Statva Argentea

Statva Argentea

L-istatwa tal-fidda ta’ San Filep ta’ Luigi Fontana f’Ħaż-Żebbuġ Ġabra ta’ kitbiet fuq kapolavur tal-arti li twaħħad u tkabbar l-identità tal-poplu Żebbuġi.

Luigi Fontana’s silver statue of Saint Philip in Żebbuġ A collection of writings about a masterpiece of art that became one with and enhanced the identity of the people of Żebbuġ. Pubblikazzjoni tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851 Drittijiet miżmumin mill-awturi għall-kitbiet, mill-fotografu għar-ritratti. Ebda parti minn din il- pubblikazzjoni ma tista’ tiġi riprodotta, trażmessa jew maħżuna f ’sistemi kompjuterizzati, f ’kull sura u manjiera permezz ta’ sistemi elettroniċi jew mekkaniċi, b’fotokopjar jew b’kull mezz ieħor, jekk mhux bil-permess bil-miktub tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851. © 2013 Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851 Qari tal-provi: Karl Coleiro Fotografija ġenerali: Joe P. Borg Fotografija oħra: Giulio Archià p.p. 106, 107, 142, 145, 147, 151, 152 Marisa Calisti p.p. 37, 124, 126, 127, 128, 130, 131 Wikepedia Commons p.p. 30, 31, 38, 39, 48, 60, 161, 167 Disinji: Philip Agius p.p. 52 - 58 Disinn tal-qoxra: Joe P. Borg Disinn tal-ktieb: Best Print Co Ltd, Qrendi Mitbugħ minn Best Print Co Ltd, Qrendi ISBN: 978-99957-0-521-3

This project has been partly funded with support from the VO Fund managed by the Malta Council for the Voluntary Sector (MCVS). This project/publication reflects the views only of the authors, and the MCVS cannot be held responsible for the content or any use which may be made of the information contained therein. IL-Bord Editorjali

Philip Balzan Joe P. Borg Philip Sciortino

Ħajr

Ħajr lill-awturi, il-fotografu, lid-Diretturi tal-Mużew Nazzjonali tal-Arti, dawk tal-Katidral tal-Imdina u dawk tal-KonKatidral ta’ San Ġwann. Dun Daniel Cardona, Arċipriet ta’ Ħaż-Żebbuġ, is-Sur Karmenu Borg, Sagristan tal-Knisja Parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ, u Fr Frans Bonnici, Victor Bonnici, Mons. Vincenz Borg, Tanya Borg, Mons. Joe Busuttil, Paul Camilleri, Christmark Chircop, Keith Cutajar, Tonio Galea, Mons. Lawrence Gatt, Prof. Ray Mangion, Pawlu Mizzi, Fr Edgar Vella, John Xerri, Lorenzo Zahra u Winston L. Zammit u kulmin għen b’xi mod biex tħejja dan il-ktieb.

Werrej

Dedika ...... xi

Daħla ...... xiii

L-Ewwel Taqsima – Storja Ġenerali Storja Ġenerali – Philip Sciortino ...... 3

It-Tieni Taqsima – Ġabra ta’ kitbiet fuq il-kuntest storiku u Artistiku Rome – Malta: A two-hundred year context for artistic commissions from Rome – Keith Sciberras ...... 113 Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi – Marisa Calisti ...... 125 Sotto il segno di Tommaso Minardi: Luigi Fontana sulla scena artistica romana di metà Ottocento – Giovanna Capitelli ...... 141 The significance of Luigi Fontana’sSt Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta – Mark Sagona ...... 159 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika: L-Istatwa ta’ San Filep u l-Purċissjonijiet Reliġjużi ġewwa Ħaż-Żebbuġ matul is-Seklu Dsatax – Simon Mercieca ...... 173 Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f ’Malta – Raymond Saliba ...... 211 Epilogu Ħaż-Żebbuġ u r-Ruħ Nazzjonali – Oliver Friggieri ...... 225

Appendiċi: Profili tal-kittieba ...... 231

Indiċi: ...... 235

dedika

Liż-Żebbuġin missirijietna li ħolmu u li b’ħidmiethom wettqu l-proġett tal-istatwa tal-fidda ta’ San Filep, kapolavur artistiku uniku għal Malta, li bih kburin in-nies tal-lum u ta’ għada.

Daħla

Dan il-ktieb hu frott ta’ żewġ xewqat. L-ewwel waħda hi dik li fl-okkażjoni tal-150 sena mill-wasla tal-istatwa ta’ San Filep ġewwa Ħaż-Żebbuġ, nerġgħu nfakkru l-avvenimenti ta’ dawk iż-żminijiet. It-tieni xewqa hi dik li llum, fid-dawl tal-istorja, inkunu nistgħu nifhmu aħjar dawk il-forzi li sawru din il-kummissjoni unika mhux biss f ’Malta iżda wkoll fid-dinja.

L-iskultura fil-metall ta’ dan id-daqs normalment insibuha fil-bronż u tintuża fil- wesgħat u fiċ-ċentri tal-ibliet. Għalhekk wieħed ma jiskantax li statwa tal-pjanċi tal- fidda ta’ dan id-daqs u li tintuża b’dan il-mod hija verament kapulavur artistiku uniku li jixraqlu l-istudju u l-attenzjoni kollha meħtieġa.

Is-soċjetà Każin Banda San Filep ħasbet biex, kif għamlet dejjem, ma tonqosx li tagħmel l-almu tagħha biex jitfakkar il-passat u fl-istess ħin tixħet dawl ġdid fuqu. Kienu sewwasew il-membri fis-snin bikrin tagħha, flimkien ma’ oħrajn, li taw sehemhom fil- ġbir u ħwejjeġ oħra. Din is-soċjetà, li twieldet ftit tas-snin qabel, hi wkoll frott ta’ dawk il-forzi storiċi li kkontribwew għal din l-istatwa. Mal-milja taż-żminijiet, qegħdin insibu li r-rabta bejniethom hi ħafna aktar ċara u profonda.

Barra mill-aspett lokali, dan il-kapulavur jinkwadra sew mal-mewġ tal-istorja politikosoċjali ta’ Malta u ta’ Ruma tal-Papiet. Is-snin ħamsin u sittin tas-seklu dsatax kienu snin imqanqla politikament, soċjalment u ekonomikament. Il-Maltin bdew jieħdu nifs ġdid permezz ta’ progress ekonomiku u l-ħelsien mill-mard u l-insigurtà tal-ewwel nofs tas-seklu dsatax. Bdew jerġgħu jaħsbu fil-futur tagħhom bħala Nazzjon Malti. Ruma kienet għaddejja minn taqlib ieħor minħabba r-riżorġiment li kien qabad ritmu qawwi. Dan kollu kien rifless fil-qasam tal-arti sew lokalment u sew barra minn Malta.

xv

F’din l-atmosfera, maqbuda bejn forzi akbar minnha, ħolma ta’ komunità ċkejkna iżda għanja b’sens qawwi ta’ identità bdiet tieħu suritha. Kif naraw, dak li ħolmu bih kien akbar minn dak li basru.

L-għan ta’ dan il-ktieb hu prinċipalment li nidħlu biżżejjed fid-dettall ta’ dawn l-avvenimenti u l-isfond ta’ madwarhom mingħajr ma ndejqu żżejjed lill-qarrej. Fl-istess ħin, din l-istatwa jixirqilha rikonoxximent li ssibu biss meta tidħol sewwa fl-isfond daqskemm fil-merti artistiċi tagħha. Għalhekk il-ktieb hu maqsum f ’żewġ taqsimiet.

L-ewwel taqsima tikkonsisti f ’rakkont storiku ġenerali b’riflessjonijiet qosra dwar l-isfond u t-tifsira politika u soċjali tiegħu. Hawnhekk insibu dettalji dwar il-personaġġi u l-avvenimenti daqskemm ukoll dwar il-klima mqanqla f ’Malta u Ruma. L-għan ta’ din it-taqsima hu li persuni mil-lokal jidħlu fl-istorja bħalma jista’ biss jirrakkonta xi ħadd midħla ta’ pajjiżu. Dan mingħajr ma jħalli l-passjoni tegħlbu.

It-tieni taqsima hi ġabra ta’ kitbiet minn akkademiċi fil-qasam tal-istorja tal-arti u dik soċjali. Dawn kellhom il-libertà li jittrattaw is-suġġett fid-dawl tal-aħħar riċerka u l-oqsma akkademiċi li speċjalizzaw fihom. Hawnhekk insibu kitbiet sewwa bil-Malti u sewwa b’ilsna barranin. L-għan ewlieni hu li din l-istatwa għandha tingħata attenzjoni fuq livell nazzjonali u internazzjonali.

Fuq livell ġenerali l-ktieb jimmira għal bilanċ bejn il-viżwal u l-kontenut, mingħajr m’element ixekkel lill-ieħor. Bħal kull studju ieħor, dan il-ktieb għandu jwieġeb xi mistoqsijiet iżda fuq kollox iqanqal oħrajn. Dan hu l-mod naturali kif jikber l-għarfien. Ikun xieraq li nirringrazzja lill-Kumitat tal-Każin Banda San Filep li appoġġja dan il- proġett, lill-Kunsill Malti għas-Settur tal-Volontarjat, li permezz tal-iSmall Initiatives Scheme, għen fil-proġett, lill-Arċipriet Dun Daniel Cardona u l-Awtoritajiet tal-Kurja Arċiveskovili li tawna aċċess għall-arkivji tagħhom, lill-kontributuri kollha li ħadmu fuq dan il-proġett, u lil numru kbir ta’ persuni li b’mod jew b’ieħor għenu kif setgħu.

Dr Philip Sciortino President tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851

L-Ewwel Taqsima

Storja Ġenerali

Storja Ġenerali Philip Sciortino

Il-Kult lejn San Filep

Il-kult lejn San Filep f ’Ħaż-Żebbuġ ilu dokumentat mill-eqdem manuskritti li jeżistu fil-parroċċa. Dun Salv Ciappara kien l-ewlieni fost l-istoriċi li kiteb kif Filippu minn Katanja daħħal il-kult ta’ San Filep fil-Parroċċa ta’ Ħaż-Żebbuġ. Huwa ma kienx kuntent b’daqshekk, iżda rnexxielu wkoll isib id-data tal-wasla ta’ dan Filippu ta’ Katanja, sewwasew fl-1372. Dan it-tagħrif ċertament kien ibbażat fuq l-istorja bil- fomm kif mgħoddija minn ġenerazzjoni għal oħra u mhux fuq xi dokumenti storiċi. Il-Prof. Mario Buhagiar jixħet dubju dwar il-veraċità storika ta’ dan ir-rakkont.

Min-naħa l-oħra, din it-tradizzjoni orali taqbel ma’ kif l-istudjużi jinterpretaw numru ta’ fatti storiċi fejn jirriżulta li Malta reġgħet ġiet rikristjanizzata minn Sqallija bejn is-sekli 12 u 14. Dan seħħ wara li l-ħakma tal-Għarab f ’Malta kienet naqqset sew jekk mhux għalkollox eliminat il-kult Kristjan tal-Maltin ta’ dawk iż-żminijiet. Jidher li l-miġja tal-Kristjaneżmu f ’Malta damet aktar minn 200 sena wara l-konkwista Normanna ta’ Sqallija. Ftit ftit l-elit ġdida Kristjana li daħlet minn Sqallija daħħlet il-Kristjaneżmu. Ftit ftit dan reġa’ sar il-kult reliġjuż dominanti fil-Gżejjer Maltin. Insibu li bejn l-1221- 1225 xi Musulmani sfaw eżiljati.1 Ir-reżistenza għall-kult Kristjan baqgħet mifruxa fl- inħawi rurali ta’ Malta u meta dawn tgħammdu u saru Nsara ppreferew il-Kult Grieg jew ta’ qaddisin li huma marbuta mal-Kult Kristjan Grieg.2 Wara kollox kienu rħieb mil-Lvant li daħħlu l-Kristjaneżmu fi Sqallija.

L-isem Pinu nsibuh imniżżel fil-lista tal-milizzja tal-1419/20. F’din il-lista minn tmenin isem differenti nsibu li 38 minnhom kellhom l-isem ta’ Pinu (id-disa’ isem l-aktar komuni). Tlieta minn dawn kienu mniżżla fil-lista ta’ Ħaż-Żebbuġ.3 Dan in- numru pjuttost żgħir, 3 minn lista ta’ 103 membri Żebbuġin tal-milizzja, isaħħaħ it- 4 Statva Argentea

Il-faċċata tal-Knisja Arċipretali kif kienet fis-seklu 19, qabel il-bini tan-navi teżi ta’ Buhagiar li l-kult lejn San Filep f ’Ħaż-Żebbuġ daħal waqt li x’aktarx kien qed jinfirex f ’Malta kollha. Fi ftit żmien Ħaż-Żebbuġ sar ċentru ta’ dan il-kult permezz tal-influwenza tan-nies li ġew minn Sqallija fosthom dan Filippu.

Ġan Franġisk Abela (1582-1655), qassis, storiku u avukat, fil-ktieb dwar l-istorja ta’ Malta ddeskriva lil Ħaż-Żebbuġ bħala art għanja bit-titular tagħha San Filep t’Argirio.

Ir-Relikwa ta’ San Filep hija wkoll xhieda ta’ kult li kien ilu stabbilit. Dan jidher mill-isforzi kbar li saru fis-snin qabel l-1723 mill-Kappillan Dun Giovanni Battista Sagnani. Dan irnexxielu jaqta’ x-xewqa antika tal-poplu sabiex tinkiseb relikwa ta’ San Filep. Minkejja numru ta’ attentati, dan il-Kappillan, bl-intervent tal-Gran Mastru Don Antonio de Vilhena mal-Viċi Re Sqalli Don Gioacchino Fernandez, irnexxielu jipperswadi lill-Kleru ta’ Aġira jagħtu parti mill-fdalijiet tal-qaddis.

Dwar xi statwa ta’ San Filep qabel dik tal-lum ma nafu prattikament xejn għajr ħjiel fil-ktieb ta’ Luret Vella li jsemmi statwa mhux ta’ preġju u wkoll Dun Salv Ciappara fejn isemmi vara tal-injam, lewn il-ġebla, bir-ras ‘tassew sabiħa’. Din ma kinitx tinħareġ fil-purċissjoni iżda kienet x’aktarx tinżamm fil-perspettiva tal-kor il-qadim. Hawnhekk Storja Ġenerali 5 jidher ukoll li Ciappara qiegħed jikteb xi stejjer bil-fomm għaliex ma jirreferi għal ebda ħjiel ta’ dati, persuni jew dokumenti. Jirriżultalu wkoll li fil-purċissjoni kienet toħroġ xi xbieha tal-qaddis patrun qabel l-1724 meta bdiet tinħareġ ir-relikwja.

Statwi Proċessjonali

Il-purċissjonijiet liturġiċi huma tradizzjoni antika ħafna. Dawn kienu okkażjoni ta’ ġabra sabiex il-komunità Nisranija tissaħħaħ fil-fidi. Il-purċissjoni hija simbolu qawwi ta’ mixja flimkien, filwaqt li jitfakkar aspett jew ieħor tat-twemmin marbut ma’ avvenimenti konkreti tal-ħajja ta’ kuljum. L-eqdem ħjiel li nsibu dwar xi purċissjoni tmur lura sas- seklu 7 meta l-Gżejjer Maltin kienu mhedda minn invażjoni mil-Longobardi.4

L-istatwi proċessjonali fil-Gżejjer Maltin ilhom li daħlu sew fil-parroċċi tagħna. Pajjiżi Kattoliċi bħalma huma l-Ġermanja, Franza, Spanja, l-Italja u speċjalment Sqallija għandhom ukoll tradizzjoni twila ta’ purċissjonijiet bil-qaddis patrun. L-eqdem dokumenti dwar festi bit-titular tal-belt imorru lura sas-seklu 17. Dokumenti oħra jirreferu għall-festa tar-raħal, bħal dik imsemmija fil-Viżta Appostolika ta’ Monsinjur Dusina tal-1575. Hawnhekk insibu kif il-prokuratur tal-festa tal-knisja ta’ Santa Marija tal-Ftajjar f ’Ħal Luqa jsemmi t-tqassim tal-ftajjar lill-foqra tal-lokal waqt il-jiem tal- festa.5 Fuq livell soċjali, il-festa tal-lokal kienet okkażjoni ta’ solidarjetà mal-batut fil-komunitajiet ta’ dak iż-żmien. Il-festi kibru fil-popolarità, fl-għadd u fid-diversità tagħhom pass pass mal-urbanizzazzjoni tal-ibliet u l-irħula Maltin.

Il-qaddis patrun daħal hekk kif iċ-ċentri urbanizzati Maltin bdew isawru l-identità tagħhom mill-bqija tal-irħula ċkejkna li ħafna minnhom sparixxew jew ingħaqdu ma’ oħrajn. Ħafna mill-irħula qodma Maltin għandhom qaddis titular ġej mit-tradizzjoni tal-Knisja Kristjana Griega. Wieħed jista’ jsemmi lil San Filep, San Nikola u Santa Katerina, minbarra oħrajn bħal San Ċiru u San Bażilju li llum baqa’ biss il-kappelli msemmijin għalihom. Din kienet il-Knisja li baqgħet ħajja fi Sqallija tal-Lvant u li, hekk kif telqu l-Għarab, flimkien man-Normanni xprunat ir-rikristjanizzazzjoni tal- bqija ta’ Sqallija u wara Malta. Dan il-proċess sar fuq medda ta’ snin, iżda sadanittant il-qaddisin kienu diġà stabbilew il-kult tagħhom fost il-komunitajiet Maltin.

Il-purċissjonijiet

Fil-bidu fil-purċissjonijiet kienu jinġarru biss relikwji. Aktar tard xi xbieha tal-qaddis. Dan minħabba li l-Knisja Orjentali kienet għalkollox kontra x-xbieha tal-qaddis 6 Statva Argentea speċjalment xi skultura tal-qaddis. Dan inbidel hekk kif bil-mod seħħet il-bidla gradwali fil-Knisja meta r-rit Latin daħal minflok ir-riti Orjentali.

L-ewwel statwa proċessjonali titulari f ’Malta hija dik ta’ Maria Bambina tal-Isla datata indirettament għal xi l-1618.6 Għall-ħabta ta’ dan iż-żmien ukoll insibu l-importazzjoni ta’ statwi tal-injam għall-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira. San Pawl tal-Belt, waħda mill-eqdem statwi hija attribwita lil Melchiorre Gafà u saret għall-ħabta tal-1660.7 Wara l-mewt ta’ Gafà l-iskultur Malti tilef postu u x-xogħlijiet ta’ skultura li saru waqt il-bini jew ftit wara f ’San Ġwann inħadmu minn skulturi barranin.

Kellna nistennew il-bidu tas-seklu 19 biex reġa’ tfaċċa l-iskultur Malti. Fost dawn wieħed jista’ jsemmi lil Mariano Gerada (1770-1823), Vincenzo Dimech (1768-1853), Salvu Psaila (1798-1871), Xandru Farrugia (1781-1871), u Pietru Paolo Azzopardi (1791- 1875). Ix-xogħlijiet ta’ dawn qatt ma laħqu livell artistiku għoli, la fl-eżekuzzjoni u lanqas fit-tema magħżula. Wieħed jifhem dan għaliex għajr għal Gerada u Dimech ħadd minnhom ma hu magħruf li ħadem barra minn Malta f ’ambjent artistiku li jistimula l-innovazzjoni. L-istil Barokk iddomina x-xogħlijiet kollha ta’ dan il-perjodu għalkemm xi kultant jidhru elementi Neo-Klassiċi jew anke Manneristi.

Skulturi Malti minn nofs is-Seklu 19 ’il quddiem

Wieħed jista’ jifhem li xi wħud minn dawn l-iskulturi Maltin setgħu ġew avviċinati biex xi ħadd minnhom jagħmel l-istatwa ta’ San Filep, minflok li din issir barra minn Malta. Dan huwa punt li x’aktarx kien iċ-ċentru tal-kontroversja li jirreferi għaliha Dun Salv Trevisan f ’waħda mill-ittri tiegħu lil Luigi Fontana. Mill-istess ittri jirriżulta li Fontana kien sar jaf b’din minn terzi persuni. Trevisan juża aġġettivi verament iebsa meta jirreferi għal din il-persuna. Il-preżenza ta’ numru t’abbozzi bid-data tal-1861 tkompli ssaħħaħ din it-teżi li kien hawn xi persuna jew persuni li xtaqu li ssir din l-istatwa minn xi artist Malti minflok dik ta’ Fontana.

Fost l-aktar tliet statwarji attivi għall-ħabta tal-1860 insibu lil Azzopardi, Dimech u Darmanin. Pietro Paolo Azzopardi (1791-1875) kien skultur li ħadem ix-xogħlijiet prinċipali tiegħu fl-injam u li fl-1860, meta beda l-ħsieb li ssir statwa lil San Filep, fl-età ta’ 70 sena kien kważi rtirat. It-tliet statwi titulari tiegħu huma ta’ San Ġorġ tar-Rabat Għawdex li saret fl-1839, dik ta’ San Ġwann Battista tax-Xewkija li saret fl-1845, u tal- Bambina tal-Mellieħa li saret fl-1853. L-aħħar xogħol tiegħu kien dak ta’ San Mikiel li lesta fl-1865.8 Azzopardi kien skultur li baqa’ jaħdem fl-injam minkejja li fis-seklu 19 daħal sew l-użu tal-kartapesta. Storja Ġenerali 7

Salvatore Dimech (1804-1886) kien wieħed mill-iskulturi l-aktar prolifiċi tas-seklu 19.9 Għall-ħabta tal-1860 hu kien qed jaħdem fuq l-iskultura dekorattiva tat-Teatru Rjal li kien għadu qed jinbena.

Carlo Darmanin (1825-1909) kien l-aktar skultur popolari tas- seklu 19 tant li nsibuh l-awtur ta’ numru kbir ta’ statwi titulari u numru akbar ta’ statwi tal-Ġimgħa l-Kbira. Hu kien jaħdem għalkollox bil-kartapesta u kellu ħila kbira fid-disinn u kunfidenza mhux tas-soltu fl-interpretazzjoni tas- suġġett tal-iskultura. Dr Nikola Zammit laqqmu l-Prinċep tal- Istatwarji Maltin, riflessjoni tal- popolarità tiegħu meta kien għadu artistikament attiv, dan minkejja li Darmanin qatt ma kellu xi taħriġ barra minn Malta.10 Għalkemm wieħed jista’ jdaħħal lil Darmanin mal-lista ta’ dawk l-iskulturi li setgħu jiġu kkunsidrati għax-xogħol ta’ San Filep, wieħed irid iqis li l-ewwel L-istatwa ta’ San Ġużepp. Xogħol ta’ Girolamo statwa titulari tiegħu hija dik ta’ Darmanin (1825-1909) tal-1870. Imsemmija għall- Santa Margerita tas-Sannat li tlestiet ġmiel ta’ Bambin rieqed mixħut fuq spallet San Ġużepp fl-1863.

L-idea ta’ statwa tal-fidda

Iż-Żebbuġin damu jaħsbuha biex, bħal parroċċi oħra, ħafna minnhom iżgħar, ikollhom statwa proċessjonali xbieha tal-patrun tagħhom. Luret Vella jikteb li jingħad li qabel l-istatwa tal-lum kien hawn oħra ta’ San Filep iżda li din ma kinitx ta’ xi preġju. Jidher li dwar din l-istatwa m’hemm xejn dokumentat.11 8 Statva Argentea

Dun Salv Ciappara, qassis kontemporanju għal dawn il-ġrajjiet, kiteb li ‘fis-sena 1860, bosta mill-qassisin bdew ifasslu kif se jkollna statwa tal-fidda ta’ San Filep’.12 Jistqarr illi l-akbar xkiel kien il-fatt li din kienet biċċa xogħol iebsa u ħadd ma kien għadu daħal għal dan is-sogru.

Ta’ min jinnota li fl-1858 twaqqfet il-Fratellanza ta’ San Ġużepp li immedjatament bdiet tiġbor il-flus sabiex issir statwa li fil-fatt tlestiet minn Girolamo Darmanin fl-1870 bil- prezz ta’ 25 Lira Sterlina.13 Il-knisja kienet laħqet tgħammret b’ħafna opri li għadna ngawduhom sal-lum. Il-fratellanzi, li żejnu l-knejjes Maltin, kienu attivi ħafna u kellhom l-istatwi tagħhom ukoll. Dawn il-fratellanzi kienu l-ewwel opportunità għal ħafna lajċi biex huma wkoll jagħtu sehem fil-knisja permezz ta’ devozzjoni u tal-opri artistiċi li jmorru magħha. Ma kien baqa’ xejn għajr li ssir statwa lill-qaddis patrun ta’ Ħaż-Żebbuġ.

Ix-xogħol fil-fidda u metalli prezzjużi oħra hu wieħed mill-aktar antiki. Jaf il-bidu tiegħu sa mill-eqdem żminijiet. Insibu li xogħol tal-immartellar, u varjazzjonijiet tiegħu, kien popolari sew fil-Lvant Imbiegħed u dak Nofsani sa minn qabel żminijiet bibliċi. Kienu l-Biżantini li introduċew il-fided fl-Ewropa permezz tal-Kruċjati meta l-gwerriera u l-pellegrini bdew ġejjin lura minn Kostantinopli wara li din intrebħet fl- 1204 mit-Torok. Baqa’ biss ftit eżempji ta’ din l-arti fil-fidda Biżantina li jagħtuna ħjiel tal-livell għoli tekniku li laħqu kisbu. Ix-xogħol tal-fondut imur lura aktar minn żmien il-Griegi. Minbarra dawn iż-żewġ tekniċi ewlenin fl-istatwa tintuża wkoll it-teknika tal-induratura.

Il-fidda u d-deheb sabu ruħhom fil-knejjes Ewropej meta l-Knisja saret istituzzjoni kemm spiritwali iżda fuq kollox istituzzjoni b’rabtiet qawwija mal-poter.

Il-kuntest soċjoekonomiku ta’ nofs is-seklu 19 ġewwa Ħaż-Żebbuġ

Żmien il-bidu tal-ħakma Ingliża f ’Malta kien wieħed diffiċli. Wara l-gwerer Napoleoniċi, speċjalment dawk li affettwaw il-Mediterran, l-ekonomija ta’ Malta marret lura. Il-qagħda ekonomika ħajret numru ta’ Maltin jemigraw lejn postijiet madwar il-Mediterran, fosthom lejn l-Ewropa tan-Nofsinhar bħal Palermo u Marsilja, u lejn l-Afrika ta’ Fuq bħal Tuneż, l-Alġerija, l-Eġittu u l-Libja. Bejn l-1820 u l-1840 l-emigrazzjoni rduppjat u kien stmat li madwar 15% tal-popolazzjoni Maltija kienu jgħixu barra minn xtutna. Uħud minn dawn kienu daħlu għan-negozju u nsibu Żebbuġin midħla ta’ din l-attività speċjalment fejn tidħol l-importazzjoni tal-annimali u l-ġwiez.14 Żmien qabel dawn u familji oħra kienu involuti fil-kummerċ tal-qoton u kellhom sehem fil-corso, l-attività relatata mal-kursari. Storja Ġenerali 9

Il-gwerra tal-Krimea fil-perjodu ta’ bejn Ottubru tal-1853 u Frar tal-1856 ġabet żmien ta’ attività ekonomika qawwija minħabba li Malta kienet l-ewwel port Ingliż li kien isostni l-qawwiet navali u l-armata Ingliża f ’dan il-perjodu. Malta kienet il-post fejn ir-reġimenti barranin kienu jinġabru, jistrieħu u jiddewwew. Il-ħaddiema tas-snajja’, il-prodotti agrikoli u ħafna nħawi f ’Malta kienu mfittxija għas-servizz tagħhom. Il-prezzijiet irduppjaw tant li osservaturi kkummentaw li huma daqs tal-ibliet f ’ pajjiżhom.15 In-nissieġa, fosthom ħafna minnhom Żebbuġin, irduppjaw id-dħul tagħhom.16 Mhux ta’ b’xejn li l-burdnara tax-xatt, ħafna minnhom Qriema u Żebbuġin, kienu jitfu l-pipa bil-Lira tad-deheb! Malta kienet ġiet rikonoxxuta uffiċjalment bħala kolonja Ingliża minħabba li deher biċ-ċar l-importanza strateġika tagħha.

Finalment l-Ingliżi bdew jinvestu fil-bażi navali tagħhom, u beda jiżdied ix-xogħol madwar il-Port il-Kbir speċjalment fil-bini ta’ mollijiet, baċiri ġodda, fortifikazzjonijiet moderni, u kwartieri ġodda għat-truppi. Dan serva ħafna għax wara li nfetaħ il- Kanal ta’ Suez fl-1869, il-portijiet Maltin sfaw l-akbar bażi navali Ingliża barra minn pajjiżhom.

Wara l-gwerra tal-Krimea l-ekonomija Maltija baqgħet tikber għal numru ta’ snin, prinċipalment minħabba li l-attività ekonomika interna żammet ritmu tajjeb.17 Fortunatament għal xi Maltin inqalgħet opportunità ekonomika oħra, din id-darba minħabba l-Gwerra Ċivili Amerikana (1861-1865). Minħabba l-imblokk tal-istati Amerikani tan-Nofsinhar, fejn kien jitkabbar il-qoton fil-pjanuri kbar tagħhom, il- pajjiżi Ewropej u l-Ingilterra kellhom jixtru l-qoton minn fejn setgħu jsibu u bi prezz ogħla. Għal xi snin il-prezz tal-qoton sploda u fost bdiewa ta’ ġnus oħra l-bdiewa Maltin marru tajjeb ħafna. Il-bdiewa Żebbuġin kienu jiftaħru “wiżna maħluġ Lira”! Għal xi żmien il-bdiewa ma żergħux qamħ u silla, iżda kkultivaw il-qoton biss. Għalkemm il-bdiewa marru tajjeb in-nissieġa nisa, ħafna minnhom impjegati mas-Sinjur li kien iħaddimhom fuq il-magni tal-insiġ, spiċċaw bla xogħol għax il-bdiewa sabu bejgħ bi prezzijiet aħjar.18 Għajr għal dan il-perjodu ta’ erba’ snin sal-1864, l-industrija tal-qoton li tant kienet importanti għaż-Żebbuġin kienet diġà naqqset ħafna fl-importanza tagħha. Dan minħabba li l-qoton minn pajjiżi oħra speċjalment mill-Eġittu kien irħas u aktar qabel kien intilef is-suq importanti tal-Katalunja.19 L-ekonomija ta’ Malta saret aktar tiddependi mill-attività ekonomika marbuta mal-port u l-bażi Ingliża aktar minn dik marbuta mal-produzzjoni tal-qoton. Il-portijiet Maltin imtlew b’bastimenti Ingliżi u Franċiżi.

Minkejja dan, Ħaż-Żebbuġ kien laħaq sar raħal wieħed tant li l-popolazzjoni tiegħu laħqet il-560020 id-disa’ l-akbar ċentru urban f ’Malta. Ma kienx maqtugħ għalkollox mill-attività ekonomika fil-port u kien għad hawn il-preżenza ta’ numru ta’ familji li 10 Statva Argentea kienu mqabbdin sew fin-negozju minn żmien l-aqwa tal-industrija tal-qoton. Kif naraw f ’dan ir-rakkont din l-elit soċjoekonomika kienet importanti sabiex l-ambizzjoni ta’ proġett diffiċli bħal din l-istatwa setgħet issir realtà.

