywnego ci ągła pomocowe UE, zarz ądcy dróg ruchu pojazdów NFO ŚiGW, WFO ŚiGW

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 38

2 Ograniczenia intensywno ści ruchu Samorz ąd Realizacja kołowego, m.in. poprzez Gminy, b.d. Bud żet Gminy ci ągła zmiany w oznakowaniu zarz ądcy dróg dróg 3 Ograniczanie emisji hałasu pochodz ącego z sektora gospodarczego, m.in. poprzez kontrole WIO Ś, Realizacja przestrzegania podmioty b.d. Środki prywatne ci ągła dopuszczalnej emisji gospodarcze hałasu, wprowadzanie urz ądze ń ograniczaj ących emisj ę hałasu. 4 Podczas modernizacji i tworzenia nowych dróg Samorz ąd na obszarach Realizacja Bud żet Gminy, Gminy, b.d. zamieszkałych ci ągła zarz ądców dróg zarz ądcy dróg stosowanie tzw. „cichych” nawierzchni

1.6. Przydatno ść w uwzgl ędnieniu aspektów środowiskowych, w szczególno ści w celu wspierania zrównowa żonego rozwoju, oraz we wdra żaniu prawa wspólnotowego w dziedzinie ochrony środowiska

Idea ograniczenia emisji gazów cieplarnianych wynika z porozumie ń mi ędzynarodowych. Ramowa Konwencja Klimatyczna UNFCCC, ratyfikowana przez 192 pa ństwa, stanowi podstaw ę prac nad światow ą redukcj ą emisji gazów cieplarnianych. Pierwsze szczegółowe uzgodnienia s ą wynikiem trzeciej konferencji stron (COP3) w 1997 r. w Kioto. Na mocy postanowie ń Protokołu z Kioto kraje, które zdecydowały si ę na jego ratyfikacj ę, zobowi ązuj ą si ę do redukcji emisji gazów cieplarnianych średnio o 5,2% do 2012 r. Ograniczenie wzrostu temperatury o 2–3 (°C) wymaga stabilizacji st ęż enia gazów cieplarnianych w atmosferze (w przeliczeniu na CO 2) na poziomie 450-550 (ppm). Oznacza to potrzeb ę znacznie wi ększego ograniczenia emisji. Od 2020 r. globalna emisja powinna spada ć w tempie 1–5% rocznie tak, aby w 2050 r. osi ągn ąć poziom o 25–70% ni ższy ni ż obecnie. Poniewa ż sektor energetyczny odpowiada za najwi ększ ą ilo ść emitowanych przez człowieka do atmosfery gazów cieplarnianych (GHG) w tym obszarze musimy intensywnie ogranicza ć emisj ę CO 2. Takie ograniczenie mo żna osi ągn ąć poprzez: popraw ę efektywno ści energetycznej, zwi ększenie udziału odnawialnych źródeł energii oraz czystych technologii energetycznych w bilansie energetycznym i ograniczenie bezpo średniej emisji z sektorów przemysłu emituj ących najwi ęcej CO 2 (w tym energetyki). Rozwi ązania w zakresie poprawy efektywno ści energetycznej, czyli ograniczenia zapotrzebowania na energi ę s ą cz ęsto najta ńszym sposobem osi ągni ęcia tego celu. Z ko ńcem 2006 roku Unia Europejska zobowi ązała si ę do ograniczenia zu życia energii o 20% w stosunku do prognozy na rok 2020. Dla osi ągni ęcia tego ambitnego celu podejmowanych jest szereg działa ń w zakresie szeroko rozumianej promocji efektywno ści energetycznej. Działania te wymagaj ą zaanga żowania społecze ństwa, decydentów i polityków oraz wszystkich podmiotów działaj ących na rynku. Edukacja, kampanie informacyjne, wsparcie dla rozwoju efektywnych energetycznie technologii, standaryzacja i przepisy

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 39

dotycz ące minimalnych wymaga ń efektywno ściowych i etykietowania, „Zielone zamówienia publiczne” to tylko niektóre z tych działa ń. Potrzeba wzmocnienia europejskiej polityki w zakresie racjonalizacji zu życia energii została mocno wyartykułowana w wydanej w 2000 r. „Zielonej Ksi ędze w kierunku europejskiej strategii na rzecz zabezpieczenia dostaw energii”. Natomiast w 2005 r. elementy tej polityki zostały zebrane w „Zielonej Ksi ędze w sprawie racjonalizacji zu życia energii, czyli jak uzyska ć wi ęcej mniejszym nakładem środków”. W dokumencie tym wskazano potencjał ograniczenia zużycia energii do 2020 roku. Wykazano, że korzy ści to nie tylko ograniczenie zu życia energii i oszcz ędno ści z tego wynikaj ące, ale również poprawa konkurencyjno ści, a co za tym idzie zwi ększenie zatrudnienia, realizacja strategii lizbo ńskiej. Energooszcz ędne urz ądzenia, usługi i technologie zyskuj ą coraz wi ększe znaczenie na całym świecie. Je żeli Europa utrzyma swoj ą znacz ącą pozycj ę w tej dziedzinie poprzez opracowywanie i wprowadzanie nowych, energooszcz ędnych technologii, to b ędzie to mocny atut handlowy. Podstaw ę unijnej polityki klimatycznej stanowi zainicjowany w 2000 roku Europejski Program Ochrony Klimatu (ECCP), który jest poł ączeniem działa ń dobrowolnych, dobrych praktyk, mechanizmów rynkowych oraz programów informacyjnych. Jednym z najwa żniejszych instrumentów polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony klimatu jest europejski system handlu uprawnieniami do emisji CO2 (EU ETS), który obejmuje wi ększo ść znacz ących emitentów GC, prowadz ących działalno ść opisan ą w dyrektywie o zintegrowanej kontroli i zapobieganiu zanieczyszczeniom przemysłowym IPCC, a tak że spoza niej. Polityka klimatyczna Unii Europejskiej skupia si ę na wdro żeniu tzw. pakietu klimatyczno-energetycznego przyj ętego w grudniu 2008 r. (przewiduje si ę ustalenie nowych celów redukcyjnych w ramach kolejnego porozumienia w sprawie zmian klimatu najprawdopodobniej w Pary żu w roku 2015.).

Zało żenia tego pakietu s ą nast ępuj ące: - Unia Europejska liderem i wzorem dla reszty świata dla ochrony klimatu ziemi – niedopuszczenia do wi ększego ni ż 2 (°C) wzrostu średniej temperatury Ziemi, - Cele pakietu „3 x 20%” (redukcja gazów cieplarnianych, wzrost udziału OZE w zu życiu energii finalnej, wzrost efektywno ści energetycznej, wzrost udziału biopaliw w transporcie) współrealizuj ą polityk ę energetyczn ą UE. Dla osi ągni ęcia tego ambitnego celu podejmowanych jest szereg działa ń w zakresie szeroko rozumianej promocji efektywno ści energetycznej. Działania te wymagaj ą zaanga żowanie społecze ństwa, decydentów i polityków oraz wszystkich podmiotów działaj ących na rynku. Edukacja, kampanie informacyjne, wsparcie dla rozwoju efektywnych energetycznie technologii, standaryzacja i przepisy dotycz ące minimalnych wymaga ń efektywno ściowych i etykietowania, „Zielone zamówienia publiczne” to tylko niektóre z tych działa ń. Zobowi ązania redukcyjne gazów cieplarnianych, obliguj ą do działa ń polegaj ących głównie na przestawieniu gospodarki na gospodark ę niskoemisyjn ą, a tym samym ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych i innych substancji. Jest to kluczowy krok w kierunku zapewnienia stabilnego środowiska oraz długofalowego zrównowa żonego rozwoju.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 40

1.7. Powi ązania z problemami dotycz ącymi ochrony środowiska

Uwarunkowania środowiskowo – społeczno - gospodarcze Mimo tego, że gmina Kalisz Pomorski posiada wiele mocnych stron, do których nale żą m.in.: - wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe gminy (wysoka lesisto ść oraz jeziorno ść , rzeka Drawa, Drawie ński Park Narodowy); - posiadanie produktu lokalnego (ogórek jeziorny oraz jarmark nad Jeziorem Mły ńskim „Ogórkowym”); - istniej ąca wył ączona z eksploatacji linie kolejowe – mo żliwo ść wykorzystania turystycznego; - dobre skomunikowanie zewn ętrzne (bezpo średni przebieg drogi krajowej nr 10 i zmodernizowana linia kolejowa); - poło żenie miejscowo ści wzgl ędem du żych miast, np. Szczecin, Kołobrzeg, Gorzów Wlkp. (odległo ść ok. 100 km); - uzbrojone tereny pod budownictwo indywidualne; - uzbrojone tereny pod budownictwo przemysłowe w ramach podstrefy Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej; - wysoki poziom rozwoju bazy o światowej i kulturalnej; - dost ęp do edukacji na poziomie wy ższym; - dost ęp do rozwini ętej infrastruktury sportowej; - dost ęp do infrastruktury rekreacyjnej dla najmłodszych (place zabaw); - wysoka estetyka gminy (czysto ść , ład, porz ądek, wygl ąd); - lokalizacja na terenie gminy obiektów zabytkowe (wie ża ci śnie ń, wiejskie dworce kolejowe, pałac D ębsko, pałac Stara Studnia); - stabilny bud żet gminy; - lokalizacja na terenie gminy Poligonu Drawskiego (znaczny wpływ do bud żetu gminy z tytułu dzier żawy gruntów pod poligon wojskowy); oraz - potencjalne źródła energii odnawialnej na terenie gminy, to nast ępstwo tu takich czynników jak niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców i brak egzekwowania prawa w zakresie ochrony środowiska, mog ą spowodowa ć du że problemy zwi ązane z ogólnie poj ętą ochron ą środowiska (w tym zanieczyszczeniem powietrza i wód) oraz ochron ą przyrody. Stan i ochrona środowiska s ą ści śle zwi ązane z rozwojem infrastruktury. W wielu dziedzinach na terenie gminy nast ąpiła poprawa stanu środowiska w wyniku budowy i/lub modernizacji infrastruktury ochrony środowiska, głównie w sektorze przemysłu elektroenergetycznym i wodno ściekowym. Gmina posiada znaczny udział powierzchni o typowo le śnym i rolniczym zagospodarowaniu. Stosunkowo niedu ży procent powierzchni gminy stanowi ą tereny zurbanizowane, jak i przemysłowe, w przeciwie ństwie do samego obszaru miasta. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar gminy znajduje si ę na pograniczu charakterystycznych dla strefy umiarkowanej klimatów: oceanicznego i kontynentalnego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 41

Zanieczyszczenie atmosfery Działalno ść człowieka oraz procesy naturalne powoduj ą przedostawanie si ę do powietrza atmosferycznego ró żnych substancji. Podstawowe źródła emisji zanieczyszcze ń do powietrza zwi ązane z działalno ści ą człowieka to: - emisja punktowa (energetyka zawodowa, przemysłowa oraz procesy produkcyjne), - emisja powierzchniowa (emisja z sektora bytowego), - emisja liniowa (emisja komunikacyjna).

Według oszacowa ń WIO Ś w Szczecinie, w roku 2013 około 63% całkowitej emisji dwutlenku siarki z terenu województwa pochodziło ze źródeł punktowych, 28% ze źródeł powierzchniowych oraz ponad 8 % ze źródeł komunikacyjnych. Dla dwutlenku azotu emisja punktowa stanowiła 36% emisji całkowitej, liniowa około 55%, a z sektora bytowego (mieszkalnictwo i usługi) 9%. W przypadku tlenku w ęgla najwi ększy udział stanowiła emisja powierzchniowa – około 50%, liniowa wynosiła 46,4%, a punktowa 3,6% emisji całkowitej. Dla zanieczyszczeń pyłowych emisja powierzchniowa stanowiła 63%, liniowa około 32%, natomiast punktowa wyniosła 5%.

• emisja punktowa Emisja punktowa to emisja pochodz ąca ze zorganizowanych źródeł w wyniku energetycznego spalania paliw i przemysłowych procesów technologicznych. Według danych WIO Ś w Szczecinie, w 2013 roku emisja zanieczyszcze ń gazowych i pyłowych ze źródeł punktowych znajduj ących si ę na terenie powiatu drawskiego – w tym gminy Kalisz Pomorski wynosiła od 51 do 100 Mg/rok dla dwutlenku siarki (SO 2), poni żej 100 Mg/rok dla dwutlenku azotu (NO 2), dla pyłu zawieszonego (PM10) od 26 do 50 Mg/rok oraz poni żej 0,01 kg/rok dla beno(a)pirenu (BaP). Według danych WIO Ś w Szczecinie, emisja zanieczyszcze ń gazowych z emitorów punktowych w latach 2006-2013 utrzymywała si ę na zbli żonym poziomie. W latach 2008 – 2013 emisje zanieczyszcze ń pyłowych do powietrza z zakładów przemysłowych wykazywały tu tendencj ę spadkow ą. Redukcja zanieczyszcze ń pyłowych w roku 2013 wyniosła ponad 60% w porównaniu do emisji z 2006 roku. Emisja ta na terenie Gminy Kalisz Pomorski nie odgrywa istotnego wpływu na jako ść powietrza.

• emisja powierzchniowa Emisja powierzchniowa jest zwi ązana głównie z ogrzewaniem mieszka ń w sektorze komunalno-bytowym. Emisja pyłu PM10, charakteryzuj ąca si ę najwi ększym udziałem procentowym w emisji powierzchniowej, pochodzi z niskich emitorów odprowadzaj ących produkty spalania z domowych palenisk i lokalnych kotłowni w ęglowych. Spora liczba emitorów oraz fakt, że wyprowadzanie spalin nast ępuje z kominów o niewielkiej wysoko ści powoduj ą, że zjawisko to mo że by ć bardzo uci ąż liwe. Stara zabudowa w centrum wi ększych miast ma charakter zwarty, co utrudnia proces rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń. Prowadzi to do kumulowania si ę zanieczyszcze ń na stosunkowo niewielkim obszarze, o du żej gęsto ści zaludnienia.

• emisja liniowa Poprzez emisj ę liniow ą nale ży rozumie ć emisj ę komunikacyjn ą, pochodz ącą głównie z transportu samochodowego, kolejowego, wodnego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 42

Emisja liniowa ze środków transportu ma istotny wpływ na jako ść powietrza. Jej udział w odniesieniu do dwutlenku azotu si ęga powy żej 50% na obszarze wi ększo ści powiatów województwa. Informacje o wielko ści emisji liniowej zostały opracowane na podstawie danych o rodzaju i ilo ści samochodów na poszczególnych odcinkach dróg oraz na podstawie współczynników emisji.

Zanieczyszczenie atmosfery na terenie gminy Kalisz Pomorski pochodzi z punktowych i powierzchniowych źródeł emisji. Źródła powierzchniowe to przede wszystkim układ komunikacyjny, źródła punktowe to głównie zakłady produkcyjne, kotłownie, indywidualne ogrzewanie mieszka ń. Główn ą przyczyn ą emisji zanieczyszcze ń do powietrza dotyczy indywidualnych budynków mieszkalnych w zwartej zabudowie, w których zainstalowane s ą piece o niewielkiej mocy. Wi ększe piece zainstalowane s ą w zakładach produkcyjnych, instytucjach publicznych. W zdecydowanej wi ększo ści zabudowa ń paliwem jest w ęgiel kamienny. Mniejszym problemem z punktu widzenia lokalnych parametrów czysto ści powietrza jest niska emisja na terenach zabudowy lu źnej, gdy ż istniej ą tam lepsze warunki przewietrzania i depozycji zanieczyszcze ń. Zwi ększona emisja zanieczyszcze ń pyłowo - gazowych w zdecydowanej cz ęś ci dotyczy sezonu grzewczego. Cz ęść problemów, w tym zwi ązanych z ochron ą środowiska na terenie gminy Kalisz Pomorski wi ąż e si ę z istniej ącą tu sieci ą komunikacyjn ą oraz sektorem transportowym. Zły stan techniczny du żej cz ęś ci dróg gminnych i powiatowych oraz wojewódzkich, nieutwardzone pobocza i wąskie drogi, niewystarczaj ąca ilo ść środków na remonty i modernizacj ę dróg infrastruktury komunikacyjnej, oraz zbyt du że obl ęż enie dróg w sezonie letnim powoduje miedzy innymi emisj ę zanieczyszcze ń do atmosfery. Wa żnym czynnikiem zanieczyszczaj ącym powietrze przez cały rok jest rozwój komunikacji samochodowej, a wraz z ni ą ci ągła emisja dwutlenku w ęgla, tlenku azotu, węglowodorów, zwi ązków ołowiu. Bior ąc pod uwag ę fakt, że przez miasto i gmin ę Kalisz Pomorski przechodzi główny szlak komunikacyjny (droga krajowa nr 10 Szczecin - Bydgoszcz - Warszawa ), emisja zanieczyszcze ń spalinowych jest zwi ększona wzdłu ż tego ci ągu komunikacyjnego. Ponadto wyst ępuje tu tzw. emisja wtórna, pochodz ąca ze złej jako ści nawierzchni ulic i placów, oraz niedostatecznego zabezpieczenia transportu szkodliwych materiałów. Zanieczyszczenia pochodz ące ze źródeł technologicznych maj ą charakter marginalny, poniewa ż w gminie nie ma rozwini ętego przemysłu.

Na terenie miasta i gminy dominuj ą źródła emisji zanieczyszcze ń pyłowo – gazowych. Wi ększo ść emitowanych zanieczyszcze ń pochodzi z instalacji słu żą cych ogrzewaniu budynków i wody u żytkowej, a tak że z transportu. W śród emitowanych zanieczyszcze ń dominuj ą: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek w ęgla oraz pył zawieszony i benzo(a)piren.

Jako ść powietrza Dla poszczególnych zanieczyszcze ń: pyłu zawieszonego PM10 oraz zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu, dwutlenku siarki (SO 2), dwutlenku azotu (NO 2), benzenu (C 6H6), tlenku węgla (CO), pyłu PM10, pyłu zawieszonego PM2,5, benzo(a)pirenu w pyle zawieszonym PM10, metali ci ęż kich – ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) w pyle zawieszonym PM10, ozonu (O 3), uzyskane w rocznych ocenach jako ści powietrza za 2013

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 43

rok (źródło: WIO Ś w Szczecinie), z uwzgl ędnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia i ochrony ro ślin, nie zarejestrowano przekrocze ń standardów jako ści powietrza na terenie gminy Kalisz Pomorski. Dwutlenek azotu oraz tlenek w ęgla jest zanieczyszczeniem, którego głównym źródłem w obszarach miejskich s ą spaliny samochodowe. Istotny jest tak że udział emisji z przemysłu oraz ogrzewania mieszka ń. Najni ższe st ęż enia NO 2 i CO wyst ępuj ą na obszarach wiejskich oraz w małych miejscowo ściach, w punktach oddalonych od komunikacji samochodowej, a najwy ższe w mie ście Kalisz Pomorski, w pobli żu drogi krajowej nr 10 z intensywnym ruchem samochodowym. W st ęż eniach tlenku w ęgla w powietrzu znaczny jest równie ż udział jego emisji pochodz ącej z ogrzewania mieszka ń. Pył PM10 to pył zawieszony w powietrzu o średnicy cz ąsteczek poni żej 10 mikrometrów. Źródłem emisji pyłów do powietrza s ą: przemysł (w tym energetyka i ciepłownictwo), transport samochodowy oraz procesy grzewcze z sektora komunalnego. W bilansie emisji pyłu do powietrza dla województwa zachodniopomorskiego, najwi ększy udział ma niska emisja powierzchniowa z indywidualnego ogrzewania mieszka ń. Stanowi ona około 63% emisji całkowitej, podczas gdy emisja ze źródeł przemysłowych stanowi około 5%, a ze źródeł liniowych (transport samochodowy) pochodzi około 32% emisji pyłu. St ąd, zarówno w rocznych ocenach jako ści powietrza, jak równie ż w obowi ązuj ących na obszarze gminy Kalisz Pomorski programach ochrony powietrza, jako główn ą przyczyn ę wyst ępowania ponadnormatywnych st ęż eń pyłu PM10 wskazana została niska emisja pochodz ąca z sektora komunalnego. W ostatnich latach st ęż enia pyłu PM10 24-godzinnego przekraczały dopuszczaln ą warto ść dobow ą, wynosz ącą 50 µg/m 3 w czasie ponad 35 dni w roku kalendarzowym. Najwi ęcej dni z przekroczeniami miało miejsce w miesi ącach grzewczych tj. stycze ń-marzec oraz pa ździernik-grudzie ń. Nie został natomiast przekroczony normowany poziom dla st ęż enia średniorocznego pyłu PM10, który wynosi 40 µg/m 3. Jednak w dalszym ci ągu st ęż enia takie były na do ść wysokim poziomie – od około 50% warto ści dopuszczalnej na stanowiskach podmiejskich i pozamiejskich. Nie zauwa ża si ę spadkowej tendencji st ężeń pyłu PM10 w powietrzu, a jego wysoko ść ulega zmianom w zale żno ści od wyst ępuj ących warunków meteorologicznych w okresach grzewczych danego roku. Do powietrza, benzo(a)piren dostaje si ę głównie w wyniku niepełnego spalania paliw stałych (w ęgla i drewna), przede wszystkim w paleniskach domowych. W mniejszym stopniu obecno ść benzo(a)pirenu w powietrzu jest wynikiem jego emisji z du żych źródeł energetycznych i przemysłowych. Niewielki udział w emisji benzo(a)pirenu do powietrza maj ą te ż spaliny samochodowe. Wykonywane w województwie zachodniopomorskim od 2007 roku pomiary st ęż eń benzo(a)pirenu wykazały, i ż w całym tym okresie, przekroczenia poziomu docelowego przez st ęż enie średnioroczne wyst ąpiły na wi ększo ści stanowisk. Problem ponadnormatywnych st ęż eń benzo(a)pirenu nie dotyczy jednak obszaru gminy i miasta Kalisz Pomorski . W 2012 i 2013 roku rejestrowane na stanowiskach pomiarowych w strefie zachodniopomorskiej (w tym gminie Kalisz Pomorski) st ęż enia ołowiu, arsenu, kadmu i niklu były bardzo niskie i nie przekroczyły okre ślonych dla tych zanieczyszcze ń warto ści kryterialnych – poziomu dopuszczalnego dla ołowiu oraz poziomów docelowych dla st ęż eń arsenu, kadmu i niklu.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 44

St ęż enia ozonu, przeprowadzone przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska na potrzeby rocznych ocen jako ści powietrza w skali kraju dla roku 2012 i 2013, nie wykazały przekrocze ń. W strefie zachodniopomorskiej, podlegaj ącej ocenie pod k ątem ochrony ro ślin, warto ść wska źnika AOT40, obliczona na podstawie wykonanych pomiarów ozonu nie przekraczała warto ści docelowej okre ślonej ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin.

Ochrony powietrza Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z pó źn. zm.) wprowadziła system oceny i zarz ądzania jako ści ą powietrza.

Na podstawie przeprowadzanej corocznie, przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oceny jako ści powietrza w strefach, dokonywana jest klasyfikacja stref: - w których poziom cho ćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powi ększony o margines tolerancji lub poziom docelowy (klasa C), - w których poziom cho ćby jednej substancji mie ści si ę pomi ędzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powi ększonym o margines tolerancji (klasa B), - w których poziom substancji nie przekracza poziomu dopuszczalnego lub poziomu docelowego (klasa A), - w których poziom substancji (dotyczy ozonu) przekracza poziom celu długoterminowego (klasa D2), - w których poziom substancji (dotyczy ozonu) nie przekracza poziomu celu długoterminowego (klasa D1).

Ocena stanu jako ści powietrza ma na celu wyodr ębnienie stref, które wymagaj ą podj ęcia stosownych działa ń naprawczych, zmierzaj ących do poprawy jako ści powietrza (strefy w klasie C). Dla stref, w których stwierdzone zostało przekroczenie cho ćby jednego poziomu dopuszczalnego lub docelowego w odniesieniu do substancji podlegaj ących ocenie jako ści powietrza, zarz ąd województwa na podstawie art. 91 ustawy Prawo ochrony środowiska , w terminie 15 miesi ęcy od dnia otrzymania wyników oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji stref, wykonywanej corocznie do dnia 30 kwietnia przez wojewódzki inspektorat ochrony środowiska, opracowuje program ochrony powietrza oraz plan działa ń krótkoterminowych. Program ochrony powietrza oraz plan działa ń krótkoterminowych, sejmik województwa okre śla w drodze uchwały, w terminie 18 miesi ęcy od dnia otrzymania wyników oceny poziomów substancji w powietrzu. Programy ochrony powietrza powinny spełnia ć wymagania okre ślone w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 wrze śnia 2012 roku w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działa ń krótkoterminowych (Dz. U. poz. 1028).

Podsumowanie W świetle przeprowadzonych w 2012 i 2013 roku pomiarów i ocen, gmina Kalisz Pomorski, pod wzgl ędem jako ści powietrza jest jedn ą z najczystszych województwie . Na przestrzeni ostatnich lat jako ść powietrza ulega tu systematycznej poprawie, jednak w dalszym ci ągu wyst ępuj ą obszary, na których istniej ą zagro żenia zwi ązane z wysokimi st ęż eniami pyłu zawieszonego PM10 i zawartego w tym pyle benzo(a)pirenu, które maj ą miejsce w okresach grzewczych. Jako główn ą przyczyn ę ponadnormatywnych st ęż eń pyłu

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 45

PM10 wskazuje si ę nisk ą emisj ę z sektora komunalnego. Jednak i w tym przypadku zadowalaj ące jest to, i ż od 2010 roku systematycznie obni ża si ę liczba dni w roku, w których przekraczany jest dopuszczalny poziom okre ślony dla dobowej warto ści st ęż enia pyłu zawieszonego PM10. W roku 2013, na wszystkich o śmiu stanowiskach pomiarowych w województwie liczba dni z przekroczeniami dopuszczalnego dobowego st ęż enia PM10 nie przekroczyła obowi ązuj ących 35 dni. Tym samym, w ocenie jako ści powietrza ze wzgl ędu na st ęż enie pyłu PM10 za 2013 rok teren Gminy Kalisz Pomorski został sklasyfikowany w klasie A . Podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku przekroczenie poziomu docelowego przez średnioroczne st ęż enie benzo(a)pirenu, wyst ąpiło w kilkunastu miejscach w strefie zachodniopomorskiej, jednak nie w gminie Kalisz Pomorski .

Zagro żeniem dla czysto ści powietrza s ą wył ącznie emisje z kotłowni zakładowych i palenisk domowych. S ą one równie ż wymieniane jako główne źródło emisji benzo(a)pirenu w Programie Ochrony Powietrza. Kotłownie te z reguły nie s ą wyposa żone w urz ądzenia do redukcji zanieczyszcze ń ze wzgl ędu na brak tanich i skutecznych rozwi ąza ń technicznych. S ą uci ąż liwe dla mieszka ńców najbli ższych okolic tego typu obiektów, z powodu znacznej emisji pyłów i sadzy. Na terenie miasta sukcesywnie likwidowane s ą w ęglowe kotłownie indywidualne, poprzez wł ączanie ich do miejskich sieci opalanych ciepłem sieciowym. Obecnie zgodnie z informacj ą uzyskan ą od lokalnego operatora sieci ciepłowniczej ok. 60% ciepła sieciowego pochodzi z jednostki wytwórczej dedykowanej na w ęgiel kamienny. Podstawow ą barier ą utrudniaj ącą zmian ę paliwa grzewczego w indywidualnych gospodarstwach domowych stanowi wzrastaj ąca cena gazu ziemnego i dobrych gatunków węgla, przy jednoczesnym spadku siły nabywczej mieszka ńców. Problem zanieczyszczenia powietrza w niewielkim stopniu dotyczy terenów wiejskich i miejscowo ści, w których zlokalizowane s ą zakłady przetwórcze. Popraw ę w tym zakresie powinna przynie ść rozbudowa sieci i dostarczenie gazu do wi ększych wsi w gminie lub alternatywne technologie pozyskuj ące ciepło z OZE. Zagro żenia dla czysto ści powietrza nie stwarzaj ą okoliczne gminy, posiadaj ące tak jak Kalisz Pomorski, charakter turystyczno - rolniczy. Stosunkowo niewielkie zagro żenia, z uwagi na powszechno ść katalizatorów, stwarza wzrost ruchu pojazdów. Nale ży mie ć nadziej ę, że realizacja zada ń okre ślonych w programach ochrony powietrza, w tym edukacja ekologiczna pozwol ą na ukształtowanie zachowa ń ludzi w kierunku ograniczenia przez nich emisji szkodliwych zanieczyszcze ń (poprzez stosowanie paliw dobrej jakości).

Na obszarze gminy Kalisz Pomorski nie zanotowano przekrocze ń warto ści kryterialnych zanieczyszcze ń podlegaj ących ocenie (poziomy dopuszczalne lub docelowe), dotyczy to tak że warto ści st ęż enia pyłu PM10 i zawartego w nim benzo(a)piranu .

W przypadku dwutlenku azotu, którego głównym źródłem w obszarach miejskich s ą spaliny samochodowe, w dalszym ci ągu najwy ższe jego st ęż enia wyst ępuj ą w mie ście Kalisz Pomorski, oraz w pobli żu dróg z intensywnym ruchem samochodowym – głównie drogi krajowej nr 10. I chocia ż st ęż enia te nie przekraczaj ą standardu jako ści powietrza, to jednak w rejonach obci ąż onych ruchem samochodowym utrzymuj ą si ę stale na do ść wysokim poziomie.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 46

Poprawa jako ści powietrza

Z punktu widzenia gospodarki niskoemisyjnej podstawowe problemy w zakresie ochrony środowiska w powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej wyst ępuj ą w jednym elemencie - jako ść powietrza atmosferycznego. Głównym źródłem emisji CO 2, B(a)P, pyłów zawieszonych PM10 i PM2,5 s ą kotłownie lokalne i indywidualne systemy grzewcze tzw. źródła niskiej emisji. Emituj ą one szereg substancji wpływaj ących negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze, m.in.: CO, SO 2, NOx, pyły, zanieczyszczenia organiczne, w tym wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne (WWA), dioksyny i furany oraz w ęglowodory alifatyczne. Spot ęgowany, negatywny efekt tego typu ogrzewania wynika z eksploatowania niskosprawnych urz ądze ń grzewczych oraz spalania paliw złej jako ści (zasiarczony, zapopielony i niskokaloryczny w ęgiel, a w szczególno ści odpady z gospodarstw domowych). Ponadto mała wysoko ść takich emitorów (kilka, -kilkana ście metrów) zmniejsza skuteczno ść rozpraszania si ę zanieczyszcze ń, a wyst ępuj ące w okresie zimowym cz ęste inwersje temperatury dodatkowo sprzyjaj ą kumulacji zanieczyszcze ń z niskich emitorów. Wprowadzanie do powietrza zanieczyszcze ń z palenisk domowych przez osoby fizyczne nie podlega żadnym ograniczeniom prawnym, organizacyjnym czy ekonomicznym. Osoby ogrzewaj ące mieszkania (w budynkach istniej ących, inaczej jest przy budowie np. nowych domów jednorodzinnych, gdzie sposób ogrzewania mo że by ć narzucony) nie musz ą uzyskiwa ć zgody na funkcjonowanie pieców domowych, nie podlegaj ą kontroli w zakresie wielko ści emisji i nie wnosz ą opłat za korzystanie ze środowiska, nie podlegaj ą praktycznie tak że kontroli w zakresie rodzaju i jako ści spalanych paliw.

Zgodnie z Programem Ochrony Powietrza dla stref województwa zachodniopomorskiego, tj. aglomeracji szczeci ńskiej, miasta Koszalin, strefy zachodniopomorskiej – TOM II STREFA ZACHODNIOPOMORSKA, podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku w świetle przeprowadzonych pomiarów i ocen, gmina Kalisz Pomorski, pod wzgl ędem jako ści powietrza jest jedn ą z najczystszych województwie zachodniopomorskim . Podobnie jak w latach poprzednich, równie ż w 2012 i 2013 roku przekroczenie poziomu docelowego przez średnioroczne st ęż enie benzo(a)pirenu, wyst ąpiło w strefie zachodniopomorskiej, na któr ą składa powiat drawski. Na terenie omawianej gminy Kalisz Pomorski nie odnotowano przekrocze ń poziomu st ęż eń dobowych benzo(a)pirenu w stosunku do normy (rok kalendarzowy – 1 ng/m 3) według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z dnia 18 wrze śnia 2012 r., poz. 1031). Mimo tego, że na terenie gminy Kalisz Pomorski nie notuje si ę przekrocze ń substancji wpływaj ących negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze – zanieczyszcze ń atmosferycznych, oraz na przestrzeni ostatnich lat jako ść powietrza ulega tu systematycznej poprawie, to poprzez realizacj ę celów zało żeń PGN mo żna przyczyni ć si ę do poprawy jako ści powietrza w regionie (powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej). Nale ży d ąż yć do maksymalnego zminimalizowania zanieczyszcze ń wi ążą cych si ę z nisk ą emisj ę z sektora komunalnego. Najkorzystniejsze dla poprawy jako ści powietrza w gminie a tym samym w regionie (powiecie drawskim i strefie zachodniopomorskiej) jest podł ączanie budownictwa

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 47

wielorodzinnego i jednorodzinnego do miejskiego systemu grzewczego lub ogrzewania gazowego. Natomiast mo żliwo ści korzystania z energii odnawialnej, w indywidualnych systemach grzewczych, s ą raczej ograniczone ze wzgl ędu na bariery finansowe i techniczne. Indywidualne gospodarstwa domowe maj ą wielkie mo żliwo ści ochrony powietrza atmosferycznego poprzez oszcz ędzanie energii. Jednym z podstawowych działa ń, maj ących na celu ograniczenie zu życia energii cieplnej przez mieszka ńców, jest termomodernizacja budynków poprzez docieplanie ścian, wymian ę lub doszczelnienie okien i drzwi zewn ętrznych. Termomodernizacja ogranicza bezpo średnio strat ę ciepła do otoczenia, co zmniejsza ilo ść spalanych paliw w kotłowniach i indywidualnych piecach, a wi ęc zmniejsza emisj ę zanieczyszcze ń powietrza, a w przypadku spalania paliw stałych tak że emisj ę odpadów paleniskowych.

Kolejnym istotnym zagadnieniem w Planach Gospodarki Niskoemisyjnej jest wpływ działa ń w nich zaproponowanych na klimat. Globalnie emisja gazów cieplarnianych wpływa znacz ąco na klimat. Jednak trudno oszacowa ć wpływ emisji CO 2 z gminy Kalisz Pomorski na klimat, czyli średni stan atmosfery i oceanu w skali od kilku lat do milionów lat. Szczególnie bior ąc pod uwag ę, i ż na cał ą Europ ę przypada jedynie 10% światowej emisji dwutlenku węgla, podczas, gdy za ponad 50% wytwarzanego na świecie CO 2 odpowiadaj ą trzy kraje: USA, Indie i Chiny. W całkowitej produkcji CO 2 w Polsce (ok. 399 Tg w 2012 r. zgodnie z raportem KOBiZE), emisja z gminy Kalisz Pomorski – zinwentaryzowana wielko ść za 2013 rok wyniosła ułamek procenta emisji krajowej. Równie ż ograniczenie tej emisji z gminy Kalisz Pomorski praktycznie nie wpłynie na zahamowanie zmian w klimacie. Jednak suma działa ń w celu oszcz ędno ści energii i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych podejmowanych w gminach w Polsce i innych krajach Europy mo że wspomóc zahamowanie negatywnych tendencji klimatycznych.

Na terenie gminy nie wyst ępuje przemysł powoduj ący zanieczyszczenie atmosfery. Zagro żeniem dla czysto ści powietrza s ą wył ącznie emisje z kotłowni zakładowych i palenisk domowych. Są one równie ż wymieniane jako główne źródło emisji benzo(a)pirenu w Programie Ochrony Powietrza. Kotłownie te z reguły nie s ą wyposa żone w urz ądzenia do redukcji zanieczyszcze ń ze wzgl ędu na brak tanich i skutecznych rozwi ąza ń technicznych. S ą uci ąż liwe dla mieszka ńców najbli ższych okolic tego typu obiektów, z powodu znacznej emisji pyłów i sadzy. Podstawow ą barier ą utrudniaj ącą zmian ę paliwa grzewczego w indywidualnych gospodarstwach domowych stanowi wzrastaj ąca cena gazu ziemnego i dobrych gatunków w ęgla, przy jednoczesnym spadku siły nabywczej mieszka ńców. Problem zanieczyszczenia powietrza w niewielkim stopniu dotyczy terenów wiejskich i miejscowo ści. Zagro żenia dla czysto ści powietrza nie stwarzaj ą okoliczne gminy, posiadaj ące tak jak Kalisz Pomorski, charakter le śno - rolniczy i turystyczny. Stosunkowo niewielkie zagro żenia, z uwagi na powszechno ść katalizatorów, stwarza wzrost ruchu pojazdów.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 48

Popraw ę w zakresie obszaru problemowego powinna przynie ść m.in.: - rozbudowa sieci i dostarczenie gazu do wszystkich miejscowo ści w gminie; - wspieranie zada ń w zakresie likwidacji źródeł niskiej emisji poprzez racjonalizacj ę systemów grzewczych z wykorzystaniem istniej ących źródeł ciepła oraz modernizacji kotłowni i systemów grzewczych; - wdra żanie nowoczesnych technologii i przedsi ęwzi ęć ograniczaj ących zu życie energii w przemy śle, energetyce i gospodarce komunalnej; - wspieranie wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), w tym wykorzystanie biogazu, małe elektrownie wodne, elektrownie wiatrowe, kotłownie na zr ębki i słom ę, pompy cieplne, baterie słoneczne, ogniwa fotowoltaiczne, rozwój energetyki wykorzystuj ącej biomas ę; - wspieranie kompleksowych działa ń zwi ązanych z termomodernizacj ą budynków, ze szczególnym uwzgl ędnieniem obiektów u żyteczno ści publicznej.

Nale ży mie ć nadziej ę, że realizacja zada ń okre ślonych w programach ochrony powietrza, w tym edukacja ekologiczna pozwol ą na ukształtowanie zachowa ń ludzi w kierunku ograniczenia przez nich emisji szkodliwych zanieczyszcze ń (poprzez stosowanie paliw dobrej jako ści). Ponadto bardzo wa żnym zagadnieniem jest niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski (oczywi ście problem ten dotyczy nie tylko mieszka ńców tej gminy, ale generalnie du żej cz ęś ci społecze ństwa polskiego). Na ci ągle bardzo wysoki udział paliw stałych (w ęgla i drewna) oraz spalanie odpadów w paleniskach domowych maj ą wpływ trzy czynniki: - braki w uzbrojeniu technicznym gminy Kalisz Pomorski – nie wsz ędzie dociera sie ć ciepłownicza lub gazowa, - mo żliwo ści finansowe – nadal mimo rosn ącej ceny w ęgla ogrzewanie gazowe jest dro ższe, - niska świadomo ść ekologiczna mieszka ńców.

Wła śnie ci ągle zbyt słaba edukacja ekologiczna mieszka ńców powoduje, i ż nie maj ą oni świadomo ści, że pal ąc w ęgiel w piecach domowych (cz ęsto starych, niskowydajnych) emituj ą do powietrza du że ilo ści ró żnorodnych zanieczyszcze ń, w tym CO 2, pyły drobne, substancje rakotwórcze i inne. Je żeli spalaj ą odpady (stare meble, butelki PET i inne) ilo ść emitowanych zanieczyszcze ń gwałtownie wzrasta. Ponadto zanieczyszczaj ą powietrze na małej wysoko ści, a wi ęc to, którym potem oddychaj ą. Wpływ na zdrowie ludzi zanieczyszcze ń znajduj ących si ę w powietrzu, które oni sami tam emituj ą jest olbrzymi. Edukacja ekologiczna powinna dotyczy ć tak że energooszcz ędno ści, które mo żna uzyska ć w ka żdym gospodarstwie domowym. Cz ęś ciowo mieszka ńcy u świadomili sobie, jakie maj ą mo żliwo ści oszcz ędno ści energii, kiedy ta energia zacz ęła stawa ć si ę coraz dro ższa, jednak nadal nie wiedz ą, jaki to ma wpływ na środowisko. Tak, wi ęc niezb ędnym działaniem w Planie musi by ć edukacja ekologiczna nie tylko dzieci i młodzie ży, ale równie ż dorosłych obywateli gminy Kalisz Pomorski.

Cechami charakterystycznymi nowej polityki ekologicznej pa ństwa (przyj ętej przez RM 13 czerwca 2000 r., a przez Sejm 23 sierpnia 2001 r.) w zakresie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami s ą:

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 49

1. Zwi ększenie liczby zanieczyszcze ń obj ętych przeciwdziałaniem maj ącym zmniejszy ć lub ograniczy ć ich emisj ę i niekorzystne oddziaływanie na środowisko (do głównych nale żą substancje bezpo średnio zagra żaj ące życiu i zdrowiu ludzi, takie jak metale ci ęż kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne, substancje degraduj ące środowisko i po średnio wpływaj ące na zdrowie i warunki życia, takie jak dwutlenek siarki, tlenki azotu, amoniak, lotne zwi ązki organiczne i ozon przyziemny, substancje wpływaj ące na zmiany klimatyczne, takie jak dwutlenek w ęgla, metan, podtlenek azotu, HFCs, SF6, PFCs, a tak że substancje niszcz ące warstw ę ozonow ą, kontrolowane przez Protokół Montrealski); 2. Konsekwentne przechodzenie na likwidacj ę zanieczyszcze ń u źródła, poprzez zmiany no śników energii (ze szczególnym uwzgl ędnieniem źródeł energii odnawialnej), stosowanie czystszych surowców i technologii (zgodnie z zasad ą korzystania z najlepszych dost ępnych technik i dost ępnych metod) oraz minimalizacj ę zu życia energii i surowców; 3. Coraz szersze normowanie emisji w przemy śle, energetyce i transporcie; 4. Coraz szersze wprowadzanie norm produktowych, ograniczaj ących emisj ę do powietrza zanieczyszcze ń w rezultacie pełnego cyklu życia produktów i wyrobów - od wydobycia surowców, poprzez ich przetwarzanie, wytwarzanie nowych produktów i wyrobów oraz ich u żytkowanie, a ż do przej ścia w form ę odpadów.