Stampa ta’ Ħaż-Żebbuġ ta’ nofs is-seklu 19 toħroġ miċ-ċensiment li sar fl-1861. Minn Ħaż-Żebbuġ kollu, 100 persuna biss kienu jafu jiktbu jew jaqraw bit-Taljan jew bl- Ingliż. 150 persuna ddikjaraw li huma fin-negozju u 27 oħra bħala proprjetarji ta’ xi artijiet. Interessanti li, għalkemm il-biedja kienet għadha s-sisien tal-ekonomija tal- lokal, 450 persuna ddikjaraw li jaħdmu ta’ bennejja, filwaqt li 1000 persuna ddikjaraw li jaħdmu ta’ nissieġa tal-qoton. Din l-informazzjoni hija importanti għaliex kif naraw mill-ġbir is-setturi ekonomiċi kollha taw sehem fil-proġett tal-istatwa ta’ San Filep. L-ekonomija tal-lokal, għalkemm ibbażata fuq il-biedja, kellha s-settur tas-servizzi u s-settur ġdid tal-industrija tal-insiġ jagħtu sehem importanti wkoll.

Il-bdiewa Żebbuġin kienu sabu prodotti u swieq oħra barra dawk marbutin mal- qoton. Il-kemmun u l-patata daħlu jagħmlu tajjeb għat-telf fid-dħul mill-qoton. Fortunatament parti sostanzjali mir-raba’ saqwi jew bagħli Malti tinsab fl-inħawi ta’ Ħaż-Żebbuġ minħabba li tinsab taħt ir-riħ tal-għoljiet tal-Virtù. Ħaż-Żebbuġ kien għadu primarjament jiddependi fuq l-agrikoltura li iżda ġabet biżżejjed ġid li numru relattivament kbir ta’ familji kienu bin-negozju jew bis-sengħa. Ħaż-Żebbuġ kellu waħda mill-ewwel seba’ skejjel primarji li nfetħet f ’Awwissu 1838.21 Fl-1860 din l-iskola għall-bniet u s-subien kienet immexxija minn Amabile Farrugia u Teresa Pullicino bil-pagi ta’ £45 u £26 Sterlina rispettivament. Insibu rrappurtat li 43 tifel u 152 tifla kienu jattendu din l-iskola; numru konsiderevoli minkejja li l-iskola kien għad baqgħalha biex issir obbligatorja u l-importanza ekonomika ta’ xogħol it-tfal fir- raba’. Il-kurrikulu kien ibbażat fuq dak imsejjaħ ‘general elements of education on the simultaneous method’.

Fil-kontijiet tad-dħul u l-ħruġ tal-istatwa ta’ spiss insibu referenza għall-iskudi, it-tari u l-grani Maltin, barra xi kultant ukoll għall-iskud Ruman iżda l-kontijiet prinċipali huma maħduma bl-Isterlina. Sal-1850 f ’Malta kont tista’ tuża legalment il-muniti ta’ żmien il-Kavallieri, Dollari ta’ Spanja, Dollari Sqallin u Franki Franċiżi. Din is-sitwazzjoni ħolqot taħwid u tgergir sa ma fl-1825 bdew deħlin il-muniti Ingliżi. Għalkemm l-isterlina saret uffiċjalment il-munita legali permezz ta’ ordni mill-Gvernatur fit-13 t’Awwissu 1855, il-muniti tal-Ordni baqgħu jintużaw sa ma f ’Novembru tal-1886 ġew ipprojbiti għalkollox.

F’Marzu tal-1857 daħal l-ewwel servizz ta’ trasport pubbliku f ’Malta. Dan kien l-Omnibus, fejn karozzin li jesa’ sa 14-il persuna kien jgħaqqad il-Belt Valletta mal- Storja Ġenerali 11 irħula u l-ibliet il-kbar madwar Malta. Il-vjaġġ minn Ħaż-Żebbuġ kien jieħu madwar siegħa u kwart, għalkemm in-nol kien meqjus għoli għall-popolin. Is-servizzi sanitarji kienu għadhom kif bdew. Fl-1949 inħatar it-Tabib Tommaso Gatt bħala t-tabib tal-Berġa, jew kif kien uffiċjalment imsejjaħDispenser and Police Physician ta’ Ħaż- Żebbuġ, u kellu s-salarju annwali ta’ 30 Lira Sterlina.22

Il-ġbir għal “statwa tal-fidda”

Fuq reġistru li għadu konservat fl-Arkivju tal-Knisja Parrokkjali nsibu introduzzjoni wisq probabbilment miktuba minn Dun Salv Trevisan stess: ‘Contribuzione spontanea dei Signori abitanti della città Rohan, per una bella statua del nostro Titolare S. Filippo di Argiria, da essere eseguita in Roma da un celebre scultore, dietro una statuetta, che egli ci trasmetterà per la sua approvazione’.23 Fis-sett tal-kotba aktar formali nsibu dettall żgħir li l-istatwa setgħet ukoll saret Lyon, xi ħaġa li qatt ma ssemmiet aktar.

Dan il-programm kien jiġbor fih fi ftit kliem il-proġett kif imħejji minn Dun Salv Trevisan u bosta mill-qassisin. Ta’ min jinnota li din l-istqarrija ta’ spontanjetà kienet xi ftit imġebbda għaliex wara dan il-ħsieb kien hemm pjan bikri. Fl-istess dokument, li kien ktieb tal-kontijiet, insibu li individwalment il-kontribwenti jniżżlu isimhom u kunjomhom jew jiffirmaw fejn iniżżlu l-ammont tal-għotja tagħhom. Xi wħud niżżlu wkoll il-kundizzjoni li din tkun tal-fidda. Annotamenti oħra jinkludu l-familja kollha jew xi qarib ieħor bħala donaturi; kien hemm min rabat il-familja tiegħu f ’każ ta’ mewt u kien hemm ukoll min wiegħed li jagħti l-flus meta tasal l-istatwa. Fejn kull donazzjoni nsibu nota meta din id-donazzjoni ġiet mogħtija. Dan ifisser li din il- parti tal-ġbir saret fil-knisja jew f ’post ċentrali u espost għall-pubbliku għax għal din l-okkażjoni ma ħarġux flus iżda sempliċement inġabru l-wegħdi. Il-kalligrafija hija unika għal kull donatur li jfisser li din l-okkażjoni kienet ukoll wirja ta’ appoġġ għal dan il-proġett.

Insibu li dawn in-notamenti reġgħu ġew imniżżla b’kalligrafija aktar pulita f ’sett ta’ kontijiet organizzati aħjar. Wieħed jista’ jifhem li dan il-ktejjeb tal-kontijiet intuża waqt din l-okkażjoni u aktar tard waqt il-ġbir bieb bieb. Wara, xi ħadd reġa’ kkupjahom bil-pulit fuq il-kotba uffiċjali tad-dħul u l-ħruġ, fejn insibu mniżżel dħul li mhux ġej mill-ġbir fit-toroq ta’ Ħaż-Żebbuġ.

Ninnotaw li fost l-ewlenin insibu lill-Avukat Saver Mifsud li kien is-Sindku ta’ Ħaż- Żebbuġ li wiegħed £10 Sterlini bil-kundizzjoni li ssir tal-fidda u li ħallashom fil-21 ta’ Ottubru tal-1861. L-Arċipriet Tumas Naudi wiegħed ukoll £10 Sterlini u, minbarra li 12 Statva Argentea

Noti ħfief li saru waqt il-ġbir fit-toroq. Dawn wara reġgħu ġew traskritti għal fuq il-kotba uffiċjali tal-kontijiet. Dettalji jinkludu l-isem, il-kunjom, il-laqam jew ix-xogħol Storja Ġenerali 13 talab li ssir statwa tal-fidda, rabat b’din il-wegħda lill-familja f ’każ tal-mewt tiegħu. Hu ħallas ukoll fis-7 ta’ Ottubru tal-1861.

Minn tal-ewwel kontributuri nsibu wkoll lil Francesco Agius li aktar ’il quddiem insibuh imniżżel fil-kotba uffiċjali bħala ‘negoziante’. Hu ħallas is-somma mwiegħda ta’ £5 fi Frar. Dan Francesco ma nafu xejn aktar dwaru ħlief li aktar tard kien ukoll daħal fil-lista tad-deputati li ggarantixxu l-bqija tal-ammont ta’ flus lil Luigi Fontana. Insibu mniżżla l-kontribuzzjoni tal-armla Roża Pace. Pietro Paolo Agius ikkontribwixxa s-somma ta’ £2, xelin u 8 soldi.

Il-qassisin tal-parroċċa kienu minn tal-ewwel li għamlu l-wegħdiet sostanzjali tagħhom. Il-qassis Dun Ġamri Tabone, flimkien mal-familja tiegħu, wiegħdu £1 bl-istess kundizzjoni li tniżżlet fil-bidu tad-dokument hekk kif imsemmija hawn fuq. Qassisin oħra bħal Dun Pietru Pawl Buttigieg - £3 (bil-kundizzjoni), Dr Dun Salvatore Trevisan £10 (bil-kundizzjoni), Dun Francesco Saverio Pisani £3, Dun Franġisk Grima £10 (bil-kundizzjoni), Dun Giuseppe Cachia, daħlu fil-bidu nett fil-lista tal-kontributuri. Meta wieħed jifli l-kontijiet u jqabbel il-qassisin kollha li kienu joqogħdu fil-parroċċa jsib li dawn kollha kemm huma taw il-kontribut finanzjarju tagħhom. Forsi din hija xhieda tal-appoġġ minn kmieni li Trevisan kellu fi ħdan il-kleru Żebbuġi.

Insibu nota li ħafna minn dawn il-persuni ħallsu s-somma mwiegħda f ’Ottubru tal- 1861 x’aktarx wara li raw b’għajnejhom l-abbozz tal-istatwa u kkonvinċew ruħhom li, fi ftit żmien, din se ssir realtà.

Il-lista ta’ wegħdi għall-ġbir tkompli titwal, kull darba jissemma l-persuna bl-isem, il- kunjom u l-laqam tal-familja. Flimkien ma’ dawn, ħafna drabi nsibu wkoll it-titlu ta’ din il-persuna u s-sengħa jew ix-xogħol jew il-ħanut li huma magħrufin bih. Ma jonqosx li nsibu wkoll is-somma mwiegħda u jekk eventwalment kienx ta’ dak li wiegħed. Kultant insibu li xi ħadd ħallas bin-nifs (paga a conto) iżda rari nsibu lil xi ħadd jikser il-wegħda tiegħu. Pereżempju nsibu li Filippo Psaila, botteghaio (bil-ħanut), ta’ Leutu, wiegħed is-somma ta’ £10 Sterlini u ġew imħallsa, jew Mastro Salvatore Magro, lenzuoliaio (ħanut tad-drappijiet) wiegħed £5 u ġew imħallsa. Mastro Lorenzo Buhagiar, sartore (ħajjat), ta’ Żebgħa, £3 u mħallsa, eċċ., eċċ. Kien hemm min għamel il-kundizzjoni li jħallas hekk kif jara l-istatwa!

Din l-ewwel ġabra kompliet għal dik il-ġimgħa sħiħa, mill-15 sat-22 ta’ Jannar, 1860. Mit-22 ta’ Jannar ’il quddiem il-ġbir beda jsir bieb bieb fejn bdew minn Strada Reale, jew kif nafuha llum Triq il-Kbira, u baqgħu jduru t-toroq kollha. L-ewwel parti tal- ġabra, dik il-parti msejħa spontanja u mhux bieb bieb, hemm imniżżla l-ammonti 14 Statva Argentea

Parti mis-sezzjoni tal-ħruġ fir-reġistri tal-kontijiet li jinsabu fl-Arkivju tal-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ. L-informazzjoni f’dawn ir-reġistri titfa’ dawl mhux biss fuq id-dħul u l-ħruġ iżda wkoll fuq ċirkustanzi soċjali oħra Storja Ġenerali 15 sostanzjali ġejjin minn dawk l-aktar li setgħu, fosthom negozjanti, mgħallmin, nobbli, qassisin, u xi professjonisti jew benestanti oħra. Din l-elit soċjali u ekonomika kienet bi ħġarha wara dan il-proġett u xprunat l-entużjażmu tal-bqija tal-poplu. L-akbar ammont mogħti kien ta’ żewġ qassisin, bl-istess isem ta’ Antonio Xerri (identifikati fir-reġistru elettorali tal-1860 bħala l-anzjan u ż-żgħir) u li kienu joqogħdu fl-istess dar fi Triq id-Duluri, bl-għotja ta’ £21 Lira Sterlina. L-akbar għotjiet inġabru minn Strada Reale li kienet it-triq bil-familji l-aktar għonja.

L-informazzjoni miġbura f ’dawn ir-reġistri hija għalhekk minjiera ta’ tagħrif dwar il- kundizzjoni soċjali ta’ ħafna mill-kontribwenti u titfa’ dawl fuq iż-Żebbuġin u s-soċjetà taż-Żebbuġin ta’ 150 sena ilu. Dan peress li jissemmew it-toroq u l-familji, it-titolu tagħhom u dettalji oħra.

Naraw kif fil-kotba tal-kontijiet ħafna mid-dħul u l-ħruġ huma mniżżlin bil-Lira Sterlina (£), iżda wieħed isib ammonti li jindikaw li ħafna mill-kontributuri kienu għadhom jaħsbu bl-iskud. F’uħud mill-kontijiet jitniżżel l-ammont direttament bl- iskudi, it-tari u l-grani (il-ħabba); dan minkejja li l-awtoritajiet Ingliżi kienu ħarġu proklama f ’Ottubru 1855 li l-unika munita valida f ’Malta hija l-Isterlina. Il-banek u ħafna entitajiet kummerċjali oħra xorta baqgħu jsarrfu l-munita tal-iskud, sewwa dak Ruman (użat fl-Istati tal-Papa) u sewwa dak ta’ żmien il-Kavallieri. Riflessjoni oħra ta’ din is-sitwazzjoni nsibuha fil-kontijiet tal-ispejjeż tal-kambju fil-ħlas lil Emmanuele Cortis l-aġent u Luigi Fontana l-iskultur. L-iskudi spiċċaw għalkollox f ’Novembru tal- 188624, wara sew li tlestiet l-istatwa.

Ħafna mill-kontribuzzjonijiet imniżżla waqt il-ġbir bieb bieb jirriflettu kemm kulħadd ta kemm seta’ għax l-ammonti, għalkemm iżgħar mill-ġbir tal-bidu, xorta kienu sostanzjali. Nieħdu l-każ tal-armla Maria Galea ta’ Matti fi Triq Mula li tat 10 xelini. Fi Triq Santu r-Rokku nsibu li l-imgħallem bennej Filippu Xerri ta’ Kola ta 10 xelini wkoll. Fi Triq il-Kbira (Strada Reale) Giovanni Bonnici, deskritt bħala calzolaio jew skarpan, ta 4 xelini u Lorenzo Chircop tal-Għażli, furnar, ta 3 xelini. Kienu waħdiet li wiegħdu u mhux imniżżel li ħallsu, oħrajn taw parti minn dak li wiegħdu u xi wħud żiedu fuq dak li kienu wiegħdu.

Irridu nqabblu l-ammonti mogħtija ma’ kemm kien id-dħul ta’ ħaddiem tal-id għall- ħabta ta’ nofs is-seklu 19. Laferla, fil-ktiebBritish Malta, jikteb li fl-1842 ħaddiem fir- raba’ kien jiġbor 10 soldi ta’ ġurnata xogħol ta’ 15-il siegħa.25 Nissieġa 3 soldi kuljum! Dawn, meta mqabbla mal-prezz ta’ ħobża ta’ ratal li kienet tiswa 2 soldi u 4 ħabbiet, kienu kontribuzzjonijiet kbar minn but il-poplu. Dawn il-valuri wieħed irid jarahom fid-dawl tal-inflazzjoni li matul iż-żmien naqqret mill-valur tal-munita. Bħala kejl 16 Statva Argentea ieħor wieħed jista’ jqabbel il-paga tas-sagristan jew ħaddiem tas-sengħa li kienet ta’ £5 Sterlina jew 60 skud. Id-dħul ta’ familja sħiħa biż-żewġ ġenituri jaħdmu fir-raba’ kienet ukoll meqjusa ta’ madwar £5 Sterlina fis-sena.26 Din l-informazzjoni msemmija hawnhekk tirrifletti s-sitwazzjoni ekonomika ta’ ftit qabel il-gwerra tal-Krimea li, kif niddiskutu xi mkien ieħor f ’dan l-artiklu, ġabet progress ekonomiku qawwi fid-dħul tal-ħaddiema li ma kinux impjegati. Għalhekk wieħed ikun jista’ jifhem aħjar kif ħafna kienu kapaċi jagħmlu kontribuzzjoni qawwija aktar minn dak li kien mistenni mid- dħul kif deskritt minn sorsi ta’ dak iż-żmien. L-effett tal-gwerra tal-Krimea għolla tant il-prezzijiet li kien jingħad li l-ħajja għoliet sew. Iżda, minkejja l-kundizzjoni ekonomika favorevoli, kif naraw mill-għotjiet ta’ wħud fosthom ir-romol, dawn ħarġu minn ġewwa l-ftit jew wisq milli kellhom imwarrab u mhux sempliċement minn dak li kien jibqgħalhom. Dan minkejja li d-differenza fid-dħul bejn nies impjegati fil-gradi għoljin u l-bqija kienet kbira. Jibqa’ l-fatt li l-istatwa ta’ San Filep inġabret mill-poplu u mhux minn xi donazzjoni individwali.

Il-ġbir li sar wara l-ewwel arbular sar bieb bieb u minn ġbir ieħor. Dan tal-aħħar kien jikkonsisti f ’bejgħ ta’ xema’ minn Filippo Xerri, Dun Salv Ciappara, u Giovanni Maria Mifsud; bejgħ ta’ tiġieġ (galline) li, skont Dun Salv Caruana, kienet drawwa li jitrabbew il-flieles fid-djar u wara li jinġabru jinbiegħu; bejgħ mill-qoton jew maħluġ u mill-qamħ; par imsielet rigal għal San Filep; offerta mill-eks-Arċipriet Vassallo; u bejgħ ta’ santi ta’ San Filep li kienu inċiżjoni ta’ Nicola San Giorgi li waslu qabel u wkoll mal-istatwa. Dħul bħal dan, mit-tiġieġ, mill-qoton, mill-maħluġ u mill-qamħ insibuh ukoll fil-kotba tal-Veneranda Lampada fi snin oħra għall-ġbir li kien isir għal proġetti oħrajn. Dan id-dħul baqa’ sejjer sa wara l-wasla tal-istatwa tal-anqas sa April tal-1864. Insibu dokumentat li sewwa l-kaxxa tal-injam, it-tiben u t-tila li waslu mal- istatwa nstabu xerrejja għalihom.

Hekk kif waslet l-istatwa, fit-2 t’Awwissu 1863, tqiegħdet fil-Kappella tal-Anġli fejn tpoġġa plattin (bacile) u bdew jinġabru aktar kontribuzzjonijiet. Insibu rreġistrat id- dħul li kien jingħadd darba fil-ġimgħa sat-2 ta’ Mejju, 1864. B’kollox inġabru 654 skud, 10 tari u 13-il grana li jġibu mal-£55 Lira Sterlina.

Ġbir ieħor kien isir mill-kaxxi (cassettina) għall-kontribuzzjonijiet imqassma fil- ħwienet tax-xogħol u ta’ kull xorta oħra. Tal-anqas dawn il-kaxxi nġabru darbtejn mingħand ħwienet jew lantijiet tax-xogħol bħal dak tal-piżatur, bottega (ħanut), muratore (bennej), negoziante u saħansitra tal-barriera. Il-flus miġbura kienu jiġu depożitati l-bank fejn saru b’kollox 14-il depożitu mit-3 ta’ Jannar tal-1860 sas-6 ta’ Novembru tal-1862, meta b’ kollox ġew depożitati 7210 skudi. Ta’ min jinnota li d-data tal-ewwel depożitu hija qabel il-bidu tal-ġbir uffiċjalment. Mhux possibbli li wieħed Storja Ġenerali 17 jifhem dan jekk hux sempliċement żball jew li effettivament il-ġbir beda privatament qabel il-15 ta’ Jannar tal-1860.

Fost l-aktar prominenti fil-ġbir insibu s-Soċietà della Banda San Filippo. F’April tal- 1864, l-Arċipriet Francesco Borg jikteb ittra ta’ radd il-ħajr lil din l-Għaqda għax-xogħol li wettqu l-membri tagħha waqt il-ġbir ta’ fondi għall-istatwa tal-fidda ta’ San Filep.

Dun Salv Ciappara jqassam l-ammonti tal-ġbir fuq tliet arbulari ta’ £301 10s, £143 16s, u £58 3s. Luret Vella jżid l-aħħar ġabra ta’ £71 u 17s.27 Skont l-istess Ciappara mat-tielet ġabra ddeċidew li l-istatwa tista’ ssir tal-fidda u bdew jew ikkonkludew li hekk se jsir filwaqt li infurmaw b’dan lill-aġent Emmanuele Cortis. Il-pass tal-ġbir kien qawwi tant li sa Awwissu tal-1862 kien diġà sar l-ewwel pagament lill-aġent Cortis għal xogħol li kien wettaq.

Uħud mill-personaġġi ewlenin

Id-deputati Għal xi żmien, hekk kif saru l-kontijiet meħtieġa, deher li l-ġbir ma kienx se jlaħħaq mal- ispiża kif miftiehma. Sat-23 ta’ Lulju kien għad jonqos £264 Lira Sterlina. Għalhekk dawn il-persuni msejħa deputati minn Dun Salv Ciappara ddeċidew li jagħmlu tajjeb għad-differenza billi daħlu għal ftehim individwalment ma’ Luigi Fontana permezz ta’ skrittura privata. Huma kellhom jieħdu flushom lura aktar tard. Il-lista ta’ dawn id-deputati jsemmiha Dun Salv Caruana fejn jikkwota l-Libro Statua tal-1863. Huma silfu b’kollox £155 Lira Sterlina. Mill-ftit li nafu fuqhom dawn id-deputati ma kinux għajr qassisin u negozjanti li kellhom il-mezzi u r-rieda li jidħlu għal dan il-piż. Il-lista tagħhom tinsab f ’Appendiċi A.

Dun Salv Trevisan Il-figura ta’ Dun Salv Trevisan f ’din l-istorja toħroġ bħala wieħed mill-mexxejja ewlenin ta’ din il-ġrajja. Insibu lil Trevisan jikkorrispondi ma’ Fontana u mal-aġent f ’Ruma, Emmanuele Cortis, kemm-il darba f ’isem id-deputati u f ’ismu personalment.

Il-familja Trevisan, kif jgħidilna Caruana fil-ktejjeb tiegħu, oriġinat bil-miġja ta’ Giacomo Trevisan, wara li daħal Malta bħala l-kaptan ta’ skuna biex isewwi xi ħsara li ġarrbet. Hu żżewweġ lil Marietta Zerafa mill-Birgu fl-1582.28

Fergħa minn din il-familja spiċċat toqgħod ġewwa Ħaż-Żebbuġ permezz ta’ Marco Antonio u ż-żwieġ tiegħu ma’ Sapienza Zerafa fl-1747. Dawn kellhom tliet ulied, 18 Statva Argentea

Alessandro (1776), Giovanni Andrea (1781)29,30u Marco Antonio (1784). Marco Antonio kellu tifel jismu Gian Duminku li kien missier Dun Salv Trevisan. Gian Domenico u martu Anna, bint Gaspare Ciantar ukoll imwielda Ħaż-Żebbuġ, jissejħu Signor Gentiluomo u Signora Gentil Donna f ’atti notarili tal-1881.31 Huma kienu meqjusa familja tat-tajjeb.32

Salvatore Tommaso Trevisan twieled Ħaż-Żebbuġ fl-20 ta’ Diċembru 1810, bin Duminku u Anna née Ciantar. Waqt dawn l-avvenimenti tal-1860 insibu lil Trevisan fl- età ta’ 50 sena, magħruf sew għat-tjubija u l-għerf tiegħu. Hu miet fit-22 ta’ April tal-1896 fit-8.00pm fl-età ta’ 86 sena. Indifen fil-qabar numru 101 fil-Knisja Arċipretali ta’ Ħaz- Żebbuġ fejn għadu midfun quddiem il-presbiteru sal-lum għaliex, meta sar il-paviment fis-sittinijiet, il-fdalijiet tiegħu baqgħu ma ntmessux.33 Fir-reġistri elettorali ta’ bejn l-1860 u l-1880 ir-residenza tiegħu dejjem kienet imniżżla bħala 35, Triq San Ġużepp.

Dun Salv Trevisan irċieva l-Ordinazzjoni Saċerdotali tiegħu fil-21 ta’ Diċembru 1833 fl-età ta’ 23 sena, fl-istess sena ta’ Dun Tommaso Debono u sena qabel Dun Giuseppe Cachia, Dun Filippo Cachia u Dun Paolo Pullicino. Dawn kienu kollha qassisin Żebbuġin. Dawn it-tnejn tal-aħħar, bħal Trevisan, iggradwaw ukoll bħalu bil-lawrja ta’ Juris Utriusque Doctor jew JUD mill-Università ta’ Malta.34 Ta’ min isemmi li s-seminaristi sal-1858 ma kinux obbligati li jistudjaw is-Seminarju u kienu sempliċement jattendu għal-lezzjonijiet. Kien fl-1911 meta daħlet is-sena obbligatorja fis-Seminarju.35

Il-Juris Utriusque Doctor (duttur fiż-żewġ liġijiet) kienet meqjusa bħala lawrja ta’ avukat tal-liġi kanonika u tal-liġi ċivili, u għalhekk kellu d-dritt li jgħallem u jipprattika l-liġi. Mhux magħruf jekk fil-fatt ipprattikax il-liġi, iżda ċertament kien imniżżel fil-lista tal-Gvernatur Freemantle fil-lista tal-avukati.36,37 Din hija r-raġuni għalfejn insibu li kien jingħata t-titlu ta’ Duttur flimkien ma’ Reverendu. Dan l-isfond huwa importanti għaliex mill-arranġamenti li saru biex saret il-kummissjoni tal-istatwa, il-proċedura kienet waħda bbażata fuq prattika legali u kummerċjali għaqlija, ta’ xi ħadd li verament jifhem fil-liġijiet u jaf x’inhu jagħmel.

Mhux ta’ b’xejn li nsibu lil dan il-qassis bħala l-figura ewlenija quddiem il-poplu Żebbuġi fil-kummissjoni tal-istatwa ta’ San Filep. Tal-anqas f ’żewġ okkażjonijiet indipendenti mill-ġrajjiet madwar l-istatwa, naraw lil Trevisan bħala saċerdot qrib il-ħtiġijiet tal-poplu. Trevisan kien beda t-tagħlim u għallem id-‘duttrina Cristjana’ hekk kif irrappurtat fil-gazzettaL’Ordine .38 Din hija ħidma soċjali li Dun Salv Trevisan wettaq b’umiltà u sens ta’ dover kbir lejn il-poplu. Mhux ta’ b’xejn li Luret Vella jiddeskrivih bħala ‘qassis twajjeb daqs kemm kien għaref ’ u li kien igawdi l-fiduċja ta’ kulħadd. Storja Ġenerali 19

Id-dar fejn kien joqgħod Dun Salv Trevisan fi Triq San Ġużepp numru (ta’ dak iż-żmien) 35 Trevisan ma kienx qassis medhi bit-tiżjin u l-armar tal-knisja biss, kien mexxej li ħadem biex jikber il-ġid ta’ kulħadd. Kien magħruf għal dan anke mill-awtoritajiet ċivili. F’Novembru tal-1862, fi żmien din il-ġrajja, il-Kaptan Strickland39 ħareġ bl- idea li jinfetħu skejjel tal-bizzilla fl-irħula fejn kien jinħadem ħafna min-newl. Kienu żminijiet diffiċli għan-nissieġa li f ’daqqa waħda spiċċaw bla xogħol. Dan kien attentat biex in-nissieġa nisa, fosthom ta’ Ħaż-Żebbuġ, jinstabilhom impjieg alternattiv. Dan 20 Statva Argentea

Ir-residenza ta’ Giuseppe Zammit Said (illum imsejħa Villa San Filep), dak iż-żmien numru 50, Triq il-Kbira (Strada Reale). Giuseppe negozjant, wieħed mid-deputati u benefattur kbir tal-Knisja, ħa ħsieb l-ispejjeż tat-trasport ta’ Fontana wara li l-prezz tal-qoton għola ħafna minħabba l-gwerra ċivili Amerikana. Għal xi żmien il-bdiewa sabu prezzijiet tajbin ħafna għall-qoton tagħhom u bdew jesportawh. In-nissieġa li kienu jixtru mingħandhom baqgħu b’xejn. Hawnhekk insibu lil Trevisan iħeġġeġ in-nisa Żebbuġin sabiex jinkitbu f ’din l-iskola industrijali ġdida u jitgħallmu jaħdmu l-bizzilla. L-iskola fetħet fl-24 ta’ Novembru tal-1862 u għalqet f ’Awwissu tal- 1864.40 Trevisan kien ukoll imexxi din l-iskola li, bil-permess tal-Isqof, kienet topera minn xi proprjetà tal-knisja ġewwa Ħaż-Żebbuġ.41

Kienet xi ħaġa mistennija li Dun Salv Trevisan ikun il-mexxej ewlieni ta’ din il-ġrajja. Vella 42 jikteb li kien hu li ħaseb biex jikteb l-ewwel sejħa għal arbural. Kien xogħol Dun Salv Trevisan li jikteb lill-aġent Emmanuele Cortis sabiex jinbeda l-proċess Storja Ġenerali 21 tal-għażla tal-artist u tad-disinn.43 Bla dubju fi tliet ittri ppubblikati minn Calisti44 nsibu lil Dun Salv Trevisan jikteb bħala l-mexxej tad-deputati li kienu qed jitolbu li jsir il-ftehim u jitwettaq kollox kif miftiehem mingħajr dewmien. Ara Appendiċi B. Naqraw ukoll li Trevisan kien jinsab jikkoordina bejn il-partijiet konċernati fil- proġett li minbarra l-poplu Żebbuġi u d-deputati kienu jinkludu l-aġent Emmanuele Cortis, in-Nutar Francesco Saverio Camilleri, il-kleru Żebbuġi, il-bankiera u l-assigurazzjoni. Hawnhekk tinħass ir-responsabbiltà kbira li kien qed jerfa’ Trevisan quddiem sħabu u quddiem il-poplu Żebbuġi. Insibu wkoll lil Trevisan bħala persuna li kien qiegħed jiddefendi d-deċiżjonijiet li ttieħdu minnu u mid-deputati kontra xi kritiċi Maltin li ma qablux mal-proġett, liema nuqqas ta’ qbil kien wasal għand Luigi Fontana wkoll.

Jingħad li Dun Salv Trevisan kellu abbozz tal-istatwa għandu; dan joħroġ ukoll minn kummenti li għamel fl-imsemmijin ittri dwar il-kitba fil-pedestall u dwar ukollil drago li wieħed jista’ jifhem li kien qed jirreferi għas-serp biswit riġlejn San Filep jew li tneħħa d-dragun u sar is-serp li hemm illum. Dan joħroġ ukoll mill-fatt li jissemmew xi spejjeż li saru sabiex l-abbozz jintbagħat lura għand Luigi Fontana wara li kienu rawh id-deputati u forsi wkoll il-poplu Żebbuġi. Ta’ min isemmi wkoll li din kienet waħda mill-kundizzjonijiet ewlenin li għamlu xi deputati u kontributuri oħra fl-ewwel ġbir ta’ Jannar tal-1860. Mill-ittri nsibu ħjiel li Trevisan qagħad attent ukoll minn xi inkwiet li seta’ jinqala’ mal-awtoritajiet ekkleżjastiċi għalkemm ma nsibux dettalji oħra. Ried li ma jsir xejn li jtellef l-approvazzjoni tal-Isqof Djoċesan, liema approvazzjoni normalment kienet issir permezz ta’ rikors.