W zakresie ograniczenia oddziaływania energetyki na środowisko nowa polityka energetyczna identyfikuje si ę głównymi celami: - ograniczenie emisji CO 2 do 2020 roku przy zachowaniu wysokiego poziomu bezpiecze ństwa energetycznego, - ograniczenie emisji SO 2 i NOx oraz pyłów (w tym PM10 i PM2,5) do poziomów wynikaj ących z obecnych i projektowanych regulacji unijnych, - ograniczanie negatywnego oddziaływania energetyki na stan wód powierzchniowych i podziemnych, - minimalizacja składowania odpadów poprzez jak najszersze wykorzystanie ich w gospodarce, - zmiana struktury wytwarzania energii w kierunku technologii niskoemisyjnych.

2. Rodzaj i skala oddziaływania na środowisko

Realizowana w Polsce od pocz ątku lat 90-tych XX w. polityka ekologiczna oraz znacz ące zmiany w gospodarce spowodowały proces zmian systemowych, który stał si ę podstaw ą znacznej poprawy stanu środowiska, w tym jako ści powietrza. Szczególnie dotyczy to spadku emisji CO 2, która według Krajowego raportu inwentaryzacyjnego 2014 opracowanego przez Krajowy O środek Bilansowania i Zarz ądzania Emisjami (KOBIZE) emisja gazów cieplarnianych w Polsce za lata 1988−2012, w przeliczeniu na ekwiwalent CO 2 spadła z 569,9 Tg w 1988 roku do 399,27 Tg w 2012 roku, czyli o 30%, jednak emisje pochodz ące z transportu wzrosły o niemal 75% (chocia ż ci ągle stanowi ą one jedynie nieco ponad 10% emisji ogółem). Ponadto pomimo post ępu maj ącego miejsce na przestrzeni ostatnich dwóch dziesi ęcioleci, polska gospodarka jest ci ągle dwa razy bardziej energochłonna ni ż przeci ętnie w krajach UE. 85% emisji gazów cieplarnianych w Polsce jest zwi ązana z sektorem energii, w którym ponad 90% wytwarzanej energii elektrycznej

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 50

pochodzi z elektrowni w ęglowych, w których poziom emisji CO 2 na jednostk ę wytwarzanej energii jest najwy ższy spo śród wszystkich technologii wytwarzania energii i ok. 2-3 razy wy ższy ni ż w podobnych elektrowniach gazowych.

W my śl zasady zrównowa żonego rozwoju ka żde działanie zmierzaj ące do zmiany stanu środowiska, w szczególno ści poprzez zmian ę zagospodarowania terenu, powinno by ć racjonalne i podejmowane ze szczególn ą rozwag ą. W zale żno ści od rodzaju planowanej inwestycji poszczególne elementy środowiska przyrodniczego odgrywaj ą ró żną rol ę i w odmiennym stopniu warunkuj ą mo żliwo ść jej realizacji. W zwi ązku z tym, analiz ę uwarunkowa ń środowiskowych proponowanych działa ń nale ży wykonywa ć pod k ątem konkretnego rodzaju zmian. Plan Gospodarki Niskoemisyjnej obejmuje gmin ę Kalisz Pomorski, czyli obszar bardzo atrakcyjny przyrodniczo, krajobrazowo i turystycznie, w nieznacznym stopniu zurbanizowany i zmieniony antropogenicznie. Zgodnie z zało żeniami Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej (przyj ętego przez Rad ę Ministrów w dniu 16 sierpnia 2011 r.) rozwój gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu zrównowa żonego rozwoju kraju ma si ę odbywa ć poprzez: - rozwój niskoemisyjnych źródeł energii; - popraw ę efektywno ści energetycznej; - popraw ę efektywno ści gospodarowania surowcami i materiałami; - rozwój i wykorzystanie technologii niskoemisyjnych; - zapobieganie powstawaniu oraz poprawa efektywno ści gospodarowania odpadami; - promocj ę nowych wzorców konsumpcji.

2.1. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia, czas trwania, zasi ęg, cz ęstotliwo ść i odwracalno ść oddziaływa ń

Zaproponowane w Planie Gospodarki Niskoemisyjnej działania b ędą miały bardzo pozytywny wpływ na jako ść powietrza w gminie Kalisz Pomorski, gdy ż przewiduje si ę, że ich wdro żenie spowoduje zmniejszenie emisji do powietrza ró żnych niebezpiecznych zwi ązków, powstaj ących podczas spalania paliw stałych w kotłowniach indywidualnych jak i zawodowych (zmniejszenie zu życia energii) oraz spalania paliw w silnikach samochodowych takich jak: dwutlenku w ęgla, pyłów zawieszonych PM10, PM2,5 wraz z metalami ci ęż kimi, dwutlenku siarki, benzo(a)pirenu, tlenków azotu. Zmniejszenie ilo ści emitowanych do powietrza substancji spowoduje obni żenie depozycji mokrej i suchej zanieczyszcze ń, co z kolei b ędzie miało pozytywny wpływ na zmniejszenie zanieczyszcze ń gruntów oraz wód powierzchniowych, a tak że na ziele ń. Zmniejszenie si ę ilo ści emitowanych do powietrza substancji wpłynie pozytywnie na zdrowie i samopoczucie mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza wpłynie na lepsze samopoczucie ludzi, zmniejszy si ę ilo ść zachorowa ń na choroby układu oddechowego i krwiono śnego. Szczególnie pozytywny wpływ zmniejszenia zanieczyszcze ń w powietrzu b ędą odczuwa ć dzieci (rozwój ich płuc nie b ędzie poddawany presji zanieczyszczonego powietrza) oraz ludzie starsi, szczególnie maj ących problemy z układem oddechowym (astma, zapalenie płuc). Zmiana sposobu ogrzewania czy termomodernizacje budynków cz ęsto wi ążą si ę równie ż z remontami i odnowieniem zasobów mieszkaniowych tak, wi ęc istnieje szansa podwy ższenia standardu życiowego mieszka ńców gminy Kalisz Pomorski .

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 51

Ponadto działania prowadz ące do zmniejszenia nat ęż enia ruchu na lokalnych drogach spowoduj ą, i ż emisja hałasu ulegnie obni żeniu, co równie ż poprawi komfort życia ludzi. Działania te b ędą odczuwalne ju ż w krótkim terminie po realizacji, ale ich oddziaływanie b ędzie równie ż długoterminowe, gdy ż przewiduje wieloletni ą trwało ść wprowadzonych zmian. Wszystkie działania b ędą miały pozytywne oddziaływanie bezpo średnie poprzez czystsze powietrze (spadek st ęż eń ró żnorodnych zanieczyszcze ń) na środowisko przyrodnicze w mie ście, w tym na obszary chronione. Zmniejszenie st ęż eń zanieczyszcze ń w powietrzu wpłynie pozytywnie na rozwój flory, poprzez lepsze warunki jej rozwoju. Spadek emisji tlenku w ęgla (działania polegaj ące na wyeliminowaniu węgla, jako paliwa, powoduj ą równie ż zmniejszenie tego zanieczyszczenia) i dwutlenku w ęgla, czyli gazu cieplarnianego, przyczyni si ę do zmniejszenia efektu cieplarnianego. Ponadto spadek emisji tlenków azotu i tlenków w ęgla spowoduje zmniejszenie mo żliwo ści tworzenia si ę ozonu przyziemnego (tzw. „złego” ozonu, którego tlenki w ęgla i azotu s ą prekursorami), co z kolei zmniejszy smog fotochemiczny w mie ście wpływaj ąc pozytywnie na ludzi oraz tak na flor ę jak i faun ę. Ze wzgl ędu na rozło żenie w czasie (6 lat) oraz w przestrzeni (obszar zabudowany miasta) proponowanych działa ń nie nast ąpi skumulowanie ich negatywnego (spowodowanego pracami budowlanymi) oddziaływania. Natomiast skumulowane pozytywne oddziaływanie będzie mo żna uzyska ć po wdro żeniu wszystkich działa ń i b ędzie ono przede wszystkim polega ć na obni żeniu st ęż eń CO 2 i innych zanieczyszcze ń, w tym pyłu zawieszonego PM10 i B(a)P, obni żeniu energochłonno ści w ró żnych dziedzinach gospodarki gminy. Działania te spowoduj ą równie ż wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. Wszystkie działania zrealizowane w ramach Planu Gospodarki Niskoemisyjnej przyczyni ą si ę do realizacji zobowi ąza ń Polski wobec Unii Europejskiej, zwi ązanych z wymogami pakietu energetyczno-klimatycznego. Przyczyni ą si ę równie ż do realizacji celów Programów Ochrony Powietrza dla strefy zachodniopomorskiej. Podsumowuj ąc powy ższe nale ży stwierdzi ć, że realizacja działa ń zaproponowanych w Planie spowoduje ograniczenie uciąż liwo ści zwi ązanych z zanieczyszczeniem powietrza gminie Kalisz Pomorski, a szczególnie w jego obszarze zurbanizowanym - w mie ście Kalisz Pomorski, które jest poddane najwi ększej presji zanieczyszczonego powietrza. Nast ąpi obni żenie nie tylko emisji dwutlenku w ęgla, ale tak że wszystkich zanieczyszcze ń emitowanych do powietrza z procesów spalania paliw stałych i ciekłych, czyli pyłu zawieszonego PM10 i PM2.5, benzo(a)pirenu, metali ci ęż kich, tlenków azotu, ditlenku siarki, tlenku w ęgla. Nast ąpi obni żenie depozycji zanieczyszcze ń na gruntach, w wodach powierzchniowych oraz na obszarach zielonych i chronionych. Nast ąpi poprawa klimatu akustycznego w mie ście i gminie. Działania zawarte w PGN realizowane b ędą na obszarach chronionych i przyczyni ą si ę do pozytywnych oddziaływa ń bezpo średnich poprzez czystsze powietrze (spadek st ęż eń ró żnorodnych zanieczyszcze ń) na środowisko przyrodnicze. Ewentualne kolizje z terenami zielonymi zostan ą zrekompensowane poprzez nowe nasadzenia i rewitalizacj ę istniej ącej zieleni, przez co przyczyni ą si ę do rozwoju zieleni głównie miasta Kalisz Pomorski i głównych miejscowo ści w gminie. Żadne z planowanych działa ń nie wpłynie negatywnie na obszary obj ęte ochron ą wg ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., a wi ęc nie spowoduje znacz ącego

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 52

oddziaływania na środowisko, w tym na obszary Natura 2000. Integralność obszarów Natura 2000 w województwie zachodniopomorskim nie zostanie naruszona.

Pozytywny efekt realizacji działa ń naprawczych b ędzie si ę kumulował i b ędzie długotrwały. Przewidywane oddziaływania proponowanych działa ń inwestycyjnych, obejmuj ące: bezpo średnie, po średnie, wtórne, skumulowane, krótko-, średnio- i długoterminowe, stałe i chwilowe oddziaływanie na środowisko, przedstawiono poni żej w formie syntetycznych zestawie ń spodziewanych oddziaływa ń dla dwóch podstawowych grup działa ń (tab. 13).

Tabela 13. Zestawienie oddziaływa ń i ich wpływ na środowisko dla działa ń i inwestycji w zakresie gospodarki niskoemisyjnej WPŁYW FUNKCJI ODDZIAŁYWANIE OPIS NA ŚRODOWISKO Dotyczy inwestycji takich jak elektrownie wiatrowe czy instalacje biogazowe, których realizacja spowoduje NEGATYWNE - istotn ą zmian ę krajobrazu, poprzez wprowadzenie LOKALNE, dominanty w terenie. W zale żno ści od obiektu wpływ BEZPO ŚREDNIE, będzie wi ększy lub mniejszy, ale wyst ąpi. DŁUGOTERMINOWE, W przypadku zespołów paneli fotowoltaicznych to ODWRACALNE jedynie w zakresie lokalizacji na gruncie i b ędzie to I STAŁE oddziaływanie mocno ograniczone, jedynie do miejsca lokalizacji inwestycji. krajobraz Pozytywny aspekt b ędzie miała poprawa wizerunku obiektów i budynków w szczególno ści po POZYTYWNE - przeprowadzeniu termomodernizacji i poprawie stanu LOKALNE, technicznego elewacji i dachów. BEZPO ŚREDNIE, Zakłada si ę popraw ę przestrzeniu w samych obszarach DŁUGOTERMINOWE, zurbanizowanych poprzez optymalizacj ę systemu ODWRACALNE komunikacji typu miejskiego, popraw ę przestrzeniu I STAŁE publicznych m.in. poprzez wprowadzanie zieleni miejskiej. Z tytułu realizacji i funkcjonowania obiektów i instalacji OZE, mog ą wyst ąpi ć negatywne NEGATYWNE - oddziaływania na człowieka zwi ązane z praca LOKALNE, urz ądze ń, b ędą oddziaływania negatywne. Jednak BEZPO ŚREDNIE; ka żda z inwestycji podlegaj ąca wła ściwym procedura DŁUGOTERMINOWE, OO Ś zaprojektowana zgodnie z wła ściwymi STAŁE standardami winna swoje negatywne oddziaływanie na warunki i życie ludzi ograniczy ć do minimum lub wyeliminowa ć człowieka całkowicie. Pozytywny wpływ z tytułu zmniejszenia POZYTYWNE - zanieczyszczenia powietrza przez spaliny i niska emisj ę LOKALNE, maj ąca swoje źródła przede wszystkim w wyniku BEZPO ŚREDNIE; spalania paliw kopalnych. Poprawa zdrowia DŁUGOTERMINOWE, i funkcjonowania człowiek równie ż po przez popraw ę STAŁE warunków mieszkaniowych, jako ści i standardu życia.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 53

NEGATYWNE – LOKALNE, Wynikaj ące z funkcjonowania obiektów i urz ądze ń, REGIONALNE, OZE, ale tylko w zakresie ich oddziaływania BEZPO ŚREDNIE bezpo średniego, gdzie zakłada si ę, że w wyniku I PO ŚREDNIE, zachowania standarów środowiskowych to DŁUGOTERMINOWE, oddziaływanie b ędzie znikome NIEODWRACALNE I STAŁE Pozytywne oddziaływanie poprzez zachowanie POZYTYWNE – przyroda surowców naturalnych, ograniczenie emisji gazów LOKALNE, cieplarnianych i wpływ ocieplenia klimatu na gatunki REGIONALNE ORAZ ro ślin i zwierz ąt. Zachowanie naturalnych rezerw GLOBALNE, środowiska przyrodniczego poprzez ograniczenie w BEZPO ŚREDNIE pozyskiwaniu energii przede wszystkim w zakresie I PO ŚREDNIE, wydobycie kopaliny z kopalni odkrywkowych. Brak DŁUGOTERMINOWE, wpływu na gospodark ę wodn ą i oddziaływania NIEODWRACALNE zwi ązane, z jako ści ą wód w tym środowiskiem wód I STAŁE słodkich jak i słonych (morskich). POZYTYWNE - produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych REGIONALNE, przyczyni si ę regionalnie do ograniczenia produkcji powietrze WTÓRNE, energii ze źródeł konwencjonalnych, w efekcie zostanie atmosferyczne DŁUGOTERMINOWE, ograniczona emisja zanieczyszcze ń powietrza (pyłów STAŁE i gazów np. CO 2, NO x, SO x i innych) POZYTYWNE - wtórna poprawa czysto ści powietrza atmosferycznego GLOBALNE, WTÓRNE, przyczyni si ę do zmniejszenia efektu cieplarnianego, klimat DŁUGOTERMINOWE, a w rezultacie do polepszenia warunków klimatycznych STAŁE Ziemi.

Powy żej wskazane oddziaływania i uwarunkowania wpływu na poszczególne elementy środowiska oraz człowieka zostały przytoczony na zasadzie wskazania tendencji i kierunków zmian, jakie powinny zaistnie ć w wyniku wdro żenia zało żonych działa ń wynikaj ących z celów PGN dla gminy Kalisz Pomorski. W wielu aspektach oddziaływania b ędą si ę kumulowa ć w szczególno ści w skali globalnej, pomimo działa ń o charakterze typowo lokalnych czy regionalnych. Ponadto zakłada si ę działania polegaj ące na ograniczeniu zu życia energii i po średnim zachowaniu zasobów naturalnych. Wi ększo ść działa ń zgodnie z zało żeniami strategicznymi w wyniku wdro żenia PGN b ędzie oddziaływa ć w sposób trwały i długookresowy.

2.2. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia oddziaływa ń skumulowanych lub transgranicznych

Przewiduje si ę, i ż pozytywne oddziaływanie wdra żanych projektów skumuluje si ę po zako ńczeniu Planu, (czyli po pełnym wdro żeniu zaproponowanych działa ń), ale b ędzie długoterminowe, gdy ż wprowadzone zmiany zgodnie z zało żeniami PGN, będą miały charakter trwały.

2.3. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia ryzyka dla zdrowia ludzi lub zagro żenia dla środowiska

Mo żliwe skutki środowiskowe wdro żenia działa ń okre ślonych w PGN zostały przedstawione powy żej. Nale ży przyj ąć , że w przypadku ich zrealizowania b ędą one Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 54

pozytywne, gdy ż obni żą emisj ę ró żnorodnych zanieczyszcze ń z ogrzewania indywidualnego i komunikacji oraz presj ę tych zanieczyszcze ń na zdrowie ludzi, stan przyrody oraz dobra kultury. Zwi ększy si ę rola lokalnej zieleni rosn ącej w lepszych warunkach aerosanitarnych. Pojawi si ę szansa uporz ądkowania przestrzennego pod kontem lepszego funkcjonowania ludzi w ramach terenów zurbanizowanych. Bezpo średnie oddziaływanie realizowanych zada ń b ędzie polegało na znacznej poprawie jako ści powietrza w mie ście i gminie, nie tylko w zakresie dwutlenku w ęgla, pyłu zawieszonego PM10 i B(a)P, ale wszystkich zanieczyszcze ń pochodz ących ze spalania paliw stałych i ciekłych, czyli tlenków azotu, tlenków siarki i innych. Po średnio realizacja działa ń wpłynie na zmniejszenie depozycji mokrej i suchej zanieczyszcze ń, a wi ęc na popraw ę kondycji zieleni gminnej i zieleni w obszarach chronionych. Tak, wi ęc Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla gminy Kalisz Pomorski nie wyznacza ram dla realizacji przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko. Równie ż realizacja postanowie ń tego dokumentu nie spowoduje znacz ącego oddziaływania na środowisko, w tym na obszar Natura 2000.

3. Cechy obszaru obj ętego oddziaływaniem na środowisko

Gmina Kalisz Pomorski to kraina lasów i jezior sprawiaj ąca, że teren ten jest niezwykle atrakcyjny pod wieloma wzgl ędami. Gmina le ży w obr ębie licznych obszarowych form ochrony przyrody. Urozmaicona rze źba terenu, wzgórza morenowe, liczne jeziora, doliny rzek Drawy i Korytnicy, szata ro ślinna lasów, ł ąk i bagien stanowi ą bogactwo gminy i decyduj ą o jej atrakcyjno ści.

Opis środowiska przyrodniczego gminy Kalisz Pomorski Środowisko geograficzne gminy Kalisz Pomorski zostało ukształtowane podczas ostatniego zlodowacenia plejstoce ńskiego. W obr ębie omawianego obszaru wyró żni ć mo żna wzniesienia moreny czołowej powierzchnie moreny dennej, o pagórkowatej lub falistej rze źbie oraz rozległe równiny sandrowe. Według podziału na krainy fizyczno-geograficzne Polski (wg Kondrackiego) obszar gminy poło żony jest w obr ębie Pojezierza Południowo - Bałtyckiego w 2 makroregionach : - Pojezierzu Zachodniopomorskim (mezoregion - Poj. I ńskie), - Pojezierzu Południowo - Pomorskim (mezoregiony – Poj. Wałeckie i Równina Drawska). Pojezierze Zachodniopomorskie to obszar obejmuj ący stref ę marginaln ą fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Wzgórza morenowe osi ągaj ą do ść znaczne wysoko ści przekraczaj ące 250 m. Wyst ępuj ą tu żyzne gleby brunatne wytworzone na glinach zwałowych, stanowi ące potencjalne siedlisko lasów bukowych. Makroregion ten o powierzchni 9,7 tys. km 2 jest podzielony na 7 mezoregionów. Jednym z nich jest Pojezierze Ińskie o powierzchni 753 km 2, poło żone w górnych dorzeczach: Iny, Drawy, oraz Regi. Wyst ępuj ą tu du że deniwelacje i bardzo urozmaicone formy terenu. Wyró żnia si ę 3 ci ągi moren czołowych. Najwy ższe wzniesienie wypi ętrzone jest na wysokość 180 m. (góra Głowacz). Jest to strefa wododziałowa bezpo średniego zlewiska Bałtyku i Odry. Fragment tego mezoregionu zajmuje północno-zachodnie rejony omawianej gminy. Pojezierze Południowopomorskie poło żone jest na zewn ątrz moren czołowych pomorskiej fazy zlodowacenia bałtyckiego. Posiada powierzchni ę ok. 17,8 tys. km 2. Obejmuje rozległe równiny sandrowe usypane wzdłu ż: Drawy, Gwdy, Brdy i Wdy.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 55

Miejscami spod piasków glacjofluidalnych wystaj ą wzniesienia morenowe. Najwi ększe wysoko ści bezwzgl ędne nie przekraczaj ą jednak wysoko ści notowanych na Pojezierzach; Zachodniopomorskim i Wschodniopomorskim. Pojezierze Południowopomorskie jest podzielone na 12 mezoregionów. W granicach gminy Kalisz Pomorski wyst ępuj ą 2 z nich. Pojezierze Wałeckie to obszar wysoczyzn morenowych poło żonych pomi ędzy sandrami Równiny Wałeckiej i Równiny Drawskiej. Powierzchnia tego mezoregionu to około 830 km 2. Pod wzgl ędem krajobrazowym wyst ępuje du że urozmaicenie; wały moren czołowych o przebiegu równole żnikowym przeplataj ą si ę z obszarami moreny dennej. Najwi ększa kulminacja w obr ębie Pojezierza Wałeckiego to Racza – 211 m n.p.m. Licznie wyst ępuj ą jeziora, głównie w centrum mezoregionu. Najwi ększe z nich to Byty ń – 823 ha. Mezoregion ten zajmuje północno-wschodnie i wschodnie tereny omawianej gminy. Równina Drawska to obszar sandrów wyst ępuj ących w dorzeczu Drawy. Jest zalesiona i rzadko zaludniona. Krajobraz jest tylko pozornie monotonny. Podstawowy rys nadaj ą mu bory sosnowe i lasy mieszane z udziałem d ębów i buków. Jest urozmaicony wci ęciami erozyjnymi Drawy, Prostyni i ich dopływów oraz zagłębieniami wytopiskowymi. W zagł ębieniach tych znajduj ą si ę jeziora lub torfowiska. Mezoregion ten zajmuje zachodnie i południowe tereny gminy.

Warunki klimatyczne Klimat odgrywa w środowisku przyrodniczym szczególnie istotn ą rol ę. Układ warunków klimatycznych decyduje o dostawie i dystrybucji energii, wody, a tak że w znacznym stopniu – zanieczyszcze ń, przy czym nie tylko przenoszonych drog ą atmosferyczn ą, ale i migruj ących w hydrosferze i litosferze. Klimat rozumiany aktualistycznie jest pochodn ą ogólnej cyrkulacji ciepła i wilgoci, a tak że pozostałych komponentów środowiska oraz oddziaływania trwałych przekształce ń antropogenicznych. Ocena zmian klimatu, w tym wywołana przedmiotow ą inwestycj ą albo istniej ącym obiektem wymaga „odpreparowania” niezaburzonego tła metod ą historyczn ą (porównanie ci ągów pomiarowych przed i po inwestycji) lub metod ą przestrzenn ą (porównanie danych klimatycznych z terenu poddanego zmianom i zewn ętrznego). Panuje tu klimat przej ściowy, pomi ędzy klimatem morskim a klimatem o cechach bardziej kontynentalnych. Zró żnicowanie fizjograficzne terenu oraz s ąsiedztwo morza powoduje stosunkowo du że zró żnicowanie klimatyczne. Na omawianym obszarze nie notuje si ę wyst ępowania skrajnych, w porównaniu z innymi regionami, warto ści średnich liczb dni z wyró żnionymi typami pogody. Obszar miasta i gminy Kalisz Pomorski poło żony jest w strefie przenikania si ę wpływów powietrza polarnego, arktycznego i zwrotnikowego. Jest to strefa klimatu umiarkowanego, przej ściowego środkowej Europy, którego charakterystyczn ą cech ą jest przej ściowo ść , zmienno ść i kontrastowo ść . Obszar gminy posiada klimat cieplejszy i suchszy od pozostałych mezoregionów krain pojeziernych (Równiny Drawskiej i Pojezierza Wałeckiego).

Klimat obszaru gminy nale ży do umiarkowanych, o przewadze wiatrów zachodnich, północno – zachodnich i północnych. Z uwagi na blisko ść i zasobno ść zbiorników wodnych oraz du żą powierzchni ę lasów charakteryzuje si ę du żą wilgotno ści ą powietrza. Na terenie gminy wyst ępuj ą liczne jeziora, przepływa tu wiele małych rzek i cieków wodnych, które nie stwarzaj ą jednak zagro żenia powodziowego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 56

Teren Gminy Kalisz Pomorski według podziału Polski na regiony klimatyczne zaliczany jest do Regionu Środkowopomorskiego (R-VII), obejmuj ącego znaczn ą cz ęść ww. krain geograficznych (A. Wo ś 1999). Klimat jest tutaj bardziej ostry w porównaniu z regionem zachodniopomorskim. Mniej jest dni ciepłych, a wi ęcej przymrozkowych i mro źnych. Cz ęstsze s ą tak że dni z opadem atmosferycznym (tabela poni żej). Tabela 14. Średnia roczna liczba dni z głównymi typami pogody Regionu Środkowopomorskiego (A. Wo ś 1999). Typy pogody Słoneczna Pochmurna Z du żym Bez opadu Z opadem Razem zachmurzeniem Region Środkowopomorski Ciepła 21,9 145,6 88,9 132,5 123,9 256,4 Przymrozkowa 9,6 35,5 30,9 43,1 32,9 76,0 Mro źna 4,5 14,8 12,2 17,4 14,3 31,7

Region ten, w porównaniu z okolicznymi charakteryzuje si ę wyst ępowaniem wysokiej liczby dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą, z du żym zachmurzeniem ( średnio 50 dni w roku) oraz z pogod ą chłodn ą i deszczow ą ( średnio 26 dni w roku). Do mniej licznych ni ż w innych regionach nale żą dni z pogod ą bardzo ciepł ą, słoneczn ą, bez opadów ( średnio 11 dni w roku).

Układ temperatur w gminie jest do ść ści śle zwi ązany z hipsometri ą terenu i nieco ró żni si ę w obr ębie ww. krain geograficznych. Są to ró żnice jednak niewielkie i zostały u średnione dla cz ęś ci Równiny Drawskiej i Pojezierza Wałeckiego (A. Wo ś 1999). Przeci ętna roczna temperatura na tym terenie wynosi ok. 7,0 - 7,3 °C, przy przeci ętnej temp. miesi ąca najcieplejszego (lipiec) od 16,3 do 16,9 °C, a najchłodniejszego (stycze ń) ok. – 1,5 °C. Przeci ętna temperatura okresu maj – lipiec mie ści si ę w przedziale 13,7-14,7 °C (tabela 15).

Tabela 15. Zestawienie wa żniejszych danych klimatycznych dla Regionu Środkowopomorskiego (w tym obszaru Gminy Kalisz Pomorski) na tle regionów przyległych Region Region Środkowo- Region Parametr Zachodnio- pomorski, obejmuj ący Wschodnio- pomorski obszar gminy pomorski Kalisz Pomorski Wielko ść Temperatura roczna 7-7,7 7-7,3 7,3-7,9 Temperatura okresu V-VII 14-14,5 13,7-14,7 14,7-15,7

Stopniodni dla okresu z t śr. <10° 1800-2200 1800-2200 2400-3000 Stopie ń kontynentalizmu (%) 46-48 48-50 50-51 Amplituda dobowych temperatur 9-13 9-11 10-11 (dla okresu V-VII) Liczba dni gor ących w roku 13-18 18-22 22-30 Daty pocz ątku zimy 31 XII-6 I 13 XII-2 I 17-30 XII Długo ść okresu zimowego (dni) 55-70 65-90 60-85 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 57

(t śr. <10°) Długo ść okresu (dni): gospodarczego 245-255 235-250 250-258 wegetacyjnego 208-215 208-215 215-218 dojrzewania 65-75 60-80 80-95 Daty pocz ątku okresu (dni): gospodarczego 20-25 III 20-26 III 20-23 III wegetacyjnego 8-10 IV 7-10 IV 3-7 IV dojrzewania 16-25 VI 10-20 VI 5-10 VI Suma opadów atmosferycznych 500-575 550-600 480-600 (mm) Suma opadów atmosferycznych 180-215 175-210 160-200 w okresie V-VII Liczba dni z pokryw ą śniegow ą 40-55 45-65 40-50 Data pocz ątku zbiorów żyta 29 VII-5 VIII 23-31 VII 18-22 VII ozimego

Okres wegetacyjny trwa tu 208-215 dni, ze średni ą temperatur ą powy żej 5ºC i zaczyna si ę w pierwszej dekadzie kwietnia, a ko ńczy wraz z ko ńcem pa ździernika. Okres zimy zaczyna si ę przed 13 XII i trwa 65-90 dni. Zaleganie pokrywy śnie żnej 45-65 dni, cho ć zdarzaj ą si ę zimy zupełnie bez śnie żne, a okresy bez śnie żne s ą pospolite niemal corocznie i trwaj ą średnio 40-60 dni. Przewa żaj ą wiatry zachodnie, dominuj ące w okresie lata i jesieni. Zim ą najcz ęś ciej wyst ępuj ą wiatry południowo-zachodnie. Średnia pr ędko ść wiatru w roku wynosi od 3,5 do 5 m/s (mierzona na wysoko ści 10 m n.p.m.) – ryc. 4.

Rycina 4. Ró ża wiatru obrazuj ąca pr ędko ści wiatru na terenie Gminy Kalisz Pomorski w 2013 r. wg danych z najbli żej poło żonej stacji meteorologicznej w mie ście Szczecinek

Poziom usłonecznienia wynosi ok. 1515 h/rok (4,5 h/dzie ń). Poziom promieniowania całkowitego dochodzi do 3700 MJ/m 2 na rok. Roczna suma opadów osi ąga warto ść w granicach 550-600 mm. Najmniej opadów notuje si ę w maju, a najwi ęcej w lipcu (tab. 16) Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 58

Tabela 16. Średnie miesi ęczne sumy opadów atmosferycznych Gminie Kalisz Pomorski w roku 2013 wg danych z najbli żej poło żonej stacji meteorologicznej w mie ście Szczecinek Opad [mm] I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok Stanowisko Szczecinek 47,1 39,1 28,6 23,1 93,1 67,7 90,1 50,9 33,0 22,1 31,7 38,6 565,2

Oczywi ście na terenie obszaru gminy Kalisz Pomorski poszczególne parametry klimatyczne mog ą odbiega ć od średnich regionu, na co ma wpływ ukształtowanie terenu, jego nachylenie wzgl ędem kierunków świata, lesisto ść , obecno ść jezior i cieków wodnych, zadrzewie ń przydro żnych, małych śródpolnych k ęp zadrzewie ń lub obecno ść zabudowy. Wówczas mówimy o lokalnych klimatach – topoklimatach. Wysoka jeziorno ść gminy łagodzi klimat, poniewa ż du że zbiorniki wodne charakteryzuj ą si ę du żą wymian ą ciepła z podło żem, na skutek czego amplitudy temperatury w przyziemnej warstwie powietrza s ą znacznie mniejsze, ni ż na terenach s ąsiednich. Obszary zalesione charakteryzuj ą si ę znacznie ni ższymi spadkami temperatur nocnych na skutek osłoni ęcia powierzchni granicznej i wysokiego promieniowania cieplnego podło ża. Tak jak wspominano na wst ępie na stan zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze wpływaj ą czynniki klimatyczne makroskalowe, modyfikowane przez regionalne i lokalne warunki fizycznogeograficzne, w tym mezoklimat i klimat lokalny. Istotne s ą, poza wielko ści ą emisji, czynniki wpływaj ące na przemieszczanie si ę zanieczyszcze ń w przestrzeni, w tym na du że odległo ści, oraz umo żliwiaj ące kumulacj ę zanieczyszcze ń w warstwie przyziemnej (do wysoko ści około 100 metrów od powierzchni Ziemi), a tak że stany i warunki słabej wymiany poziomej i pionowej zanieczyszczonego powietrza oraz warunków mieszania. Wpływ warunków meteorologicznych na wielko ść emisji ujawnia si ę przede wszystkim jako: - wpływ warunków termicznych, które oddziałuj ą na długo ść , terminy rozpocz ęcia i zako ńczenia oraz intensywno ść sezonu grzewczego, wpływaj ą równie ż na dobowe i sezonowe cykle nat ęż enia ruchu samochodowego itd. - sterowanie dotyczy tak że kierunków przemieszczania si ę zanieczyszczonych mas powietrza, poprzez zwi ązek z ci śnieniem atmosferycznym. Ruch powietrza odbywa si ę od obszarów o wy ższym ci śnieniu ku obszarom o ni ższym ci śnieniu. Jako ść powietrza w obszarach (województwach, strefach itp.) wi ąż e si ę z wielko ści ą ładunku i depozytu zanieczyszcze ń z napływu transgranicznego (spoza kraju) oraz z ł ącznego napływu – z uwzgl ędnieniem wszystkich źródeł spoza strefy. - kształtowanie warunków rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń w atmosferze.

Ocenia si ę, że o zró żnicowaniu st ężenia zanieczyszcze ń wokół źródła emisji aż w 70% decyduj ą warunki meteorologiczne, przede wszystkim pr ędko ść i kierunek wiatru. Odpowiadaj ą one za tempo i drog ę przemieszczania emitowanych zanieczyszcze ń. Sytuacje synoptyczne, mo żna ogólnie podzieli ć na korzystne lub niekorzystne dla rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń. Dotyczy to warunków przemieszczania w poziomie, wynoszenia i mieszania pionowego powietrza („Projekt Krajowego planu działa ń na rzecz wyeliminowania przekrocze ń poziomów dopuszczalnych pyłu PM10 (w tym PM2.5) ze szczególnym uwzgl ędnieniem niskiej emisji”, Warszawa 2009). Szczególnie niekorzystne dla Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 59

rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń s ą sytuacje ciszy (pr ędko ść wiatru poni żej 0,5 m/s) lub bardzo słabych wiatrów, wyst ępowania niskich inwersji temperatury, wyst ępowania mgły. Z innych czynników fizycznogeograficznych wa żne s ą ukształtowanie i pokrycie terenu. Gęsta zabudowa, poło żenie emitorów w obni żeniach terenu, bariery architektoniczne lub naturalne zasłaniaj ące napływ powietrza sprzyjaj ą kumulowaniu si ę zanieczyszcze ń.

Budowa geologiczna i geomorfologia, ukształtowanie terenu Gmina Kalisz Pomorski pod wzgl ędem ukształtowania i rze źby powierzchni ma zró żnicowany charakter. Cechuje si ę licznymi wzniesieniami i dolinami polodowcowymi. Geomorfologia terenu została ukształtowana w kenozoiku. Na gł ęboko ści poni żej 100 m p.p.m. stwierdzono wyst ępowanie skał jurajskich i kredowych. Na nich zalega warstwa utworów trzeciorz ędowych o mi ąż szo ści 150-200 metrów, wytworzonych w kenozoiku, w miocenie. Warstw ę czwartorz ędow ą tworz ą piaski kwarcowe i ilaste oraz mułki z detrytusem ro ślinnym. Współczesna rze źba na terenie gminy Kalisz Pom. wykształciła si ę w plejstocenie i holocenie. Warstwa utworów czwartorz ędowych o mi ąż szo ści 100-150 metrów została wykształcona: - z piasków gliniastych – w obr ębie wysoczyzn moreny dennej, - z glin zwałowych o mi ąż szo ści o 10 metrów, żwirów i głazów – w obr ębie pagórków moreny czołowej, - z piasków ró żnoziarnistych oraz miejscami z piasków ze żwirami – w obr ębie równin sandrowych. Wysoczyzny morenowe s ą poprzecinane licznymi rynnami i zagł ębieniami. Utwory wodnolodowcowe tworz ą niewielkie pagóry o owalnej, wzgl ędnie kolistej podstawie i o wysoko ści wzgl ędnej 10 metrów; w ich budowie przewa żaj ą piaski drobnoziarniste. Ze schyłku plejstocenu i pocz ątku holocenu pochodz ą: - osady kredy jeziornej oraz mułki i gytie – na obrze żach mis jeziornych, - żwiry, piaski i mady – w dolinach rzek.

W obr ębie północno-wschodnim gminy na południe od jeziora Lubie i na wschód od koryta Drawy wyst ępuj ą wzniesienia moreny czołowej podfazy starszej od głównej fazy pomorskiej. W stosunku do otaczaj ącego terenu s ą wyniesione przeci ętnie o około 20-30 metrów, cho ć na niektórych obszarach ró żnice te si ęgaj ą i wi ęcej 40 metrów. Wysoko ści najwi ększych kulminacji to: Rosyjskie Góry k. Kalisza (144 m), w rejonie P ępłówka (155 m). Ci ągi wzniesie ń morenowych wyznaczaj ą wododziały dopływów rzeki Drawy. Wyst ępuj ą liczne obni żenia, zaj ęte przez niewielkie jeziorka oraz torfowiska. Cz ęsto s ą to obszary bezodpływowe. Morena denna - najwi ększe obszary znajduj ą si ę na północ i na południowy zachód od Kalisza Pomorskiego (w obr ębie Pojezierza Wałeckiego). Wyst ępuje zarówno morena denna falista jak i morena denna pagórkowa. Tereny te nale żą do naj żyźniejszych i s ą u żytkowane rolniczo. S ą to rejony wsi: Gi żyno, Pomierzyn, Jasnopole (na północy) i D ębsko (na południu). Kotliny wytopiskowe z misami jezior i torfowiskami - kotlinki wytopiskowe usytuowane s ą głównie na południe od jeziora Lubie, w obr ębie spi ętrze ń czołowo – morenowych. Powstały podczas deglacjacji l ądolodu. W kotlinach tych wyst ępuj ą niewielkie

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 60

jeziorka, wzgl ędnie torfowiska, a na ich obrze żach osady holoce ńskie. S ą to przewa żnie tereny podmokłe. Rynny polodowcowe - rynna marginalna, rozci ągni ęta wzdłu ż kierunku NWW-SEE, znajduje si ę na północ od terenów gminy i zajmuje j ą jezioro Lubie (rz ędna lustra wody – 95,5 m n.p.m.). Na krótkim odcinku wzdłu ż brzegu jeziora biegnie granica gminy. Skarpy nad jeziorem w tym rejonie osi ągaj ą wysoko ść 30 metrów wzgl ędem lustra wody. Na południe od wzniesie ń przebiegaj ą dwie stosunkowo du że rynny glacjalne: Dolina Studziennicy i Dolina Drawicy. Przy południowej granicy gminy równie ż przebiegaj ą dwie rynny polodowcowe o przebiegu równole żnikowym. Pierwsza z nich usytuowana jest przy południowych obrze żach poligonu wojskowego. Rozci ąga si ę od jeziora Gł ębokie do Doliny Drawy. Środkiem jej zatorfionego dna płynie ciek Gł ęboka, którego wody przepływaj ą przez jeziora Pa ńskie i Trzebu ń (wzdłu ż północnych ich brzegów przebiega granica administracyjna mi ędzy gminami Drawno i Kalisz Pomorski.), a nast ępnie uchodz ą do Drawy. Druga z rynien poło żona jest w śród lasów Puszczy Drawskiej. Wyst ępuje w niej ci ąg nast ępuj ących jezior: Dębsko Krzywe (rz ędna lustra wody – 79,5 m n.p.m.), Szerokie, Mała Korytnica oraz znajduj ące si ę w Gminie Drawno – Dominikowo i Środkowe. Na północ od miejscowo ści Jaworze rozci ąga si ę rynna glacjalna o przebiegu południowym. Na południu rynna ta jest silnie wypłycona, jej cz ęść północn ą zajmuj ą jeziora Polanowskie i Jaworze. W dolinie rzeki Drawy i Prostyni oraz jej istotnych dopływów – Drawicy, Korytnicy, Słupicy stwierdzono wyst ępowanie osadów holoce ńskich. Równiny sandrowe - rozległe tereny sandrowe (utworzone na przedpolu fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego) poło żone s ą na południe od marginalnej rynny polodowcowej, zajmowanej przez jezioro Lubie i jednocze śnie na zachód od koryta Drawy. Jest to strefa wyst ępowania szlaków sandrowych skierowanych na południe. Obszar ten nie jest jednak monotonn ą równin ą. Wyst ępuje znaczna ilo ść zagł ębie ń, które zajmowane s ą przez podmokłe, dawniej meliorowane obszary. Na równinach sandrowych poło żonych na południe od jeziora Lubie i na zachód od Doliny Drawy utworzono poligon wojskowy. W gminie tereny sandrowe wyst ępuj ą równie ż na południe od Kalisza Pomorskiego i jednocze śnie na wschód od Drawy. S ą poro śni ęte lasami Puszczy Drawskiej.