Dun Salv Trevisan daħħal idejh fil-but aktar minn ħaddieħor u ħareġ mhux biss £10 Liri Sterlini fil-ġbir tal-bidu, iżda daħal ukoll mad-deputati fejn ħareġ £10 liri oħra minn £15 li offra u li wara ħafirhom. Għall-ħabta tal-1870 Dun Salv Trevisan għamel għotja lill-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ permezz ta’ Salib tal-Fidda fuq disinn ta’ Luigi Fontana u xogħol ta’ Anselmo Coacci. Id-disinn hu bbażat fuq wieħed mill- kurċifissi ta’ Gian Lorenzo Bernini.45

Fil-viżta pastorali tat-12 ta’ Diċembru tal-1861 insibuh bħala l-amministratur tal- legati tal-Veneranda Lampada tal-Knisja Parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ u l-Prokuratur tal-Knisja ta’ Wied Qirda.46

Is-Sindku: l-Avukat Salvatore Mifsud Is-Sindku Mifsud kien l-ewwel persuna li personalment, fl-ewwel ġabra (arbular), niżżel ismu u żied il-kundizzjoni ‘Facendosi la statua suddetta d’Argento prometto pagare lire Sterline dieci, 15 Gennaio 1860’. Segwita bil-firma tiegħu. B’nota ħdejha Pago‘ 21 22 Statva Argentea

Ottobre, 1861’. Fuq l-istess paġna għal din il-ġabra ‘spontanja’ naqraw il-wegħda ta’ Dun Salv Trevisan fejn juża preċiżament l-istess sentenza.

Wieħed hawnhekk jara kif il-kleru ħejja biex għal din l-okkażjoni jkun hemm l-eżempju u l-approvazzjoni diretta mis-Sindku bħala l-ogħla awtorità ċivili tad-distrett. Dan kellu jiffaċilita l-ġbir u jenfasizza r-rwol ta’ kulħadd anki tal-awtoritajiet ċivili. Ta’ min jinnota li ħlief l-Arċipriet u l-kleru Żebbuġi ma kienx hemm imdaħħla awtoritajiet ekkleżjastiċi jew xi fondi mill-ġid tal-Knisja, għajr fl-aħħar nett.

Fuq riformi ssuġġeriti fl-1836, il-kampanja ta’ Malta fl-1839 inqasmet f ’seba’ distretti. Il-kap ta’ kull distrett, imsejjaħ is-Sindku, kien maħtur direttament mill-Gvernatur. Hu kellu jkun avukat u dan kellu jkun residenti fid-distrett. It-tieni distrett kien magħmul minn Ħaż-Żebbuġ u s-Siġġiewi. Fl-1860 is-Sindku kien Dr Salvatore Mifsud. Dan kellu paga ta’ £130 Lira Sterlina u £10 liri oħra Sterlini għal xi spejjeż ta’ trasport u ħwejjeġ żgħar oħra. Bħala reġistratur tiegħu kellu wkoll lin-Nutar Naudi bil-paga ta’ £35 Lira Sterlina. Huma kellhom doveri ġuridiċi u amministrattivi.47

Dawn id-doveri kienu jinkludu kawżi ċivili u kriminali, inkjesti u smigħ ta’ xhieda flimkien ma’ sorveljanza tal-għoti ta’ għajnuna lill-foqra msejħaoutdoor relief u ħlas ta’ xogħlijiet pubbliċi. Kellhom ukoll il-poter eżekuttiv tal-pulizija.

Is-Sindku Mifsud kellu jitlob li jitlaq mit-tieni distrett u jmur ir-raba’ distrett (il-Mosta, in-Naxxar u l-Għargħur) għal raġunijiet ta’ saħħet martu permezz ta’ talba mibgħuta lill-Gvernatur Storks fil-31 ta’ Jannar 1866.48 Hu kellu r-residenza tiegħu mniżżla bħala numru 60, Triq il-Parroċċa. Hu miet fl-1869 u jinsab midfun fil-kappella ta’ San Pawl, fil-Knisja tar-Rotunda, il-Mosta. Is-Sindku Mifsud jibqa’ magħruf ukoll għall-karità tiegħu mal-foqra, bil-lapida fuq il-qabar tiegħu turi s-simbolu tal-karità.

Dun Salv Ciappara Dun Salv Ciappara kien wieħed mid-deputati Costo assai ma è un capolavoro. l-aktar magħrufa. Iben il negoziante Giuseppe Come sono naturali quei Ciappara u Angela née Callus, imwieled fl- panneggiamenti! Il suo assieme è 1833 u joqgħod 106, Strada Pjazzetta, illum meraviglioso, la faccia è divina. Triq Sant’Antnin (qabel kien joqgħod 2, Dun Salv Ciappara Strada per la Chiesa), Ħaż-Żebbuġ.49 Salvatore Ciappara rċieva l-ordinazzjoni tiegħu fid-19 ta’ Diċembru 1857 mill-Isqof Gaetano Pace Forno u fiż-żmien imsemmi kien għadu qassis miż-żgħar fil-kleru Żebbuġi. Hu kien jgħallem is-Seminarju. Miet fit-30 ta’ Diċembru tal-1904 fl-età ta’ 71 sena. Storja Ġenerali 23

Fil-viżta pastorali tat-12 ta’ Diċembru tal-1861 insibuh bħala l-amministratur tal- Serviċi Damasceni u xi żmien l-amministratur tal-Veneranda Lampada fejn jidhru r-rapporti amministrattivi tiegħu tas-snin qabel l-1871.50 Hu deher xi drabi f ’atti ċivili bħala l-Prokuratur tal-Knisja.

Ciappara, għalkemm ismu ma jidhirx fil-lista tal-ġbir bieb bieb, insibuh jagħti sehmu fil-bejgħ tax-xema’ u l-aktar bħala deputat. Tal-anqas sa Ottubru tal-1864 kien għadu qed jirċievi lura pagamenti għas-self li kien għamel. Bħala deputat hu kien wiegħed £25 Lira Sterlina għalkemm kellhom bżonn £15 minnhom. Fl-aħħar ħafer £5 minnhom. Fl-1882 ħareġ 850 skud għall-irħam tal-kor u wara għamel l-artal ta’ Santa Luċija.

Fir-rapport tal-1870 lir-reviżur tal-Amministrazzjoni (Finanzjarja) tal-Kurja, insibu li Dun Salv Trevisan, bħala l-prokuratur tal-Veneranda Lampada tal-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ, iniżżel li Dun Salv Ciappara u oħrajn irċevew is-somma ta’ 262 skud, tari wieħed u 10 grani bħala ħlas lura fuq self ta’ 360 skud li sar sabiex saret l-istatwa tal-fidda. Dan sar fuq kitba tan-Nutar Nicola Laferla u digriet maħruġ mill-Isqof f ’April tal-1864.51

Forsi l-akbar kontribuzzjoni ta’ Dun Salv Ciappara huwa l-ktieb Storia del Zebbug e sua Parrocchia con molte e svariate notizie riguardanti la stess terra, ktieb li tant nirreferu għalih fejn tidħol l-istorja ta’ Ħaż-Żebbuġ. Dan kien ippubblikat fl-1882 taħt il-psewdonomu SSCDZ li ħafna jifhmu li tfisserSacerdote Salvatore Ciappara del Zebbug, u li kien hu stess li ħareġ l-ispejjeż tal-pubblikazzjoni u li fl-istess ħin offra l-qligħ kollu għall-Propaganda Fide, fond maħsub għall-missjoni.52 Xhieda ta’ kemm kien bniedem kolt, insibu li fid-djarji miżmuma mill-Kanonku P. Pawl Pullicino tinstab nota li tikkwota lil Dun Salv Ciappara dwar il-pittura ta’ Francesco Zahra li għandu madwar Malta.

Sehem Mons. Pietru Pawl Pullicino

Mons. Dr Paolo Pullicino kien qassis Żebbuġi, bin it-Tabib Arcangelo li kien jaħdem u joqgħod Ħaż-Żebbuġ, fejn illum insibu r-residenza tal-Ambaxxatur Franċiż.

Mhux magħruf eżatt kif iż-Żebbuġin ta’ dak iż-żmien għamlu l-kuntatti meħtieġa iżda l-persuna tal-Kanonku Pawlu Pullicino53 (1815-1890) setgħet kienet strumentali għal dan. Dan għaliex huwa magħruf li Pullicino vvjaġġa ħafna madwar l-Ewropa sabiex jistħarreġ l-aħħar metodi ta’ tagħlim. Huwa kien dilettant kbir tal-arti u daħħal l-istudju tad-disinn u l-mużika fl-iskejjel primarji u l-istudju tal-istorja fil-kurrikulu tat- 24 Statva Argentea taħriġ tal-għalliema ta’ dawk iż-żminijiet.54 Barra mill-kariga uffiċjali li kellu mal-Gvern bħala d-Direttur tal-Edukazzjoni, hu kien ukoll il-Kuratur tal-Katidral.55 Pullicino kellu korrispondenza ma’ Overbeck dwar dan is-suġġett.56 Kien ukoll jikkorrispondi ma’ Fontana u Gagliardi.57 Aktar tard, Pullicino wkoll ikkummissjona statwa ta’ San Ġużepp fuq disinn ta’ Luigi Fontana. Din illum tinsab fil-knisja ta’ Ġesù r-Rabat wara li l-Kanonku Pullicino qrib l-aħħar ta’ ħajtu fl-1890 taha lill-Fratellanza ta’ San Ġużepp tar-Rabat.

Il-kaptelli tas-salib tal-fidda li tqiegħed fuq l-altar il-kbir nhar San Filep huma wkoll disinn ta’ Fontana tal-1870.58 Pullicino, fl-1860, kien ilu għaxar snin Direttur tal- Iskejjel Primarji u kien għaddej il-ħin kollu fl-amministrazzjoni jew fil-kitba. Għalhekk hu kellu r-residenza tiegħu l-Belt Valletta għax ma kienx possibbli li jivvjaġġa kuljum minn Ħaż-Żebbuġ għall-Belt bil-mezzi ta’ dak iż-żmien.

Mons. Paolo Pullicino kien magħruf li kien Non può concepirsi nulla di più jemmen ħafna fil-ħila tal-pitturi Taljani. Dan perfetto. È oggetto il più scuisito ġab l-istmerrija tal-artisti Maltin ta’ dak iż- d’arte. żmien, fosthom Giuseppe Calì. Hu kien Mons. Paolo Pullicino jemmen li l-kompetizzjoni kienet tiswa biex jogħla l-livell tax-xogħol tal-pitturi Maltin. Din il-kontroversja hija importanti għax fl-ittra tiegħu Trevisan kien ta’ l-istess opinjoni u insista għall-ogħla livell ta’ xogħol minn Ruma.

Pullicino fl-1882 għamel attentat biex jikkummissjona lil Fontana l-pittura għal wieħed mill-altari tal-Katidral tal-Imdina, iżda dan ma setax jaqdih.59

Jibqa’ mhux magħruf jekk Pullicino kellux aktar influwenza fuq l-istorja tal-istatwa ta’ San Filep. Iżda nsibu tifħir kbir għal dan ix-xogħol meta hu stess personalment iddeskriva l-istatwa f ’termini verament sbieħ fid-djarju tiegħu mimli b’aħbarijiet, noti qosra u riflessjonijiet ta’ dak kollu li kien jaqra jew jiltaqa’ miegħu. (Ara Appendiċi Ċ.) F’din in-nota bid-data tal-Erbgħa 5 t’ Awwissu 1863 naraw kif Pullicino, hekk kif waslet l-istatwa u ntramat, mar Ħaż-Żebbuġ biex ikun minn tal-ewwel li jammira l-ġmiel tagħha. Hawnhekk hu jfaħħar qatigħ l-istatwa u fl-aħħar iżid kumment fejn jistqarr li jekk wieħed seta’ kellu xi riservi qabel il-wasla tal-istatwa, dan mal-ewwel ineħħihom malli jaraha. Dan l-aġir u l-kumment jurina kemm Mons. Pullicino kien jinteressah dan il-proġett u huwa familjari ma’ xi diskors li seta’ sar qabel il-wasla ta’ din l-istatwa. Wieħed jista’ jinterpreta dan il-kliem bħala konferma li hu kien jappoġġja lill- kleru Żebbuġi fl-għażliet tagħhom dwar l-iskultur u l-post fejn għandha ssir l-istatwa.60 Storja Ġenerali 25

Il-Knisja Taljana, il-Papa u r-Riżorġiment

L-istatwa ta’ San Filep taf il-bidu tagħha fi żminijiet diffiċli, eżattament waqt l-aħħar fażijiet tar-Riżorġiment Taljan. Il- moviment politiku wara l-unifikazzjoni tal-Italja kien ilu għaddej sa mill-1815 u dan baqa’ sejjer sal-1870 meta finalment Ruma nħelset mill-Gvern tal-Papa Piju IX u saret il-belt kapitali tar-Renju tal- Italja. Huma ma setgħux ibassru li dan it- taqlib politiku kellu jilħaq il-milja tiegħu eżattament mill-1860 sal-1870. Ma jistax jonqos li dan it-taqlib politiku kien ukoll sors ta’ inkwiet għal Trevisan u sħabu. Il- peniżola Taljana kif nafuha llum kienet għadha maqsuma taħt numru ta’ ħakkiema fosthom l-Awstrijaċi, ir-Renju ta’ Napli u Sqallija, u l-Istati msejħa tal-Papa fejn Ritratt tal-Papa Piju IX protagonist ewlieni dan tal-aħħar kien mhux biss il-mexxej fir-riżorġiment, Oratorju San Ġużepp, ir-Rabat spiritwali iżda wkoll il-Kap tal-Gvern.61

Din is-sitwazzjoni wasslet biex il-Papa (numru ta’ papiet f ’dan il-perjodu ta’ 55 sena) ikun wieħed mill-protagonisti ewlenin fil-qawmien tan-Nazzjonalisti Taljani waqt it- taqbid li wassal għall-unifikazzjoni ta’ pajjiżhom.

Fil-bidu tar-Riżorġiment il-popli tal-Italja kienu jħarsu lejn il-Papa bħala mexxej li kellu l-kunsens tagħhom bħala l-mexxej spiritwali li seta’ jgħaqqad lil kulħadd f ’pajjiż wieħed. Din is-sitwazzjoni ftit ftit inqalbet għal numru ta’ raġunijiet, fosthom it- tendenzi liberali qawwija fost ir-rivoluzzjonarji. Il-mexxejja Nazzjonalisti Taljani ma baqgħux jafdaw aktar dan l-inkarigu f ’idejn it-tmexxija tal-Papa Piju IX. Il-Knisja wkoll sabet ruħha fi kriżi ta’ identità, fejn ma setgħetx aktar iżżomm iż-żewg poteri, dak spiritwali u dak temporali flimkien f ’soċjetà li qed tinbidel.

Ħafna min-Nazzjonalisti Taljani kellhom orjentazzjoni liberali u ma setgħux jaċċettaw li l-Knisja Taljana jibqgħalha dak il-poter ċivili taħt idejha fl-Istat żagħżugħ Taljan. Min-naħa l-oħra l-Papa sab ruħu jikkundanna l-aġir tan-Nazzjonalisti Taljani għal numru ta’ raġunijiet sakemm spiċċa jidher ta’ antirivoluzzjonarju, tal-anqas f ’għajnejn il-popli li kienu qegħdin, wieħed wara l-ieħor, iqumu kontra l-ħakkiema tagħhom. Fost 26 Statva Argentea uħud mill-kwistjonijiet kien hemm l-akkużi li wħud min-Nazzjonalisti kienu mażuni u min-naħa l-oħra feġġ antagoniżmu qawwi kontra l-Ġiżwiti li kienu d-difensuri tal- Papa.

L-eku ta’ dawn il-ġrajjiet kien jinħass f ’Malta wkoll, bil-klima politika ġewwa Malta, ħafna drabi tisħon aktar minn dik ġewwa Ruma. Uħud mill-mexxejja u s-segwaċi tar-Riżorġiment ħarbu lejn Malta fejn qanqlu kontroversja qawwija bejn il-kamp konservattiv-Kattoliku Malti u l-Maltin liberali. Dawn kollha kellhom il-gazzetti tagħhom u nsibu snin sħaħ ta’ battibekk politiku fil-paġni ta’ dawk iż-żminijiet.62

Sal-1848, meta ġie elett il-Kardinal Mastai Ferretti msejjaħ il-Papa Piju IX, il- pożizzjoni tal-Knisja Taljana kienet deċiżament antirivoluzzjonarja u xi ftit jew wisq alleata tar-Renjanti konservattivi tal-Ewropa kollha. Il-Papa l-ġdid beda jirriforma bil- mod, biex itaffi r-rabja tal-popli Taljani taħt il-ħakma tiegħu. Daħħal riformi fit-taxxi, introduċa x-xjenza u t-teknoloġija u lliberalizza xi ftit l-istampa. Piju IX, fi ftit żmien, kiseb popolarità u kunsens qawwi fost il-poplu u ħafna mill-mexxejja liberali fosthom Garibaldi.

Din l-atmosfera qanqlet żewġ reazzjonijiet kontra xulxin. Minn naħa waħda ħafna stennew li dan il-proċess ta’ liberalizzazzjoni jkompli u jgħaġġel il-pass, waqt li oħrajn, speċjalment mill-qalba tal-Kurja Rumana, tħassbu bis-sħiħ. Dawn ma setgħux jafdaw il-futur tal-Knisja, il-poter tagħha u l-Istati tal-Papa f ’idejn min ried effettivament joħdilha l-poter temporali tagħha.

Il-mixja tar-Riżorġiment kompliet permezz tal-qawmien tal-1848 ġewwa Palermo u rivoluzzjonijiet oħra fl-ibliet Taljani u wkoll mal-Ewropa kollha. Il-Papa, taħt pressjoni kbira biex joħodha kontra l-Awstrijaċi, baqa’ ma ddikjarax ‘gwerra’ kontra l-Awstrijaċi li kienu poplu Kattoliku. Hu għażel li l-ewwel tiġi l-għaqda tal-Knisja Universali qabel ix-xewqat tal-poplu Taljan. Il-Papa għażel il-parir tat-teologi u mhux tal-Kabinett tiegħu, u ddikjara li hu mhux se jindaħal fir-Riżorġiment. Din id-dikjarazzjoni qajmet rewwixti kbar f ’Ruma u waslet biex kellu jaħrab għal xi żmien minn Ruma. Il-Papa spiċċa biex ikkundanna r-Riżorġiment nazzjonali u spiċċa meqjus bħala traditur.

Fil-qalba tal-Piemonte, il-benniena tar-Riżorġiment, taħt il-kontroll ta’ gvern indipendenti, daħlu numru sostanzjali ta’ riformi. Sal-1850 hawnhekk insibu li l-Knisja tilfet sostanzjalment ħafna mill-privileġġi li kellha, filwaqt li daħal bil-qawwa antiklerikaliżmu radikali li kexkex lil ħafna Kattoliċi. Ħafna rivoluzzjonarji li riedu jgħaqqdu l-Piemonte mal-bqija tal-Istati tal-peniżola Taljana waħħlu fil-Papa għat- telfa fl-ewwel qawmien kontra l-Awstrijaċi tal-1848. Storja Ġenerali 27

Minn hawn ’il quddiem il-Papa Piju IX ikkundanna bil-qawwa r-riformi liberali, jew kif kienu jarawhom il-Kattoliċi konservattivi, riformi antiklerikali. Min-naħa l-oħra l-Piemonte, immexxi minn Camillo Cavour, kompla jibni l-alleanzi u l-opinjoni pubblika sabiex finalment isseħħ l-għaqda tal-Italja. In-numru ta’ enċikliki, kundanni u anke skomuniki ma swew għalxejn biex titwaqqaf it-tieni gwerra tal-unifikazzjoni. Mill-1859 sal-1861 il-Papa tilef il-kontroll politiku ta’ ħafna mit-territorju tal-Istati tiegħu. Il-Papa kellu jinqeda bit-truppi Franċiżi ta’ Napuljun III biex ikompli jgħix fil- belt ta’ Ruma, essenzjalment l-aħħar parti territorjali taħt il-kontroll politiku tiegħu.

Filwaqt li ż-Żebbuġin kienu bdew jaħsbu biex jagħmlu statwa lil San Filep, ftit mili bogħod fi Sqallija beda t-taqbid kontra r-renju tal-Borboniċi. Minn April sa Lulju tal- 1860 Garibaldi ħeles lil Sqallija fit-taqbida msemmija t-Tieni Gwerra tal-Indipendenza Taljana. F’Awwissu tal-istess sena l-Ingliżi għenu lil Garibaldi jaqsam il-fliegu ta’ Messina. Sa Settembru Garibaldi ħeles lil Napli u mit-Tramuntana l-forzi armati tal- Piemonte invadew l-Istati tal-Papa.

Minbarra l-inkwiet politiku l-Papa sostna l-qawwa spiritwali u teoloġika tiegħu permezz tad-dogma tal-Immakulata Kunċizzjoni fl-1857 u aktar tard fl-1870, waqt il-Konċilju Vatikan I, bid-dikjarazzjoni tal-infallibiltà tal-Papa. Flimkien ma’ dawn, l-enċiklika Quanta Cura u l-lista msejħa Syllabus Errorum tal-1864 kienu attentati sabiex fl-atmosfera soċjokulturalment diffiċli għall-Knisja Universali, il-Papa jsaħħaħ u jiċċentralizza l-pożizzjoni tiegħu fejn tidħol il-fidi. Bħall-papiet ta’ qablu, il-Papa Piju IX kien ukoll promotur tal-arti fil-forom diversi tagħha. Hu kellu programm estensiv ta’ restawr ta’ knejjes sewwa f ’Ruma u fil-bqija tal-Istati Pontifiċji. Dan il-proġett kbir kien immexxi minn Tommaso Minardi, wieħed mill-konsulenti tad-deputati u l-poplu Żebbuġi fil-kommissjoni tal-istatwa ta’ San Filep. Luigi Fontana kiseb numru ta’ kummissjonijiet relatati ma’ dawn ix-xogħlijiet.

Ir-Riżorġiment u Malta

Malta sabet ruħha mdaħħla sew fil-kwistjonijiet tar-Riżorġiment. Il-Knisja Maltija u l-gazzetti tagħha kienu wara l-Papa, filwaqt li numru ta’ liberali Taljani kienu sabu kenn f ’Malta fejn sabu appoġġ qawwi mil-liberali Maltin. Fir-Riżorġiment Taljan kien hemm eku qawwi tal-aspirazzjonijiet nazzjonalisti Maltin. Bħal dejjem il-Maltin infirdu bejn dawk favur u dawk kontra! Il-Gvernatur Ingliż kellu l-problema fejn, filwaqt li l-Ingilterra kienet tappoġġja l-għaqda fil-peniżola Taljana, f ’Malta qatt ma setgħet toħodha fil-miftuħ kontra l-Knisja, li kienet ovvjament tappoġġja l-Papa.63 Ħafna qassisin kienu joqogħdu ’l bogħod minn dan id-dibattitu, iżda wħud ma kinux. 28 Statva Argentea

F’Lulju tal-1858, ir-Reġina Vittorja kienet żammet il-kleru milli jidħol għall-elezzjoni tal-Kunsill tal-Gvern. Fl-istess żmien il-Papa ħatar lill-Patri Gaetano Pace Forno bħala Isqof Coadjutor. Din il-ħatra saret fuq il-merti tiegħu bħala mexxej pjuttost ’il bogħod mill-elementi konservattivi fi ħdan il-Knisja u fuq it-twaqqif ta’ skola Agostinjana għat-tfal żgħar. Bla dubju ta’ xejn il-Vatikan fittex l-opinjoni tal-awtoritajiet Ingliżi dwar din il-ħatra.64 L-Istampa Ingliża approvat din id-deċiżjoni.65

Bla dubju r-Riżorġiment kien ta spinta lill-aspirazzjonijiet nazzjonalisti Maltin. Numru ta’ rivoluzzjonarji spiċċaw eżiljati f ’Malta minħabba l-biża’ mir-Re Borboniku Ferdinandu II. Fost dawn insibu lil Francesco Crispi u Ruggero Settimo. Fuq kollox ir-Riżorġiment Taljan kien iż-żerriegħa li mill-1860 ’il quddiem ispirat numru ta’ mexxejja Maltin sabiex jibdew huma wkoll iħarsu lejn l-aspirazzjonijiet nazzjonali Maltin.66

Lokalment fl-1849 wara ħafna snin jitolbu għal xi forma ta’ gvern rappreżentattiv, il-Maltin kellhom il-Kunsill tal-Gvern tagħhom. Kunsill b’għaxar membri maħturin mill-Gvernatur (ħamsa minn dawn kellhom ikunu Maltin) u bi tmien membri eletti.67 Il-Gvern Ingliż prattikament irrinunzja milli jilleġiżla fuq ħwejjeg ta’ natura purament lokali ħlief f ’każi eċċezzjonali. Flimkien mal-liberalizzazzjoni tal-Istampa fl-1839, dan kien progress sostanzjali u Malta daħlet f ’fażi ta’ żvilupp politiku mgħaġġel.

Filwaqt li f ’Ħaż-Żebbuġ kien għaddej il-ġbir għall-istatwa, l-Isqof Pace Forno nsibuh imur Ruma għall-kungress tal-Isqfijiet b’għotja ta’ 54,000 Frank Franċiżi fil-mument diffiċli għall-Papa, f ’Ġunju tal-1860.68 Kien ukoll l-istess żmien meta Garibaldi ħeles lil Palemo. F’Mejju tal-1862, waqt li ż-Żebbuġin kienu bdew jistennew l-istatwa tagħhom, l-Isqof reġa’ mar Ruma fejn ħa miegħu petizzjoni ffirmata minn 54,000 persuna. Din kienet tappoġġja l-Papa fil-ġlieda tiegħu biex iżomm il-poter spiritwali u temporali.69 Din il-petizzjoni kienet inġabret minn kull parroċċa, fosthom minn Ħaż- Żebbuġ.

L-Għażla tal-Iskultur

Fil-kitbiet li għandna wieħed irid jikkwota lil Ciappara fejn fil-qosor jgħid li kien Trevisan li kiteb lil Emmanuele Cortis li kien Ruma u ntgħażel Luigi Fontana, ċisellatur u pittur. Luret Vella jżid li kien Cortis li ssuġġerixxa lil Luigi Fontana. Din tidher li hija simplifikazzjoni tal-kif setgħu ġraw il-fatti għaliex ma tistenniex li Trevisan u sħabu kienu se joqogħdu fuq il-parir ta’ persuna waħda. L-ittri ta’ Trevisan jitfgħu dawl ieħor għaliex isemmu kemm Fontana qala’ tifħir u safa rrakkomandat minn Minardi u Storja Ġenerali 29

Overbeck. Dan jagħtina x’nifhmu li Fontana kien għadu mhux magħruf mal-Maltin. Jidher għalhekk li l-konnessjoni ewlenija kienet ma’ Minardi u forsi ma’ Overbeck.

Fl-1858 il-Kapitlu tal-Katidral tal-Imdina kien qiegħed ifittex artist biex jesegwixxi l-pittura tal-koppla wara t-terrimot tal-1856.70 Dawn ħatru lil Minardi biex jiġġudika d-disinni mressqa mill-artisti ta’ dak iż-żmien. Emmanuele Cortis, l-istess aġent taż- Żebbuġin f ’Ruma, fl-1858 insibuh f ’kuntatt ma’ Minardi dwar l-istess xogħol fl-Imdina. Il-Kanonku Pullicino kien ukoll parti mill-Kapitlu tal-Katidral tal-Imdina! Ħafna pitturi Maltin tħarrġu taħt Minardi71 u għalhekk il-konnessjoni miegħu setgħet ġiet minn kemm-il persuna. F’att notarili ta’ Francesco Saverio Camilleri tad-19 ta’ Ġunju tal-1861 Emmanuele Cortis jissemma bħala agente spedizioniere72inkarigat f ’isem is- Saċerdot Giuseppe Gulielmini bħala prokuratur tiegħu ġewwa Ruma. Xogħol Cortis kien jieħu ħsieb talba għall-ġuspatronat lajkali quddiem l-awtoritajiet tal-Vatikan. Dan jurina kif Emmanuele Cortis kien magħruf lokalment bħala aġent familjari ma’ Ruma speċjalment fil-qasam tal-arti u midħla tal-awtoritajiet ekkleżjastiċi.

Ma setax jonqos li lokalment l-għażla ta’ artist Taljan minflok wieħed Malti kienet waħda kontroversjali. Insibu aċċenn għal dan fl-ittri ta’ Trevisan. Ruma tal-1860 kienet għadha mhux biss il-kapitali tal-Kristjaneżmu bil-Papa mexxej spiritwali daqskemm mexxej temporali. Ruma kienet għadha wkoll il-kapitali universali tal-arti, speċjalment dik Kristjana. Ma setax jonqos li bħal ħafna snin qabel il-Maltin xtaqu l-aħjar xogħol artistiku għal biex iżejnu l-knejjes tagħhom. Dan seta’ biss jasal minn Ruma.

L-Arti fis-Seklu 19

Fis-seklu 19, l-idea tal-arti bħala riflessjoni tad-dinja sekulari u tar-realtà ta’ kuljum ħadet spinta qawwija ’l quddiem. Dan kien prodott tas-seklu ta’ qabel fejn il-moviment kulturali tal-imdawlin (l-Illuminiżmu) u wara, bis-saħħa tar-rivoluzzjoni Franċiża, bidlu għalkollox l-ideat dwar post il-bniedem quddiem il-poter tal-Istat u tal-Knisja. L-arti mhux reliġjuża kibret fl-importanza aktar minn qatt qabel. Fl-1850 bdew l-ewwel esperimenti fil-fotografija ġewwa Franza u l-Ingilterra; il-litografi tgħallmu jużaw il-kulur tant li s-santa bħala xbieha f ’idejn il-poplu saret xi ħaġa komuni. Dawn it-taqlibiet fl-ideat ma seħħewx f ’daqqa u fl-istess żmien kullimkien, għalhekk insibu differenza bejn reġjun u ieħor fl-Ewropa minkejja illi fis-seklu 19 kien diġà jinħass sew l-iskambju tal-ideat permezz tal-istampa.

L-istatwa ta’ San Filep hija prodott ta’ dan iż-żmien ta’ taqlib daqskemm hija wkoll prodott tal-influwenza taċ-ċirkustanzi madwarha; bħalma huma l-għan tagħha, ix- 30 Statva Argentea

xewqat tal-kleru Żebbuġi u l-ideat ta’ Luigi Fontana li ddisinja l-kunċett artistiku, u l-kuntest ta’ Ruma waqt ir-Riżorġiment.

Is-sejbiet arkeoloġiċi kbar taż-żmien Klassiku Ruman u Grieg, speċjalment fiċ-ċentru tal-Italja, qanqlu interess qawwi lejn dik il- kultura antika, li hija s-sisien tal-wirt kulturali Ewropew. Dawn is-sejbiet, speċjalment dawk ta’ Herculaneum u Pompei fil-bidu tas-seklu 19, komplew saħħu dan il-moviment neo-Klassiku. L-akkademja ta’ San Luqa, fejn kien jgħallem Tommaso Minardi, kienet meqjusa bħala post it-tagħlim tal-arti msejsa fuq l-ideat neo- Johann Friedrich Overbeck il-konsulent l-ieħor taż-Żebbuġin. Kien ukoll esponent Klassiċi. F’kull qasam tal-arti daħal l-element ewlieni tan-Nazzareni li ħallew l-impatt tal-istil Klassiku. Din kienet ukoll reazzjoni tagħhom fl-arti Maltija tas-seklu 19 għall-arti Barokka monumentali, speċjalment dik reliġjuża li ddominat ix-xena tal-arti fis- seklu tmintax, aktar u aktar f ’Malta. Il-Barokk hu msejjes fuq l-idea tal-kobor tal- Knisja u l-poter tagħha fuq il-ħajja u l-bniedem. L-istatwa ta’ San Filep, xogħol fuq stil neo-Klassiku b’influwenzi oħrajn neo-rinaxximentali (Purista), kienet qalba mill-istil Barokk li tant drajna bih ġewwa Malta.