Gleby i ich u żytkowanie Gleby na ternie gminy nie nale żą do zbyt urodzajnych i maj ą niewielk ą warto ść produkcyjn ą. Wi ększo ść powierzchni gminy zajmuj ą lasy, głównie bory świe że i bory mieszane świe że powstałe na glebach bielicowych. U żytki rolne zajmuj ą ok. 8,5 tys. ha, z czego grunty orne stanowi ą niecałe 7 tys. ha. Przewa żaj ą gleby klasy IV i V, które stanowi ą odpowiednio 44% i 31% powierzchni gruntów ornych (GO). Ponadto wyst ępuje tu du ży areał gruntów VI klasy bonitacyjnej (ponad 24%). Jedynie w okolicach D ębska i Suchowa wyst ępuj ą gleby III klasy bonitacyjnej, które stanowi ą mniej ni ż 1% pow. GO. W zwi ązku z nisk ą urodzajno ści ą gleb, wi ększo ść swego czasu le żała odłogiem, jednak z biegiem lat post ępuje sukcesywne zalesianie gruntów najsłabszych klas bonitacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza gruntów klasy VI oraz V. Bior ąc pod uwag ę przydatno ść rolnicz ą tych gleb, takie działanie okre śli ć mo żna mianem racjonalnych. Pozostałe grunty niskich klas bonitacyjnych, które pozostaj ą w u żytkowaniu rolniczym wymagaj ą du żego nakładu pracy i środków w celu prowadzenia opłacalnej ekonomicznie gospodarki rolnej. Gleby znajduj ące si ę na terenie gminy w przewa żaj ącej cz ęś ci zostały utworzone na piaskach lu źnych i żwirach. Jedynie w rejonie D ębska i na północ od Kalisza gleby

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 61

wykształciły si ę na glinach lekkich oraz piaszczystych. Naj żyźniejsze gleby znajduj ą si ę w rejonach miejscowo ści: D ębsko, Pomierzyn, Gi żyno. Podobna jako ści ą cechuj ą si ę gleby zaj ęte przez u żytki zielone. Gleb I i II klasy nie ma, za ś klasa III stanowi jedynie 3%. Najwi ększy udział zajmuje klasa V (46%) oraz IV (30%). Pozostał ą powierzchni ę u żytków zielonych stanowi VI klasa bonitacyjna. Naj żyźniejsze ł ąki znajduj ą si ę w obr ębach: Pomierzyn, Suchowo, Jasnopole, Gi żyno i D ębsko. Ogółem z gruntów pozostaj ących w u żytkowaniu rolniczym, zdecydowan ą wi ększo ść zajmuj ą grunty najsłabszych klas bonitacyjnych, tj. V i VI, których udział si ęga blisko 60% powierzchni ogółu u żytków rolnych. Takie uwarunkowania glebowe nie sprzyjaj ą prowadzeniu intensywnego rolnictwa na tym terenie. W porównaniu z innymi rejonami Polski gmina wypada niekorzystnie pod kątem warunków do rozwijania gospodarki rolnej. Ogólna powierzchnia gruntów gminy wynosi ok. 48 078 ha. Struktur ę ich u żytkowania w zestawieniu ze struktur ą u żytkowania ziemi w województwie zachodniopomorskim nale ży uzna ć za specyficzn ą. Charakterystyczn ą cech ą jest to, że wyst ępuje nietypowo ść zwi ązana ze specyficznymi funkcjami gminy. Szczególn ą uwag ę zwraca wysoki udział lasów i gruntów le śnych (przeszło 60%). Tereny rolnicze maj ą tu udział 17,7%, a wody zajmuj ą ok. 2,5%. Tereny zaj ęte pod budownictwo mieszkaniowe, to jedynie 14 ha (0,03%). Struktura użytkowania gruntów w gminie jest odmienna od wi ększo ści gmin w Polsce, co uwarunkowane jest du żą powierzchni ą le śną oraz obecno ści ą poligonu wojskowego.

Hydrologia Wody podziemne Obszar gminy charakteryzuje dobra i średnia zasobno ść w wod ę. Zapewniaj ą to stosunkowo wysokie opady, których suma roczna kształtuje si ę na poziomie ok. 600 mm. Na omawianym obszarze przewa ża odpływ wód podziemnych. Wody podziemne głównego poziomu u żytkowego s ą reprezentowane przez pi ętro III-rz ędowe. S ą średnio izolowane przed zanieczyszczeniami antropogennymi. Poziom wód podziemnych stanowi ących zasoby wody pitnej znajduje si ę na gł ęboko ści od kilkunastu do 40 m (lokalnie nawet gł ębiej) poni żej powierzchni terenu. Wody podziemne nale żą do głównych źródeł wody pitnej. Podstawowy poziom użytkowy wód podziemnych zwi ązany jest z wyst ępowaniem utworów czwartorz ędowych. W mniejszym stopniu warunki do magazynowania wód zawieraj ą utwory trzeciorz ędowe, oraz utwory kredowe i jurarskie. Wszystkie zwodoci ągowane wsie w gminie zasilane s ą w wod ę z uj ęć lokalnych. Miasto Kalisz Pomorski posiada tak że własn ą sie ć wodoci ągow ą zasilan ą z trzech uj ęć wody pitnej, znajduj ących si ę na terenie miasta: - przy ul. Półwiejskiej – woda pobierana jest przy wydajno ści 15,2 m 3/h - przy ul. Wolno ści – woda pobierana jest S1 = 84 m 3/h; S2= 65 m3/h; - przy ul. Przemysłowa – woda pobierana jest przy wydajno ści S1 = 48 m 3/h; S2 = 48 m 3/h

Łącznie ze wszystkich uj ęć w mie ście pobór wody pitnej wynosi ok. 30 m 3/h. Uj ęcia, ze wzgl ędu na dobr ą jako ść wody nie posiadaj ą urz ądze ń do uzdatniania. Udokumentowane zasoby wód powierzchniowych i podziemnych s ą wystarczaj ące dla pełnego pokrycia zapotrzebowania miasta. Wi ększo ść wsi w gminie Kalisz Pomorski posiada własne uj ęcia wody pitnej, które w dostateczny sposób pokrywaj ą zapotrzebowania tych wsi w wod ę.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 62

Południowo wschodnia cz ęść gminy, znajduje si ę w granicach czwartorz ędowego mi ędzymorenowego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) Nr 125 „Wałcz-Piła”, o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 169 tys. m 3/d i średniej gł ęboko ści uj ęć 65 m. Stanowi on Obszar Wysokiej Ochrony (OWO) i zawiera wody wysokich klas Ib i c.

Wody powierzchniowe W gminie Kalisz Pomorski wody powierzchniowe zajmują ok. 1 190 ha, co stanowi 2,5% powierzchni całego obszaru. Gmina poło żona jest prawie całkowicie w zlewni Drawy. Tylko niewielkie fragmenty jej północno-zachodnich i zachodnich rubie ży nale ży do zlewni Iny, I- rz ędowego dopływu Odry oraz do zlewni Regi, która jest zlewni ą Przymorza. Do dorzecza Iny nale żą : obszar źródliskowy Iny poło żony na wschód od Ciemnika (miejscowo ść w gminie I ńsko) oraz jezioro Sarnowo wraz z niewielkim dopływem. Do dorzecza Regi nale żą fragmenty zlewni Mnicy, która jest dopływem jeziora Ostrowiec. Jezioro to poło żone jest w zlewni Brze źnickiej W ęgorzy – II rz ędowego dopływu Regi. Najwa żniejsz ą rzek ą gminy jest wspomniana powy żej Drawa. Jest to rzeka pstr ągowa, a ponadto stanowi obszar w ęzłowy o randze mi ędzynarodowej w sieci EKONET PL. Drawa ma 195 km długo ści. Jej źródła znajduj ą si ę na wysoko ści 144 m n.p.m. na północ od jeziora Drawsko, a uj ście do Noteci na poziomie 29,2 m n.p.m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 3 198 km 2. Drawa na teren gminy Kalisz Pomorski wpływa poni żej jeziora Małe Dąbie, które znajduje si ę jeszcze na obszarze gminy Drawsko Pomorskie. Rzeka opuszcza za ś teren gminy na wysoko ści uj ścia lewobrze żnego dopływu o nazwie M ąkowarka, która odprowadza nadmiar wód z jeziora M ąkowarskiego. Sie ć hydrograficzna Drawy jest rozbudowana. Obszar gminy podzielony jest pomi ędzy zlewnie licznych jej dopływów. Najwa żniejsze z nich to: - prawobrze żne: Drawka, Pełknica oraz Gł ęboka odwadniaj ące tereny poligonu; - lewobrze żne odwadniaj ące wschodnie obszary gminy: Studzienica, Borowiak, Drawica przepływaj ąca przez jezioro M ąkowarskie, Kamionka ze Stawic ą, a tak że płyn ące wzdłu ż granicy gminy: Słopica i Korytnica.

Na terenie gminy znajduje si ę 63 jeziora, o powierzchni wi ększej od 1 ha. W tabeli poni żej przedstawiono najwi ększe z nich. Tabela 17. Wykaz najwi ększych jezior na terenie gminy Kalisz Pomorski* Lp. Nazwa zbiornika Pow. zwierciadła Gł ęboko ść Gł ęboko ść wody (ha) średnia (m) maksymalna (m) 1. Mąkowarskie 170,5 13,6 31,2 2. Krzywe D ębsko 121,6 5,9 18,1 3. Szerokie 76,3 6,1 15,8 4. Gi żyno, Gi żno 63,3 11,2 26,3 5. Prostynia 57,7 2,2 4,8 6. Gł ębokie 52,2 6,5 14,5 7. Po źrzadło 49,0 7,3 14,2 8. Zły Ł ęg 45,5 1,7 3,7 9. Jeziorak 39,0 1,9 3,1 10. Mielno 36,4 1,0 2,5 11. Wieli ż 31,1 2,7 4,2 12. Bobrowo Du że 25,2 12,4 34,1 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 63

13. Orle Małe 15,6 8,0 21,1 14. Mły ńskie 14,8 5,6 15,3 15. Tarnica 13,4 1,5 3,4 16. Studnickie 13,4 2,9 6,1 17. Bobrowo Małe 11,6 4,7 10,1 *Źródło: dane pochodz ące z pomiarów batymetrycznych

Tylko 2 jeziora w gminie maj ą powierzchni ę wi ększ ą od 100 ha. S ą to: poło żone na zachód od Kalisza - Mąkowarskie (170,5 ha) – oraz przy południowej granicy gminy – Dębsko Krzywe (121,6 ha). Najgł ębsze jeziora w gminie to: Bobrowo Du że (34,1 m), a tu ż za nim M ąkowarskie (31,0 m). Oba poło żone s ą w Dolinie Drawicy. Natomiast jeziora w Dolinie Drawy: Mielno, Zły Ł ęg, Jeziorak s ą stosunkowo najpłytsze. W obr ębie poligonu poło żonych jest 27 jezior, a w śród nich najwi ększe pod wzgl ędem powierzchni to: Po źrzadło (49,0 ha), Gł ębokie (52,2 ha), Prostynia (57,7 ha), Mielno (36,4 ha). Oprócz jezior o genezie polodowcowej uwag ę zwracaj ą jeziora powstałe na skutek działalno ści ludzkiej. S ą to mi ędzy innymi: Strunowo, Mostowe, Zalane. Oprócz zbiorników znajduj ących si ę w ewidencji nale ży wspomnie ć równie ż o jeziorach, których lustra wody poło żone s ą na terenach s ąsiednich gmin, a wzdłu ż ich brzegów poprowadzona została granica pomi ędzy gminami. S ą to: Lubie (1 487,5 ha), Nowa Korytnica (100,0 ha), Dominikowo (71,0 ha), Pa ńskie (46,0 ha), Trzebu ń (129 ha). Dla rekreacji i wypoczynku najwi ększe znaczenie ma nie tylko sama obecno ść zbiorników i cieków wodnych, ale te ż ich wielko ść , dost ępno ść linii brzegowej, morfometria brzegów, stan czysto ści wód, szata ro ślinna w bezpo średnim otoczeniu brzegów zbiornika. Niektóre odcinki brzegów dost ępnych osi ągały poka źną długo ść , mi ędzy innymi na brzegach jeziora M ąkowarskie czy Krzywe D ębsko. Zdecydowanie jednak dominuje tu tzw. dost ępno ść punktowa - od kilku do kilkudziesi ęciu metrów; s ą to miejsca odpowiednie przede wszystkim dla w ędkarzy i innych sposobów indywidualnego wykorzystania. Sposób zagospodarowania jeziora, tj. jego wykorzystania turystycznego, jest jednak zawsze całkowicie uzale żniony od wyst ępowania odcinków du żej dost ępno ści liniowej. Tam bowiem koncentruje si ę zabudowa turystyczna i tam tak że b ędą tereny rekreacyjne na otwartej przestrzeni.

Flora Poło żenie gminy Kalisz Pomorski warunkuje charakter występuj ącej szaty ro ślinnej. W gminie tej istniej ą istotne rozbie żno ści pomi ędzy ro ślinno ści ą potencjaln ą, a ro ślinno ści ą rzeczywist ą. Można to zaobserwowa ć w składzie florystycznym ro ślinno ści le śnej. W innych środowiskach obecnie nie stwierdza si ę ro ślinno ści, która nie wytrzymuje gwałtownych zmian i posiada w ąsk ą skal ę ekologiczn ą (elementy stenotopowe). Zró żnicowanie potencjalnej ro ślinno ści naturalnej gminy Kalisz Pomorski jest wybitnie uwarunkowane powierzchniow ą budow ą geologiczn ą oraz geomorfologi ą. Obszary wysoczyznowe wschodniej cz ęś ci gminy s ą zdominowane przez siedliska subatlantyckiego acidofilnego lasu bukowo – dębowego typu pomorskiego oraz żyznej buczyny ni żowej. W zachodniej partii gminy przewa żaj ą siedliska kontynentalnego boru mieszanego, o których dzisiaj wiadomo, że s ą to siedliska lasów zachodniopomorskiej odmiany kwa śnej d ąbrowy . Centralnie poło żone w gminie tereny sandrowe to potencjalne biochory suboceanicznych śródl ądowych borów sosnowych; kompleks boru świe żego i boru suchego, zajmuj ącego zdecydowanie mniejszy areał. W dolinie rz. Drawy, rozcinaj ącej borowe równiny sandrowe, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 64

wykształciły si ę gleby ni żowego ł ęgu olszowego. Lokalnie mo żna te ż spotka ć we wspomnianej dolinie rozleglejsze areały olsu środkowoeuropejskiego . Na południe od jez. Lubie rz. Drawa rozcina wysoczyzn ę, b ędąca obszarem kwa śnej buczyny ni żowej . Obni żenia wytopiskowe po płatach i bryłach martwego lodu skupiaj ą ro ślinno ść przestrzennie i dynamicznie powi ązan ą z wymienionym olsem.

Ro ślinno ść rzeczywista gminy Kalisz Pomorski cechuje si ę du żą odr ębno ści ą na tle innych obszarów Działu Pomorskiego. W wi ększym stopniu jej układy przestrzenne s ą podobne tylko do krajobrazów gminy Borne Sulinowo, której przyroda, podobnie jak omawianego regionu, została ukształtowana w wyniku podobnych procesów geofizycznych i antropopresji, w tym bardzo specyficznej formy u żytkowania, jak ą jest poligon wojskowy. Cechy naturalnej ro ślinno ści w zasadniczej mierze s ą rezultatem usytuowania gminy w dwóch krainach geobotanicznych, a mianowicie Pojezierzy Środkowopomorskich oraz Sandrowych Przedpoli Pojezierzy Środkowopomorskich. Te dwie jednostki regionalne mają ró żne charakterystyki fizjograficzne – geologi ę, geomorfologi ę, sie ć hydrograficzn ą i gleby, a ka żda z nich jest ponadto obszarem mocno biotopowo zró żnicowanym. Łącznie na terenie gminy stwierdzono 226 ró żnego typu zbiorowisk ro ślinnych. Na li ście przewa żaj ą zespoły powstałe pod wpływem czynników naturalnych. Jest ich 150 (66.4 %). Spo śród nich najwi ększ ą łączn ą powierzchni ę zajmuj ą zbiorowiska le śne oraz ró żne typy naturalnych zespołów wyst ępuj ących w powi ązaniu z kompleksami drzewostanowymi, jak fitocenony oszyjkowe, okrajkowe, por ębowe, murawowe dróg le śnych, czy niektóre wrzosowiskowe. Zbiorowiska seminaturalne (19 asocjacji), podobnie jak naturalne zło żone z gatunków rodzimych, stanowi ą 8.5%. Koncentruj ą si ę one przede wszystkim na u żytkach zielonych – łąkach i pastwiskach, których jest około 2.55 %. Wykształcaj ą si ę tak że jako psammofilne murawy oraz ugrupowania wrzosowiskowe. W wykazie stwierdzonych zbiorowisk zdecydowanie liczebnie przewa żaj ą ugrupowania naturalne i półnaturalne, jednak przestrze ń gminy jest w sporym stopniu zaj ęta (blisko 15.5% areału gminy) przez zbiorowiska synantropijne, tj. antropogeniczne, zbudowane przede wszystkim z gatunków obcych. Specyficzn ą grup ę tworzy 11 zespołów ksenospontanicznych. Są zbudowane z adwentywnych ro ślin obcego pochodzenia, które pojawiły si ę u nas stosunkowo niedawno. S ą to mi ędzy innymi zespoły: moczarki kanadyjskiej – wykształcaj ący si ę w wodach strumieni, situ chudego - rozprzestrzeniaj ący si ę wzdłu ż dróg gruntowych biegn ących przez ubogie siedliska kwa śnych d ąbrów – uciekaj ącego z przydomowych ogrodów (gdzie jest ro ślin ą ozdobn ą), lepi ężnika ró żowego – uprawianego na Pomorzu w przydworskich parkach, miododajnej robinii – rozprzestrzeniaj ącej si ę na glebach ubogich w azot, niecierpka drobnokwiatowego, nale żącego do grupy ro ślin o wybitnych zdolno ściach hemerofilnych na siedliskach mezo- i eutroficznych lasów li ściastych. Nieco ponad 28% zespołów rozwijaj ących si ę na terenie gminy ma status zagro żonych wymarciem w s ąsiedniej Wielkopolsce, ze stopniem „E” oraz „V”. W 2001 roku wszystkie zostały obj ęte prawn ą ochron ą biotopow ą. Do grupy tej nale żą: brzezina bagienna, bór bagienny, „ł ąka” ramienicowa, zespół situ drobnego, owado żernego pływacza średniego, czermieni błotnej, je żogłówki najmniejszej; mszary - wełnianki pochwowej, k ępowy, z bagnem zwyczajnym przygiełkowy, turzycy bagiennej, turzycy nitkowatej, bobrkowy, turzycy dzióbkowatej; jak również łąki trz ęś licowe oraz rozwijaj ące si ę na starych murach fitocenozy z zanokcic ą murow ą. Fitocenozy dwunastu z wymienionych asocjacji należą do cz ęstych lub pospolitych na terenie gminy Kalisz Pomorski i nie zagro żonych ust ąpieniem. Wszystkie wykształciły si ę na torfowiskach wysokich i przej ściowych, usytuowanych na

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 65

sandrowych obszarach gminy, głównie w rejonie poligonu wojskowego. Wysokim poziomem zagro żenia w Wielkopolsce - kategori ą „V”, cechuje si ę zespołów. Generalnie ich struktura jest nara żona na uproszczenie, a skład florystyczny na zubo żenie. Mo że doj ść do utraty zmienno ści, zwłaszcza lokalnosiedliskowej. Mog ą te ż nast ąpi ć istotne zmiany degeneracyjne. Mo że te ż zmniejszy ć si ę areał ich wyst ępowania. Pod wzgl ędem rozpowszechnienia na terenie gminy do pospolitych nale ży około 27%, a do cz ęstych blisko 51 %. Niemało jest fitocenonów rzadko wyst ępuj ących, bo a ż 42 (około 19 %). Bardzo rzadkich, maj ących w gminie od jednego do kilku stanowisk, jest 8 (około 3.6%). Do najrzadziej spotykanych nale żą mi ędzy innymi trawiasty bór trz ęś licowy, ł ęg wi ązowo-jesionowy, termofilne zaro śla ligustrowo – dereniowe, „ł ąka” ramienicowa, zespół owado żernego pływacza średniego, kserotermiczny zespół kłosownicy pierzastej, paprociowe fitocenozy z zanokcic ą murow ą oraz suboceaniczny zespół ostu zwisłego. Zanotowane zbiorowiska ro ślinne reprezentuj ą szerokie spektrum fizjonomicznego zró żnicowania i stopnia zło żono ści przestrzennej struktury. Wśród 226 stwierdzonych znajduje si ę 28 zespołów le śnych i krzewiastych, 4 por ębowe, 34 wodne (w tym 2 źródliskowe), 46 bagiennych, 7 terofitów namulnych, 9 muraw psammofilnych i kserotermicznych, 4 ciepłolubnych ziołoro śli okrajkowych, 19 ł ąkowych i pastwiskowych razem z dywanowymi, 4 wrzosowiskowe, 23 nitrofilnych ziołoro śli okrajkowych, 2 paprociowe, a tak że 46 synantropijnych - 13 segetalnych (chwastów polnych i ogródkowych) oraz 33 ruderalne. Na terenie gminy Kalisz Pomorski wyst ępuj ą nast ępuj ące gatunki prawnie chronionych ro ślin: - gatunki obj ęte ochron ą ścisł ą: kruszczyk błotny, lilia złotogłów, rosiczka długolistna, rosiczka okr ągłolistna, sasanka ł ąkowa, oraz - gatunki obj ęte ochron ą cz ęś ciow ą: arcydzi ęgiel litwor, grzybienie białe, kruszczyk szerokolistny, orlik pospolity, śnie życzka przebi śnieg, kukułka (storczyk) krwista, kukułka (storczyk) szerokolistna, wiciokrzew (suchokrzew) pomorski, widłak go ździsty, widłak jałowcowaty, cebulica dwulistna, go ździk piaskowy, bagno zwyczajne, centuria zwyczajna, bobrek trójlistkowy, cis pospolity, kocanki piaskowe, turzyca piaskowa, wil żyna ciernista.