In-neo-Klassiċiżmu sab l-akbar spazju tiegħu fil-qasam sekulari filwaqt li, fi mkejjen madwar l-Ewropa, kellu jikkompeti ma’ ideat oħrajn kulturalment eqreb lejn ir-reliġjon Kattolika. Għalhekk insibu movimenti oħra speċjalment l-istil neo-Gotiku li daħal fl- arkitettura u l-iskultura. Dan seħħ ukoll f ’Malta, speċjalment fil-qasam arkitettoniku. Għall-ħabta ta’ dan iż-żmien kienu għaddejjin tliet proġetti kbar f ’Malta: iċ-Ċimiterju tal-Addolorata (stil neo-Gotiku ta’ Galizia, 1869), it-Teatru Rjal (Edward Barry, 1861), u l-isptar Monte Carmeli fl-1861, it-tnejn stil neo-Klassiku.

L-għan aħħari tal-arti Klassika kien dak li jilħaq il-perfezzjoni fil-qisien u l-ġmiel, dejjem billi josserva sal-anqas dettall ir-regoli antiki tad-disinn. L-arti kellha l-għan li tħeġġeġ il-bniedem jilħaq u jesprimi l-ogħla virtujiet! Dan kien ifisser li l-artist seta’ jesprimi ruħu jew iġedded ix-xogħol artistiku tiegħu sakemm jibqa’ jaħdem f ’dan il-qafas riġidu. Minardi ma ħaddanx għalkollox din il-filosofija u fl-1842 insibuh jappoġġja moviment ġdid fil-pittura Taljana msejjaħPurista . Hu spiċċa biex jagħmel isem għalih bħala wieħed mill-pitturi ewlenin li waqqaf u ħaddan il-Puriżmu. Dan kien żmien ir-romantiċiżmu, meta l-artisti f ’kull qasam reġgħu tefgħu ħarsithom fuq Storja Ġenerali 31

l-arti aktar primittiva, żmien fejn saret revival ta’ forum antiki fi spirtu ġdid. Il-quddiem naraw kemm l-istatwa ta’ San Filep hi prodott ta’ dan ir-revival permezz ta’ skultur li uża diversi temi stilistiċi aktar bikrija flimkien f ’din il-biċċa xogħol.

Fil-qasam tal-pittura reliġjuża nsibu movimenti bħal dawk imsejħin in-Nazzareni fil-Ġermanja, il-Prerafaeliti fl-Ingilterra u l-Puristi f ’Ruma. Dawn il-movimenti relattivament żgħar kienu prodott ta’ ħsieb ibbażat fuq l-idea li l-arti reliġjuża għandha żżomm is-safa tal-messaġġ reliġjuż u titbiegħed minn kull stil ieħor. Tommaso Minardi f’ żgħożitu qabel sar awtorità fil-qasam tal-Arti ġewwa Ruma. ’Il quddiem kellu jkun l-għalliem ewlieni Dawn il-Puristi, bħal Bianchini u Tenerani li ta’ Luigi Fontana u l-promotur tiegħu għal segwew il-moviment li kien beda aktar qabel ħafna xogħlijiet fosthom dak tal-istatwa ta’ fil-Ġermanja, ħasbu li l-aħjar triq għall-arti hija San Filep dik li jerġgħu lura għal forom aktar bikrija ta’ żminijiet Raffaello u saħansitra Cimabue mis- sekli 14 u 15. Riedu jsaffu l-arti mill-influwenza Barokka u jibdew mill-ġdid. Dan huwa wara kollox prodott ukoll tar-Riżorġiment Taljan u r-rivoluzzjonijiet madwar l-Ewropa kollha li ġabu magħhom taqlib li politikament għen fl-għaqda tal-Italja. Personaġġ importanti li ngħaqad mal-Puristi kien Johann Friedrich Overbeck (1789- 1869) li oriġinarjament kien wieħed min-Nazzareni ewlenin.73 In-Nazzareni kellhom ideali estetiċi li jenfasizzaw l-importanza tal-linja fid-disinn li għalhekk għandu joħroġ ċar u qawwi mingħajr ħafna sfumaturi u tonalitajiet żejda. Il-qofol tal-kompożizzjoni tibqa’ sempliċi u ffukata fuq it-tema prinċipali. Id-dekorazzjonijiet u t-tiżjin fl-arti tan- Nazzareni kellhom ikunu mill-anqas. Overbeck74 kien ukoll kittieb, poeta u kritiku tal-Arti. Aktar ’il quddiem Overbeck ingħata l-inkarigu ta’ konsulent li, flimkien ma’ Minardi, kellu jiċċertifika x-xogħol artistiku ta’ Fontana fuq l-istatwa ta’ San Filep.

F’dan l-isfond, iż-żewġ konsulenti maħtura mill-kleru u mill-poplu Żebbuġi kienu esponenti importanti f ’dawn il-movimenti, fejn insibu lil Johann Friedrich Overbeck (1789-1869), pittur Ġermaniż esponent ewlieni tal-imsieħba msejħa n-Nazzareni, u lil Tommaso Minardi (1787-1871), pittur Taljan li fuq inizjattiva ta’ Antonio Bianchini flimkien ma’ Overbeck ħaddan il-prinċipji Puristi. Dawn iż-żewġ artisti, minkejja li t-taħriġ bikri u formattiv tagħhom kien ibbażat fuq l-iskola neo-Klassika, ma segwewx din it-triq. Overbeck diġà kellu kuntatt ma’ Ħaż-Żebbuġ. L-appostli tal- 32 Statva Argentea fidda tal-maġġur saru fuq disinn tiegħu mill-arġentier Vincenzo Belli fl-1855 mogħtija lill-knisja mill-qassis Mikielanġ Calleja.

Il-qasam tal-arti f ’Malta tas-seklu 19 kien iddominat minn żewġ gruppi prinċipali, dawk imsejħa n-Nazzareni u minn numru kbir ta’ pitturi Maltin u barranin li tħarrġu taħt il-Professur Tommaso Minardi (1781-1871) f ’Ruma. Fost in-Nazzareni f ’Malta nsibu li l-esponent ewlieni tagħhom kien Giuseppe Hyzler (1787-1858) u anqas minnu ħuh Vincenzo (1813-1849). Hu magħruf li Giuseppe kien ħabib ta’ Johann Freidrich Overbeck(1789-1869). Dan ħalla warajh numru konsiderevoli ta’ pitturi fosthom il-kwadru tal-Madonna tar-Rużarju fil-knisja tad-Dumnikani ta’ Porto Salvo u l-Madonna tal-Konsolazzjoni fil-knisja parrokkjali ta’ Ħal Lija. Awtoritratt tiegħu jinsab fil-Mużew Nazzjonali tal-Arti fil-Belt Valletta. Żewġ pitturi oħra tal-istess żmien kienu Pietro Paolo Caruana (1794-1852) u Tommaso Madonia (1803-1864). Dawn it-tnejn, segwaċi tal-istess moviment Purista, studjaw taħt il-Professur Tommaso Minardi fl-istess żminijiet flimkien ma’ Luigi Fontana, l-awtur żagħżugħ tad-disinn ta’ San Filep. Huma ħadmu għal xi żmien fl-istudju tal-istess Minardi.75 Hyzler ġie deskritt bħala ħabib kbir ta’ Pietro Tenarini u Tommaso Minardi.76 Għalkemm Hyzler għamel minn kollox sabiex idaħħal l-istil Nazzaren fil-Gżejjer Maltin, dan ma ntlaqax tajjeb u qala’ ħafna kritika fil-ġurnali ta’ dak iż-żmien. L-impenn tiegħu kien qawwi u mgħaġġel wisq għal ħafna mdorrijin bi snin twal ta’ xogħlijiet fil-Barokk, anke jekk kultant medjokri.77

Fost in-numru kbir ta’ pitturi, inċiżuri u artisti oħrajn Maltin li tgħallmu għal xi żmien mal-Professur Minardi nsibu wkoll lill-Kavallier Girolamo Tagliaferro, Giovanni Farrugia (inċiżur, 1798-1861), Tommaso Madonia (1803-1864), Giorgio Bonaci, Michele Bellanti (1807-1883), u Giuseppe Bonnici. Fil-grupp l-aktar kontemporanju ma’ Luigi Fontana nsibu lil Pietro Paolo Caruana (1794-1852), Paolo Cuschieri (1820-1889), Antonio Falzon (1805-1865), u Carlo Ignazio Cortis (1826-1898). Giovanni Farrugia, Salvatore Busuttil u Enrico Casolani kienu wkoll deskritti bħala allievi ta’ Overbeck.

Għalhekk, għalkemm qatt ma ġie Malta, Minardi kien midħla sewwa tal-attività artistika ġewwa Malta tant li kien jiġi mitlub opinjonijiet dwar xi proġetti u saħansitra kien jirrakkomanda pitturi allievi tiegħu għal uħud minn dawn. Insibu dan fil-każ tar-restawr tal-koppla tal-Katidral tal-Imdina fl-1859. Hawnhekk naraw lil Minardi jirrakkomanda lill-pittur Pietro Paolo Cuschieri lill-Kapitlu tal-Katidral bis-saħħa ta’ kuntatt li kellu mal-Kanonku Francesco Schembri. Fit-talbiet tagħhom lill-Isqof Gaetano Pace Forno u lill-Kapitlu tal-Katidral naraw kif din il-ġenerazzjoni ta’ pitturi jsemmu l-ħidma tagħhom ġewwa Ruma taħt il-ħarsien ta’ Tommaso Minardi bħala l-Professur tad-disinn tal-Akkademja Pontifiċja ta’ San Luqa.78 Storja Ġenerali 33

Wara din il-ġenerazzjoni ta’ pitturi, insibu li Malta fl-aħħar tas-seklu 19 u l-bidu tas- seklu 20 ġiet iddominata minn żewġ protagonisti ewlenin, Lazzru Pisani u Giuseppe Calì, it-tnejn allievi fl-‘iskola’ ta’ Tommaso Minardi. It-tnejn li huma kienu l-allievi taż-żewġ pitturi favoriti ta’ Tommaso Minardi. Pisani tħarreġ taħt Fontana u ltaqa’ ma’ Carlo Ignazio Cortis waqt li dan kien Malta fl-1868 biex jirrestawra s-saqaf tal- Konkatidral ta’ San Ġwann meta dan ħajjar lil Lazzaro Pisani jitla’ fl-1870 jistudja Ruma.

Minardi, flimkien ma’ xi esponenti tan-Nazzareni, ħarġu l-manifest li stabbilixxa l-moviment fl-arti msejjaħ il-Puriżmu. F’dan id-dokument, maħruġ fl-1838 u msejjaħ Del Purismo nelle arti, il-pittur Antonio Bianchini jistqarr il-filosofija tiegħu u ta’ dawk li qed jaqblu miegħu. Dawn kienu l-iskultur minn Ruma, Pietro Tenarini u xejn għajr żewġ protagonisti importanti fl-istorja tal-istatwa ta’ San Filep, il-pittur Ruman Tommaso Minardi u n-Nazzaren Johann Friedrich Overbeck.

Luigi Fontana L-iskultur Luigi Fontana (1827-1908) illum huwa sinonimu mal-istorja ta’ Ħaż- Żebbuġ. Luigi Fontana huwa primarjament meqjus bħala pittur li ħadem kważi esklussivament xogħol reliġjuż u li wiret l-influwenza u l-fama tal-imgħallem prim tiegħu, Tommaso Minardi. Matul il-karriera twila tiegħu, Fontana kien jirrappreżenta tradizzjoni artistika li kienet laħqet il-quċċata tal-importanza tagħha u bdiet tnin bil- mod, waqt li tagħmel il-wisa’ għal movimenti moderni artistiċi.

Fontana twieled fir-raħal żgħir ta’ madwar 2300 ruħ, imsejjaħ Monte San Pietrangeli (Monsapietrangeli) fid-9 ta’ Frar tal-1827 u miet fl-istess raħal twelidu fis-27 ta’ Diċembru tal-1908. Jibqa’ magħruf bħala artist neo-Rinaxximentali permezz ta’ xogħlijiet tiegħu madwar l-Italja kollha, fl-iskultura, fil-pittura fuq it-tila biż-żejt u t-tempera, arkitett, u anke bħala restawratur.

Nannuh Luigi u missieru Tommaso kienu t-tnejn arkitetti magħrufa sew lokalment. Huma ħadu ħsieb ix-xogħol fuq il-Kolleġġjata ta’ San Lawrenz ta’ Monsapietrangeli. Il- Familja Fontana, oriġinarjament minn Ticino, illum parti mill-Iżvizzera Taljana, niżlet tgħix fir-reġjun tal-Ascoli Piceno minħabba din il-kummissjoni fuq il-Kolleġġjata ta’ Monsapietrangeli.

Luigi kien ir-raba’ wild mill-ħamsa li kellhom Tommaso u Teresa, xebba Barbarossa. Fl- awtobijografija qasira tiegħu, miġbura għal dizzjunarju dwar artisti tal-epoka, huwa stess jistqarr li l-ewwel ġibda għall-arti ħassha ta’ 10 snin.79 Ommu, wara li osservat din il-ħajra ta’ binha, fl-età ta’ 11-il sena ħaditu l-Liċeo ta’ Macerata għall-istudju tal-arkitettura u 34 Statva Argentea

Ritratt ta’ Luigi Fontana żagħżugħ, bejn wieħed u ieħor fi żmien meta lesta l-istatwa. Dan jinstab fis-sede tal-Għaqda Każin Banda San Filep Storja Ġenerali 35 l-ornat taħt il-Professur Gaetano Ferri minn Bologna. Hawnhekk huwa qatta’ tliet snin fejn kull sena rebaħ il-premjijiet fil-kompetizzjonijiet annwali ta’ bejn l-istudenti.

Ta’ 15-il sena Luigi mar jaħdem bħala alliev ma’ Gaetano Palmaroli, imwieled Grottamare fil-Marche, waqt li dan kien qiegħed jaħdem fil-belt ta’ Fermo. Palmaroli kien pittur u skultur, litografu u kopista, artistikament deskritt bħala pittur ta’ dixxiplina Romantika u akkademiku ħafna. Hawnhekk Luigi kompla jiżviluppa l-interess tiegħu fil-pittura u telaq l-arkitettura sabiex jirfina fid-disinn u l-kulur. Palmaroli u Fontana kienu jaqblu ħafna iżda matul iż-żmien li damu flimkien Fontana sema’ ħafna dwar dak li kien qed jiġri fil-qasam tal-arti f ’Ruma u speċjalment dwar l-imgħallem ta’ Palmaroli, Tommaso Minardi. Għalhekk ma setax jonqos li l-ambizzjoni naturali tiegħu ħajritu biex imur Ruma għand l-imgħallem tal-imgħallem!80 Fontana maż-żmien spiċċa bħala wieħed mill-allievi l-aktar mill-qrib ta’ Minardi u, artistikament, il-werriet ewlieni tiegħu. Għalhekk, sabiex nifhmu lil Fontana, irridu naraw min kien Minardi.

F’Ruma, Fontana malajr sab ruħu jistudja fl-Akkademja tal-Arti ta’ San Luqa fejn Minardi kien ukoll Professur tad-disinn. Wara l-ewwel sena hu rnexxielu jiġi l-ewwel f ’kompetizzjoni tal-pittura u oħra tal-immudellar bit-tafal għall-istudenti tat-tielet sena, u għal figura sħiħa u mhux ras biss kif kien mistenni minnu. Wara dan is-suċċess, kellu jieqaf ħesrem f ’nofs l-istudji tiegħu peress li marad bit-tifu u spiċċa jqatta’ tliet snin jirkupra lura d-dar t’ommu.

Dawn it-tliet snin kienu diffiċli għalih, mhux biss minħabba l-mard, iżda wkoll minħabba r-rewwixti kontra t-tmexxija tal-Papiet f ’Ruma. Hu xorta waħda pitter kopja tal-kurċifissjoni famuża ta’ Lorenzo Lotto, liema pittura nxtrat bi ftit flus mill- Konti Bonafede. Il-livell ta’ din il-pittura wassal biex jingħata kummissjoni akbar mill-istess Konti, din id-darba pittura dwar avveniment storiku lokali. F’dawn iż- żewġ xogħlijiet, Fontana wera ċerta indipendenza fil-ħsieb, fl-għażla tas-suġġett, u fit- twettiq. Indipendenza mill-orjentazzjoni ta’ Minardi, l-eks imgħallem tiegħu.

Wara t-taqlib politiku tal-1848/49, u hekk kif kien qata’ qalbu li jkompli jistudja Ruma, Fontana rċieva ittra mingħand Minardi jistiednu lura Ruma sabiex jaħdem miegħu. Dan offrielu li joqgħod għandu mingħajr ħlas u li jaħdem miegħu fl-istudju ta’ Palazzo Colonna. Dan kien arranġament komuni ħafna fil-bottegi artistiċi ta’ dak iż-żmien. Minardi gawda sa mewtu mit-talent ta’ Fontana għaliex dan tal-aħħar baqa’ jpitter ħafna mix-xogħlijiet fuq disinn ta’ Minardi.

Fl-1874 Fontana żżewweġ lil Emilia Aventrani minn raħal twelidu u kellhom żewġ ulied, Tommaso u Margerita. F’Ruma ħadem u għallem. Fl-1875 kien maħtur Professur 36 Statva Argentea tal-pittura fl-Akkademja ta’ San Luqa ta’ Ruma bi 28 vot favur u wieħed kuntrarju.81 Fontana, bħal Minardi, kien midħla sew tal-kardinali u tal-Papiet Piju IX u Ljun XIII. Bis-saħħa ta’ dawn il-konnessjonijiet l-istatwa ta’ San Filep żaret il-Vatikan u tbierket mill-Papa Piju IX qabel qabdet it-triq lejn Ħaż-Żebbuġ. Kien ukoll maħtur Kavallier u Kommendatur tal-Kuruna Taljana. Waqt dan iż-żmien kollu, Luigi għex Ruma sa ma fl-1896 ta’ 70 sena rtira mix-xogħol u mar lura lejn raħal twelidu fejn miet ta’ 81 sena fis-27 ta’ Diċembru 1908. Huwa jinsab midfun fiċ-ċimiterju tal-post fil-qabar tal- familja mżejjen bl-Anġlu tal-Qawmien.

San Filep u Fontana Għall-ħabta tal-1860, meta Fontana kellu biss 34 sena u kiseb ix-xogħol tal-istatwa ta’ San Filep, Minardi kien laħaq il-quċċata tal-popolarità tiegħu u, fl-ewwel fażi tal- karriera ta’ Fontana sal-1860, huwa ħadem għalkollox taħt Minardi.

Jidher li Minardi ma kienx ilaħħaq jew jiflaħ jagħmel ix-xogħlijiet kollha li kien jintalab. Għal xi żmien Fontana ħadem ma’ Minardi fl-istudju tiegħu numru 43, Palazzo Doria Pamphili, Piazza di Venezia, f ’Ruma. Fl-1864, insibu lil Minardi jitlob lil Fontana biex jgħinu fuq kummissjoni mogħtija mill-Papa Piju IX, minħabba li beda jbati minn saqajh. Din kienet tempera kbira msejħa Propagazione del cristianesimo ovvero la missione degli apostoli għas-Sala tal-Ambaxxaturi fil-Palazz tal-Quirinale jew il-Palazz Presidenzjali tal-Italja ġewwa Ruma. Jingħad li Fontana kien wieħed mit-tliet pitturi kbar li ħarġu minn taħt idejn Minardi. Hu nzerta l-aħħar wieħed minn dawn u baqa’ miegħu sal-aħħar flimkien ma’ grupp ta’ pitturi oħra, fosthom Carlo Ignazio Cortis. Fontana u Cortis spiċċaw ukoll biex ħadu ħsieb flimkien ma’ oħrajn il-mafkar tal-qabar ta’ Minardi fiċ-ċimiterju tal-Verano.82

L-istatwa ta’ San Filep, flimkien mal-pittura mal-lunetti tal-koppla tal-knisja ta’ San Salvatore di Lauro83, huma mill-ewwel xogħlijiet fejn insibu lil Fontana jaħdem kompletament għalih, mingħajr ma jidher ma’ Minardi. Fl-1864, wara li temm ix- xogħol fil-Palazz tal-Quirinale, insibu lil dan tal-aħħar jinsisti li Fontana għamel il- biċċa l-kbira tax-xogħol.84

Numru ta’ artisti oħrajn ta’ ħila qatgħu qalbhom minn dan ix-xogħol fuq San Filep.85 L-uniku xogħol ieħor ta’ Fontana hawn Malta hija l-pittura tal-Madonna bil-Ġilju li tinsab fil-Mużew Nazzjonali tal-Arti Il difficilissimo lavoro, a cui si oriġinarjament attribwita lil Minardi bid-data erano rifiutati altri artisti di 86 provata valentia tal-1862. Għalkemm din għandha l-firma u t-timbru ta’ Minardi u nxtrat mill-bottega Mons. Giovanni Cicconi ta’ Minardi, skont l-opinjoni ta’ Calisti, din Storja Ġenerali 37 pittirha Fontana x’aktarx fuq disinn ta’ Minardi stess. Dan kien arranġament bejn Minardi u artisti oħrajn bħal Fontana meta tal-ewwel kiber fl-età.87

Fontana pittur ċelebri F’din il-fażi ta’ ħajtu, Fontana kien irnexxielu jikseb stil għalih. Stil mibni fuq it-taħriġ Klassiku li kiseb iżda daħħal elementi ġodda li jirriflettu r-realtà, waqt li fuq kollox żamm dejjem il-qofol u s-sempliċità tas-sentiment reliġjuż. Għalhekk insibuh jistqarr kif ftit ftit, qabad triqtu, triq li kienet differenti minn dik ta’ Minardi. Dan tal-aħħar, minkejja li kien disinjatur tajjeb, kien batut fil-kulur, ma tantx iħalli l-immaġinazzjoni timraħ u pjuttost jibża’ jaqbeż il-linja imposta mir-regoli akkademiċi.

Fontana stess jgħid kemm studja bir-reqqa lill-artisti Taljani, Romantiċi kbar tas-seklu ħmistax bħal Reni, Caracci, Domenichino u Correggio. Matul il-karriera tiegħu u aktar ma kiber fl-età, huwa rnexxielu jżewwaq ix-xogħlijiet tiegħu b’numru ta’ stili differenti, skont dak li kellu bżonn fil-kompożizzjoni ta’ dak il-proġett partikolari. L-istatwa ta’ San Filep hi eżempju ċar ta’ din it-triq.

Tista’ tgħid li Fontana għandu numru kbir ħafna ta’ xogħlijiet, kważi kollha ta’ natura reliġjuża. Dawn jinstabu fi knejjes, kappelli u anke bażiliki ta’ Ruma (San Lorenzo a Damaso u Santi Apostoli); u Lazio (Tivoli, Montefiasone, u Amelia); iżda l-aktar fil- knejjes tar-reġjun tal-Marche, pajjiż twelidu (Montalvo, Grottazolina, Montefiore u Tolentino).

Il-Kardinal Bonafede jirċievi l-pjanta ta’ Palazz mingħand Lorenzo Lotto. Tinsab fil-bini tal-Gvern Lokali ta’ Monte San Giusto 38 Statva Argentea

Medd sewwa jdejh għall-immudellar u jingħad li għandu aktar minn mitt statwa u xi qniepen ukoll! Bħala arkitett, irrestawra l-Palazz Massimo u l-Palazz Spada ġewwa Ruma, u f ’Fermo ħa ħsieb ir-restawr tal-knisja ta’ San Duminku u l-Palazzo Comunale. Għalkemm l-aktar li kien magħruf bħala pittur, Fontana wettaq numru ta’ xogħlijiet fl-iskultura bħal ornat u statwi li jinsabu fil-Ministeru tal-Agrikoltura u Kummerċ, Palazzo Marignoli u Palazzo Colonna. Insibu xogħlijiet immudellati attribwiti lilu fosthom statwa tal-bronż ta’ San Ġwann fil-belt ta’ Fabriano, il-bust tar-Re Vittorio Emmanuele II fis-Sala tal-Kunsill tal-belt ta’ Fermo, ukoll il- L-iskultur Giovanni Dupré (1817-1882) bust tal-Kardinal DeAngelis fl-Arċiveskovat tal- li miegħu tħarreġ Fontana fl-iskultura istess belt. Ħadem fl-irħam, fil-bronż, fl-injam ġewwa Firenze fuq rakkomandazzjoni ta’ u anke stukko. Fontana kellu numru kbir ta’ Minardi kummissjonijiet fi knejjes importanti. Ta’ min jinnota li f ’ Settembru tal-1857, fuq rakkomandazzjoni ta’ Minardi stess Luigi Fontana mar Firenze biex ikompli jitħarreġ fl-iskultura. Hu mar jitgħallem ma’ Giovanni Dupré (1817-1882). Dupré kien skultur kbir li jibqa’ magħruf għal numru kbir ta’ xogħlijiet ta’ xeħta realistika, tant li kien ikkritikat minn dawk il-puristi li tant kien familjari tagħhom Fontana stess. Dupré inflwenzat minn din il-kritika fittex toroq kemxejn differenti fejn esperimenta bi stili differenti filwaqt li laqqagħhom flimkien. Din il- formazzjoni swiet biex Fontana ’il quddiem sab triqtu.

Kritika Bħal kull artist ieħor, kellu l-kritika sewwa dik pożittiva u sew dik negattiva. Fontana, bla dubju ta’ xejn, kellu l-ħila li jżewwaq numru ta’ stili differenti u juża l-kulur b’ċerta vivaċità daqs il-pitturi tas-seklu 15. Fuq kollox kien l-artist li esprima r-Rinaxximent fil-kobor tiegħu, fil-qasam tal-arti sagra. Kellu l-ħila jidħol fl-oqsma kollha tal-arti bil-pittura, skultura, arkitettura u tekniki differenti bħall-affresk, iż-żejt, u l-injam, kif ukoll fil-ġibs fil-qasam tal-iskultura sija dik ornamentali u sija dik figurattiva. Ħasra li ma tantx inkiteb fuqu, sempliċement għaliex l-arti sagra pproduċiet tant pitturi oħra.

Jingħad li tant kien prolifiku, li wħud mix-xogħlijiet tiegħu mhumiex mirquma biżżejjed l-aktar dawk qrib l-aħħar tal-karriera twila tiegħu. Storja Ġenerali 39

Kritika oħra kienet dik li Fontana rrepeta elementi minn fuq xogħol għal fuq ieħor. Din issibha kemm- il darba, anke meta xxebbah l-istatwa ta’ San Filep u l-pittura li nsibuha fid-Duomo ta’ Tivoli. Hemm xebh kbir bejn San Filep u l-evanġelista San Mattew fil-knisja ta’ Grottazolina, raħal żgħir fil-Marche. X’aktarx dawn ix-xogħlijiet saru wara San Filep peress li San Filep kien wieħed mill-ewwel proġetti kbar tiegħu. X’aktarx, bħal ħafna artisti oħrajn kien qed juża l-istess mudell għal xogħlijiet differenti. Dan iwassal biex mudell partikulari jispicca identifikat ma’ dan l-artist partikulari! Iżda l-aktar raġuni importanti hija li Fontana kellu limitazzjonijiet kif seta’ jirrappreżenta personaġġi maħsuba għall-kult reliġjuż. Dawn ir-regoli jew aħjar konvenzjonijiet kienu San Mattew, wieħed mill-erba’ evanġelisti tal-ġibs fil-Knisja ta’ saru parti mill-konvenzjoni aċċettata mill-Knisja ta’ Grottazolina fil-Marche. Xogħol Ruma fuq l-arti sagra kollha. Wieħed ma jistax ikun li sar wara u li jixbah ħafna lill- oġġettiv dwar din il-kritika mingħajr ma jiżen il-kuntest istatwa ta’ San Filep kollu ta’ dawk iż-żminijiet.

Fontana ħadem minn żmien fejn ra taqlib kbir fl-arti. L-arti sagra tilfet ħafna mill- importanza li kellha qabel. Bdew deħlin movimenti li qalbu radikalment il-ħsieb dwar x’inhi u x’inhu l-iskop tal-arti. Ħafna mir-regoli akkademiċi twarrbu sabiex l-arti setgħet tesprimi dawn iż-żminijiet ġodda fejn is-sentiment għamel il-wisa’ għar-realtà, il-forma twarrbet f ’ġieħ id-dinja moderna u l-inkwiet ġdid li ġabet magħha. Matul il- karriera twila tiegħu dan il-pittur sab ruħu sinonimu ma’ żminijiet oħra. Fontana baqa’ ma ħaddanx għalkollox dan it-tibdil, forsi għax din kienet l-arti li kienet mistennija minnu fiċ-ċirkustanzi ta’ dawk iż-żminijiet.88 Illum Fontana għadu magħruf ħafna fir- reġjun tiegħu, dak tal-Marche, fejn numru ta’ rħula żgħar għandhom toroq imsemmijin għalih.

Tommaso Minardi Tommaso Minardi (1787-1871) twieled Faenza fejn irċieva l-ewwel taħriġ tiegħu fl-iskola ta’ Giuseppe Zauli. Fl-1803 mar Ruma u kompla jitħarreġ fid-disinn u l-pittura. Aktar ’il quddiem daħal fl-iskola ta’ Vincenzo Camuccini sa ma laħaq il- livell meħtieġ. Beda jgħallem id-disinn f ’Perugia u wara sar il-Professur tal-pittura u d-disinn fl-Akkademja ta’ San Luqa ġewwa Ruma. Fil-karriera twila tiegħu hu kellu fost karigi oħrajn dik ta’ spettur tal-pittura pubblika, membru tal-kumitat konsultattiv għall-ħarsien tal-Wirt Storiku u tal-Arti, u tal-kummissjoni għall-ħarsien tal-fdalijiet Arkeoloġiċi Sagri. 40 Statva Argentea

Mill-1825 sa mewtu, iddomina l-arti pittorika reliġjuża ġewwa Ruma waqt il-perjodu importanti tar-Risorgimento. Huwa mhux biss kien artist iżda wkoll kien għalliem u qrib ta’ ħafna personaġġi influwenti speċjalment tal- Papa Piju IX. Kien l-artist uffiċjali tal- Papa.89 Tommaso Minardi tgħallem fl-ambjent neo-Klassiku, l-istil artistiku predominanti ta’ dawk iż-żminijiet.

F’dak il-perjodu Minardi kien maħtur mill-Papa Piju IX bħala amministratur għall-ħarsien u r-restawr tal-patrimonju artistiku enormi tal-belt ta’ Ruma. Sa dak iż-żmien Ruma kienet għadha mmexxija mill-Papa bil-poter temporali daqstant spiritwali. Xogħol li żgur li qasam mal-allievi ewlenin tiegħu fosthom Fontana. Il-pittura tiegħu hija Il-mafkar ta’ Tommaso Minardi li jinsab fiċ-ċimiterju mibnija fuq l-osservazzjoni tad-dettall tal-Verano, Ruma, disinn ta’ Luigi Fontana u kompożizzjoni tajba ħafna. Hu kien tajjeb ħafna fid-disinn, liema talent qabel sewwa mal-moviment imsejjaħ Purismo li jenfasizza s-sempliċità u l-qawwa tad- disinn fuq l-aspetti tekniċi oħra tal-pittura. Ħafna mix-xogħlijiet tiegħu kienu ispirati mill-pittura medjevali.

Minardi kellu influwenza kbira fil-qasam tal-arti f ’Malta tas-seklu 19. Minbarra l-kuntatti mal-awtoritajiet li kienu jikkummissjonaw ix-xogħlijiet fil-knejjes Maltin, hu kien imfittex ħafna mill-pitturi Maltin li studjaw Ruma.90 Ċertament li hu flimkien ma’ Johann Friedrich Overbeck kien strumentali u l-pont bejn il-Maltin u Luigi Fontana, li fi żmien l-istatwa kien għadu artist żagħżugħ u mhux magħruf.

Taqtigħ ta’ qalb

Dun Salv Trevisan kellu biċċa xogħol iebsa f ’idejh. Hekk kif beda l-ġbir u tlestew il- kuntatti tal-bidu, insibu lil Trevisan jaħdem bejn, fuq naħa waħda l-poplu Żebbuġi u d-deputati, u fuq in-naħa l-oħra ma’ Luigi Fontana u Emmanuele Cortis. Storja Ġenerali 41

Is-sejba, f ’arkivju privat ġewwa l-Italja, ta’ tliet il ritardo dei ricevimento ittri miktubin minn Dun Salv Trevisan jitfgħu dell’opera da Lei firmata mi reca dawl ġdid fuq kif saru t-tħejjijiet u n-negozjati somma danno presso i miei soci sabiex jirnexxi l-proġett tal-istatwa tal-fidda e popolo Don Salv Trevisan ta’ San Filep. Ir-rwol ta’ Dun Salv Trevisan u l-inkwiet li għadda minnu jitfgħu aktar tagħrif dwar dan il-qassis u l-ħila li wera biex imexxi ’l quddiem din il-ħolma ta’ missirijietna. Instab li, kważi bħalma jiġri dejjem, ikollok kontroversji għaddejjin minn wara l-kwinti. Uħud jiġbdu ’l hawn u oħrajn jiġbdu ’l hemm, waqt li l-poplu ma jkun jaf b’xejn ħlief bil-ħolma li twebbel biha!

Is-sehem ta’ Dun Salv Trevisan fil-ġbir tal-flus u fil-kummissjoni tal-istatwa ta’ San Filep issemma kemm-il darba f ’kitba dwar dan is-suġġett. Iżda sfortunatament ma tantx jissemmew dettalji għajr dawk relatati mal-ġbir tal-flus. Wieħed għalhekk jista’ jibqa’ bl-impressoni li l-akbar uġigħ ta’ ras kien il-ġbir tal-fondi.91,92 Minn waħda mill- ittri nsibu lil Trevisan jagħmel kulma jista’ biex isalva s-sitwazzjoni meta Luigi Fontana għal xi raġuni kien beda jaqta’ qalbu.

Tliet ittri ta’ Trevisan lil Luigi Fontana Dawn it-tliet ittri miktubin minn Dun Salv Trevisan lil Luigi Fontana nstabu f ’arkivju privat f ’Milan minn Dott. Marisa Calisti waqt riċerka li hi għamlet dwar dan il- pittur. Hi ttraskriviethom, għajr għal xi bċejjeċ qosra li ma setgħux jintgħarfu, u wara ppubblikathom, flimkien ma’ Stefano Papetti, fi ktieb dwar l-istess suġġett.93

L-ittri orġinarjament inkitbu bit-Taljan, Taljan verament sabiħ u mirqum. Dan juri kemm Trevisan kien tassew qassis mgħallem fi żmien meta l-formazzjoni akkademika tal-qassis kienet għadha fil-bidu. L-istil hu wieħed mimli retorika, stil li kien jintuża regolarment fil-korrispondenza ta’ dawk iż-żminijiet. Dan kien jinkludi sentenzi twal u l-użu ta’ forom ta’ verbi, partikolarment il-gerundio, li jagħmel it-traduzzjoni diffiċli. It- traduzzjoni fl-appendiċi hija bilanċ bejn il-fedeltà lejn dak li hemm miktub, kif miktub, u l-Malti li jista’ jinqara u jinftiehem faċilment. Ara Appendiċi B. Dawn iġibu d-dati: l-ewwel ittra, tat-30 ta’ Mejju 1862; it-tieni, mingħajr data, iżda probabbilment ftit wara d-29 ta’ Ġunju 1862; it-tielet ittra, bid-data tal-5 ta’ Frar 1863. L-ittri jitfgħu dawl fuq uħud mill-ġrajjiet fuq medda ta’ sena u erba’ xhur, f ’liema żminijiet kienu għaddejjin in-negozjati ma’ Fontana u l-arranġamenti dwar il-forma aħħarija tal-istatwa.

Fl-ewwel u l-itwal ittra, Dun Salv informa lil Fontana li din hija ittra personali u ma ser ikun jaf ħadd aktar biha. L-ittri l-oħrajn kienu parti mill-korrispondenza uffiċjali li Dun Salv kien jaqsamha mad-deputati94 u l-poplu. Jirriżulta li Dun Salv kellu kuntatt 42 Statva Argentea bil-korrispondenza mhux biss ma’ Fontana, iżda wkoll mal-aġent tiegħu f ’Ruma, is- Sur Emmanuele Cortis, u man-Nutar Francesco Saverio Camilleri, li fassal u ħa ħsieb il-kuntratt jew aħjar l-iskrittura privata. Id-dati tal-ittri msemmijin juru li, f ’dan il- perjodu partikolari, kienet għaddejja korrispondenza ma taqta’ xejn b’ittri bid-dati ta’ ftit jiem bejniethom.

Fit-tieni u t-tielet ittra, insibuh jikteb f ’isem id-deputati, fejn jagħti l-aħħar istruzzjonijiet u jirrispondi lil Fontana fuq dak kollu li jkun għaddej.

L-ewwel ittra F’din l-ittra Dun Salv jgħid li waslitlu l-ittra ta’ Fontana li dan kien bagħat lin-Nutar Francesco Saverio Camilleri, bid-data tal-24 ta’ Mejju, 1862, appena sitt jiem mid-data ta’ din l-ewwel ittra. Hawnhekk Dun Salv qiegħed jistqarr li sejjer jirrispondi, mingħajr ma jitlef żmien, biex jirrifletti għax Fontana talbu parir. Dan minkejja li jaf bil-periklu li jinsab fih u li hu diffiċli għalih li jagħmilha ta’ mħallef, peress li hu wkoll wieħed mid-deputati. Ipoġġi dan kollu fil-kuntest tal-ħbiberija u l-fiduċja li hemm bejnu u bejn Fontana.

Filwaqt li stqarr kemm stagħġeb bl-ittra tiegħu, ifakkru li ħafna mill-istima li għandu lejh ġejja fuq ir-rakkomandazzjonijiet ta’ Minardi u Overbeck95, u li issa aħjar jaraw kif flimkien isibu tarf din is-sitwazzjoni. Sitwazzjoni li Dun Salv isejħilha, “ ... komplott studjat minn xi id imxajtna”. L-għan ewlieni ta’ dan il-kumplott mhux ħlief li jagħmel ħsara lil Fontana u lil sħabu. Ikompli jħeġġu biex min-naħa l-waħda jistma lil dawn il-persuni talli huma u, min-naħa l-oħra, li ma jixraqlux iċedi quddiem dan kollu, speċjalment meta jqis l-istima mill-aqwa li jgawdi.

Fit-tielet paragrafu, ifakkar lil Fontana f ’ħafna ħwejjeġ, li taw lil Trevisan x’jifhem li ftiehmu. Dan joħroġ mill-korrispondenza tal-4 ta’ Novembru; fejn kien jonqos biss li jitħejja l-kuntratt u li jlesti minn xi xogħol li dam aktar milli mistenni, fejn Fontana stqarr li l-istatwa mhix se tkun lesta għal April tal-1863, u li għalhekk talab biex il-festa ta’ San Filep issir ftit wara. Fontana, wara li eżamina l-iskrittura (kuntratt) li bagħtulu minn Malta, fl-1ta’ Diċembru 1862, ma sab l-ebda oġġezzjoni għajr xi ħwejjeġ żgħar; fejn, fit-23 ta’ Frar, l-iskultur jinforma lill-aġent Cortis li sejjer idum aktar ma jinżel Ruma, minħabba xi saram li nqalagħlu. Trevisan isaqsi: wara dan kollu, kif jista’ jkun li jidħlilna xi dubju, l-iċken dubju?

“U issa, wara tant stennija, filwaqt li nitolbu għalik sabiex tinżel Ruma u tagħmel l-istatwa,” jikteb Dun Salv Trevisan, “nirċievi din l-ittra tal-24 ta’ Mejju!” Jistqarr li feraħ bl-aħbar li (Fontana) wasal Ruma, iżda fl-istess ħin tnikket b’dak li nkiteb. Trevisan Storja Ġenerali 43 għażel li ma jgħid xejn minn dan lid-deputati, ħlief għall-wasla tal-iskultur ġewwa Ruma. “Dan għax din hija ittra ta’ bejn il-ħbieb, iżda fuq kollox biex nibża’ għall-fama tiegħek, insalvaw l-istatwa u nsalvaw wiċċna mal-poplu tant ħerqan!” Fil-paragrafu ta’ wara, Trevisan juri d-dubju tiegħu dwar kemm il-problema hija ġejja mill-kuntratt. Jiddubita kemm l-affarijiet pendenti, bħar-roħs, is-sigurtà fuq ix-xogħol, fuq l-istatwa jew it-tiswijiet wara xi ħsara li tista’ tinqala’ waqt it-traġitt, huma xi diffikultajiet hekk kbar li għandhom iħassru dan il-proġett. Jikkonkludi li hija “l-għira tal-għedewwa tiegħek” li wasslitek biex taqta’ qalbek.

Fis-seba’ paragrafu, Dun Salv Trevisan għamilha ċara daqs il-kristall li l-istatwa sejra ssir “għax diġà għandna mezzi aktar milli hemm bżonn” u “issa kollox jiddependi minnek”. Wara jkompli jagħmillu serje ta’ mistoqsijiet ibsin, fosthom dwar il-kelma tiegħu. Hawnhekk Trevisan, wara dan it-twiddib bil-pulit, iqawwilu qalbu, għax mhux minnu li f ’Ħaż-Żebbuġ hawn min mhux kuntent, għajr il-ftit, iżda ċertament mhux il-poplu. Wiegħdu li kollox jistgħu jirranġaw bejniethom u li sejjer jagħmel dak li jista’ biex ma jintalabx roħs. Dwar il-garanziji mitlubin miż-Żebbuġin, Dun Salv fiehmu kif għandhom jitqassmu. Jibqa’ biss il-problema tat-tiswija tal-istatwa jekk jinqalgħalha xi ħaġa waqt il-vjaġġ, fejn Dun Salv juri d-dubji tiegħu kemm dan hu probabbli. Wara kollox hu mistenni li tibgħat lil xi ħadd magħha; dan biex jarma sew l-istatwa kif tasal Malta. Jikteb “mhux qed nissoponi li sejjer tafda lil dawn ir-rivali għajjurin iħassru l-istatwa tiegħek!”

Iwieġeb lil Fontana fuq is-suġġeriment li kien għamillu biex isir parti mix-xogħol mill- arġentiera Maltin. Jgħidlu li l-għażla li għamlu saret peress li jridu xogħol mill-aqwa u mhux bħala nuqqas ta’ rispett lejn l-artiġjan Malti. Jista’ jkun li hawnhekk Fontana kellu diffikultà jsib arġentier f ’pajjiżu lest li jidħol għal dan ix-xogħol.

Filwaqt li jerġa’ jsemmilu ’l Overbeck u lil Minardi, Dun Salv jikkonkludi din l-ittra importanti billi għal darb’oħra jinkoraġġih, billi jiktiblu sabiex “imidd idejh għax- xogħol tant mixtieq minnu”.

It-tieni ittra Din l-ittra, probabbilment mibgħuta ftit wara d-29 ta’ Ġunju 1862, hija iqsar u ħafna aktar diretta, ittra minn dawk tas-soltu li Dun Salv kien jikkonsulta dwarha mad- deputati. Hawnhekk Dun Salv jikteb li jaqbel mar-rimedji li nstabu dwar xi diffikultajiet li kien għad baqa’ dwar il-kuntratt (skrittura). Jerġa’ jinsisti biex jiffirma, malajr kemm jista’ jkun, għax aktar dewmien ifisser “ħsara kbira ma’ sħabi u mal-poplu”. Dan jikxef mument ta’ tensjoni liema bħalu li kien għaddej minnu Dun Salv Trevisan. 44 Statva Argentea

It-tielet ittra F’din l-aħħar ittra, bid-data tal-5 ta’ Frar 1863, Trevisan jikkonferma li rċieva aktar korrispondenza mingħand Fontana, fejn dan qallu li rċieva akkont ta’ 936 skud Ruman, bħala l-ewwel pagament. Intalab ukoll sabiex iżomm eżatt mal-kundizzjonijiet tal- kuntratt, inkluża dik li kollox isir tal-fidda, inkluż is-serp (imsejjaħ dragun) u s-salib. Trevisan ma riedx li jibgħat xi fidda minn Malta.

Trevisan jikkonferma li rċieva ċertifikat mingħand il-Professur Overbeck li l-mudell tal-ġibs jilħaq il-livell mistenni. Hu jitlob sabiex il-professur jikkoreġi l-iskrizzjoni għal taħt l-istatwa u jneħħi l-kelma “isqof ” u flokha jniżżel “qassis Sirjan”, għax din ma togħġobx lill-isqof tagħna.

“Aħna lesti biex inħallsu u nistgħu neħilsuk mill-garanzija, peress li għamilnielek ipoteka kawtelarja,” kiteb Dun Salv, “iżda xorta waħda nixtiequ d-dokument jew iċ-ċertifikat, għax s’issa għad m’għandniex ħlief il-kelma tas-Sur Cortis”, u għalhekk jispjega li kien għadu ma tħallasx tal-ewwel pagament. “Hekk kif jasal iċ-ċertifikat mingħand il-professur, inti tirċievi l-ewwel u t-tieni pagament.”

L-ittra tagħlaq b’awgurju li kollox imur sew u li dan iwassal għal aktar tifħir lil Luigi Fontana.

Dun Salv jidher li kien il-prokuratur tal-festa, għax Ciappara jikteb li ħejja l-programm għall-ġbir tal-festa tal-1860, fejn għall-ewwel darba tissemma statwa tal-fidda. Minbarra hekk, hu kien wieħed mid-deputati li għamlu l-garanzija meħtieġa għall-flus li kien għad fadal jinġabru. Fuq kollox Dun Salv Trevisan kien kontributur, sew ta’ flus, fejn insibu li ta £43 Lira Sterlina u 11-il sold, u sew ta’ xogħol li qatt ma tħallas tiegħu.

Dun Salv Trevisan bħala l-mexxej b’viżjoni Dawn it-tliet ittri jikkonfermaw, flimkien ma’ sorsi oħrajn, li Trevisan kien il-mexxej ewlieni ta’ dan il-proġett kbir. Dun Salv Ciappara jikteb li “dejjem kien hemm nofs ħajra biex ikollna waħda (statwa) tal-fidda, iżda ħadd ma kien jissogra jidħol għal biċċa xogħol bħal din”.96 Kellu jkun Trevisan li ħareġ għonqu għax-xogħol u għas-sogru li biċċa xogħol bħal din iġġib magħha.

Fuq medda ta’ erba’ snin ta’ tħejjija, insibu lil Trevisan f ’kuntatt kontinwu mal-partijiet kollha li kellhom xi sehem f ’dan il-proġett, xi minn daqqiet jispira, f ’oħrajn isaqsi u wkoll iħeġġeġ, dejjem skont il-każ. Kellu l-viżjoni quddiem għajnejh u qatt ma ddubita minnha! Kien sensittiv ħafna għall-perċezzjoni pubblika dwar id-dewmien tax-xogħol fuq l-istatwa u, sakemm kellu l-flus meħtieġa u l-appoġġ taż-Żebbuġin, hu kien kuntent, minkejja l-oppożizzjoni li kellu. Barra minn hekk, hu kien deputat. Trevisan ħa ħsieb li Storja Ġenerali 45 jiġbor l-appoġġ tal-Arċipriet Naudi u Dun Salv Ciappara, li saħansitra kienu deputati mas-Sindku Mifsud.

Minn dan li sirna nafu, jidher li Trevisan kellu l-ħila li jgħarraf lill-pubbliku u lid- deputati bir-raġuni għad-dewmien sabiex, kemm jista’ jkun, ma jinqalgħux għajdut oħrajn. Id-deputati u l-kleru wkoll kellhom il-fiduċja li jafdawh bil-korrispondenza u bil-ġbir tal-flus. Fil-korrispondenza, Trevisan iwiegħed li jikkonvinċi lid-deputati sabiex ma jinsistux aktar għal xi roħs mingħand Fontana.

Trevisan joqgħod attent ħafna li ma titniżżilx il-kelma “isqof Sirjan” u/jew li l-istatwa tkun tixbah lil xi isqof, “għax l-Isqof Djoċesan ma jaċċettax”. Din kienet attenzjoni partikolari, sabiex ħadd mill-awtoritajiet ekkleżjastiċi ma jurta ruħu. Fuq kollox, minn dan il-kliem finalment ma jitniżżel xejn, sinjal ta’ kemm il-verżjonijiet inbidlu!

Oppożizzjoni minn ġewwa Ħaż-Żebbuġ ma sono sivvero le mene Bħalma jiġri f ’ħafna proġetti ta’ dan il-qies, dei vostri nemici che vela ikollok nuqqas ta’ qbil. Kull min kien jaspira precipitarono, sì gli avversi li għandu xi ftit poter jew influwenza, kien acerrimi nostri Don Salv Trevisan x’aktarx jippretendi li tgħaddi tiegħu jew inkella jkollu sehem fil-glorja. Żgur li Fontana u Trevisan kellhom lil xi wħud, minn ġewwa Ħaż-Żebbuġ, li ma qablux ma’ xi ħaġa importanti tal-proġett. Kienu x’kienu r-raġunijiet partikolari, ħadd ma jista’ jgħid; iżda Dun Salv Trevisan jattribwixxihom għall-għira, u jiddiskrivihom bħala għedewwa kbar. Il-fatt li Trevisan jikteb li dawn huma l-għedewwa tagħna, jagħtik x’tifhem li, l-għażla ta’ Fontana jew li x-xogħol isir Ruma, setgħet kienet parti mill-argument. Ħjiel ieħor li jista’ jidentifika min setgħu kienu dawn l-għedewwa, hija t-twissija li għamel lil Fontana, fejn talbu biex ma jafdax l-armar jew xi tiswija li jista’ jkun hemm bżonn, f ’idejn l-għajjurin u dawk li jippretendu li huma xi ħaġa. X’aktarx li hu qiegħed jirreferi għal xi ftit persuni li kienu midħla tal-arti f ’pajjiżna. Jeżisti abbozz ta’ Statwa ta’ San Filep datat fl-1861 li seta’ kien alternattiva għal dak li nafu bih illum. Hi spekulazzjoni jekk kienx hemm min fil-kleru Żebbuġi xtaq li l-istatwa ssir fuq dan l-abbozz.

Fontana offra li xi xogħol tal-fidda jsir f ’Malta, iżda Trevisan ma aċċettax, għax “aħna rridu xogħol eċċellenti” u “mhux għax m’aħniex kburin b’pajjiżna”. Forsi, hawn, Fontana xtaq li jeħles mix-xogħol tal-immartellar tal-fidda? Xogħol teknikament diffiċli ħafna, speċjalment fuq skala hekk kbira.

Dun Salv Trevisan ħaseb li Fontana, wara li sema’ bl-oppożizzjoni minn xi wħud f ’Ħaż-Żebbuġ, beża’ li l-istatwa ma ssirx jew li ma kienx sejjer jitħallas. Għalhekk 46 Statva Argentea mal-ewwel kitiblu li m’hemmx diffikultà, la mal-pubbliku u lanqas biex jinġabru l-flus meħtieġa. Għalhekk, filwaqt li jfaħħru, jurih li l-problema mhix il-kuntratt iżda biża’ li ma kellhiex postha.

Għalkemm tissemma oppożizzjoni minn Ħaż-Żebbuġ, ħarsa lejn il-kontribuzzjonijiet tal-kleru tal-parroċċa u ta’ saċerdoti oħrajn li kienu residenti Ħaż-Żebbuġ turina li kollha kemm huma ftit jew wisq taw xi ħaġa fil-ġbir li sar. Ara Appendiċi F.

Il-kuntratt Filwaqt li fil-korrispondenza tissemma kemm-il darba l-kelma “skrittura”, din mhi xejn għajr il-ftehim li sar bejn il-partijiet, ftehim li seta’ sar bħala kuntratt, jew wisq probabbli f ’forma ta’ skrittura privata. Din, fost ħwejjeġ oħrajn, kienet tinkludi ċerti elementi li jissemmew f ’dawn l-ittri, bħall-prezz, kif huma mqassmin il-pagamenti, il-garanziji u l-assigurazzjoni fuq ix-xogħol fuq l-istatwa u fuq it-trasport tagħha. Jirriżulta li l-pagamenti kellhom isiru fi tliet porzjonijiet: mal-iffirmar tal-kuntratt, malli l-istatwa tkun lesta, u meta din tasal Malta. L-ewwel u t-tieni pagament saru flimkien, wara li kien hemm ċertu dewmien fl-iffirmar tal-kuntratt u fuq xi kwistjonijiet oħrajn.

Trevisan joġġezzjona għal xi nuqqasijiet fuq l-istatwa, u jitlob li kollox isir skont il- kuntratt, li kollox isir tal-fidda, inkluż is-salib u d-dragun. Ħadd ma jista’ jgħid kienx qiegħed jirreferi għal xi dragun jew għas-serp li hemm illum, it-tnejn li huma jissimbolizzaw il-ħażen fl-ikonografija Kristjana.

Dawn l-ittri huma tieqa żgħira fuq, mhux biss il-fatti dwar it-tħejjijiet kbar li saru sabiex twettqet din l-istatwa, iżda, aktar u aktar, il-fatti dwar is-sehem ewlieni li kellu Dun Salv Trevisan – personaġġ li għadna ma tajniehx l-importanza li tixraqlu!

Il-kundizzjoni ewlenija li saret waqt l-ewwel ġbir li sar għall-istatwa ta’ San Filep kienet dik li tkun tal-fidda. Din il-kundizzjoni kienet ċertament waħda maħsuba sew minn qabel għaliex, kif għad irridu naraw, dan kien xogħol ta’ sengħa kbira, xogħol fil-kobor li qatt ma sar bħalu Malta. Is-sengħa meħtieġa għal xogħol bħal dan kienet waħda antika u partikulari tant li xħin wieħed iġib quddiem għajnejh id-daqs u d-diffikultajiet tekniċi ta’ dan il-kunċett, ftit kienu dawk li setgħu jidħlu għalih. Wieħed allura malajr jifhem li wara ż-żewġ kundizzjonijiet ewlenin, dik li ssir tal-fidda u li ssir Ruma, kien hemm riċerka bir-reqqa li saret minn qabel sew l-ewwel arbular (ġbir). Il-kleru Żebbuġi kien diġà għamel it-tiftix meħtieġ sewwa lokalment kif ukoll barra minn Malta. Dan jagħmel sens għax fil-perjodu pjuttost qasir ta’ tliet snin saret opra li kienet tidher li se tkun diffiċli biex titwettaq mill-bidu nett. Storja Ġenerali 47

Nefqa speċjali għal proġett partikolari

Hija interessanti li fil-kontijiet ta’ bejn l-1860 sal-1863 mill-Prokuratur ta’ dak il- perjodu, Dun Franġisku Saverju Pisani, ma nsibu xejn dwar l-istatwa. Kulma nsibu hija n-nefqa ta’ 1286 skud għall-festi ta’ San Filep ta’ dawn it-tliet snin. Lanqas ma jidher xejn fil-Kotba tal-Fratellanzi. Dan juri li l-proġett inżamm ’il bogħod mill-kotba tal-amministrazzjoni. Wieħed jifhem li kellu jkun hekk għaliex l-amministrazzjoni ma kinitx taċċetta spejjeż straordinarji fil-kotba tagħha mingħajr l-approvazzjoni tal-lsqof. Din l-approvazzjoni ntalbet fl-1864, meta kien diġà sar kollox u speċifikament biex jitħallsu l-ispejjeż kbar tal-festa tal-1864.

Dun Salv Trevisan u sħabu ħasbu li aħjar ma jiġux f ’sitwazzjoni fejn jimbarazzaw ruħhom mal-awtoritajiet ekkleżjastiċi. Dan jidher ukoll mir-rapporti li nsibu dwar iż- żewġ viżti pastorali, dik tal-1861 u l-oħra tal-1865. Wieħed jistenna li speċjalment dik il-viżta tal-10 ta’ Diċembru tal-1861 mill-Isqof Gaetano Pace Forno jissemma l-ħsieb tal-istatwa, meta kien diġà sar ħafna xogħol u l-proġett kien beda miexi sew.97 Minn dan ma ssemma xejn, kif wara kollox jidher mill-kotba finanzjarji tal-istatwa li huma separati għalkollox minn dawk tal-parroċċa. Min-naħa l-oħra, fl-ittra tal-5 ta’ Frar, 1863, Dun Salv Trevisan javża lil Fontana biex joqgħod attent u ma jsemmix il-kelma ‘Isqof ’ għax l-Isqof Djoċesan ma jaċċettahx.

Jibda x-xogħol fuq l-istatwa

Mill-ittri ta’ Dun Salv Trevisan jidher li x-xogħol fuq l-istatwa proprja kien għadu ma bediex sal-aħħar jiem ta’ Ġunju tal-1862. Dan minkejja li Fontana wiegħed f ’ittra bid-data tal-4 ta’ Novembru tal-1861 li se jidħol għax-xogħol kif miftiehem. Dun Salv Trevisan kien inkwetat u għamilha ċar u tond li dan se jiswielu ta’ deni ma’ sħabu u mal-poplu. L-ewwel pagament fil-fatt sar f ’Jannar tal-1863.98 Dan sar skont il-kundizzjoni li Fontana jirċievi l-ewwel pagament malli jiffirma l-kuntratt. F’nota li nsibu fid-djarju ta’ Mons. Pullicino hemm imniżżel li x-xogħol dam sejjer madwar disa’ xhur. Dan ifisser li x-xogħol fuq l-istatwa beda qabel tħallas l-ewwel pagament x’aktarx għall-ħabta ta’ Ottubru tal-1862.

It-tieni pagament sar għall-ħabta ta’ Marzu tal-1863. Jekk il-partijiet żammew mal- ftehim oriġinali dan il-ħlas kellu jsir hekk kif jibda x-xogħol fuq l-istatwa, iżda nafu li waqt li kien sejjer ix-xogħol fuq l-istatwa kienu għadhom għaddejjin l-ittri bejn Trevisan u Fontana li fihom insibu aktar negozjar dwar il-ħlasijiet, garanziji u ħwejjeġ oħra. X’aktarx li Trevisan u sħabu damu ma ħallsu l-ewwel pagament għaliex kien għad baqgħalhom xi ħwejjeġ li riedu jiċċaraw ma’ Fontana. 48 Statva Argentea

L-istatwa ma kinitx lesta qabel Mejju/ Ġunju tal-1863. Wieħed jista’ jimmaġina li Trevisan kien qed jippjana li jżanżan l-istatwa fil-festa tal-patrun ta’ dik is-sena stess, jiġifieri fit-12 ta’ Mejju. Dawn il- pjanijiet sfrattawlu għaliex Fontana talbu jipposponi l-festa, xi ħaġa li Trevisan irrifjuta li jagħmel.

Minkejja dan, fil-kontijiet insibu li l-aġent Emmanuele Cortis tħallas is- somma ta’ £2 s12 f ’Awwissu tal-1862 u £12 s15 f ’Mejju tal-1863 mgħoddija lilu Dehra minn ġewwa ta’ San Salvatore in Lauro, mis-Sur Hearn.99 Dawn il-pagamenti il-knisja fejn għamlet xi jiem esebita l-istatwa ta’ San Filep. Din kienet tinsab qrib ħafna tal-Vatikan u jirriflettu li s-Sur Emmanuele Cortis l-post fejn inħadmet l-istatwa kien għamel ħafna xogħol sa mill-bidu tal-1861. Tħallsu wkoll xi spejjeż lill- kumpanija tat-telegrafija biex l-aħħar pagament jasal fil-pront kemm jista’ jkun, xhieda ta’ kemm saret insistenza minn xi naħa biex isir il-ħlas mistenni! Telegramm ieħor sar fit-23 ta’ Lulju biex l-istatwa tintbagħat kemm jista’ jkun malajr. Saru wkoll xi spejjeż fuq il-kambju u fuq l-assigurazzjoni tas-somma ta’ £800 Lira Sterlina.

Malli tlestiet l-istatwa din ittieħdet il-Vatikan meta fit-13 ta’ Lulju f ’sala bid-damask aħdar tbierket mill-Papa Piju IX. Din il-barka, barra li għandha 100 jum indulġenza, serviet ukoll biex iż-Żebbuġin ikollhom kif ngħidu ‘il-barka’ tal-Papa, protezzjoni mhux biss spiritwali iżda wkoll tarka għal xi kritika jew dubji li seta’ kien għad hawn f ’Malta.

Fuq in-naħa ta’ quddiem insibu skrizzjoni bil-Latin miktuba mil-Latinista Dun (Abate) Giuseppe Zammit (1802-1890), poeta u kittieb prolifiku ta’ satira politika taħt il-psewdonimu Brighella.100, 101 Din hija deskrizzjoni tal-Qaddis Patrun San Filep.

Fuq in-naħa ta’ wara nsibu skrizzjoni oħra, Dehra oħra ta’ San Salvatore in Lauro. Il-faċċata din id-darba tifkira tal-barka mill-Papa neo-Klassika tagħha kienet għadha kif tlestiet ftit bil-kliem sabiħ: Il-kliem inkiteb mill-Patri xhur qabel ma laqgħat l-istatwa ta’ San Filep Storja Ġenerali 49

Irċevuta ta’ Luigi Fontana għat-tielet pagament li sar fit 23 ta’ Lulju, 1863. Dan permezz ta’ kambjala maħruġa f’isem Dun Salv Trevisan mis-Sur Hearn Professur Ġiżwita Angelini, għalliem tal-Istorja Sagra fil-Collegio Romano. Din inkitbet hekk kif il-Papa ta l-barka tiegħu fil-Vatikan.102 ara appendiċi Ċ

L’Osservatore Romano103 jsemmi wkoll li l-istatwa, wara li tbierket mill-Papa, ġiet esposta għal xi jiem fil-knisja ta’ San Salvatore di Lauro. Hawnhekk il-pubbliku Ruman kellu l-okkażjoni jammira din il-biċċa xogħol artistika, fejn qalgħet ħafna tifħir. F’din il-knisja nsibu numru ta’ pitturi ta’ Luigi Fontana li saru waqt jew ftit wara r-restawr kbir tal-faċċata bejn l-1857 u l-1862.104 Din hija l-knisja tal-Marcheggiani, ir-reġjun li twieled fih Luigi Fontana. Hawnhekk ġenerazzjoni wara l-oħra ta’ artisti u studenti mill- Marche kienu jsibu l-kenn u jiltaqgħu meta jkunu Ruma ’l bogħod minn pajjiżhom. Il-bini ta’ maġenb din il-knisja hu l-Collegio Picene, illum imsejjaħ il-Pio Sodalizio dei Piceni, fejn Luigi Fontana kellu l-istudju tiegħu u fejn saret l-ewwel fażi tax-xogħol fuq San Filep. Ma nafux jekk Dun Salv Trevisan u oħrajn kinux jafu b’dan kollu, iżda ħadd ma jlumhom meta fit-23 ta’ Lulju reġgħu bagħtu telegramm biex ifittex iġib lil San Filep lejn Ħaż-Żebbuġ.

Stadji tal-kostruzzjoni tal-Istatwa tal-Fidda

Statwa bħal dik ta’ San Filep tkun magħmula minn biċċiet. Insibu partijiet minnha solidi jew fonduti fejn il-fidda tiddewweb u tintefa’ ġo forma, u partijiet oħra magħmula minn pjanċi ta’ diversi qisien. Dawn il-bċejjeċ eventwalment jiġu mmuntati fuq qafas intern li jerfa’ l-piż kollu u jorbothom flimkien. Il-pjanċi tal-fidda, flimkien mal- 50 Statva Argentea partijiet fonduti, huma marbutin flimkien fuq barra permezz ta’ rivits u/jew saldatura bil-fidda. Dawn jidhru jekk wieħed jifli l-istatwa mill-qrib.