Szczegółow ą i obfit ą charakterystyk ę bogatej flory i świata ro ślinnego opisywanej gminy mo żna znale źć w opracowaniu tekstowym i mapowym: „Waloryzacja Przyrodnicza Województwa Zachodniopomorskiego”, Szczecin 2010 r.

Fauna Na terenie gminy Kalisz Pomorski stwierdzono ł ącznie 37 gatunków ślimaków i 14 gatunków mał ży oraz 254 gatunki kr ęgowców. W poszczególnych gromadach było to: 27 gatunków ryb, 12 płazów, 7 gadów, 198 ptaków.

Ichtiofauna Na terenie gminy w rzekach: Drawie i Prostyni wyst ępuje minóg rzeczny. Gatunek ten jest w Polsce obj ęty cz ęś ciow ą ochron ą gatunkow ą i został umieszczony w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt” w śród gatunków zagro żonych. Na podstawie bada ń, literatury i informacji uzyskanych z PZW oraz od w ędkarzy potwierdzono t ępowanie 27 gatunków ryb. Z wyst ępuj ących na terenie gminy Kalisz Pomorski ryb ochron ą gatunkow ą obj ęte s ą ró żanka i piskorz. 6 gatunków wyst ępuj ących w wodach gminy obj ętych jest konwencj ą

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 66

habitatow ą (minóg rzeczny, sielawa, sieja, lipie ń, piskorz, głowacz białopłetwy). Natomiast 8 gatunków uwzgl ędnionych jest w konwencji berne ńskiej (minóg rzeczny, sielawa, sieja, lipie ń, słonecznica, ró żanka, piskorz, sum). Pozostałe gatunki nale żą do pospolicie wyst ępuj ących w wodach i w wi ększo ści maj ą znaczenie gospodarcze. Najcz ęś ciej poławianymi s ą tu: szczupak, lin , leszcz, pło ć i oko ń. Herpetofauna Na terenie gminy Kalisz Pomorski stwierdzono 13 gatunków, wi ększo ść z nich tj.: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna, żaba moczarowa, obj ęta jest ścisł ą ochron ą. Pozostałe płazy na terenie gminy reprezentowane przez traszk ę zwyczajn ą, ropuch ę szar ą, żab ę śmieszk ę, żab ę wodn ą, żab ę jeziorow ą, i żab ę trawn ą obj ęte s ą ochron ą gatunkow ą cz ęś ciow ą. Traszka grzebieniasta została umieszczona w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt” wśród gatunków ni ższego ryzyka, lecz bliskich zagro żeniu. Wszystkie gatunki płazów s ą wpisane do Konwencji Berne ńskiej, z tym że traszka grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna i żaba moczarowa w śród ści śle chronionych gatunków fauny wymienionych w zał ączniku nr 2, natomiast traszka zwyczajna, żaba jeziorkowa, żaba śmieszka, żaba trawna i żaba wodna wśród chronionych gatunków fauny wymienionych w zał ączniku nr 3. Na obszarze gminy Kalisz Pomorski stwierdzono wyst ępowanie 7 gatunków gadów tj.: padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, które obj ęte s ą ochron ą gatunkow ą cz ęś ciow ą, a tak że: żółw błotny oraz gniewosz plamisty obj ęte ochron ą ścisł ą. Najcz ęś ciej spotykanym gadem była jaszczurka zwinka. Wyst ępowała głównie w miejscach nasłonecznionych o średnio lub słabo wilgotnej glebie. Do terenów takich nale żały trawiaste otwarte ł ąki o słonecznej wystawie, nasypy kolejowe, tereny ruderalne, nasłonecznione polany. Mniej liczna od poprzedniego gatunku była jaszczurka żyworodna, której preferencje środowiskowe dotyczyły terenów bardziej wilgotnych jak podmokłe ł ąki, wilgotne fragmenty lasów. Padalec zwyczajny i żmija zygzakowata, spotykane zwłaszcza w borach sosnowych, były mniej liczne. Awifauna Najliczniej reprezentowan ą gromad ą kr ęgowców były ptaki. Na skład awifauny du ży wpływ miała ró żnorodno ść środowisk wyst ępuj ących w gminie. Ł ącznie w gminie Kalisz Pomorski stwierdzono 198 gatunków, w tym 179 obj ętych ochron ą ścisł ą, 5 obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą i 14 łownych. Zestawienie stwierdzonych gatunków ptaków przedstawia wykaz zamieszczony w zał ączniku do opracowania. W gminie wyst ępuj ą gatunki ptaków uj ęte w „Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt” . W sezonie l ęgowym obserwowano te ż bardzo rzadki gatunek ptaka drapie żnego – gado żera Circaetus gallicus - kr ążąca para ptaków. Od pocz ątków ubiegłego wieku istniej ą udokumentowane stanowiska l ęgowe (2-3) bociana czarnego Ciconia nigra. Sytuacja czapli siwej Ardea cinerea nie jest klarowna. Na badanym terenie notowano 1-2 kolonie (istniej ące przynajmniej od połowy ubiegłego wieku), ale badania miały charakter ankietowy i nie obejmowały wyników z terenów zaj ętych przez poligon. Do grupy najcenniejszych gatunków ptaków, wyst ępuj ących na terenie gminy zalicza si ę takie gatunki ptaków jak: bielik, błotniak stawowy, błotniak zbo żowy, błotniak ł ąkowy, bocian biały, bocian czarny, brodziec samotny, brz ęczka, czajka, czernica, dudek, dzierzba srokosz, dzi ęciołek, dzi ęcioł średni, dzi ęcioł zielony, g ągoł, g ęgawa, głowienka, siniak,

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 67

jarz ąbek, jastrz ąb, kania czarna, kania ruda, kobuz, kokoszka wodna, kr ętogłów, krogulec, kropiatka, kszyk, kuropatwa, lelek, łab ędź niemy, muchołówka mała, nurog ęś , orlik krzykliwy, ortolan, perkoz dwuczuby, perkoz zausznik, perkozek, pliszka górska, jarz ębatka, przepiórka, pustułka, rokitniczka, sieweczka rzeczna, uszatka, strumieniówka, świergotek polny, świerszczak trzmielojad, wodnik, oraz zniczek. Teriofauna Na podstawie bada ń, literatury i informacji uzyskanych z nadle śnictw potwierdzono wyst ępowanie w gminie Kalisz Pomorski 41 gatunków ssaków, w tym 17 obj ętych ochron ą ścisł ą, 1 ochron ą cz ęś ciow ą, 12 łownych i 11 nie zaliczonych do chronionych lub łownych. Do ssaków ści śle chronionych nale żą tu: je ż zachodni, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, nocek du ży, nocek Nattera, nocek rudy, mroczek pó źny, gacek wielkouch, karlik malutki, karlik wi ększy, borowiec wielki, wiewiórka, gronostaj, łasica, natomiast cz ęś ciowo kret europejski i wydra. Z terenami zadrzewionymi zwi ązane jest wyst ępowanie je ża. Kret nale ży do gatunków pospolitych w gminie. Wyst ępuje na terenach otwartych jak pola, ł ąki, tereny ruderalne, ogrody, lu źne zadrzewienia. Pospolitym gatunkiem rz ędu zaj ęcokształtnych jest zaj ąc szarak. Spotka ć go mo żna na terenach otwartych, jak ł ąki i pola oraz w lasach. Licznie reprezentowanym rz ędem ssaków są gryzonie. W kilku miejscach zaobserwowa ć mo żna wiewiórk ę. Ze środowiskiem wodnym zwi ązane jest wyst ępowanie pi żmaka i karczownika ziemnowodnego. Agrocenozy licznie zasiedla (polnik) nornik zwyczajny, natomiast osiedla ludzkie mysz domowa i szczur w ędrowny. Z lasami i zadrzewieniami zwi ązane jest wyst ępowanie nornicy rudej, myszy zaro ślowej i myszy le śnej. Lis jest najcz ęś ciej spotykanym ssakiem drapie żnym. Ślady wskazuj ą na wyst ępowanie tu borsuka oraz kuny le śnej i domowej, jenota, wydry. Na terenie gminy występuj ą równie ż inne drapie żne jak gronostaj, tchórz i łasica. Cz ęsto obserwowane s ą równie ż wilki, s ą to osobniki w ędrowne spotykane najcz ęś ciej w południowej cz ęś ci poligonu wojskowego. Na terenie gminy liczne s ą trzy gatunki łowne tj.: dzik, sarna i jele ń, które mo żna tu bardzo cz ęsto spotka ć.

3.1. Obszary o szczególnych wła ściwo ściach naturalnych lub posiadaj ące znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, wra żliwe na oddziaływania, istniej ące przekroczenia standardów jako ści środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu

O ile walory środowiska przyrodniczego na obszarze gminy Kalisz Pomorski cechuj ą si ę znacz ącym bogactwem, o tyle walory środowiska antropogenicznego nie wyró żniaj ą si ę szczególnie wysok ą warto ści ą dziedzictwa architektonicznego. W mie ście ze wzgl ędu na zniszczenia ostatniej wojny nie zachowało si ę wiele obiektów zabytkowych. Istnieje jednak kilka ciekawych obiektów wartych odwiedzenia, a tak że wpisanych jest to rejestru zabytków. Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na list ę zabytków wpisane s ą: 1. układ urbanistyczny miasta Kalisza Pomorskiego wraz z zachowanymi obiektami: ko ściół, d. Zamek, domy przy ul. Chrobrego 19 – 21, Krzywoustego 5 i Rybackiej 66. Cenny, pó źno średniowieczny układ przestrzenny miasta na planie owalnicy o prostopadłej sieci ulic, poło żonej mi ędzy trzema jeziorami, został cz ęś ciowo zatarty wskutek zniszcze ń w 1945 r., a nast ępnie zdewastowany budow ą bloków mieszkalnych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 68

w północno-zachodniej cz ęś ci Starego Miasta. Obecnie jest on ju ż czytelny jedynie z powietrza; 2. ko ściół ewangelicki, obecnie p.w. MB Królowej Polski, klasycystyczny, murowany z 1771 r. Ko ściół parafialny, rzymskokatolicki nale żą cy do dekanatu Mirosławiec, diecezji koszali ńsko-kołobrzeskiej, metropolii szczeci ńsko-kamie ńskiej. Ko ściół wzniesiony został w latach 1771-88 przez radc ę budowlanego Holschego z Berlina (poprzedni ko ściół został rozebrany ze wzgl ędu na zniszczenia powstałe w czasie po żaru). Remontowany w XIX w. oraz w latach 1968 i 1977. Obecna świ ątynia zbudowana jest w stylu klasycystycznym. Posiada jednoprzestrzenne wn ętrze przykryte płaskim stropem. Wewn ątrz zachowały si ę empory oraz barokowy, złocony ołtarz. Trójkondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem wie ża usytuowana jest bardzo nietypowo - z boku korpusu nawowego, po środku jego długo ści. Utrzymane w białym kolorze ściany świ ątyni ozdobione zostały pilastrami, a otwory okienne obramione zostały półkoli ście zamkni ętymi opaskami z wydatnymi zwornikami. Ko ściół wzorowany był na projekcie ko ścioła garnizonowego w Poczdamie. Charakterystyczny wygl ąd świ ątyni czyni j ą niepodobn ą do żadnego innego ko ścioła na Pomorzu. Jest to unikalny przykład protestanckiej architektury sakralnej tego czasu na terenie Pomorza. 3. zespół pałacowy, w skład którego wchodz ą: - pałac z XVIII w. oraz XIX / XX wieku. Pałac ufundowany przez rodzin ę Wedlów jako zamek w 1. poł. XIV wieku. Po po żarach w ko ńcu XVI wieku, von Güntersbergowie odbudowali go jako renesansowy pałac, widniej ący na sztychu Meriana z roku 1652. Kolejne przebudowy w XVIII, XIX i XX w. przekształciły go w obiekt o charakterze rezydencjonalnym, uzupełniony o pi ętrow ą oficyn ę. Najstarsz ą, zachowan ą cz ęś ci ą s ą gotyckie piwnice oraz zewn ętrzne mury. Po zniszczeniach w latach powojennych, kilkakrotnie przyst ępowano do odbudowy gmachu, któr ą dopiero niedawno uko ńczono. Teraz zamek otacza odnowiony park z licznymi starymi drzewami i stylow ą fontann ą, a w samym gmachu mie ści si ę Biblioteka Miejska oraz sale reprezentacyjne i wystawowe; - park; - plebania z ok. 1800 r., ul. Bolesława Krzywoustego 4. Wewn ątrz mie ści si ę epitafium rodziny Wedlów z XVI wieku przeniesione z ko ścioła w Gi żynie (Giesen) i umieszczone tutaj w 1963 r. Z pozostałych obiektów wymieni ć mo żna jeszcze: - grodzisko wy żynne owalne z VIII-XV w., usytuowane na wschodnim cyplu wzniesienia, przykład zachowania pozostało ści słowia ńskiego osadnictwa obronnego; - osad ę słowia ńsk ą poło żona 300 m na północ od grodziska; - XIX-wieczny cmentarz poło żony w malowniczym zak ątku nad jez. Bobrowo Wielkie. Znajduj ą si ę tam nieliczne nagrobki sprzed 1945 roku i kilkana ście powojennych. - kamie ń szlifierski – będący symbolem lokalnej tradycji si ęgaj ącej średniowiecza. Według starej legendy dawni mieszka ńcy Kalisza u żywali kamienia szlifierskiego do szlifowania języków kłamcom i gburom. Odrestaurowany w 2003 r. kamie ń jest został posadowiony w lasku nad jeziorem Mły ńskim. Replika kamienia szlifierskiego znajduje si ę tak że przy budynku Ratusza Miejskiego.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 69

W miejscowo ści Gi żyno istniej ą dwa obiekty cechuj ące si ę znacznymi walorami architektonicznymi. S ą to: ryglowy ko ściół filialny p.w. Matki Bo żej Królowej Polski z XVIII w. oraz klasycystyczny pomnik nagrobny Zygmunta Goetha rze źbiony w piaskowcu z 1786 r. Kolejny obiekt znajduje si ę we wsi Po źrzadło Wielkie i jest to szachulcowy ko ściół filialny pod wezwaniem Stanisława Biskupa z XVIII w. Wartym zobaczenia obiektem jest XIX-wieczna elektrownia wodna w Borowie.

3.2. Formy ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz obszary podlegaj ące ochronie zgodnie z prawem mi ędzynarodowym

Uwarunkowania ochrony przyrody tworz ą splot elementów, na które składaj ą si ę, m.in.: sytuacja społeczno-gospodarcza, wymagania formalno prawne oraz stwierdzony stan środowiska przyrodniczego w gminie. Na terenie gminy Kalisz Pomorski znajduj ą si ę obszary chronionego krajobrazu i obszary programu Natura 2000. Wśród mniejszych obszarowo form ochrony przyrody obecne s ą równie ż pomniki przyrody i u żytek ekologiczny. Obszar gminy poło żony w bezpo średnim s ąsiedztwie Drawie ńskiego Parku Narodowego oraz Drawskiego i I ńskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje si ę wyj ątkowymi walorami przyrodniczymi. Obszary obj ęte ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 zajmuj ą znaczn ą cz ęść gminy. Obejmuj ą one Specjalne obszary ochrony siedlisk: Jezioro Lubie i Dolina Drawy, Uroczyska Puszczy Drawskiej, Pojezierze I ńskie oraz specjalne obszary ochrony ptaków Ostoja I ńska, Lasy Puszczy nad Draw ą i Ostoja Drawska. Obszar gminy poło żony w bezpo średnim s ąsiedztwie Drawie ńskiego Parku Narodowego oraz Drawskiego i I ńskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje si ę wyj ątkowymi walorami przyrodniczymi.

Teren gminy Kalisz Pomorski obj ęty jest sze ścioma obszarami Natura 2000, do których nale żą : - specjalne obszary ochrony siedlisk : PLH320023 Jezioro Lubie i Dolina Drawy, PLH320046 Uroczyska Puszczy Drawskiej, PLH320067 Pojezierze I ńskie, oraz - specjalne obszary ochrony ptaków: PLB320008 Ostoja I ńska, PLB320016 Lasy Puszczy nad Draw ą i PLB320019 Ostoja Drawska (ryc. 5, 6).