Dan ix-xogħol irid isir għand l-arġentier. Dawn ikollhom il-ħanut tagħhom xi mkien ieħor mill-istudju ta’ pittur jew skultur li jaħdem fuq materjal ieħor, bħall-injam jew il-ġebla. Għalkemm Luigi Fontana huwa d-disinjatur ta’ San Filep hu bilfors kellu jibda jikkonsulta minn kmieni ma’ wieħed minn dawn l-arġentiera għax mhux lakemm titlob arġentier jidħol għal biċċa xogħol bħal din. Ħafna arġentiera, barra l-ħila teknika biex jaħdmu fuq il-metall (deheb, fidda u ħaġar prezzjuż), kellhom ukoll il-ħila artistika li joħolqu medda ta’ xogħlijiet dekorattivi li jinstabu fil-knejjes tagħna bħal pissidi, baċiri, vanġeli u ħwejjeġ dekorattivi jew għodod liturġiċi oħrajn. Iżda, fil-każ tal-istatwa ta’ San Filep, dan kien xogħol ħafna aktar kumpless. Is-soltu għal xogħlijiet iżgħar minn din l-istatwa, l-arġentier, meta meħtieġ, kien jitlob l-għajnuna ta’ disinjatur. F’dan il- każ l-arġentier kellu joqgħod għalkollox fuq dak li ħoloq l-artist fid-disinn.

Abbozz aħħari tat-tafal Kull biċċa xogħol fil-fidda, sakemm ma tkunx sempliċi ħafna jew xogħol li jsir ripetutament fuq xi forma mħejjija minn qabel, titlob li ssir mudell tagħha. Fil-każ tal-istatwa ta’ San Filep, il-mudell sar u għamel xi żmien Ħaż-Żebbuġ (jingħad għand Dun Salv Trevisan). Dan kien meħtieġ sabiex il-kleru u anke forsi d-deputati jaraw u jikkritikaw l-istatwa fil-fażi fejn l-artist ikun jista’ jiddiskuti magħhom l-ideat tiegħu u xi tibdil li jixtiequ. Insibu fil-kontijiet li tniżżlet spiża sabiex l-abbozz ikun jista’ jerġa’ jintbagħat Ruma għand Fontana. F’waħda mill-ittri riprodotti fl-appendiċi, insibu lil Dun Salv Trevisan jitlob xi tibdil wara li kien hemm diskussjoni bejn iż-Żebbuġin dwar il-merti tal-abbozz.

L-abbozz huwa wkoll il-mudell li fuqu l-arġentier ikun jista’ jkabbar u jżomm il-qisien fil-proporzjonijiet tagħhom.

L-Arġentier u l-Kulleġġ tal-Arġentiera105 Għalkemm l-istatwa ta’ San Filep hija xogħol ibbażat fuq id-disinn ta’ Luigi Fontana taħt is-superviżjoni ta’ żewġ konsulenti ċelebri, wieħed irid irodd il-mertu kollu mistħoqq lill-arġentier (jew arġentiera) li ħadem b’tant ħila teknika u artistika. Ix-xogħol ta’ dawn l-artisti (mhux sempliċement artiġjani) għadu mhux magħruf biżżejjed u jkun xieraq li nsiru nafu min kien u kif kien isir ix-xogħol tagħhom.

Mis-seklu 16 ’il quddiem, l-arġentiera ġewwa Ruma kienu organizzati taħt it-titlu ta’ l’Università e Nobil Collegio degli Orafi, Gioiellieri, Argentieri dell’Alma Città di Roma mħarsa mill-qaddis patrun tagħhom San Eligio.106 Din l-hekk imsejħa korporazzjoni Storja Ġenerali 51 kienet waħda mill-għaqdiet tal-ħaddiema tas-snajja’, kienet awtonoma u kellha l-għan li, mhux biss tamministra u tirregola l-attivitajiet tal-arġentiera, iżda wkoll kienet tikkontrolla l-kwalità tax-xogħol u tal-metall prezzjuż.

Sabiex tkun meqjus bħala student fil-Kulleġġ u wara tilħaq il-grad ta’ mgħallem Mastro( ) tal-arġentiera trid l-ewwel tgħaddi minn eżami. Toqgħod għall-eżami wara li minn qabel tkun miktub bħala artiġjan, għalaqt il-25 sena, ta’ kondotta tajba, u ilek sentejn taħdem ma’ mgħallem fis-sengħa tal-arġenterija. Il-grad ta’ arġentier jinkiseb wara li tersaq għall-eżami tal-aħħar li jinkludi l-prattika tas-sengħa u fl-aħħar diskussjoni mal- Kumitat li kien jinkludi l-Kap tal-Konsli u konsli oħra.

Matul iż-żmien daħlet is-sistema tal-boll, jew marka forma ta’ għafsa fuq il-fidda, li tiggarantixxi l-kwalità tal-metall prezzjuż. Normalment ikun hemm il-boll tal-arġentier u ieħor tal-korp jew l-awtorità uffiċjali maħtura biex tissorvelja l-kwalità tal-metall prezzjuż. Ix-xogħol maħdum Ruma, bħal fil-każ ta’ San Filep, normalment ikollu l-boll ta’ Ruma. F’dak iż-żmien il-boll kien juri żewġt imfietaħ, simbolu tal-awtorità tal-Papa. Sa ma hu magħruf, s’issa għadha ma nstabitx marka ta’ xi boll fuq l-istatwa ta’ San Filep.

Tqassim bejn partijiet fonduti u oħrajn tal-pjanċi Din hija għażla importanti għax, filwaqt li t-teknika tal-immartellar tal-pjanċi tiratura( a martello) tippermettilek li toħroġ il-mudellatura tal-istatwa fejn jidħol id-drappeġġ - fil-każ ta’ San Filep il-korp, id-dirgħajn u l-idejn, fejn tidħol l-anatomija tal-pala tal-idejn u speċjalment ir-ras it-teknika tal-fondut tagħti l-aħjar riżultati. Dawn iż-żewġ tekniki ewlenin fix-xogħol tal-fidda huma separati minn xulxin u jirrekjedu għodda u metodi differenti. Il-ħwienet tal-arġentiera huma mgħammra għal dawn iż-żewġ metodi ta’ xogħol.

Id-daqs tal-istatwa hija waħda mill-punti ewlenin li l-arġentier irid iżomm quddiem għajnejh. Dan għaliex l-elementi kollha flimkien iridu jintrabtu u jerfgħu l-piż ta’ xulxin. L-ammont ta’ metall użat, ħafna minnu fidda, jiżen sew, u dan irid iserraħ u jintrabat b’tali mod li ma jitgħawwiġx jew jintebaq biż-żmien. Għalhekk l-arġentier irid jagħżel il-ħxuna tal-pjanċi tal-fidda li se juża bil-għaqal. Fil-każ tal-istatwa ta’ San Filep il-ħxuna tal-fidda bejn wieħed u ieħor hi ta’ 0.7 mm, għalkemm din tvarja skont il-post fejn qiegħda. Minn naħa waħda, il-pjanċa ma tridx tkun ħoxna u għalhekk tqila żżejjed (anke minħabba li hu materjal prezzjuż) u li fl-istess ħin tkun tiflaħ il- piż kollu u żżomm il-forma tagħha maż-żmien. Wieħed ukoll irid jaħseb għal tip ta’ statwa li hija proċessjonali u għalhekk mhix maħsuba biex tibqa’ fil-post u qatt ma tiċċaqlaq. Fl-aħħar mill-aħħar il-ħxuna tal-pjanċa tiddetermina l-piż u għalhekk id- daqs tal-istruttura interna (travu tal-injam) u t-teknika ta’ kif isir l-immartellar, kif se jiġi diskuss aktar ’il quddiem. 52 Statva Argentea

Puntelli bil-ponta t’ għamliet differenti li jintużaw Dettall tal-istatwa li juri l-pjanċi tal-fidda waqt ix-xogħol a cisello biex joħorġu disinji mwaħħlin ma’ xulxin permezz ta’ rivits. Tidher differenti fuq il-fidda ukoll il-pjanċa mgħawġa skont il-pożizzjoni (a sbalzo) u tinqix tal-ornat tal-pjaneta (a cisello) L-arġentier wara li jistudja sew id-disinn u jaħseb fuq kif se jimmanifattura u jgħaqqad il-bċejjeċ tal-pjanċi tal-fidda jrid ifassal u jibda jġarrab. Dan isir naqra naqra sakemm, filwaqt li jkun għaddej ix-xogħol tal-immartellar fuq kull pjanċa, dejjem joqrob lejn ir-riżultat mixtieq skont il-mudell tal-artist.

Il-mudell żgħir irid jiġi mkabbar għal dak attwali għaliex uħud mill-pjanċi jridu jiġu mmartellati fuq forma ta’ metall ieħor bħaż-żingu jew ċomb. Dan għaliex il-pjanċi tal-istatwa ta’ San Filep, għar-raġunijiet imsemmija aktar qabel, huma ta’ ċerta ħxuna. Għalhekk jirrekjedu forma iebsa bħal dik taż-żingu jew ċomb sabiex il-fidda titgħawweġ bid-daqqiet tal-martell mingħajr ma l-forma titlef suritha. Din hija biċċa xogħol kbira għaliex iridu jinħadmu partijiet sostanzjali mill-istatwa taż-żingu jew ċomb fondut. Għal partijiet oħrajn, jiddependi mill-ħila tal-artiġjan, jistgħu jissammru fuq għodod forma ta’ inkwina li jkunu fil-ħanut tax-xogħol. Teknika aktar elaborata li setgħet ġiet użata hija dik tal-pressa li titlob li ssir forma u kontraforma ta’ metall aktar iebes mill- fidda. X’aktarx wara l-pressa l-pjanċi xorta jiġu mmartellati biex jirfina aktar il-forma li jkun jixtieq. Diffiċli jingħad bi preċiżjoni kif sar ix-xogħol għax dan jiddependi ħafna mill-ħila u l-kumplessità ta’ kull parti hi u tinħadem. Dan l-artiġjanat kien magħruf għas-segretezza tal-imgħallmin li ħafna minnhom kienu jostru s-sengħa tagħhom u Storja Ġenerali 53

Il-proċess imsejjaħ a cisello meta l-pjanċa tal-fidda jinħarġulha disinji bid-daqqiet tal-pnietel ta’ diversi għamla u qies. Dan ix-xogħol isir wara li tkun ħadet l-għamla ġenerali tagħha jżommuha fil-familja. Ħafnabotteghi kienu jintirtu fl-istess familja minn missier għal iben u dawn kienu jżommu disinji, forom u s-sengħa għalihom biss.

Kull wieħed mill-imrietel li jintużaw għandu l-forma karatteristika tiegħu sabiex l-artiġjan joħroġ l-effett meħtieġ minn kull daqqa. Insibu mrietel li jiżbozzaw il-pjanċi u oħrajn li jiċċattjaw. Dawn l-għodod ħafna minnhom ikunu nħadmu matul is-snin speċifikament minn dak l-arġentier partikolari, wara li jkun hu stess li jirfina l-istess għodda skont l-esperjenza tiegħu u r-riżultati miksuba. Waqt ix-xogħol bil-martell, minn ħin għal ieħor il-pjanċa tissaħħan bil-qies fuq nar biex tilħaq temperatura kemm trattab ftit il-metall li jibbies bid-daqqiet kontinwi. Dan jippermetti aktar xogħol bil- martell u jevita li jinqasam waqt ix-xogħol, iżda fl-istess ħin ma joħloqx tbajja’ jew ħsara oħra. Meta l-pjanċa tkun ħadet il-forma mixtieqa l-arġentier għal darba oħra jsaħħan il-metall iżda din id-darba dlonk ikessħu sabiex minn issa ’l quddiem il-kristalli fil- metall jintrabtu u jżommu l-qagħda tal-forma darba għal dejjem. L-ilma li kien jintuża għal dan il-għan kien ikun fih melħ partikolari (meħud mill-btieti tal-inbid) sabiex tibjad il-fidda maħduma. 54 Statva Argentea

Il-motivi ta’ Fleur-De-Lys ripetuti li jżejnu l-pjaneta ta’ San Filep Xogħol ieħor importanti huwa dak bil-puntelli ta’ qisien u għamla differenti. Dan il- proċess isir biex joħroġ id-disinn tal-ornament (tiżjin) u aktar irfinar skont id-disinn tal-artist. F’din il-fażi tax-xogħol it-teknika tal-arġentier toqrob ħafna lejn l-iskultur bħal skulturi oħra li jaħdmu fil-ġebla, l-irħam jew l-injam.

Wara li tkun iffurmata l-pjanċa tal-fidda jkun jonqos li tingħata l-ħajja billi jitnaqqax id-dettall. Mill-fidda ċassa l-artist (u mhux aktar artiġjan) jirnexxilu joħroġ dak it- tinqix li jikser id-dawl rifless minn fuq il-fidda u joħroġ it-tessut tad-disinn. Insibu żewġ tekniki f ’din il-fażi.

Fit-teknika msejħa a sbalzo l-puntelli jissammru minn fuq wara tal-pjanċa sabiex litteralment jitqabbżu d-disinji fil-pjanċa. Min-naħa l-oħra x-xogħola cesello jsir fuq il-faċċata tal-pjanċa tal-fidda biex jitnaqqax disinn skont l-għamla u l-qies tal-puntelli. Dawn iż-żewġ tekniki huma kumplimentari għal xulxin. Biex ikunu jistgħu jsiru, wieħed ikollu jqiegħed il-pjanċi tal-metall fuq sodda magħmula minn taħlita ta’ qatran u ġibs. Din is-sodda tissawwab maħlula meta tkun imsaħħna fuq in-naħa kontra fejn se jsir ix-xogħol bil-puntell biex b’hekk meta tiksaħ tkun tista’ toffri stabbilità għall-metall u fl-istess ħin tirreżisti d-daqqiet biex l-effett tad-daqqa bil-puntell jibqa’ pjuttost superfiċjali. Varjazzjonijiet oħra ta’ din it-teknika huma dettaljati wisq għall-għanijiet ta’ din il-pubblikazzjoni.

Dan hu xogħol verament metikoluż u, meta jifhmu, wieħed ikun jista’ japprezza l-livell tekniku għoli li kien meħtieġ għal xogħol fuq statwa ta’ dan id-daqs. Mhux ta’ xejn li nsibu li Fontana kien beda jaqta’ qalbu biex isib arġentier lest biex jidħol għal dan Storja Ġenerali 55

Salib fuq stil Grieg, jenfasizza mnejn oriġina l-qaddis 56 Statva Argentea

Fużjoni ta’ ras l-istatwa: il-mudell tal-ġibs jew tafal jinkesa f’żewġ saffi ta’ materjal biex issir il- kontraforma. Din tkun tista’ tinqala’ f’biċċtejn jew aktar biex wara tkun tista’ terġa’ tiġi mibnija biex jitkompla l-proċess

Tissawwab ix-xema’ maħlula fil-kontraforma (mibnija) biex din meta tiksaħ tifforma replika tar-ras. Ix-xema’, li tintefa’ bil-qies biex filwaqt li toħroġ eżatt bħall-mudell tibqa’ vojta minn ġewwa Storja Ġenerali 57

Mar-replika tax-xema’ jitwaħħlu tubi tax-xema’ li jservu biex ikun hemm imnejn aktar ’il quddiem tinżel il-fidda maħlula u toħroġ l-arja. Dan il-mudell tax-xema’ jinkesa b’ materjal li jiflaħ sħana qawwija u jitpoġġa ġewwa ‘bejta’ li torbot kollox flimkien

Din ‘il-bejta’ tissaħħan ġewwa forn biex toħroġ ix-xema’ kollha u tħalli l-vojt eżatt bħalma kien il-mudell fil-bidu ta’ dan il-proċess. Il-fidda mdewba tissawwab fil-vojt li tkun ħalliet ix-xema’ 58 Statva Argentea

Wara li jkun kesaħ il-metall, il-forma titkisser biex toħroġ ir-ras. Il-ventijiet jitneħħew, wara titnaddaf u tiġi rfinuta sew. Fil-każ tal-istatwa ta’ San Filep dan il-proċess sar aktar minn darba biex joħroġ xogħol sew Storja Ġenerali 59 ix-xogħol. F’waħda mill-ittri ta’ Dun Salv Trevisan insibuh jinkoraġġixxi lil Fontana u jinsisti li dan xogħol li għandu jsir minn arġentiera f ’Ruma u mhux Maltin. Fontana nnifsu jiddeskrivi dan ix-xogħol bħala diffiċilissimu u li artisti ta’ ħila ma aċċettawx li jidħlu għalih.107

Xogħol tal-fondut Teknika partikolari għal statwa bħal dik ta’ San Filep hija magħrufa bħala fusione a cera persa. Din it-teknika ntużat fil-paliet tal-idejn u r-ras tal-istatwa biex ikun jista’ joħroġ id-dettall meħtieġ għall-espressività ta’ dan ix-xogħol.

Din tippermetti li l-fidda mdewba tissawwab ġewwa kontraforma tat-tafal (jew materjal li jiflaħ is-sħana qawwija tal-fidda mdewba). Din il-kontraforma titlibbes madwar mudell tal-qies meħtieġ, maħdum mix-xema’ li tkun ukoll mimlija fil-vojt tagħha minn materjal li wkoll jiflaħ għal sħana qawwija. Malli jitlesta dan kollu l-forma u l-kontraforma li bejniethom hemm il-mudell tax-xema’ jissaħħnu u x-xema’ tinħall u toħroġ.

Din tħalli warajha l-vojt li kienet qed tokkupa. Il-fidda mdewba tissawwab ġewwa dan l-ispazju u tieħu l-post u l-forma eżatta tax-xema’. Ventijiet imqiegħda fejn meħtieġ jippermettu l-fidda tilħaq kull rokna tal-kontraforma filwaqt li tiskappa l-arja. Din il- forma tax-xema’ tissawwar b’tali mod li l-parti fonduta jew fuża tkun vojta minn ġewwa sabiex ma tintużax fidda żejda u ma tkunx tqila bla ħtieġa.

Wara li titkisser jew tinferaq il-kontraforma l-oġġett jiġi rfinat permezz ta’ għodod apposta u anke jista’ jsirilha xi xogħol fuqha a cisello.

Immuntar tal-pjanċi u tal-partijiet fonduti hija fażi fejn dawn jitwaħħlu mal-qafas intern u ma’ xulxin ta’ msiemer (rivits) tal-fidda, welding tal-fidda u xi daqqiet ukoll irbit bil-fildiferru tal-fidda. L-irfinar tal-aħħar jinkludi l-użu t’abreżivi differenti u tindif minn kull materjal li ntuża fil-proċess tal-manifattura.

Il-pedestall huwa sempliċi u daqstant eleganti. Il-pjanċi tiegħu huma tal-bronż u huma mwaħħlin bil-welding ta’ dak iż-żmien wara li tqattgħu l-biċċiet tal-qies. Il-pedestall huwa indurat bil-fuljetta tad-deheb u għandu żewġ lapidi waħda quddiem u l-oħra wara. L-istatwa hija marbuta mal-pedestall u l-anima ta’ ġewwa terfa’ l-piż kollu u hi marbuta bi skorfina tal-aluminju u maħduma fil-ħamsinijiet wara xi restawr li sar dawk iż-żminijiet. 60 Statva Argentea

Il-wasla tal-istatwa ta’ San Filep

Hekk kif fid-29 ta’ Lulju tal-1863 waslet l-istatwa din tniżżlet mill-port dritt għal Ħaż- Żebbuġ ġewwa kaxxa tal-injam imgeżwra fit-tila u mimlija bit-tiben biex jipproteġi l-kontenut tagħha. Tħallset is-somma ta’ 6 xelini u sold għat-trasport. L-istatwa waslet fuq il-vapur (steam packet ship) imsejjaħ Aunis immexxi mill-Kaptan Mannarino, vapur tal-linja Franċiża Messageries Imperiales mikri lil-Linia d’Italie.108

Minn dak li nstab, wieħed jifhem li l-istatwa waslet sħiħa kif tinsab illum għajr li kellha bżonn jintramaw xi partijiet żgħar bħas-salib, dijadema, kandelabri u titpoġġa fuq bradella temporanja. L-idea oriġinali ta’ Fontana kienet li din setgħet tintrama Malta mill-arġentiera Maltin, iżda Trevisan ma ried jafda lil ħadd ieħor għajr lil Fontana jew in-nies tiegħu. Jidher li Fontana wasal mal-istatwa waħdu mingħajr xi nies oħra biex jgħinuh f ’xi xogħol li kellu jsir. Din kienet waħda mill-kundizzjonijiet li insista fuqha Trevisan, għaliex hu ried li jkun ċert li ma jsirilhiex ħsara waqt it-trasport u jekk issir xi ħsara jkun hawn min jista’ jsewwiha u jkun hemm l-assigurazzjoni li tagħmel tajjeb għal xi danni. Dan hu xhieda ta’ kemm dan il-qassis u sħabu ħasbu għal kull saram li jista’ jinqala’.

Il-packet ship Aunis li kien iġorr il-merkanzija u l-passiġġieri fuq ir-rotta bejn Malta, Napli, Ruma, Livorno u Marsilja. Fost l-ewwel steamships li ħadem fil-Mediterran u li fuqu waslu l-istatwa ta’ San Filep u Luigi Fontana Storja Ġenerali 61

Lista tal-passiġġieri li waslu mal-istatwa ta’ San Filep fuq il-vapur Aunis. Luigi Fontana mniżżel bħala pittur u li telaq minn Civitavecchia. Insibu wkoll l-ismijiet ta’ V. Azzopardi u Dr Nicola Zammit li telqu minn Marsilja 62 Statva Argentea

Il-Kappella tal-Kunċizzjoni, dak iż-żmien ftit Il-Kappella tal-Madonna tal-Anġli, fejn tpoġġiet barra minn Ħaż-Żebbuġ, fejn intramat l-istatwa l-statwa sal-festa tal-1864 taħt is-superviżjoni ta’ Luigi Fontana stess Ix-xogħol tal-immuntar sar ġewwa l-Knisja tal-Kunċizzjoni. L-iskop ewlieni li ntgħażlet din il-kappella kien dak li kif jitlesta kollox San Filep jiddaħħal fil-Belt ta’ De Rohan bil-ħeġġa u l-pompa kollha li tixraq din l-okkażjoni. Fil-kontijiet insibu li tħallset is- somma ta’ 16-il xelin għal 13-il qasba u ¾ għal velo għal San Filep. Hawnekk nistgħu nsaqsu għaliex inxtara dan id-drapp kollu jekk mhux biex San Filep jitpoġġa taħt dan id-drapp li bih seta’ sar mant.

Hawnhekk wieħed jista’ jikkwota bil-kawtela meħtieġa l-istejjer li għadna nisimgħu fuq fomm il-poplu. Stejjer li għalkemm mhumiex miktuba għandhom xi bażi fattibbli. Fost dawn l-istejjer insibu dik li l-Qriema ċċajtaw xi ftit meta raw kaxxa tielgħa lejn Ħaż- Żebbuġ u ma basrux li se toħroġ opra tant sabiħa. Għadna nisimgħu wkoll bil-ferħ kbir li ntlaqa’ bih San Filep speċjalment hekk kif raw dik il-massa ta’ fidda quddiemhom. Kulħadd kien qed jimmaġina xi statwa fuq skala iżgħar u mhux dak il-kobor! Dan id-daqs ipprovoka in titolo di gratificazione quando l’opera riuscita wkoll xi kummenti min-naħa tal-awtoritajiet fejn oltre ogni aspettazione dawn issuġġerew li l-istatwa hi kbira wisq għal ġewwa. Dun Salv Trevisan Storja Ġenerali 63

Lista tal-passiġġieri li telqu flimkien ma’ Luigi Fontana minn Malta fit-2 t’Awwissu, 1863

L-istatwa ta’ San Filep ittieħdet mill-Kappella tal-Kunċizzjoni għall-Kappella tal- Anġli, kantuniera ’l bogħod minn fejn kien joqgħod Dun Salv Trevisan. Dan sar biex fil-festa tal-1864 tkun tista’ bix-xieraq tittieħed solennement fil-Knisja Arċipretali. Hemmhekk inżammet għaxar xhur sal-ewwel tridu tal-festa tal-1864, meta saret it- translazzjoni tal-istatwa. Fil-Kappella tal-Anġli tqiegħed plattin fejn kull min mar jara l-istatwa ta’ San Filep seta’ jħalli l-kontribut tiegħu. Minn Awwissu tal-1863 sas-7 ta’ Marzu tal-1864 inġabru mas-650 skud ieħor. Dun Salv Ciappara jgħidilna li l-istatwa saritilha l-ħsara bl-umdità li kien fiha l-kappella.

Nhar il-Ħadd 8 ta’ Mejju, jum l-ewwel tridu tal-festa tal-1864, l-istatwa nġarret fost ferħ kbir għall-Knisja Arċipretali. Din l-atmosfera hija deskritta minn Mons. Pullicino f ’nota fid-djarju tiegħu. Hu jiddeskrivih b’dan il-kliem “il-parteċipazzjoni tal-poplu bħala straordinarju u l-effett fit-toroq irnexxa ħafna”.109Il-paneġierku tal-festa tal-Ħamis nhar it-12 ta’ Mejju sar mill-Kanonku Filippo Amato li kien oratur famuż u s-segretarju tal- Il concorso della gente fu Isqof Caruana. straordinario. L’effetto indotto in istrada riuscì ottimo. Mons. P. Pullicino 64 Statva Argentea

Fontana ngħata laqgħa mill-isbaħ tant li, barra li ħallsulu £10 Liri Sterlini għall- ispejjeż tal-vjaġġ, irregalawlu s-somma ta’ £22 Lira Sterlina bħala rikonoxximent għall- opra li rnexxiet aktar milli kien mistenni kif imniżżel fil-kontijiet. Fit-tlett ijiem sħaħ li għamel Malta, Fontana nkrielu trasport li wara tħallas tiegħu Giuseppe Zammit Said. Wieħed jista’ jsaqsi jekk kienx dan Giuseppe li laqa’ lil Fontana d-dar tiegħu u ħa ħsieb il-ħtiġijiet kollha prattiċi fosthom it-trasport. Giuseppe Zammit Said kien joqgħod fejn illum insibu Villa San Filep, dak iż-żmien numru 50, Strada Reale. Hu kien wieħed mid-deputati, benefattur tal-Knisja, u negozjant. Madankollu, Fontana ngħata rigal sabiħ ieħor, dak ta’ 12-il tużżana larinġ ta’ Malta. Din kienet użanza antika li l-Maltin jirregalaw il-larinġ għax dan kien meqjus tal-iprem kwalità u mfittex mid- djar irjali Ewropej, speċjalment fi Franza. Dan il-larinġ sewa 16-il xelin u 8 soldi, u nxtara mingħand Pawlu Piscopo. Din il-laqgħa kbira Fontana baqa’ jsemmiha matul ħajtu kollha.

Bilanċ bejn it-‘terror demonum’ u l-evanġelizzatur Fontana, li kien pittur aktar milli skultur, ħoloq biċċa xogħol artistikament imprezzabbli għaliex kienet ibbażata fuq kunċett u disinn tajjeb ħafna. Il-kunċett ta’ qaddis, miexi u jbierek il-poplu, hu wieħed marbut sew mat-tradizzjoni tal-arti reliġjuża. Tidher ukoll il-ħila tiegħu bħala disinjatur, ħila li swietlu ħafna għax mingħajr disinn tajjeb l-ebda xogħol ma jirnexxi. Hu rnexxielu joħroġ b’dan permezz tal-użu tajjeb u bbilanċjat ta’ ħafna mill-elementi importanti fl-iskultura bħall-orjentazzjoni, il-proporzjonijiet, il-qisien, l-artikolazzjoni (kisriet tal-ġisem), u l-bilanċ. Għalkemm wieħed jista’ joqgħod jifli u jikkunsidra din l-istatwa biċċa biċċa, fl-aħħar mill-aħħar il-milja tagħha tiddependi fuq il-bilanċ miksub bejn kemm irnexxiet fl-għanijiet ewlenin tagħha u r-riżultat estetiku.

L-għoli ta’ 2 metri (nove palmi) hu daqs li jippermetti li l-istatwa tinħareġ fuq l-ispallejn filwaqt li żżomm il-massa meħtieġa sabiex joħorġu l-proporzjonijiet xierqa hekk kif tidher mil-livell tat-triq. Taħt l-id tal-lemin, hekk kif tinsab maħruġa ’l barra, jinħakem spazju li flimkien mas-salib ikomplu jifirxu l-volum totali okkupat minn din il-figura. Il-volum totali jkompli jkabbar il-massa tal-metall li jsaħħaħ l-impressjoni ta’ piż jew gravità. Flimkien ma’ elementi oħra, din il-massa u volum joħolqu dik is-severità u d-determinazzjoni tal-qaddis u jaħseb għal meta l-istatwa tkun fit-toroq fejn tidher iċken fil-beraħ. Id-direzzjoni tal-ħarsa ta’ San Filep, kemxejn ’l isfel, ukoll għandha l-għan li tiġbor il-poplu litteralment taħt il-ħarsien tiegħu. Għalkemm deskritta bħala statwa kolossali għaliex hi pjuttost akbar mill-qies ta’ bniedem, dan fih innifsu jsaħħaħ l-emozzjoni tal-qdusija ta’ San Filep. Fuq kollox, wieħed irid jifhem li hemm bilanċ fil- qisien li jippermettu l-kobor u fl-istess ħin tibqa’ statwa proċessjonali. Storja Ġenerali 65

L-istatwa ta’ San Filep, fil-mixja tagħha kull sena mat-toroq ta’ Ħaż-Żebbuġ waqt li San Filep ibierek il-poplu 66 Statva Argentea

Ir-riġlejn tal-qaddis juru l-pass dinjituż waqt li dan ibierek il-folla. Filwaqt li r-riġel tal- lemin jinsab jerfa’ l-piż u marbut mal-art, ir-riġel tax-xellug jinsab imidd pass meqjus u jagħti moviment u direzzjoni. L-ispalla tal-lemin mixħuta kemxejn ’il quddiem aktar minn tax-xellug tkompli ssaħħaħ il-mixja. Dan il-prinċipju fl-iskultura Klassika Griega msejjaħ il-contapposto joħloq kuntrast bejn it-tensjoni fuq naħa u l-parti rilassata (libera) assoċjata mal-moviment fuq in-naħa l-oħra. Min-naħa l-oħra nsibu l-id tal- lemin taqdi wieħed mill-għanijiet ewlenin tal-istatwa, il-barka, filwaqt li l-id tax- xellug tistrieħ fuq is-salib. Is-salib stil Grieg, fuq parir ta’ Overbeck, hu l-ogħla parti tal-istatwa fejn jenfasizza l-importanza tad-divin fuq il-kompożizzjoni kollha. Dawn huma fost l-aktar elementi li jaqdu lil Fontana meta hu ried li l-istatwa tirrakkonta l-ħajja ta’ San Filep bħala evanġelizzatur, b’mod li jista’ jifhmu l-poplu kollu.