Łącznie obszary te pokrywaj ą 30% powierzchni obszaru gminy Kalisz Pomorski, zajmuj ąc ok. 144 km 2.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 70

Rycina 5. Obszary Natura 2000 w obr ębie gminy Kalisz Pomorski

• PLH320023 Jezioro Lubie i Dolina Drawy . Jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 15046,7 ha i obejmuje jedno z najwi ększych jezior Pojezierza Drawskiego (1439 ha, 46 m gł ęboko ści; w faunie wodnych bezkr ęgowców relikty polodowcowe), przez które przepływa Drawa, oraz odcinek doliny Drawy i Starej Drawy poni żej jeziora, wraz z przyległymi ł ąkami i lasami, a ż po jezioro Gra żyna koło Drawna. W granicach obszaru znajduj ą si ę tak że: fragment doliny Studzienicy, z bardzo dobrze rozwini ętymi zjawiskami źródliskowymi oraz najlepiej w regionie wykształconymi płatami grądów, fragmenty Puszczy Drawskiej z rozproszonymi torfowiskami mszarnymi i jeziorkami dystroficznymi, a tak że płaty rozległych wrzosowisk na poligonie drawskim. Jezioro Lubie to jezioro sielawowe, ramienicowe, z reliktow ą faun ą wodnych bezkr ęgowców. Nad brzegiem rosn ą kwa śne buczyny. Do bardzo cennych obiektów nale ży projektowany od dawna rezerwat źródliskowy "Lubieszewo" na zboczu wzniesie ń morenowych nad jeziorem. W lasach Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 71

rozproszone torfowiska przej ściowe i jeziorka dystroficzne z płem mszarnym (jez. Oko ń - projektowany rezerwat). Dolina Drawy poni żej jeziora jest żłobiona w piaskach sandrowych, porosłych lasami Puszczy Drawskiej. Brzegi rzeki urozmaicaj ą przełomy i mielizny. Dolina jest wypełniona szuwarami, na linii rzeki znajduje si ę kilka eutroficznych jezior: D ębno Wielkie, D ębno Małe, Strunowo. W otoczeniu doliny wyst ępuj ą tak że cenne płaty buczyn. Jest to teren niezaludniony - obszar poligonu wojskowego, jednak tylko na niewielkich fragmentach rzeka i jej dolina wchodzi w skład obiektów taktycznych. Na wi ększej cz ęś ci do rzeki przylega szeroka strefa ochronna, izoluj ąca od obszarów, gdzie odbywaj ą si ę ćwiczenia. W śród lasów i wrzosowisk rozmieszczone s ą dobrze wykształcone torfowiska mszarne (7140) z rozległymi łanami Carex limosa, Rhynchospora alba, Scheuchzeria palustris , z licznie wyst ępuj ącymi: Drosera rotundifolia, Andromeda polifolia, Ledum palustre . W jeziorkach dystroficznych Utricularia intermedia . Wykształciły si ę tak że torfowiska alkaliczne (7230). W kilku miejscach na torfowiskach przej ściowych i mechowiskach ro śnie Liparis loeseli , dla którego jest to jeden z najwa żniejszych obszarów w województwie zachodniopomorskim. Teren na poligonie od 2007 r. upodobało sobie licz ące kilka osobników stado żubrów, wsiedlone pierwotnie na teren nadle śnictwa Łobez. Bardzo malownicze jest koryto Starej Drawy. Przy rzece zachowały si ę stare drzewostany buczyn i d ąbrów. W pobli żu doliny wyst ępuj ą te ż twardowodne jeziorka okolone szuwarami kłociowymi (jez. Za Dywizj ą, Marglowe, Borowo). Poni żej Prostyni rzeka płynie przez du że torfowisko niskie, pod ścielone bardzo grub ą warstw ą gytii. W dolinie cenne ł ąki z groszkiem błotnym, wa żna ostoja derkacza. Uj ście Drawy do Jez. Gra żyna to płytka delta z kompleksem szuwarów i ro ślinno ści wodnej, biotop m.in. w ąsatki. Jako ść i znaczenie - Obszar koncentracji du żej liczby cennych siedlisk przyrodniczych, wa żny szczególnie dla jezior ramienicowych, eutroficznych i dystroficznych, torfowisk, przejsciowych i nakredowych, suchych wrzosowisk. Wa żny tak że dla ochrony wydry, bobra, kumaka nizinnego, traszki grzebieniastej i ryb z Zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej, a tak że dla ochrony regionalnych zasobów lipiennika Loesela i sierpowca błyszcz ącego. W ostatnich latach utrwaliła si ę obecno ść żubra i wilka. Doskonale wykształcone s ą kompleksy torfowiskowych siedlisk przyrodniczych, dla których obszar jest wa żny przynajmniej w skali regionalnej. Obszar stanowi cz ęść wa żnego korytarza ekologicznego doliny Drawy. Na terenie opisywanego obszaru znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea ; starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion ; naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne; nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis ; zalewane muliste brzegi rzek z ro ślinno ści ą Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. ; suche wrzosowiska ( Calluno- Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion ); ciepłolubne, śródl ądowe murawy napiaskowe ( Koelerion glaucae ) *; zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe ( Molinion ); ziołoro śla górskie ( Adenostylion alliariae ) i ziołoro śla nadrzeczne ( Convolvuletalia sepium ); ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ); torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio- Caricetea ); obni żenia na podło żu torfowym z ro ślinno ści ą ze zwi ązku Rhynchosporion ; torfowiska nakredowe ( Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis )

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 72

*; górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk; kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ); gr ąd subatlantycki ( Stellario-Carpinetum ); pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy ( Betulo-Quercetum ); bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *; ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *; żyzne buczyny ( Dentario glandulosae- Fagenion, Galio odorati-Fagenion ) i łęgowe lasy d ębowo-wi ązowo-jesionowe ( Ficario- Ulmetum ). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian czarny, łab ędź krzykliwy, kania czarna, bielik, kania ruda, błotniak stawowy, rybołów, derkacz, żuraw, puchacz, włochatka, lelek, zimorodek, dzi ęcioł czarny, lerka, bóbr europejski, wydra, żółw błotny, traszka grzebieniasta, minóg rzeczny, ró żanka , głowacz biało płetwy , czerwo ńczyk nieparek, muchołówka mała, żubr *, kumak nizinny i skójka gruboskorupowa. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: sierpowiec błyszcz ący oraz lipiennika Loesela .

• PLH320046 Uroczyska Puszczy Drawskiej – jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 74 416,3 ha i obejmuje wi ększ ą cz ęść du żego kompleksu le śnego na równinie sandrowej, poło żonej w środkowym i dolnym biegu rzeki Drawy. W lasach dominuj ą drzewostany sosnowe, jednak du ży jest udział buczyn i d ąbrów; niektóre ich płaty maj ą charakter zbli żony do naturalnego. W miejscach, gdzie teren jest pofałdowany, wzgórza osi ągaj ą wysoko ść do 121 m. Najcenniejszym przyrodniczo obszarem jest centralna cz ęść ostoi, poło żona w widłach rzek: Drawy i Płocicznej. S ą tu liczne jeziora (najwi ększym z nich jest J. Ostrowieckie - 370 ha). W rze źbie terenu odznaczaj ą si ę meandry obu rzek, obramowane wysokimi skarpami. Charakterystyczn ą cech ą tych rzek jest bystry pr ąd wywołany silnym spadkiem terenu. Ich koryta i doliny zachowały charakter zbli żony do naturalnego. Jeziora są zró żnicowane pod wzgl ędem trofizmu wód, od dystroficznych przez mezotroficzne do eutroficznych. Na terenie ostoi rozproszone s ą liczne, małopowierzchniowe ale bardzo cenne torfowiska przej ściowe i kilka dobrze zachowanych torfowisk alkalicznych. Jako ść i znaczenie - Dobrze zachowane cenne siedliska przyrodnicze, w tym 23 z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. W odniesieniu do żyznych i kwa śnych buczyn jest to jeden z wa żniejszych obszarów w Polsce – uroczysko Rad ęcin w Drawie ńskim Parku Narodowym i kwa śne buczyny na zboczach doliny Drawy s ą jednymi z nielicznych w Polsce fragmentami buczyn o zachowanej naturalnej dynamice! Bogate populacje wielu rzadkich i zagro żonych gatunków - 25 z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG m.in. silne populacje: bobra Castor fiber , wydry Lutra lutra , żółwia błotnego Emys orbicularis . Bogata ichtiofauna, a szczególnie reofilna fauna wodna z takimi zagro żonymi gatunkami jak: łoso ś Salmo salar , minóg rzeczny Lampetra fluviatilis , certa Vimba vimba , oraz stosunkowo liczne i trwałe populacje gatunków rzadkich w naszym kraju, jak: głowacz białopłetwy Cottus gobio , pstr ąg potokowy Salmo trutta m. fario i lipie ń Thymallus thymallus . Obszar jest bardzo wa żny dla zachowania zasobów torfowisk przej ściowych (7140) i alkalicznych (7230) a tak że jezior ró żnych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 73

typów (3140, 3150, 3160). Jest to tak że obszar licznego wyst ępowania i bardzo dobrego zachowania rzek włosienicznikowych (3260). Ostoja wa żna dla nocka du żego, obejmuje przynajmniej 2 du że kolonie l ęgowe, prawdopodobnie stanowi ące miejsca l ęgów nietoperzy zimuj ących w pobliskim obszarze PLH320021 Strzaliny k. Tuczna. Na terenie ostoi znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea , starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion , naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis, suche wrzosowiska ( Calluno-Genistion, Pohlio- Callunion, Calluno-Arctostaphylion ), zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe ( Molinion ), ziołoro śla górskie ( Adenostylion alliariae ) i ziołoro śla nadrzeczne ( Convolvuletalia sepium ), ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ), torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą ( żywe) *, torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio-Caricetea ), torfowiska nakredowe ( Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis ) *, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ), żyzne buczyny ( Dentario glandulosae- Fagenion, Galio odorati-Fagenion ), gr ąd subatlantycki (Stellario-Carpinetum), gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny ( Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum ), bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *, łęgowe lasy d ębowo- wi ązowo-jesionowe ( Ficario-Ulmetum ), sosnowy bór chrobotkowy ( Cladonio-Pinetum i chrobotkowa posta ć Peucedano-Pinetum ), wydmy śródl ądowe z murawami napiaskowymi ( Corynephorus, Agrostis ), ciepłolubne, śródl ądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae ) *, górskie i ni żowe murawy bli źniczkowe ( Nardion - płaty bogate florystycznie) *, torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, obni żenia na podło żu torfowym z ro ślinno ści ą ze zwi ązku Rhynchosporion , oraz pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy ( Betulo-Quercetum ). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian biały, bocian czarny, łab ędź krzykliwy, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, rybołów, jarz ąbek, derkacz, żuraw, rybitwa czarna, sóweczka, lelek, zimorodek, kraska, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, jarz ębatka, muchołówka mała, nocek Bechsteina, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, żółw błotny, minóg rzeczny, minóg strumieniowy, łoso ś atlantycki, ró żanka, piskorz, koza, głowacz biało płetwy, skójka gruboskorupowa, trzepla zielona, czerwo ńczyk nieparek, zalotka wi ększa, jelonek rogacz, pachnica d ębowa, * kozioróg d ębosz, wilk, * bole ń, poczwarówka jajowata i poczwarówka zw ęż ona. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna, lipiennik Loesela, oraz sierpowiec błyszcz ący.

• PLH320067 Pojezierze I ńskie - jest to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) – tzw. ostoja siedliskowa, typu B . Obszar posiada powierzchni ę 10 229,9 ha. Obszar poło żony

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 74

jest w środkowej cz ęś ci Pojezierza I ńskiego, najbardziej urozmaiconej pod wzgl ędem ukształtowania i pokrycia terenu. Rze źba terenu została ukształtowana podczas stadiału pomorskiego ostatniego zlodowacenia i charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem form i wysoko ści wzgl ędnych. Wi ększa cz ęść obszaru le ży w zlewni Iny. Wa żną rol ę w krajobrazie odgrywaj ą jeziora, spo śród których najwi ększe to I ńskie (6 km 2), o gł ęboko ści 42 m, wypełniaj ące system krzy żuj ących si ę rynien glacjalnych. Bogatej morfologii ostoi odpowiada mozaikowe u żytkowanie terenu. Lasy zajmuj ą około 60% powierzchni. S ą to przewa żnie świe że lasy li ściaste zbukiem i d ębem oraz bory mieszane. Znacz ący udział maj ą równie ż lasy siedlisk wilgotnych i bagiennych z olch ą i jesionem oraz sosn ą i brzoz ą. Oprócz zespołów le śnych i wód, du że rol ę w miejscowym krajobrazie odgrywa ro ślinno ść terenów podmokłych: trzcinowiska, turzycowiska, roślinno ść szuwarowa, ro ślinno ść torfowisk niskich i przej ściowych. Niekorzystnym trendem jest degradacja gospodarki rolnej i zaprzestawanie u żytkowania rolnego, presja na zabudow ę rekreacyjn ą gruntów rolnych, w mniejszym stopniu zalesianie. Od niedawna w s ąsiednim Ińsku rozwija si ę przemysł degraduj ąc miejscowy krajobraz. Sie ć hydrograficzna obszaru składa si ę w zasadzie z dwóch głównych cieków: Iny w jej najbardziej górnym biegu oraz Pęzinki, która jest dopływem Kr ąpieli, ale co ciekawe, w sztuczny sposób bifurkuje z In ą. Poza tym do ść liczne jeziora na tym obszarze ł ączy sie ć kanałów oraz z jeziora Okole wypływa rzeka Kr ępa, która jednak że w granicach obszaru jest niewielkim, bezrybnym ciekiem. Ina jest tu jeszcze niewielkim ciekiem, ale pomimo ofaszynowania płynie do ść wartko, posiada twarde, piaszczyste dno i w miar ę naturalny charakter. P ęzinka natomiast podlega w tym rejonie do ść silnej antropopresji - przepompowywanie wody oraz zespół du żych stawów karpiowych wpływaj ą na obni żenie poziomu wód w cieku oraz pogorszenie warunków środowiskowych dla bytuj ącej tam ichtiofauny. Jako ść i znaczenie - Cech ą charakterystyczn ą ostoi s ą du że jeziora mezotroficzne (I ńsko, Wisola, Krzemie ń, Długie) z rozległymi ł ąkami ramienicowymi, rzadkimi i zagro żonymi gatunkami glonów oraz zbiorowiskami z klasy Littorelletea (zespół wywłócznika skr ętoległego i brze życy jednokwiatowej). Rozległe przestrzenie zajmuj ą lasy z dominacj ą dobrze zachowanych buczyn żyznych (płaty z perłówk ą jednokwiatow ą i żywcem cebulkowym) i kwa śnych, tworz ących mozaik ę z gr ądami, ł ęgami oraz bagiennymi brzezinami, borami i olsami. W buczynach został odnaleziony grzyb Botryobasidum pruinatum , uznawany ju ż od wieku za wymarły, ponadto w obszarze tym stwierdzono dwa nowe dla Polski gatunki grzybów: czarnobrzuszek i Tomentella subtestacea . W śród lasów rozproszone s ą dobrze zachowane torfowiska mszarne, a na torfowiskach niskich stwierdzono wiele gatunków storczyków. Obszar ma du że znaczenie dla fauny, w szczególno ści dla ptaków (148 gatunków l ęgowych) oraz płazów (12 gatunków) i gadów (4 gatunki) ze wzgl ędu na du ży udział dobrze zachowanych siedlisk podmokłych. Du ża liczba drobnych zbiorników i mokradeł sprzyja licznemu wyst ępowaniu bezkr ęgowców wodnych, w tym zalotki wi ększej. Kompleks torfowisk i drobnych zbiorników poło żonych mi ędzy jeziorem Po śrzadło i Sarnowo zasiedlaj ą liczne i cenne populacje bezkr ęgowców zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmokłymi (zalotka wi ększa, czerwo ńczyk nieparek, czerwo ńczyk fioletek). Niska gęsto ść zaludnienia, niski stopie ń urbanizacji oraz od środkowy układ hydrograficzny ostoi sprzyja zachowaniu i ochronie warto ści przyrodniczych. Na terenie ostoi znajduj ą si ę ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*) tj .: brzegi lub osuszane dna

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 75

zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea , twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ł ąkami ramienic Charetea , starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion , naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, ni żowe i górskie świe że łąki u żytkowane ekstensywnie ( Arrhenatherion elatioris ), torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą ( żywe) *, torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska (przewa żnie z ro ślinno ści ą z Scheuchzerio-Caricetea ), źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati *, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, kwa śne buczyny ( Luzulo-Fagenion ), żyzne buczyny ( Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion ), gr ąd subatlantycki ( Stellario- Carpinetum ), pomorski kwa śny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum), bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) *, ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy żródliskowe) *. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bocian czarny, bocian biały, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, orlik krzykliwy, kropiatka, derkacz, żuraw, rybitwa czarna, puchacz, zimorodek, dzi ęcioł czarny, lerka, muchołówka mała, g ąsiorek, ortolan, bóbr europejski, wydra, wilk *, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg strumieniowy, kiełb białopłetwy, koza, głowacz białopłetwy, zalotka wi ększa, czerwo ńczyk nieparek, kozioróg d ębosz, czerwo ńczyk fioletek. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna.

• Ostoja I ńska PLB320008 - jest obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21.07.2004 r. w sprawie OSO Natura 2000. Obszar posiada powierzchni ę 87 710,94 ha. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Ostoja I ńska” obejmuje znaczny fragment Pojezierza Ińskiego i poło żony jest na terenie czterech powiatów: Choszczno, Drawsko Pomorskie, Łobez i Stargard Szczeci ński oraz trzynastu gmin: Chociwel, Dobra Nowogardzka, Dobrzany, Drawsko Pomorskie, I ńsko, Kalisz Pomorski, Marianowo, Łobez, Radowo Małe, Recz, Stara D ąbrowa, Suchań, W ęgorzyno. Najwi ększe obszary OSO poło żone s ą na terenie powiatów Stargard Szczeci ński i Łobez. Jest to obszar typowy dla krajobrazu postglacjalnego Pojezierza I ńskiego. Rze źba terenu została ukształtowana podczas stadiału pomorskiego ostatniego zlodowacenia i charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem form i wysoko ści wzgl ędnych - mo żna tu wyró żni ć trzy zasadnicze jednostki geomorfologiczne i zwi ązane z nimi typy krajobrazu: wyniesienia moreny czołowej, sandry i wysoczyzn ę moreny dennej. Najwy ższe wzniesienie - Głowacz osi ąga 180 m n.p.m. Teren odwadniany jest przez rzek ę In ę i jej dopływy, jedynie jego północna cz ęść odwadniana jest przez Reg ę. Cechy charakterystyczne ostoi to pofalowany teren, silnie rozczłonkowane lasy, liczne bagna i małe zbiorniki wodne. Najwi ększe jest jezioro I ńskie (6 km 2), o gł ęboko ści 42 m, wypełniaj ące system krzy żuj ących si ę rynien glacjalnych. Bogatej morfologii odpowiada mozaikowe u żytkowanie terenu. Lasy zajmuj ą blisko 60 % powierzchni. S ą to przewa żnie świe że lasy li ściaste z bukiem i d ębem oraz bory mieszane. Znacz ący udział

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 76

maj ą równie ż lasy siedlisk wilgotnych i bagiennych z olch ą i jesionem oraz sosn ą i brzoz ą. Stosunkowo niewielk ą cz ęść ostoi pokrywaj ą zbiorowiska ł ąkowe oraz siedliska wilgotne: trzcinowiska, turzycowiska, ro ślinno ść szuwarowa, ro ślinno ść torfowisk niskich i przej ściowych. Pozostała cz ęść to u żytki rolne. Jako ść i znaczenie - Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 08. Wyst ępuje tu co najmniej 29 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W ostoi gniazduje ponad 140 gatunków ptaków. Obszar ten stanowi bardzo wa żną ostoj ę bielika i kilku innych gatunków drapie żnych, kilku gatunków kaczek i żurawia (>1% populacji krajowej). W okresie l ęgowym obszar zasiedla ok. 10% populacji krajowej (C3) cyraneczki, g ągoła i krakwy, co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: cyranka, g ęgawa, nurog ęś , perkoz rdzawoszyi, samotnik, b ąk (PCK), bielik (PCK), błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), puchacz (PCK), rybitwa czarna, rybitwa białow ąsa (PCK), przepiórka, strumieniówka i zimorodek; w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu (C7) wyst ępuj ą: bocian biały, derkacz, g ąsiorek, lerka, muchołówka mała, trzmielojad, dzi ęcioł czarny, perkozek, zausznik, łab ędź niemy, płaskonos i srokosz. W okresie w ędrówek wyst ępuje co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego (C2) nast ępuj ących gatunków: bielik (30-35 osobników) i żuraw (1800- 2000 os.); w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuj ą: łab ędź krzykliwy (do 480 os.), cyraneczka (1000 os.), siewka złota (do 450 osobników), ł ęczak (do 800 os.) i batalion (do 1200 osobników). Na terenie tym znajduj ą si ę dobrze zachowane zbiorowiska ro ślinne zwłaszcza le śne, oprócz nich, du że znaczenie przyrodnicze ma ro ślinno ść wodna i terenów podmokłych. Wyst ępuj ą tu te ż cenne zespoły ro ślinno ści ł ąkowej. Na terenie ostoi znajduj ą si ę stanowiska licznych storczykowatych. Na terenie ostoi wyst ępuj ą nast ępuj ące jeziora ramienicowe: I ńsko, Wisola i Krzemie ń, o bardzo dobrze wykształconych siedliskach, wyst ępuj ą w nich rzadkie i zagro żone gatunki glonów. Obszar ma du że znaczenie dla fauny, w szczególno ści dla ptaków (patrz wy żej) oraz płazów (12 gatunków) i gadów (4 gatunki) ze wzgl ędu na du ży udział dobrze zachowanych siedlisk podmokłych. Wyst ępuj ą tu 3 gatunki ryb z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Stosunkowo niska g ęsto ść zaludnienia, niski stopie ń urbanizacji i uprzemysłowienia oraz od środkowy układ hydrograficzny ostoi sprzyja zachowaniu i ochronie warto ści przyrodniczych. Teren ten stanowi zachodni skraj areału wilka w Polsce. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bóbr europejski, wilk, wydra, ortolan, gąsiorek, muchołówka mała, jarz ębatka, lerka, dzi ęcioł średni, dzi ęcioł czarny, zimorodek, lelek, puchacz, rybitwa zwyczajna (rzeczna), rybitwa białow ąsa, rybitwa czarna, batalion, derkacz, kropiatka, żuraw, błotniak stawowy, kania czarna, kania ruda, trzmielojad, bielik, orlik krzykliwy, łab ędź krzykliwy, bocian czarny, bocian biały, b ąk, siewka złota, ł ęczak, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, głowacz białopłetwy, minóg strumieniowy. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: elisma wodna.

• PLB320016 Lasy Puszczy nad Draw ą - jest obszarem specjalnej ochrony (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 05.09.2007 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie OSO Natura 2000. Obszar

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 77

posiada powierzchni ę 190279.05 ha i obejmuje wi ększ ą cz ęść du żego kompleksu le śnego na równinie sandrowej, poło żonej w środkowym i dolnym biegu rzeki Drawy. W lasach dominuj ą bory sosnowe z domieszk ą brzozy, d ębu i topoli. Zostały one znacznie przekształcone w wyniku prowadzenia gospodarki le śnej na tym terenie przez kilkaset lat. Jednak że pewne fragmenty lasów np. Melico-Fagetum, Luzulo pilosae – Fagetum zachowały swój naturalny charakter. W miejscach, gdzie teren jest pofalowany, wzgórza osi ągaj ą wysoko ść do 220 m. Najcenniejszym przyrodniczo obszarem jest centralna cz ęść ostoi, poło żona w widłach rzek: Drawy i Płocicznej. S ą tu liczne jeziora (najwi ększym z nich jest J. Ostrowieckie – 370 ha). W rze źbie terenu odznaczaj ą si ę meandry obu rzek, obramowane wysokimi skarpami. Charakterystyczn ą cech ą tych rzek jest bystry pr ąd wywołany silnym spadkiem terenu. Ich koryta i doliny zachowały charakter zbli żony do naturalnego. Jeziora s ą zró żnicowane pod wzgl ędem trofizmu wód, od dystroficznych przez mezotroficzne do eutroficznych. Jako ść i znaczenie - wyst ępuje tu co najmniej 38 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Jedna z najwa żniejszych ostoi puchacza oraz kilku gatunków ptaków drapie żnych w Polsce. Wa żne zimowisko łab ędzia krzykliwego (do 150 ptaków). Jedno z najwa żniejszych w Polsce l ęgowisku żurawia. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy żej 2% populacji krajowej (C6) bielika (PCK) i puchacza (PCK), co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), lelek, muchołówka mała, rybitwa czarna, rybołów (PCK), trzmielojad i g ągoł; w stosunkowo wysokich zag ęszczeniach (C7) wyst ępuj ą: b ąk (PCK), dzi ęcioł czarny, lerka, zimorodek i żuraw. Jesieni ą liczebno ść wędruj ących żurawi przekracza 1% populacji szlaku w ędrówkowego (C2); w wysokim zag ęszczeniu zim ą (C2) wyst ępuje łab ędź krzykliwy (do 150 osobników). Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: bąk, bączek, bocian biały, bocian czarny, łab ędź czarnodzioby, łab ędź krzykliwy, bielaczek, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, błotniak ł ąkowy, błotniak zbo żowy, orlik krzykliwy, rybołów, drzemlik, sokół w ędrowny, jarz ąbek, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, siewka złota, rybitwa czarna, puchacz, sóweczka, włochatka, lerka, zimorodek, kraska, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, lelek, świergotek polny, podró żniczek, jarz ębatka, muchołówka mała, gąsiorek, ortolan, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, wilk, minóg strumieniowy, minóg rzeczny, łoso ś atlantycki, bole ń, ró żanka, piskorz, koza, głowacz białopłetwy, skójka gróboskorupowa, zalotka wi ększa i jelonek rogacz. Do gatunków ro ślin wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej), zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: lipiennik Loesela, oraz sasanka otwarta.

• PLB320019 Ostoja Drawska - jest obszarem specjalnej ochrony (OSO) – tzw. ostoja ptasia, typu A, która została powołana Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 05.09.2007 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie OSO Natura 2000. Obszar posiada powierzchni ę 153 906,15 ha i obejmuje cz ęść Pojezierza Drawskiego z ponad 50 jeziorami (10 % pow. terenu), reprezentuj ącymi wszystkie typy jezior. Teren został ukształtowany w wyniku działalno ści l ądolodu podczas ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Pozostało ściami tej działalno ści s ą mi ędzy innymi: wały moreny czołowej, ozy, liczne

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 78

jary, doliny rzek, jeziora rynnowe i wytopiskowe. Jeziora nale żą do najgł ębszych w Polsce (Drawsko - 79,7 m). Najwi ększe to Drawsko (powierzchnia 1872 ha), Siecino, Żerdno, Komorze i Wilczkowo. Maj ą one urozmaicon ą lini ę brzegow ą, na niektórych s ą wyspy. Brzegi jezior s ą wysokie, poro śni ęte lasem, głównie ł ęgami i buczyn ą, lub niskie, z ro ślinno ści ą przybrze żną. Lasy pokrywaj ą ok. 25% terenu. Dominuj ą tu bory, du że powierzchnie zajmuj ą drzewostany bukowe, d ębowe. Rze źba terenu jest zró żnicowana, z licznymi w ąwozami, parowami, niewielkimi, bezodpływowymi zbiornikami wodnymi, bagnami i torfowiskami. Najwi ększ ą rzek ą jest Drawa, maj ąca tu swoje źródła. Swój pocz ątek bior ą tutaj tak że inne rzeki, jak: D ębnica, Wogra, Piławka, Kokna i Rakon. Znaczna cz ęść obszaru jest u żytkowana rolniczo. Jako ść i znaczenie - na jej obszarze wyst ępuje co najmniej 37 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Ostoja jest bardzo wa żna dla kilku gatunków ptaków drapie żnych. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy żej 3% populacji l ęgowej (C6) puchacza (PCK), co najmniej 1% populacji krajowej (C3 i C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: bielik (PCK), błotniak stawowy, bocian czarny, kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), orlik krzykliwy (PCK), trzmielojad, czapla siwa, g ągoł, krakwa; w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu (C7) wyst ępuj ą b ąk (PCK) i bocian biały. Ostoja ta jest tak że jedn ą z trzech najwa żniejszych w Polsce ostoi lęgowego żurawia. Do gatunków zwierz ąt wa żnych dla Europy (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunków priorytetowych(*) zaliczy ć tu mo żemy gatunki tj .: perkozek, perkoz dwuczuby, perkoz rdzawoszyi, bąk, bączek, czapla siwa, bocian biały, bocian czarny, łab ędź niemy, łab ędź czarnodzioby, łab ędź krzykliwy, gęś zbo żowa/g ęś białoczelna, g ęgawa, bernikla białolica, świstun, krakwa, cyraneczka, krzy żówka, cyranka, płaskonos, głowienka, czernica, g ągoł, nurog ęś , trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, błotniak zbo żowy, błotniak ł ąkowy, orlik krzykliwy, rybołów, sokół w ędrowny, kobuz, drzemlik, przepiórka, wodnik, kropiatka, zielonka, derkacz, kokoszka, łyska, żuraw, sieweczka rzeczna, czajka, batalion, kszyk, słonka, samotnik, łęczak, brodziec piskliwy, śmieszka, mewa pospolita, rybitwa zwyczajna, rybitwa czarna, siniak, puchacz, sóweczka, uszatka błotna, włochatka, lelek, zimorodek, dzi ęcioł czarny, dzi ęcioł średni, dudek, dzi ęciołek, lerka, brzegówka, świergotek polny, podró żniczek, świerszczak, strumieniówka, brz ęczka, jarz ębatka, muchołówka mała, wąsatka, remiz, gąsiorek, srokosz, kormoran, oraz mopek, nocek du ży, bóbr europejski, wydra, żółw błotny, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg rzeczny, minóg strumieniowy, piskorz, a tak że koza, ró żanka, przeplatka maturna, przeplatka aurinia, pachnica d ębowa i zalotka wi ększa.

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 79

Rycina 6. Obszary chronione w obr ębie gminy Kalisz Pomorski

W gminie Kalisz Pomorski oprócz ww. obszarów Natura 2000 istniej ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody: - 2 obszary chronionego krajobrazu : „Pojezierze Drawskie” oraz „Okolice Kalisza Pomorskiego” (ryc. 7); - 1 użytek ekologiczny „Krzywe Bagno” ; - 39 pomników przyrody.

Fragment południowej cz ęś ci gminy obj ęty jest tak że obszarem otuliny Drawie ńskiego Parku Narodowego (DPN) . Do granic gminy przylegaj ą tak że trzy obszary chronionego krajobrazu : od zachodu i południa – OChK „Choszczno-Drawno”, od południa - OChK „Dominikowo-Niemie ńsko” oraz od południowego wschodu OChK „Korytnica Rzeka” . Od zachodu z kolei w odległo ści ok. 0,5 km od granic gminy Kalisz Pomorski rozpościera si ę Iński Park Krajobrazowy (ryc. poni żej).

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 80

Rycina 7. Lokalizacja DPK, rezerwatów i OChK „Pojezierze Drawskie” na tle granic gminy Kalisz Pomorski • Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Drawskie” (OChK) posiada powierzchni ę 68 450 ha. Terenu północno wschodniej cz ęś ci gminy Kalisz Pomorski obj ęty jest jego fragmentem południowej cz ęś ci. OChK chroni naturalny i kulturowy krajobraz Pojezierza Drawskiego oraz fragment Pojezierza Szczeci ńskiego. Cel ochrony i opis powierzchni – opisywany obszar to mozaika jezior, ł ąk, pól i lasów. Teren ten jest mocno zró żnicowany pod wzgl ędem geologiczno – geomorfologicznym. Stanowi naturalny krajobraz polodowcowy z jeziorami, oczkami wodnymi i ekosystemami torfowisk mszarnych oraz l ądowiej ącymi zbiornikami wodnymi; teren o du żych deniwelacjach; liczne osobliwo ści florystyczne, w tym: rosiczka okr ągłolistna, widłak jałowcowaty, wrzosiec bagienny, gr ąż el żółty, marzanka wonna, grzybienie białe, kruszyna pospolita. Znajduj ą si ę tu unikalne w pełni wykształcone zbiorowiska ro ślinne o charakterystycznym składzie gatunkowym, m. in.: Vaccinio uliginosi – Betuletum, Nupharo- Nymphaeetum albae, Luzulo luzuloidis- Fagetum, Luzulo pilosae-Fagetum, Galio odorati-Fagetum, Eriophoro angustifolii- Sphagnetum recurvi. Opis walorów – teren ten obejmuje: - zachodni ą zatok ę jez. Lubie o stromo wyniesionych przybrze żnych skarpach, daj ących liczne osie widokowe, Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 81

- liczne biotopy źródliskowe wzdłu ż podnó ża południowej skarpy jeziora Lubie; podobne po stronie przeciwnej, - kompleks olsów i ł ęgów z towarzysz ącą im ro ślinno ści ą źródliskow ą, szuwarow ą i ziołoro ślow ą typu okrajkowego we wschodniej, całkowicie zl ądowiałej zatoce rynny lodowcoej jez. Lubie, - siedliska mezotroficznych lasów li ściastych w strefie pagórów czołowomorenowych na północ od Sienicy, - śródle śne oczka wytopiskowe z ro ślinno ści ą torfowiskow ą, - dwa nieczynne cmentarze ewangelickie, przy drodze do Karwic (fragment kwa śnej dąbrowy trzcinnikowej z s ędziwymi d ębami) i do Żabinka (renaturalizuj ący si ę gr ąd subatlantycki).

• Obszar Chronionego Krajobrazu „Okolice Kalisza Pomorskiego” (OChK) posiada powierzchni ę 1 580 ha. Obszar pokrywa środkowo wschodni ą cz ęść terenu gminy Kalisz Pomorski i w cało ści mie ści si ę w jej granicach. Cel ochrony i opis powierzchni – opisywany obszar to fragment krajobrazu pojeziernego oraz kulturowego. Stanowi on kompleks krajobrazowo – ro ślinny o du żych walorach przyrodniczych, zło żony z ro ślinno ści le śnej wykształconej na pagórach czołowomorenowych (z udziałem buczyn) i utworach dennomorenowych, a tak że ro ślinno ści ł ąkowej i pastwiskowej, dwóch rynien polodowcowych, jak równie ż synantropijnej ro ślinno ści pól uprawnych. W rejonie obszaru znajduj ą si ę dwa jeziora i liczne stawy rybne. Opis walorów – teren ten obejmuje: - rozległe powierzchnie ro ślinno ści ł ąkowej, pastwiskowej i szuwarowej w dolinie rz. Mły ńskiej płyn ącej rynn ą polodowcow ą; - du ży kompleks ro ślinno ści niskotorfowiskowej w dolinie lewobrze żnego dopływu rz. Mły ńskiej; jedno z trzech najwi ększych złó ż torfu na terenie gminy; stanowisko trzech par l ęgowych żurawia oraz żółwia błotnego; - zabytkowy, naturalistyczny park wiejski w Gi żynie z drzewostanem gr ądowym, stanowiskiem kokoryczy w ątłej, z pi ęcioma d ębami o wymiarach 350-460 cm obwodu i dwoma grabami 180 i 220 cm; - aleja jesionowa wzdłu ż drogi Gi żyno – Kalisz Pomorski; - jezioro Gi żyno – jezioro rynnowe ze starodrzewiem buczynowym przy południowym, mocno wyniesionym brzegu pełniącym funkcj ę wodochronn ą i przeciwerozyjn ą; z biotopem ł ęgu olszowego przy uj ściu rz. Drawicy; z jeziorkiem pokredowym w dolinie strumienia ł ącz ącego jez. Orle Małe i jez. Gi żyno otoczonym ro ślinno ści ą torfowiskow ą będącym miejscem rozrodu płazów; w tej że dolinie dwie nieczynne piaskownie z ro ślinno ści ą psammofiln ą; - jezioro Siekiercze z wyj ątkowo bogat ą populacj ą gr ążela żółtego; - stawy rybne w dolinie rzeki Mły ńskiej, przy zabytkowym młynie skupiaj ące ptactwo wodno-błotne.

Jak wspomniano powy żej południowa cz ęś ci gminy obj ęta jest obszarem otuliny Drawie ńskiego Parku Narodowego (DPN) . Teren Parku i otuliny znajduje si ę na Równinie Drawskiej. Otulin ą pokryte jest ok. 660 ha południowej cz ęś ci terenu gminy . Zajmuje centraln ą cz ęść kompleksu le śnego zwanego Puszcz ą Drawsk ą. DPN reprezentuje krajobraz

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 82

młodoglacjalnych równin sandrowych. W cało ści poło żony jest w zlewni rzeki Drawy, która razem ze swoim dopływem - Płociczn ą, stanowi ą jego główn ą o ś hydrograficzn ą. Obie rzeki płyn ą przez szeroki pas sandrów, które powstały z piasków usypanych przez wody topniej ącego lodowca spływaj ące ku pradolinie Toru ńsko-Eberswaldzkiej. Drawie ński Park Narodowy odznacza si ę bogactwem wyst ępuj ących tu typów ekosystemów. Miar ą tego bogactwa jest liczba 224 udokumentowanych zbiorowisk ro ślinnych. Powierzchniowo dominuj ą lasy - stanowi ą ponad 80 proc. powierzchni Parku - przede wszystkim buczyny, ł ęgi olszowe i olsy, a tak że płaty borów sosnowych. Charakterystycznymi elementami przyrody Parku s ą tak że torfowiska, oraz ekosystemy wodne i ł ąkowe. Jeziora poło żone na obszarze Drawie ńskiego Parku cechuj ą si ę znaczn ą zmienno ści ą pod wzgl ędem trofii, powierzchni i gł ęboko ści. Kilka z nich wyró żnia si ę oryginaln ą faun ą i flor ą. Faun ę Parku reprezentuje ponad 200 gatunków kr ęgowców, w śród nich najliczniejsz ą gromad ę stanowi ą ptaki. Wyst ępuje te ż bogactwo bezkr ęgowców po śród których s ą szczególnie cenne gatunki, zagro żone wygini ęciem.

• Użytek ekologiczny – na terenie gminy, w obr ębie Nadle śnictwa Drawno, Uchwał ą Nr XIX/134/2008 Rady miejskiej w Kaliszu Pomorskim z dnia 28 marca 2008 r. ustanowiono jeden użytek ekologiczny „Krzywe Bagno” , o nr UE/6630/III/127, który wg „ Waloryzacji Przyrodniczej Województwa Zachodniopomorskiego ” z 2011 r. posiada nr 55. Jest to użytek ekologiczny powołany w celu ochrony cennych przyrodniczo gatunków flory w kompleksie torfowisk.

• Na terenie gminy znajduje si ę 39 powołanych pomników przyrody , które stanowi ą głównie pojedyncze drzewa oraz jedn ą alej ę drzew. Scharakteryzowano je w tabeli poni żej. Pomniki przyrody zostały powołane: - od lp. 1 - 17 w tab. 18 - Rozporz ądzeniem nr 2/99 Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 30 marca 1999 r.; - od lp. 18 – 19 w tab. 18 - Uchwał ą nr XXXI/224/2001 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim, oraz - od lp. 20 – 39 w tab. 18 - Uchwał ą nr XII/72/2003 Rady Miejskiej w Kaliszu Pomorskim.

Tabela 18. Wykaz powołanych pomników przyrody na terenie gminy Kalisz Pomorski Średnica Obwód Wysoko ść Lp. Nazwa gatunkowa Miejsce Bli ższa lokalizacja [m] [cm] [m] dąb bezszypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 1. Borowo 495 30 Quercus petraea Oddz.820c (oddz. 785) danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 2. Borowo 440 24 Quercus robur oddz. 848 c danych wierzba biała Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 3. Łowicz 370 22 Salix alba oddz. 496 a danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 4. Łowicz 405 24 Quercus robur oddz. 584 d danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 5. Pełknica 671 24 Quercus robur oddz. 502a danych dąb szypułkowy Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 6. Pełknica 476 20 Quercus robur oddz. 570 b danych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 83

dąb szypułkowy Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 7. Pełknica 567 28 Quercus robur oddz. 646 a danych sosna wejmutka Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 8. Pełknica 308 32 Pinus strobus oddz. 645 f danych jałowiec pospolity Nadle śnictwoDrawsko Pom. brak 9. Suchowo 84 5 Juniperus communis oddz. 887 b danych jałowiec pospolity Nadle śnictwo Drawsko Pom. brak 59, 57, 10. Suchowo 12 Juniperus communis oddz. 840 b danych 100 lipa drobnolistna Biały W parku po prawej stronie od brak 11. 532 24 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych lipa drobnolistna Biały W parku po prawej stronie od brak 12. 334 26 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych lipa drobnolistna Biały W parku na przeciwko brak 13. 700 10 Tilia cordata Zdrój wej ścia danych dąb bezszypułkowy Biały brak 14. W parku 667 24 Quercus petraea Zdrój danych dąb szypułkowy brak 15. Jasnopole 500m w polu za gosp. 631 30 Quercus robur danych Po parwej stronie drogi do buk pospolity Fagus brak 16. Po źrzadło Drawska, naprzeciwko 469 25 sylvatica danych posesji 1a Przy drodze z kalisz do dąb szypułkowy brak 17. Prostynia Prostyni, po lewej stronie 437 23 Quercus robur danych wjazdu do wsi buk pospolity Fagus Stara Le śnictwo Jałowcówka, oddz. 18. 15 400 30 sylvatica Studnica 793 b dąb szypułkowy Po źrzadło Le śnictwo Jałowcówka, oddz. 19. 20 430 28 Quercus robur Wielkie 793 i buk pospolity Fagus 20. Dębsko Przy szkole podstawowej 18 330 30 sylvatica lipa szerokolistna 21. Dębsko Przy szkole podstawowej 20 390 30 Tilia platyphyllos dąb szypułkowy Park wiejski - przy budynku 22. Gi żyno 20 400 22 Quercus robur starego wodoci ągu buk pospolity Fagus Park wiejski, przy budynku 23. Gi żyno 20 500 22 sylvatica starego wodoci ągu dąb bezszypułkowy 24. Gi żyno Na polu 18 445 20 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 25. Gi żyno Na polu 18 640 25 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 26. Gi żyno Przy drodze do parku 18 505 22 Quercus petraea dąb bezszypułkowy 27. Gi żyno Skraj parku - przy polu 15 560 24 Quercus petraea dąb szypułkowy 28. Gi żyno Park wiejski - przy drodze 16 350 32 Quercus robur dąb szypułkowy Park wiejski - przy budynku 29. Gi żyno 20 360 25 Quercus robur starego wodoci ągu dąb szypułkowy Park wiejski - nad 30. Gi żyno 24 640 28 Quercus robur zagł ębieniem grab pospolity 31. Gi żyno Park wiejski - w środku 12 260 20 Carpinus betulus 32. jesion wyniosły Gi żyno Park wiejski - w środku 14 355 26 Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 84

Fraxinus excelsior jesion wyniosły 33. Gi żyno Park wiejski - przy drodze 16 400 32 Fraxinus excelsior klon zwyczajny Park wiejski naro żnik przy 34. Gi żyno 10 292 18 Acer platanoides zabudowaniach dąb szypułkowy 35. Gi żyno Park wiejski - skraj 18 425 28 Quercus robur jesion wyniosły Kalisz 36. trawnik, przy rzece Drawica 20 350 18 Fraxinus excelsior Pomorski klon zwyczajny Po źrzadło 37. Teren placu sportowego 20 390 20 Acer platanoides Wielkie lipa drobnolistna Kalisz 130 - 38. Tilia cordata Przy zamku XIV w. 12-20 22 Pomorski 400 aleja buk pospolity Fagus brak 39. Pepłówek nieodnaleziony 314 brak danych sylvatica danych

Projekt współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu Spójno ści w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 85