L-iskultur għażel li joħloq statwa li primarjament tissimbolizza l-virtujiet spiritwali aktar milli tirrakkonta xi ġrajja partikolari assoċjata ma’ San Filep. L-għażla li tenfasizza l-fidi u l-qdusija fuq stejjer oħra aktar drammatiċi marbutin mal-ħajja tal-qaddis. Ma narawx lil San Filep bħala skonġratur jew waqt xi episodju spettakolari, iżda narawh fuq livell aktar spiritwali. Bejn id-drama ta’ storja qawwija li tolqot aktar il-għajn tal-poplu u rappreżentazzjoni aktar kiebja iżda aktar fil-fond, Fontana għażel tal-aħħar! Dan jaqbel sew ma’ skultura ta’ tip rinaxximentali fejn l-enfasi jaqa’ fuq il-ġmiel, il-virtujiet u l-perfezzjoni. F’termini reliġjużi dawn jissarrfu fis-solennità u d-determinazzjoni li tant narawha f ’San Filep. Fontana xorta waħda daħħal ftit drama permezz tas-salib li jisħaq is-serp, bħallikieku ried jikkuntenta xi ftit lill-Maltin li kienu mdorrijin bi statwi Barokki li huma għonja aktar fid-drama iżda anqas b’saħħithom fl-ispirtu. Fl-istess ħin insibu l-istess salib u serp jissimbolizzaw il-qawwa tal-fidi li tirbaħ il-ħażen tad-dnub. Il-kompożizzjoni tal-istatwa hi bilanċ bejn dawn iż-żewġ tendenzi opposti lejn xulxin.

Hawnhekk naraw wieħed mill-elementi ewlenin tal-iskultura Klassika. Jekk taqsam l-istatwa f ’erba’ kwadranti nistgħu naraw kif il-kwadrant tal-lemin ta’ fuq jirrifletti l-kwadrant tax-xellug ta’ isfel, biż-żewġ kwadranti jenfasizzaw it-tberik u l-mixja. Dawn figurattivament jirrappreżentaw żewġ ritwali liturġiċi li jesprimu l-fidi li ġab miegħu l-qaddis patrun. Bl-istess mod il-kwadranti opposti tan-naħat l-oħra juru lil San Filep pjuttost statiku filwaqt li wkoll jirriflettu lil xulxin u jibbilanċjaw in-naħa l-oħra.

Id-drapp jew il-panneġġ, permezz ta’ numru meqjus ta’ piegi, jenfasizza l-anatomija tal-figura umana li qiegħda timxi (l-irkoppa u l-ispallejn) u fl-istess ħin issaħħaħ il- milja tal-figura. Ħafna mid-drapp hu relattivament lixx (pjaneta) li flimkien mal-fidda jsaħħu l-idea ta’ saħħa u riġidità fil-forma. Hawnhekk naraw kif il-fidda ntużat b’għaqal kbir. Din ma tantx tippermetti dettall minħabba li tirrifletti u tikser ħafna mid-dawl li jaqa’ fuqha, u għalhekk ftit dettall żejjed ifixkel l-għajn u wieħed ma jkunx jista’ Storja Ġenerali 67 japprezza l-kompożizzjoni sħiħa. L-element purista li kien parti mill-iskola li ssawwar fiha Fontana filwaqt li kien jaħdem ma’ Minardi swielu biex jimmodera l-qawwa tal- fidda u fl-istess ħin juża l-vantaġġi li ġġib magħha. Il-fidda swiet ħafna biex statwa bħal din tkun tista’ tiġi apprezzata fit-toroq waqt u wara nżul ix-xemx.

Il-pedestall huwa relattivament żgħir u sempliċi. Iċ-ċokon tiegħu, speċjalment meta tqabblu ma’ statwi Barokki, inaqqas il-monumentalità sabiex din ma tikkompetix mal- istatwa nnifisha. L-istatwa m’għandhiex bżonn għajnuna barra mill-kompożizzjoni tagħha nnifisha. Dawn l-għażliet inaqqsu l-enfasi fuq il-kobor jew il-qawwa tal-qaddis u jsaħħu l-ispiritwalità u l-messaġġ tagħha.

Flimkien ma’ dawn l-elementi qawwija neo-rinaxximentali li jenfasizzaw il-virtù spiritwali, insibu wkoll element ieħor fid-disinn, dak l-istil imsejjaħ purista. Hawnhekk naraw li l-linji jew trufijiet jieħdu prominenza, speċjalment tal-panneġġar (ilbies). Din is-sempliċità nsibuha wkoll fid-dekorazzjoni jew l-ornat tad-drapp u l-paramenti sagri. Is-sempliċità Purista ma tinħassx tant qawwija biex ma ttellifx l-elementi l-oħra Klassiċi msemmija aktar qabel.

L-ilbies Il-panneġġ jew l-ilbies jikkonsisti fi tliet biċċiet ewlenin, it-tlieta huma paramenti (ilbies) liturġiċi. L-ilbies fuq l-istatwa ta’ San Filep ċertament mhux dak li kien realment jilbes il-qaddis, iżda hu l-libsa li l-iskultur ried juża biex jirrappreżenta lil San Filep fil- kuntest ta’ dak li kien magħruf fl-1863. San Filep, bħala raħeb Orjentali u allura bil- paramenti liturġiċi Orjentali, evanġelizzatur, u San Filep bħala qassis ministru t’Alla fi ħdan il-Knisja. Dan joħroġ minn waħda mill-ittri li kiteb Dun Salv Trevisan lil Luigi Fontana. Ara Appendiċi B.

Taħt nett insibu l-alba, magħmula minn drapp fin deskritt minn Pullicino bħala għażel u li għandu nisġa bil-linji vertikali bil-piegi. Dawn il-piegi fuq il-fidda jrażżnu r-riflessjoni tad-dawl u jdallmu l-estremitajiet tal-istatwa bl-effett li jispikkaw aktar l-idejn u s-saqajn. Din l-alba fina tixbah l-aktar dik tat-tip tal-Knisja Ortodossa tal- Lvant imsejħa sticharion li hi mżejna b’żewġ motivi ripetuti tal-Fleur-de-Lys, wieħed kemxejn akbar mill-ieħor, simbolu tas-safa u t-Trinità.Fuq din insibu l-pjaneta jew il- verżjoni Orjentali tagħha msejħa phelonion li ma tingħalaqx kompletament mal-qadd. Din liturġikament tintuża waqt il-quddiesa jew il-barka u tindika l-qassis mill-bqija. L-istola hija l-parament liturġiku l-aktar importanti li jintlibes bħala simbolu tal-kelma t’Alla fuq spallejn il-qassis. Fuq l-istatwa nsibu l-verżjoni Orjentali li tintlibes mill-isqof imsejħa l-omophorion. Din iddur mal-għonq tal-qaddis u tinżel ’l isfel sa fuq is-saqajn, għalkemm fil-każ ta’ San Filep insibuha iqsar. Fuqha hemm irrakkmati żewġt islaleb. Il- 68 Statva Argentea pjaneta u l-istola huma sempliċi u mingħajr tiżjin żejjed tant li ma jixbhux għalkollox dawk Orjentali. Dan hu riżultat tal-influwenza tal-istil Purista, ċertament riżultat tat- taħriġ ma’ Tommaso Minardi.

L-aħħar intoppi

Il-kleru ma ħasibx biss għall-istatwa iżda wkoll għall-bradella u n-niċċa. Dan minkejja li l-prokuratur tal-knisja ma kienx għad baqagħlu flus. Din toħroġ minn talba f ’Ġunju tal-1864 li għamel il-Prokuratur Tommaso Debono lill-Isqof fejn talbu parir kif sejjer iħallas għax-xogħol li kien sar fuq l-istatwa (bradella) u n-niċċa.110 Jispjegalu li l-mastrudaxxa Filippo Vella u l-ħaddied Salvatore Said ma jridux ikomplu bil-ftit xogħol li kien għad baqa’ jlestu għax ma kinux tħallsu. F’digriet maħruġ fis-6 ta’ Lulju tal-1864, l-Isqof ordna li peress li l-istatwa għandha bżonn tintrefa’ tajjeb u fin-nuqqas ta’ dan jista’ jsirilha l-ħsara, dan ix-xogħol għandu jitħallas u jitlesta mingħajr dewmien. Ingħata l-parir biex jissellef 600 skud mil-legat li kien ħalla Dun Michelangelo Raimondo Calleja. Kellu jitħallas imgħax ta’ mhux aktar minn 3% fis-sena mill-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ u jinfeda malli jkun hemm biżżejjed fondi. Wissieh li għandu jżomm il-kont għal kulma jonfoq u li jonfoq biss għal kulma jkun meħtieġ. Fil-kontijiet tal- istatwa naraw li l-bradella swiet £14 u 15-il xelin.

L-istess Prokuratur Debono reġa’ talab il-permess għas-somma ta’ 300 skud, liema somma din id-darba ntalbet għal biex jitħallsu l-ispejjeż tal-festa. Il-prokuratur tal- knisja għamilha ċar u tond li jekk ma jsibx il-flus kien sejjer jirriżenja.

Għall-aħħar t’April miet il-prokuratur tal-knisja u l-festa Dun Saver Pisani li kien jiġi t-tieni membru tal-kleru l-aktar anzjan. Dun Tumas Debono daħal minfloku. Fit-2 ta’ Mejju miet ukoll l-Arċipriet Dun Franġisk Borg. Uħud stennew li l-festa se titħassar, iżda Dun Ġużepp Cachia, il-Vigarju Kurat fil-parroċċa ħaseb li, wara dan kollu, il-festa għandha ssir xorta waħda. Il-festa saret mingħajr arċipriet sakemm inħatar Dun Pietru Bartolo fil-15 ta’ Settembru tal-1864. Ara Appendiċi Ġ.

Il-Festa ta’ San Filep wara l-wasla tal-istatwa

Fil-kotba tal-amministrazzjoni finanzjarja miżmuma l-Kurja nsibu ftit dettalji interessanti dwar l-ewwel snin tal-festa wara l-miġja tal-istatwa. Dawn kienu rapporti li minn żmien għal ieħor il-Prokuratur tal-Veneranda Lampada kien mistenni li jibgħat lir-Reviżur tal-Amministrazzjoni tal-Kurja.111Il-prokuratur għas-snin bejn l-14 t’April Storja Ġenerali 69

Ritratt tal-bidu tas-seklu 20. Il-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ, armata għall-festa bl-istatwa fuq il-bradella oriġinali. Ta’ min jinnota l-orgni fuq iż-żewġ naħat tal-pilastri ewlenin 1864 u t-12 ta’ Frar tal-1868 kien Dun Tumas Debono. Fis-sezzjoni tad-dħul insibu li fir-rakkolta (ġbir) għat-Transalazione della Statua d’argento di S. Filippo f ’April u Mejju tal-1864 inġabru 562 skud, fl-1865 inġabru 170, fl-1866 inġabru 128, u fl-1867 inġabru 99 skud.

Min-naħa l-oħra, fis-sezzjoni tal-ħruġ insibu nota interessanti li tispjega l-ħlasijiet li saru għall-festa tal-1864 meta l-parroċċa ħarġet is-somma kbira ta’ 937 skud. In-nefqa kienet straordinarja tant li, fis-snin ta’ wara, il-festa swiet anqas min-nofs meta fl-1865 intefqu 417-il skud, fl-1866 intefqu 453 skud u fl-1867 intefqu 427 skud. Għall-festi speċjali tal-1864 il-parroċċa ħarġet 300 skud għas-servizzi mużikali ġewwa l-knisja li, skont Dun Salv Caruana, ħa ħsiebhom Maestro Paolo Nani. Intefqu 50 skud għal suon di Banda u 200 skud għal giochi artificiali e polvere da sparo al Bombistali nħadem minn Ġużeppi Mifsud u Mikiel Balzan. Filippo Magro u sħabu ħadu 346 skud għad- dwal tal-festa. Il-biċċa l-kbira tal-ispejjeż straordinarji ntefqu fuq id-dwal għal din is- sena partikolari peress li l-mixegħla saret darbtejn.

Fil-kontijiet li jkopru s-snin bejn Marzu 1868 u Ġunju 1869, mibgħuta mill-prokuratur tal-knisja, din id-darba Dun Salv Trevisan, hemm imniżżel ħruġ ieħor marbut mal- 70 Statva Argentea

Ittra mibgħuta mill-Arċipriet Francesco Borg, f’April tal-1864, fejn jirringrazzja lis-soċjetà Banda San Filippo għall-għajnuna waqt il-ġbir għall-istatwa ta’ San Filep. Arkivju Għaqda Każin Banda San Filep istatwa. Din id-darba nħarġu 262 skud lil Dun Salv Ciappara u oħrajn bħala akkont fuq is-somma ta’ 360 skud. Dawn kienu mislufa għall-istatwa ta’ San Filep wara ftehim quddiem in-Nutar Nicola Laferla fuq digriet maħruġ mill-Isqof f ’April tal-1864.112 Dan hu x’aktarx il-ħlas fuq is-self li sar mid-deputati fl-1863. Ta’ min jinnota li għalkemm insibu referenza għal per atto di Nicola Laferla, fir-riċerka li saret fl-Arkivju Notarili ma nstab xejn fl-atti ċivili taħt isem dan in-nutar. Jista’ jkun li dawn huma biss skritturi privati li għadhom ma nstabux jew li sparixxew għalkollox.

Konklużjoni

Wara 150 sena nistgħu nibdew inħarsu lura lejn din il-ġrajja b’lenti li turina t-tifsira aktar wiesgħa tagħha. Daqskemm l-istatwa hi prodott ta’ ċirkustanzi lokali fil-parroċċa, daqstant ieħor hi wkoll riżultat ta’ tibdil aktar ’il bogħod. Is-soċjetà Maltija ta’ dak iż- żmien partikolari kienet għaddejja minn ħafna taqlib b’għaġla mhux tas-soltu. Is-seklu 19 għall-Maltin fetaħ orizzonti ġodda u ħoloq sfidi partikolari wkoll.

L-użanzi u l-kuntatti ġodda li ġabu magħhom l-Ingliżi kienu bdew jinħassu sew f ’pajjiżna. Wara l-ewwel ħamsin sena ta’ inċertezza u għaks l-Ingliżi bħala ħakkiema Storja Ġenerali 71

Inċiżjoni ta’ Nicola Sangiorgi li ntużat biex jiġu stampati numru ta’ Santi. Dawn inbiegħu xelin ’il waħda biex seta’ jkompli jsir il-ġbir tal-fondi

Storja Ġenerali 73 bdew jonfqu l-flus u fl-istess ħin jaraw kif jużaw lil Malta fl-aħjar interess tal-Imperu. Il-Gwerra tal-Krimea u l-Gwerra Ċivili Amerikana ġabu perjodi qosra ta’ ġid liema bħalu. Dawn inzertaw is-snin ta’ qabel ma saret l-istatwa. Wieħed jifhem li dan il- ġid sewa biex saret din l-ispiża kbira li qatt ma saret bħalha minn komunità tad-daqs ta’ Ħaż-Żebbuġ. Dan kollu fi sfond ta’ komunità li rnexxielha tgawdi mill-ġid li ġab miegħu l-qoton fis-seklu ta’ qabel.

Il-Knisja, permezz tal-preżenza tagħha fil-qalba tal-irħula u l-ibliet tagħna, bdiet tħoss għall-ewwel darba theddid għall-pożizzjoni dominanti tagħha. Minn naħa waħda kellha tara kif taħdem ma’ ħakkiema Protestanti u, min-naħa l-oħra, sabet ma’ wiċċha kurrenti ġodda ġejjin mill-Ewropa speċjalment mill-moviment tar-Riżorġiment (qawmien) fl-Italja. Permezz tal-istampa l-ftit Maltin li kienu litterati kienu infurmati sew dwar dak li kien għaddej. Il-bqija tal-Maltin kienu biss taħt l-influwenza ta’ dak li jisimgħu. L-istatwa qdiet ukoll l-istituzzjoni tal-Knisja biex tkompli turi r-rabta tagħha mal-komunitajiet fl-irħula u l-ibliet tagħna.

F’Ħaż-Żebbuġ, permezz ta’ numru mhux ħażin ta’ familji tat-tajjeb, kleru b’talent, u ħafna nies tas-sengħa, bdiet ħierġa l-klassi soċjali tan-nofs. Kienu dawn in-nies li flimkien, b’lealtà assoluta lejn l-għeruq Kattoliċi tagħhom u b’sens ta’ identità qawwi lejn pajjiżhom, ħolmu bi statwa tal-fidda. Ma jonqosx li x-xorti riedet li nzertaw ukoll mexxejja kuraġġużi li ħadmu flimkien għal dan il-għan. Kienet din il-klassi li kompliet il-proċess ta’ lajċizzazzjoni. Il-Fratellanzi taw l-ewwel spinta sabiex il-popolin jibda jagħti sehem bejn il-ħitan tal-knisja. Preċiżament f ’dawn iż-żminijiet naraw it-twaqqif tal-ewwel soċjetajiet (baned) bħala l-pass li kien imiss. Kienu f ’dawn iż-żminijiet li nsibu it-twaqqif ta’ Banda San Filippo, bħala l-ewwel entità organizzata formalment.

Din kienet iż-żerriegħa tas-soċjetà ċivili li biż-żmien kompliet tikber. Mhux kumbinazzjoni li l-Arċipriet jibgħat jirringrazzja lis-Soċjetà Banda San Filippo għall-għajnuna li l-membri tagħha taw fil-ġbir. Nistgħu naraw kif l-identità ta’ din il- komunità kienet qed tiżviluppa f ’direzzjoni aktar wiesgħa u kemxejn indipendenti minn dik li kienet qabel.

Il-proġett ta’ statwa lill-Patrun San Filep ma kienx biss dak ta’ biċċa xogħol tal-fidda għall-kult reliġjuż. Kien ukoll simbolu għal status ġdid, ta’ klassi tan-nofs, elit żgħira li qed tikber u tasserixxi ruħha u fl-istess ħin tibqa’ marbuta mal-kultura jew idjoma Nisranija. Il-fidda, simbolu ta’ poter fil-Knisja tas-sekli ta’ qabel, saret simbolu ta’ suċċess soċjoekonomiku. Għall-maġġoranza tal-poplu, fqir u illitterat, xorta waħda kienet stqarrija ta’ suċċess għax il-knisja tal-parroċċa kienet ukoll id-dar tiegħu. Kien imdorri jiċċaħħad minn parti minn ġidu u jarma d-dar komuni, il-knisja ta’ pajjiżu. 74 Statva Argentea

Naraw kif din l-istatwa kienet ukoll stilistikament differenti mill-bqija. Dan għaliex mhix xi statwa bi stil Barokk li huwa prodott tal-poter, fil-każ tagħna fi ħdan il-Knisja. L-istil neo-rinaxximentali jenfasizza storja ta’ qaddis ibbażata fuq l-elementi spiritwali u divini. Il-poter iċedi postu għal messaġġ aktar safi u ħieles mit-tiżjin żejjed. Lingwaġġ ġdid għal żminijiet ġodda.

Min-naħa l-oħra, San Filep hu wkoll wieħed mill-aħħar xogħlijiet kbar li ġie fdat lil artist barrani. Dan minkejja li l-artist Malti kien qabad jasserixxi ruħu sewwa. Jidher li ż-Żebbuġin għamlu għażla li jimpurtaw l-aħjar fi żmien meta Ruma kienet għadha meqjusa bħala l-aqwa ċentru tal-arti speċjalment dik reliġjuża. Dawn kienu l-aħħar snin ta’ dak li ssejjaħ mecenatismo jew patronaġġ għaliex fi ftit snin Ruma tilfet postha bħala l-kapitali tal-arti, preċiżament minħabba t-tibdil politiku li ġab miegħu s-seklu 19. Għal Ruma tal-Papa, fi żminijiet magħrufa bħala l-pax pontificia, l-arti kienet għas- servizz tar-reliġjon. Fil-ġlieda qalila politikokulturali, Ruma riedet tkompli tesporta l-messaġġ tagħha permezz tal-arti. Min-naħa l-oħra, il- bqija tad-dinja Kattolika baqgħet dejjem tixtieq l-aħjar xogħol artistiku ġej minn din il-kapitali tal-arti.113 Il-kleru Żebbuġi kien qiegħed jagħmel għażliet li ma kinux biss fuq merti artistiċi, indirettament kienu wkoll xhieda ta’ lealtà lejn sistema li kienet waslet biex tintemm. Storja Ġenerali 75

Appendiċi:

A. Informazzjoni dwar id-deputati

Tabella: Informazzjoni minn diversi sorsi dwar id-Deputati Żebbuġin li għamlu tajjeb għall-bqija tal-ispiża tal-Istatwa. Nu. Kunjom Isem Indirizz Professjoni Data tal- Età Silef/ Ħallew Mewt wiegħed 1 Bonavia Paolo 19, Triq Campis Negozjant 19.3.1895 85 £15 minn £50 2 Zammit Giuseppe 50, Triq il-Kbira Negozjant 01.03.1872 £15 minn £5 Said £25 3 Ciappara Salvatore 2, Sta per la Chiesa/ Qassis 30.12.1904 71 £15 minn £5 (Don) Piazzetta £25 4 Taliana Giovanni Żugragu 07.11.1891 86 £10 minn £10 5 Trevisan Salvatore 35, Triq S. Ġużepp Qassis 22.04.1896 86 £15 minn £10 Thomas £25 6 Mifsud Gio Maria Triq tal-Anġli Negozjant 14.01.1874 80 £10 minn £4 £10 7 Agius Francesco Strada Reale Negozjant £15 minn £25 8 Zammit Salvatore Negozjant £10 minn £4 (Ta’ Rosalia) £10 9 Ciappara Antonio 283, Stda Reale Negozjant £15 minn £5 Delicata £25 10 Attard Gio Battista 3, Stda Sikkina ? £10 minn £10 11 Scerri ? ? ? £10 minn £10 12 Abela Filippo ? £15 minn £50 76 Statva Argentea

B. Ittri dwar ix-xogħol fuq il-kummissjoni għall-istatwa ta’ San Filep t’Agira għall-komunità ta’ Malta

Pubblikati: Dott. Marisa Calisti u Stefano Papetti Tradotti: Dr Philip Sciortino, Tony Cortis, Gerald Buhagiar

APM. Folio 5 30 ta’ Mejju 1862. Malta Għażiż Sinjur; Il-ħabib tagħna n-Nutar Francesco Saverio Camilleri bil-ħerqa kollha għaddieli l-ittra tiegħek tal-24, ta’ dan ix-xahar. Inħossni li għandi ftit ħin biex nirrispondik kif jixraq. Nibża’ li qed niktiblek bl-għaġla u nidħol fl-istess xkiel li inti ltqajt miegħu għaliex, malli waslitli din l-ittra, mill-ewwel ħadt ħsieb li niktiblek mingħajr ma noqgħod naħsibha, waqt li nġib quddiem għajnejja dak kollu li ġara s’issa. Naf ukoll bil-periklu li ninsab fih u mingħajr dewmien, nagħmel kulma nista’ biex nisma’ kelmtek. Int sfortunatament, li b’tant ħbiberija tobbligani u tikkonfondini; li tant tafdani b’għajnejk magħluqa tistenna parir ta’ ħabib f ’sitwazzjoni li jien stess bħala Deputat, nagħmel parti minnha. Għalhekk nara kif nagħmel minkejja li sibt ruħi ta’ mħallef bejnek u d-Deputati li jien stess wieħed minnhom. Kemm inħossni imbarazzat! Jien, waqt li niftaħ qalbi beraħ miegħek, ma nistax jew m’għandix nirrifjuta jew nonqos quddiem dan l-unur, din il-ħbiberija u din il-fiduċja għalhekk, ngħid dak li nħoss u nagħtik il-parir tiegħi fuq dak li ktibtli. Iva, minn jeddi hekk se nagħmel, arani miegħek.

Qabel kollox, b’idi fuq qalbi nistqarr kemm stagħġibt meta qrajt l-ittra tiegħek. U li kieku mhux għax irrakkommandak xi Overbeck, xi Menardi u xi ras kbira oħra u dawn ma laħqux nisslu fija b’saħħa opinjoni tajba ħafna fuq l-arti u l-karattru tiegħek, ma nafx x’kont naqbad naħseb f ’dawn iċ-ċirkostanzi. Filwaqt li ngħożż dan il-ġieħ kollu li dawn il-kbarat nisslu fija lejk, ngħaddi biex flimkien naraw dak li rridu nwettqu b’tama qawwija li mhux sejjer ma jogħġbokx. Irridu nneħħu l-periklu ta’ xi komplott minn id mxajtna u moħbija li bil-ħsieb tagħmel ħsara lil ismek u lill- kollegi tiegħek t’hemmhekk. Bħalma jiġġudikawk jekk qatt tasal biex iċċedi għat- tentazzjoni, bir-raġun kollu u daqstant ieħor, jiġġudikaw lil dawk l-oħra li ma tistax tismagħhom aħjar minn dak li jixirqilhom. Skont dawk ir-rakkomandazzjonijiet li saru qabel inti tiġi l-ewwel wieħed.

Jaqaw, inti nsejt l-ittra tiegħek tal-4 ta’ Novembru li għadda minn Monsapietrangeli, mibgħuta lili bħala deputat (mhux bħal din id-darba). Fiha inti tgħid li kważi sar il-ftehim dwar l-istatwa, għajr għat-tħejjija tal-kuntratt u għat-telf taż-żmien mill- Storja Ġenerali 77

ħaddiema f ’Jannar (waqt li tistenna li tlesti x-xogħol f ’pajjiżek). Dan niffirmawh bi twissija li l-opra mhix sejra tkun lesta s’April, u bix-xewqa tiegħek li għalhekk inħallu l-Festa tal-qaddis għal aktar tard? U mhux fuq din il- konklużjoni li fl-1 ta’ Diċembru ħejjejna l-iskrittura (Kuntratt) għal dan il-għan flimkien mal-ittra li definittivament tagħtik ix-xogħol, kif mibgħuta lis-Sur Cortis sabiex kif jixraq, jiġu ffirmati u mibdula bejnietna? U mhux fuq din il-konklużjoni li mingħajr dewmien is-Sur Cortis ikkomunika miegħek f ’Monsapietrangeli, u li inti fit-2 ta’ Jannar weġibtu billi fissirtlu l-ħtieġa li tibqa’ hemm ftit ieħor (Monsapretangieli). Fissirtlu wkoll wara li fuq kollox rajt sewwa dik il-kitba u sibtha aċċettabbli ħlief għal xi osservazzjoni żgħira li inti tixtieq tagħmel?

Darba li sibt il-kuntratt raġonevoli, ħlief dak in-nuqqas żgħir, x’kien ifisser jekk mhux li int qbilt sewwa fil-prinċipju, u anke fl-essenzjal ħlief għal xi ntietef li semmejt? X’kien aktar ifisser meta fit-23 ta’ Frar b’ittra għarraft lis-Sur Cortis dwar dak is-saram li nqala’ fid-dar ta’ missierek u li minħabba fih iddawwart li tmur lura Ruma. Għidlu kemm jisgħobbik u li “naħseb dawk il-Maltin qegħdin jaqtgħu qalbhom jistennew” iżda fl-istess ħin tittama li jieħdu paċenzja bid-dewmien, wara li spjegajtilkom b’dak li ġara. Għalhekk tlabtu jinformana b’dak li nqala’ sabiex teħles mill-ħtija ta’ tant dewmien u wegħedt li tagħmel tajjeb għal dan, billi twettaq ix-xogħol fuq l-opra b’akbar ħeġġa.

Forsi dan ma jikkonfermax aktar u aktar l-approvazzjoni tiegħek u tal-kuntratt? Iż- Żebbuġin tant kienu u għadhom s’issa konvinti, li filwaqt li jinsabu ddispjaċuti għal dak is-saram li nqalagħlek, saħansitra għamlulek il-quddies sabiex teħles minnu u sabiex tinżel Ruma u tkun tista’ tibda twettaq dak li wegħedthom. U bil-wegħdiet kemm direttament u kemm indirettament, li appik tirritorna Ruma biex tkompli, ma stajniex ħlief inkomplu nifhmu li qbilt mal-kuntratt. U kif setgħu dawn il-wegħdi nqanqlu xi suspett, l-iċken dubju? Le qatt tassew!!

Iżda wara tant paċenzja u rassenjazzjoni, u wara l-wegħdi li għamilna sabiex tirritorna Ruma u tkompli din l-istatwa tant mixtieqa, tasalli l-ittra tiegħek tal-24 ta’ dan ix- xahar. Ferrħitni bl-aħbar tal-wasla tiegħek hemmhekk imbagħad komplejt b’aħbar li tefgħetni f ’inkwiet kbir. Mingħajr ma naf kif sejjer inġib ruħi mad-Deputati, li kienu jafu b’din l-ittra tiegħek, għedtilhom bil-parti ferrieħa sewwasew dwar ir-ritorn tiegħek hemmhekk (Ruma). Ta’ dan nifirħulek mill-qalb, iżda żammejt għalija l-parti ta’ niket għaliex hija ħaġa ta’ bejn il-ħbieb u għalhekk ta’ min iżommha bejnietna, aktar u aktar sabiex insalva ismek, l-istatwa u nsalva wiċċna mill-poplu ħerqan u fuq ix- xwiek li jikseb l-opra tant mixtieqa minn idejk, wara li tant faħħruk u li assolutament iridu biss mingħandek. 78 Statva Argentea

Huma kif inhuma l-affarijiet jien, filwaqt li nfakkrek dwar iċ-ċirkustanzi li semmejtlek qabel, ma naħsibx anzi ninsab ċert u ċertissimu, li tibqa’ żżomm kelmtek kif tgħid f ’ittra konklusiva tal-4 ta’ Novembru 1861. Liema kelma, anke mingħajr ma tgħid, ma jistax li tonqos minnha skont l-opinjoni meqjusa ta’ Overbeck u ta’ Minardi ... eċċ eċċ. Jekk skont din il-kelma dawk il-kitba (kuntratt) tat-2 ta’ Jannar 1862 sibthom u qisthom bħala aċċettabbli, kif sa Mejju ta’ wara sibtilhom tant nuqqasijiet u aktar agħar minn hekk, li ma nistgħux nirranġawhom. U x’jistgħu jkunu wara kollox? Ir-roħs, is-sigurtà (assigurazzjoni), it-tiswija ta’ xi ħsarat li diffiċilment tħallihom għaddejjin. (Inti) ħlomt b’ħafna inkwiet li meta meħud flimkien, iqabbduk biża’ kbir. Le, għażiż sinjur, mhuwiex dan l-inkwiet li daħħlek f ’tant biża’, żgur li le. Fis-sewwa hija l-għira tal-għedewwa tiegħek li waqgħet fuqek, iva, l-avversarji kbar tagħna li huma l-ftit li ħarġu difrejhom biex jilħqu l-għan tagħhom, sabiex ikunu aqwa minna, jaqtgħulek qalbek.

Iżda, f ’ġieħ Alla u f ’ġieħ San Filep! Mhux se jirnexxilhom. Min-naħa tagħna aħna ċerti minħabba li għandna mezzi iktar milli hemm bżonn. Għalhekk il-ħaġa ma tiddependix ħlief minnek. U min jista’ jiddubita minnek? Jista’ wieħed jgħaddilu minn moħħu li ma żżommx kelmtek jew li taqta’ qalbek? Jew agħar u agħar, tkompli mal-avversarji tagħna u tiegħek stess. Le, qatt ma jista’ jkun illi inti tgiddeb lil Overbeck, lil Minardi u l-kbarat l-oħra, u qatt ma jista’ jkun li tmur lura mit-tifħir li sawbu fuqek. Għalhekk ħalli fil-ġenb il-beżgħat kollha, ħa jitfixkel min xtaq jaqtagħlek qalbek billi jagħtik x’tifhem li n-nies iddejqu. Liema dwejjaq ma jeżistix, għajr fil-ftit għedewwa u mhux mal-bqija tan-nies. Għalhekk, kemm jista’ jkun malajr, iffirma dik il-kitba (kuntratt) kif inhi u għaddihom mill-aktar fis, il-bqija kollox jista’ jitwitta bejniethom. Min-naħa tiegħi, nagħmel ħilti li ma jitnaqqaslek xejn. Min-naħa tiegħek, qis li tifhem li l-garanzija mitluba hija fuq l-ewwel pagament jew terz tas-somma u serraħ moħħok li tingħatalek hekk kif tiffirma u tibgħat il-kitba (il-ftehim). Għaż-żewġ pagamenti l-oħra jew (żewġ) partijiet minn tlieta oħra, il-garanzija tkun meħtieġa; meta tgħidilna li tlestiet l-istatwa u hekk kif nisimgħu bl-aħbar li bgħattha. Jibqa’ biss ir-restawr tal-istatwa u jekk tinqalax xi ħsara matul il-vjaġġ. B’danakollu, dak li taħseb li huwa l-aktar diffiċli jirriżulta li ma jkun xejn u jekk l-opra kif qed nissoponi, jieħdu ħsiebha sewwa waqt it-traġitt jibqa’ kollox fl-arja u fl-immaġinazzjoni. U jekk wara kollox, jinqala’ xi ħaġa żgħira din tista’ faċilment tissewwa mill-kummissjonant li kif nittama, se jikkumpanja l-istatwa. Għalhekk, jekk mhux għal ħaġa oħra, sabiex fuq l-istruzzjonijiet tiegħek trid ukoll tintrama l-istatwa billi jitgħaqqdu sewwa l-bċejjeċ separati. Ma naħsibx li inti lest tittollera u tħalli lil dawn ir-rivali u dawn l-għajjurin iħassru l-istatwa u l-idea tiegħek. Lanqas ma nemmen li dan il-kummissjonant se jkollu minn xiex igerger għaliex id-deputati, mingħajr l-ebda obbligu, mhux se jonqsu milli jistmawh aħjar milli xi wħud jistennew. Storja Ġenerali 79

Sadanittant ma nistax ma nammirax fik il-ġenerożità kbira u mingħajr interessi personali li tħalli parti mix-xogħol għall-arġentiera lokali. Filwaqt li nammirak għal dan, nixtieq li tneħħi kull dubju, jekk hekk tajtek x’tifhem, li m’aħniex kburin bl-arġentiera tagħna. Le, għażiż sinjur, aħna qalbna taħraqna anzi taħraqna ħafna għal art twelidna. Meta ttamajna li din l-opra mixtieqa setgħet saret hawn, jien ċert jew ċertissmu li ma konniex sejrin immorru barra minn Malta. Iżda ladarba li waħħalnieha f ’moħħna li rridu opra artistikament eċċellenti, bilfors li kellna nwarrbu n-nies tagħna u nduru kif għamilna, għal artist tal-klassi tiegħek, dejjem kif qalulna Overbeck, Minardi ... (eċċ, eċċ).

Għalhekk, darba li tibdel l-opinjoni tiegħek dwarna, minflok taqta’ qalbek permezz ta’ biża’ fieragħ u żejjed, ta’ raġel li int, midd idejk għax-xogħol tant mixtieq minnek u li tant wegħedtna. Dan ix-xogħol żgur ma jkunx l-aħħar wieħed li jżejjen il-kuruna glorjuża u famuża tiegħek.

Nemmen li dan hu l-parir li għandi nagħtik u li l-unur tal-ħbiberija tiegħek ma jitlobx inqas minn hekk. Nittama li ma jiddispjaċikx, li tilqgħu, li jogħġbok u li timxi fuqu. B’din il-fiduċja nistenna mingħandek tweġiba malajr. Bl-isbaħ xewqat u rispett minn qalbi, għandi l-unur u nittama li jien ... il-qaddej u ħabib tas-sinjorija tiegħek.

Is-serv u l-ħabib tiegħek; Dun Salvatore Tomaso Trevisan.

Folio 6.

Għażiż Sur Fontana;

Qrajt u apprezzajt iż-żewġ ittri tiegħek, dawk tal-21 u d-29 tax-xahar ta’ Ġunju li għadda, indirizzati lill-ħabib tagħna s-Sur Camilleri. Nixtieq infaħħar ħafna r-rimedju li wasal għalih il-ħabib tagħna wara riflessjonijiet ġusti li għaddejnielek numru ta’ drabi.(…) Issa li wasalna, int imissek tinsab ħerqan biex tiffirma l-kuntratt u tibagħtilna l-oriġinal mal-ewwel vapur. Dan ilu għand is-Sur Cortis sa minn Diċembru tal-1861. Kif issuġġerielek l-imsemmi s-Sur Camilleri, fid-data tal-14 ta’ Ġunju ta’ din is-sena (a.p), niżżel l-eċċezzjonijiet fil-parti t’isfel tal-kuntratt, fejn inti tiddikjara li qed taċċetta l-kuntratt b’dawk il-kundizzjonijiet u t-tibdiliet li semmejt fl-aħħar ittra tiegħek. 80 Statva Argentea

Kun af, għażiż sinjur, li d-dewmien fil-wasla tal-opra tiegħek tagħmilli l-ħsara kbira ma’ sħabi u mal-poplu.

U filwaqt li nitolbok bir-rispett kollu ssellili għas-Sur Cortis, nistenna li żżommni dejjem tiegħek.

Is-serv tiegħek; Dun Salv Trevisan.

Folio 7

Għażiż Sur Fontana;

Navżak li rċevejt iż-żewġ ittri tiegħek, waħda tas-16 u l-oħra tal-24 ta’ dan ix-xahar. Fl- ewwel waħda għedtli li rċevejt is-somma ta’ disa’ mija u sitta u tletin 936 skud Ruman. Qrajt l-ittra ta’ qabel lil sħabi u għamlu enfasi qawwija sabiex tosserva fid-dettall il- kundizzjonijiet tal-kuntratt kif iffirmat miż-żewġ naħat. Għalhekk skont il-kuntratt jixtiequ li l-istatwa kollha tkun tal-fidda kif ukoll id-dragun u s-salib. Qiegħed niġi mitlub ukoll sabiex ngħidlek li mhux sejjer nintriga biex nibgħat il-fidda.

F’nofs l-ittra tiegħek sibt iċ-ċertifikat tal-Professur ċelebri Overbeck fejn dan jikkummenta b’mod suffiċjenti dwar il-mudell tal-ġibs. Hemm bżonn li fuq dan, il- professur, jekk jogħġbu jikkoreġi l-kelma Isqof, u minflokha jagħmel il-kliem “qassis Sirjan” jew skont l-użanza Griega. Kif kemm-il darba għedtlek, jekk ikun hemm xi sinjal li jagħti x’jifhem li hu Isqof, ibqa’ żgur li l-Isqof Djoċesan ma jaċċettahx. Dwar il-ħlas mitlub (…) aħna nkunu lesti nħallsu fil-pront. Ma nistax ma nsemmilekx li ħeġġejtna biex naħfrulek il-garanzija peress li offrejtilna ipoteka kawtelarja. Dan aċċenna għalih is-Sur Cortis f ’xi ittra lis-Sur Camilleri fejn qal li kien għamilha. Fuq kollox, għadna nixtiequ li jkollna dan iċ-ċertifikat jew dokument, li s’issa, għad m’għandniex ħlief il- kelma (…) tas-Sur Cortis, li din hija sempliċi dikjarazzjoni, li fuqha (…) kellna xi dubji jekk inħallsux l-ewwel pagament kif miftiehem.

Għalhekk, kif jasallek iċ-ċertifikat tal-professur magħruf sabiex tpoġġi l-kliem Qassis Sirjan minflok il-kelma Isqof, u terġa’ tibgħathuli lura b’din il-korrezzjoni, naqbad u nibgħatlek l-ewwel u t-tieni pagament.

Iqanqalni l-ħsieb li bl-għajnuna t’Alla, l-istatwa tirnexxi tant li jkun jistħoqqlok aktar tifħir quddiem kulħadd. Ma jkunx anqas mit-tifħir li bi pjaċir għadni kif qrajt hekk Storja Ġenerali 81 kif ippubblikat fl-Armonia di Prisco, dwar l-istatwa tal-qaddis martri Filippu, statwa mogħtija lill-Arċisqof De Angelis.

Il-kollegi tiegħi b’kull rispett u kortesija nsellmulek, għandi l-unur li nibqa’;

Is-serv umli tiegħek; Dun Salv Trevisan. Malta 5 ta’ Frar 1863 Ħaż-Żebbuġ. 82 Statva Argentea

Ċ. Skrizzjonijiet

PIUS IX P.M. ME IN AEDES VATICANUM RECEPTAM III ID JVL. RITE DEDICAVIT BENE ROHANO ET MELITAE PRECATUS STATAS FUNDENTIBUS PRECES CENTVM DIERUM PIACULARIUM QUOTIDIE REMISSIONEM ESSE SANXIT.

Milqugħa fil-Palazz tal-Vatikan, il-Papa Piju IX ikkonsagrani ċeremonjalment nhar it-13 ta’ Lulju. Wara li bierek lill-Belt Rohan u ’l Malta, huwa kkonċeda ta’ kuljum indulġenza ta’ mitt jum għall-maħfra tad-dnubiet lil dawk li jgħidu t-talb tas-soltu.

Having been received in the Vatican Palace, Pope Pius IX consecrated me with proper ceremonies on the 13th of July. Having blessed (the City of ) Rohan and Malta, he ordained that there be a daily remission of sins of 100 days for those pouring out the standard prayers.

Il-kitba fuq quddiem tal-pedestall hija talba ta’ San Filep fuq il-poplu u l-Kleru Żebbuġi Storja Ġenerali 83

PHILIPPO AB ARGYRIO DOEMONUM POTENTI STATUAM HANC ARGENTEAM POPULUS CIVITATIS ROHANENSIS TANTI PATRONI CULTOR STUDIOSISSIMUS FACIENDAM CURAVIT AN MDCCCLXIII ***** O CVI SUMMA POTENTIA INEST. INVICTE, PERENNEM DIVE TUAM FAC EXPERIAMUR OPEM

Lil Filippu t’Aggira, qawwi fuq ix-xjaten, il-poplu tal-Belt Rohan, devot żeluż ta’ qaddis wisq kbir, ħaseb li jwettaq din l-istatwa tal-fidda fis-sena 1863. ***** O qaddis qatt mirbuħ, mogħni bl-akbar poteri, agħmel li aħna nħossu l-għajnuna dejjiema tiegħek.

To Philip from Argyrium, mighty over the devils, the people of the City of Rohan, most zealous worshipper of so great a patron, undertook that this silver statue be made in the year 1863. ***** O invincible Saint, to whom the greatest powers belong, make that we may experience your everlasting assistance.

Il-kitba fuq wara tal-pedestall fejn titfakkar il-barka tal-Papa Piju IX 84 Statva Argentea

D. Nota ta’ Mons. Paolo Pullicino fid-djarju tiegħu Arkivju tal-Università ta’ Malta

Numru 61 Statua di San Filippo d’Argirio

Li 29 Luglio 1863 arrivo in Malta e fu portata al Zebbug la Statua del Santo protettore di questo villaggio. E’ statua colossale, da portarsi in processione, alta due metri, meno il piedistallo. E’ tutto in argento parte fusa, parte a lamina: il piedistallo e di rame dorato. Rappresenta il santo che colla destra benedice il popolo, e colla sinistra schiaccia il demonio sotto la estremita della croce che impugna in mano. E’ lavoro del giovane artista Luigi Fontana, fatto in Roma in tempo di circa otto mesi. L’ opera e ammirabile si pel concetto che per la esecuzione. Non puo conceprisi nulla di piu perfetto. E’ oggetto il piu squisito d’ arte. La testa del santo e parlante, e lavorata col la massima delicatezza e perfezione. Dicesi che fosse stata fusa piu e piu volte. Molta espressione e pure nell’ attegiamento delle mani. Il panneggiameneto e annesso molto naturale nelle pieghe particolarmente di dietro, che al manto danno l’ aspetto di vero drappo? Il piedestallo e semplice, ed i di molta severita’ ed eleganza. Due incisioni ad esso attacchate l’ una anteriore dice del santo, l’ altra posterior annuncia l’ indulgensia concessa dal pontefice Pio IX con breve di proprio? persona. Sotto scritto, nell’ alto si benedice egli stesso la Statua nel Vaticano prima di essere portata via da Roma.

Dicesi che a Roma tale statua abbia fatto grandissima impression. Fu molto lodata dai Professor Minardi ed Overbech. L’ incisione anterior fu scritta dall’ abate Dn Giuseppe Zammit, la posterior fu dettata dopa la benedizione del Pontefice dal Prof. Padre Angiolini A.C. Sa. F, professore di Istoria Sacra nel Collegio Romano. La statua costo’ scudi Maltesi 9480; fu aggiunto un regalo all’ artista di scudi 380. Essa pero vale come opera d’ arte assai piu di tanto. In Londra o a Parigi opera cosi perfetta sarebbe valutata niente meno di £ 2000 ossia scudi Maltesi 24000. L’argento e della migliore qualita’. Ha di peso in argento circa Rotali 80, ossia oncie 2400. Per quanto uno si formi preventivamente altra idea di questo opera, al primo vederla rimane altamente colpito; ne l’ occhio lasciarsi mai di osservarla.

5 Agosto 1863 Storja Ġenerali 85

E. L’ Osservatore Romano, it-Tnejn 20 ta’ Lulju, 1863. 86 Statva Argentea

F. Kleru tal-parroċċa

Kleru Città Rohan 1861 Viżta Pastorali Diċembru 1861

Naudi Tommaso Arċipriet

Pisani Francesco Saverio Veneranda Lampada

Zammit Publio ? u Sagristan

Trevisan Salvatore Tommaso ? Veneranda Lampada animae u Kappella tal-Viżitazzjoni tal-Madonna fl-inħawi ta’ JMD Wied Qirda Buttigieg Josephus Congregazione Rosarii

Psaila Francesco Saverio

Bonavia Paolo Sub titolo ? BMV

Scerri Antonio (senior) Congregazione BMV de Consolazione Galea Paolo ?

Buttigieg Pietro Paolo Altar tal-erwieħ u Knisja Tal- Lunzjata Cachia Giuseppe Fratellanza (Congregazionem) Agunia Borg Michael

Callus Philippus St Agatha V+M

Pisani Filippum Altar tal-Karmnu

Pisani Francesco Saverio Puntatore u Prim Ċerimonjier u Kappella Ta’Ħal Muxi (Assunta)

Tabone Giov Maria Duttrina Christiana u Kappella S Giuseppe Tad-Dawl Scerri Antonio (juniorem) Sekond Ċerimonier

Grima Gio Battista SThD JMD Kappella tal-Anġli Storja Ġenerali 87

Debono Tommaso Kappella Ta’ Mamo

Ciappara Salvatore Priorem Servici Damasceni ???

Zammit Giuseppe Sptar San Ġużepp Std Angeli

Grima Filippo SThD JMD

Soucett Michele Std Mamo

Amato Francesco

Vassallo Michael Campis

Borg Vincenzo Angeli

Grima Giovanni Reale

Abela Tommaso ??

Callus Giuseppe SThD Vilhena (Sikkina)

Azzopardi Giuseppe Ebona

Borg Tabone Giov Maria S Giuseppe

Muscat Salvatore Ebona

Bonavia Giuseppe Campis

Total Qassisin 33

Qassisin rwol fil-Parroċċa 21

Qassisin rwol fil-Parroċċa li 18 għamlu għotja Abitanti f ’Ħaż-Żebbuġ skont Status Animarum tal-1861 kien 5200. 88 Statva Argentea

Ġ. Arċiprieti ta’ Ħaż-Żebbuġ mill-1832 sal-1887

Dun F. Saverio Vassallo 1832 - 1854 Dun Tumas Naudi 1854 - 1862 Dun Franġisk Borg 1863 - 1864 Dun Pietru Bartolo 1864 - 1887 Storja Ġenerali 89

G. Uħud mill-pitturi Maltin li għal xi żmien studjaw u/jew ħadmu ma’ Tommaso Minardi

Kav. Girolamo Tagliaferro Pittur Girolamo Farrugia Inċiżur Tommaso Madonia Pittur Giorgio Bonaci Pittur Giuseppe Bonnici Pittur Antonio Falzon Pittur Pietro Paolo Caruana Pittur Paolo Cuschieri Pittur Carlo Ignazio Cortis Pittur 90 Statva Argentea

Referenzi: 1 Luttrell, Anthony. Giliberto Abbate’s report on Malta: Circa 1241. Proceedings of History Week. (1993)(1-29), pg.1. 2 Buhagiar, Mario. The historical background to the Cult of Saint Philip of Agira in Malta, 2004. Atti tas- Symposium, San Filep u l-Kult tiegħu. Cortis Toni, Editur. 3 Wettinger. G.‘ The Militia List of 1419-20. A new starting point for the study of the Maltese Population.’Melita Historica. Journal of the Malta Historical Society. 5 V. 2, 1969, pgs 80-106. 4 Bonnici, Alexander. Preżentazzjoni – Il-Festi tal-Knejjes Parrokkjali ta’ Malta tul iż-Żmien. Fi Schiavone, Michael (Ed.), Il-Knejjes Parrokkjali u l-Festi tagħhom. 1993. Paġni xix u xx. 5 Cassar Pullicino, Joseph. ‘Malta in 1575: Social aspects of an Apostolic visit.’ Melita Historica Vol. 2 No. 1, 1956, pg. 41. 6 Bonnici, Alexander. ‘L-Isla fi Ġrajjiet il-Bażilika-Santwarju ta’ Marija Bambina.’Parroċċa tal-Isla, 1981. 7 Archives of the Cathedral Museum Mdina Vol. 180, F 354. 8 Montanao Eugene F. ‘Pietro Paolo Azzopardi: A forgotten sculptor.’ Proceedings of History Week. (1981) pgs (61-75). 9 Montanaro E. F., ‘L-Iskultur Salvatore Dimech (1804-1886)’, in Ħal Lija Ħarsa Lejn l-Imgħoddi. 1994. 10 Mangion. S, Magro C. ‘Karlu Darmanin: Il-Prinċep tal-Istatwarji, Ħajtu u Ħidmietu, Xirka tal-Isem Imqaddes t ’A l l a . 2011. 11 Vella, Luret. ‘Storja ta’ Ħaż-Żebbuġ.’ Media Centre. 1986. pg 85. 12 Ciappara, Dun Salv. ‘Storia del Zebbug e sua Parrocchia.’ 1882. pg 92. Meħuda mit-traduzzjoni ta’ Sammut Frans, Ġrajjet Ħaż-Żebbuġ, 2001. 13 Libro introito della Festa di San Giuseppe.’ 1860. Arkivju Parrokkjali Żebbuġ. 14 Hayes,Joshua M. ‘M’hemm l-ebda post ieħor bħad-dar.(There’s No Place Like Home): Maltese Migration to French Algeria in the Nineteenth Century.’ Journal of Maltese History Volume 2 Number 1, 2010. pg 33-47. 15 Busuttil, S. ‘Malta’s Economy in the Nineteenth Century.’ JFA 3, 1965 (44-65). 16 Price, Ch.A. Malta and the Maltese; A Study in Nineteenth Century Migration (Melbourne, 1954), p. 215. 17 Grima, Rita. ‘Some Economic Effects of the Crimean War on Malta.’Melita Historica : A Journal of Maltese History. 7(1979)4(346-355). 18 Miseria nella campagnia. Il Messaggero Popolare 12/11/1863 pg 3. 19 Vella, A.P. ‘The Cotton Textile Industry in Malta.’Melita Historica 4(1966)3(210-214). 20 ANM. CSO. Bluebook Malta, 1860, pg 266. 21 Government Gazettes. 22nd August, 1838 and 23rd January, 1839. 22 Ibid. Bluebook. 23 ‘Lista di Contribuzioni.’ Manuskritt Arkivju Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ. 24 Lira Sterlina kienet tiswa 12-il skud u xelin jiswa 7 tari u 4 grani, sold jiswa 12-il grani. Skud fih 12-il tari u tari wieħed fih 20 grani. Skud jiswa 19.1 ċenteżmu ta’ ewro. 25 Laferla, A.V., “British Malta”, Malta, 1938, vol. I, p. 162. 26 Miege, Dominique, “Histoire de Malte”, Paris, 1840, Vol. I, p. 161. 27 Simboli tal-Lira Sterlina hu ‘£’, tax-xelin hu ‘s’ u ta’ sold hu ‘d’. 28 Caruana, Dun Salv. ‘L-Istatwa tal-Fidda ta’ San Filep t’Aggira.’ 1988, pg 37. 29 Giovanni Andrea (1781-1838) kien wieħed mill-mexxejja minuri tal-qawmien u l-imblokk kontra l-okkupazzjoni Franċiża fl-1798. Il-Ħadd, 2 ta’ Settembru, ħa sehem fil-ħbit u l-kisba tal-Imdina fejn weġġa’ idu l-leminija u tlett ijiem wara nsibuh imexxi l-ħbit kontra tal-Maltin kontra l-ħażna tal-porvli ta’ Kordin. Kien involut fl-attakk fuq il-Belt Valletta min-naħa tal-port ta’ Marsamxett (Novembru 1798), fuq il-Forti tas- Salvatur u fuq l-Isla f ’Jannar 1799 meta reġa’ safa midrub. Wara l-imblokk hu nħatar logutenent tal-Milizzja u Kaptan tal-Korp Provinċjali. Fit-12 t’ April tal-1805 inħatar Logutenent fir-Royal Regiment of Malta u serva fi Sqallija. F’Capri nqabad priġunier u ħarab. Waqt il-pesta tal-1813-14 il-Gvernatur Hildebrand Oakes ħatru jieħu ħsieb il-portijiet tal-Belt u Marsamxett flimkien mal-Isptar ta’ Lazzarett u d-dfin tal-impestati. Bejn is-7 ta’ Novembru tal-1815 u l-31 ta’ Marzu 1838 ħadem bħala l-iskrivan ewlieni fl-uffiċċju tal-Pulizija tal-baħar. Hu miet fl-1838. Storja Ġenerali 91

30 Zammit, Winston L. ‘Some minor Figures connected with the Maltese Uprising against the French (1798- 1800).’ Proceedings of History Week 1999. (131-136);The Malta Historical Society, 2002. 31 Public Registry, Valletta. Riċerki Trevisan Dun Salvatore. 2 ta’ Lulju 1861, nota numru 2016. Nutar Emmanuele Salnitro. 32 Vella, Luret. Storja ta’ Ħaż-Żebbuġ. 1986. 33 L(Liber) M(Mortuarum), 1880-1905 page 215, Parroċċa San Filep, Ħaż-Żebbuġ. 34 Calleja, Fr Joe. Ordinazzjonijiet Saċerdotali 1800-2000. 2001. Pġ. 16-18. 35 Komunikazzjoni personali mill-Kanonku Vincenz Borg 17/11/2012. 36 Ta’ min jinnota li fil-lista hemm imniżżel ukoll Paolo Nani li kien iggradwa bħala avukat u li iżda qatt ma pprattika ta’ avukat. 37 ANM. CSG/01/Freemantle Vol. 35. Rapport datat 27/5/1885. ‘Avvocati ezistenti e ezercenti 1833-1895.’ 38 L’Ordine tat-22 ta’ Settembru, 1861. 39 Captain Strickland ukoll ħareġ il-kambjali sabiex ikun jista’ jitħallas Luigi Fontana. 40 A(Arkivju)N(Nazzjonal)M(Malta). CSG/01/Storks Vol.43, (1867) No. 6427. 41 Malta Times. ‘The Malta Lace Schools.’ 15thJanuary, 1863. 42 Vella, Luret. Storja ta’ Ħaż-Żebbuġ. 1986. Pġ. 85. 43 Ciappara, Dun Salv. Storia del Zebbug e sua Parrocchia. 1882. 44 Calisti, Marisa; Papetti, Stefano. Luigi Fontana dal Purismo all’ecclettismo. 2004. Pg. 171 -173. 45 Vella, ibid. Pġ. 89. 46 Arkivju Kurja, Floriana Viżti Pastorali Pace Forno. 47 Zammit, Winston L. ‘Forom ta’ Gvern Lokali fil-Gżejjer Maltin (1773-1993).Tas-Sliema Leħen il-Kunsill Tiegħek. April-June 2004. 28-30. 48 ANM. CSG/01/Storks Vol. 23 (1866), No. 3388. 49 1870 Voter’s List. 50 Arkivju Amministrazzjoni. Parroċċi 1872. Kurja Arċivescovili, Furjana. 51 Kontijiet Amministrattivi tar-Reviżur.1870 Nru 3 Prokuratur Sac S T Trevisan. 52 Ġrajjet Ħaż-Żebbuġ. Traduzzjoni mit-Taljan għall-Malti minn Frans Sammut. Każin Banda 12th May, 2001. 53 Professur tat-Tagħlim Primarju fl-Università ta’ Malta. Pijunier fir-riforma tat-tagħlim u Direttur tal- Edukazzjoni 1850-1880. Iben it-Tabib Pullicino, joqogħdu fiTriq il-Parroċċa, Ħaż-Żebbuġ. 54 Pullicino, P. (1852): Secondo Rapporto sulla Educazione Primaria nelle Isole di Malta e Gozo. Malta. 55 Arkivju Nazzjonali, Santu Spirtu Rabat. CSG 83/1B paġna 197. 56 Fondo Pullicino MS 126 f 76. Università ta’ Malta. 57 Ibid., MS 55 F 104. 58 Ciappara Dun Salv. Storia del Zebbug e sua Parrocchia,1882. Pg 95. 59 University of Malta Library.MS 141 pgs 94,98. Ittri tal-1ta’ Frar, 1882 u s-27 ta’ Marzu, 1882. 60 Manuskritt. ‘Raccolta di notizie, riflessioni ed estratti. Anni 1862-65.’ Vol. No 43. Kitbiet numru 61.Arkivju Università ta’ Malta. 61 Coppa, Frank. ‘Italy: the Church and the Risorgimento.The Cambridge History of Christianity. Vol. 8. World Christianities c.1815-c.1914. 2006. Pgs 233-246. 62 Schiavone, L. ‘Esuli italiani a Malta durante il Risorgimento, Malta.’ Società Dante Alighieri, 1963. 63 Mangion. G. ‘Governo inglese, Risorgimento italiano ed opinione pubblica a Malta (1848-1851)’, Malta, Casa S. Giuseppe, 1970. 64 Isqof Coadjutor ikun Isqof li jmexxi d-Djoċesi flimkien mal-Isqof tal-post, liema pożizzjoni twasslu għall-ħatra awtomatika ta’ Isqof Djoċesan. Fi ftit żmien l-Isqof Publiju Maria Sant tefa’ r-riżenja tiegħu u nħatar l-Isqof Pace Forno. 65 Daily News(London, England) Thursday October, 8th, 1857,uThe Morning Post (London, England), Saturday, October 17th, 1857; pg. 6; Issue 26146. 66 Frendo, Henry. Żmien l-Ingliżi: Is-Seklu Dsatax, Malta 2004. 67 Malta Government Gazette, No. 1665, 23.vi.1849, Letters Patent and Instructions dated 11.v.1849. 92 Statva Argentea

68 The Morning Post (London, England), Saturday, June 2nd, 1860; pg. 3; Issue 26976. 69 The Newcastle Courant(Newcastle-upon-Tyne, England), Friday, May 30th, 1862; Issue 9779. 70 The Painting of the Cathedral Dome at Mdina. Antonio Espinosa Rodriguez.’Proceedings of the History week 1986, The Malta Historical Society. 71 Pietru Pawl Caruana (1794-1852) pitter it-titular ta’ Bormla fl-1828. Fost l-ewwel Maltin li studjaw taħt Minardi:Bonnici Giuseppe 1835-1900; Caruana Raffaele 1820-1886; Falzon Antonio 1805-1865; Cortis Carlo Ignazio 1826-1900. 72 Arkivju Notarili. Atti F.S. Camilleri. R136/Vol 2. 73 In-Nazzareni, ftit qabel il-Puristi, ukoll fittxew li mhux biss ifittxu l-oriġini tal-arti Kristjana tal-bidu, iżda wkoll li jgħixu ta’ eremiti ’l bogħod minn dak kollu meqjus mhux essenzjali. Is-segwaċi tagħhom f ’Malta żarmaw xogħlijiet Barokki fil-knejjes tagħna sabiex jilħqu l-għan tagħhom. Fost dawn il-knejjes insibu l-artal tar-Rużarju fil-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ. 74 Overbeck, minbarra li għallem xi pitturi Maltin, huwa wkoll id-disinjatur tal-erba’ appostli tal-artal maġġur ta’ Ħaż-Żebbuġ. 75 Ovidi, Ernesto. Tommaso Minardi e la sua scuola. Roma 1902. 76 Tencajoli, Oreste Ferdinando. ‘Artisti Maltesi a Roma dal Secolo XVI ad oggi.’Archivio Storico di Malta. 77 Debono, John. ‘A short note on the artist Giuseppe Hyzler (1787-1858).’ Melita Historica, Vol. XV, No. 1, 55- 72. 78 Espinosa Rodriguez, Antonio. ‘The painting of the Cathedral Dome at Mdina.’Proceedings of the History Week. The Malta Historical Society, 1992 (39-68). 79 Roux, O. Illustri Italiani di Oggi. 80 Ferriani, D. Palmaroli, pittore di Macerata. Pg. 281, 1994. 81 Mhux kumbinazzjoni li Lazzaro Pisani sab post u tgħallem taħt Fontana f ’din l-akkademja. 82 Il-mafkar tal-irħam ta’ Tommaso Minardi jinsab taħt waħda kwadriportiċi bil-koppla fiċ-ċimiterju tal-Verano. Dan inħadem fuq disinn ta’ Luigi Fontana u waħda mill-pitturi tal-lunetti saret minn Carlo Ignazio Cortis. Hu pitter lil Ġakobb jidfen lil Rakele. Cortis u Fontana ħadmu ma’ Minardi fl-istess epoka ta’ bejn l-1851 sal-1869, fl-istess żmien meta saret l-istatwa ta’ San Filep. 83 Knisja f ’waħda mill-parroċċi ta’ Ruma mmexxija mill-Pio Sodalizio tal-Piceni fil-Marche fejn San Filep tbierek u nżamm għal tlett ijiem qabel ma qabad triqtu għal Malta. 84 Petri. P. Le Scienze e le Arti sotto il Pontificato del Pio IX. Ruma, 1863. 85 Cicconi, Mons. Giovanni. Luigi Fontana e le sue Opere. Fermo 1928. Pg. 111. 86 Komunikazzjoni personali: Marisa Calisti, April 2008. 87 Informazzjoni direttament mingħand Dott. Marisa Calisti bbażata fuq riċerka fl-arkivji tal-Familja Fontana fejn instabet irċevuta ta’ Fontana għal dan ix-xogħol li wettaq f ’isem Minardi. 88 Calisti M., Papetti S., Luigi Fontana. Dal purismo all’ecclettismo. 89 Ovidi, E.Tommaso Minardi e la sua scuola, Roma 1902. 90 Ovidi, Ernesto. Tommaso Minardi e la suo scuola. Roma 1902. 91 Caruana, Dun Salv. L-Istatwa tal-Fidda ta’ San Filep t’Agira. 1988 92 S.S.C.D.Z. Ciappara, Dun Salv. Storia del Zebbug e sua Parrocchia. 1882. 93 Calisti M., Papetti. S. Luigi Fontana. Tra purismo e eclettismo. 2003. 94 Id-deputati kienu grupp ta’ tnax-il persuna li għamlu tajjeb sabiex is-somma għall-istatwa tkun disponibbli qabel din tinġabar mingħand il-poplu ta’ Ħaż-Żebbuġ. Dawn kienu qassisin, Dun Salv wieħed minnhom, u negozjanti li wiegħdu somma, li minnha ttieħdu ammonti skont il-ħtieġa. Uħud mid-deputati ċedew parti mill- fondi li wiegħdu u ma talbuhomx lura meta dawn inġabru. 95 Tommaso Minardi u F. J. Overbeck kienu żewġ pitturi ta’ fama kbira, li kienu mitlubin miż-Żebbuġin biex jieħdu ħsieb ix-xogħol fuq l-istatwa u jaraw li kollox isir sewwa. 96 Sammut, Frans. Ġrajjet Ħaż-Żebbuġ: Traduzzjoni ta’ Storia Del Zebbug e sua Parrocchia. 97 Viżti Pastorali. Gaetano Pace Forno. Libro III, 4611. Arkivju Arċiveskovili, Floriana. 98 Libro Esito Statua. Arkivju Parrokkjali. Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ. Storja Ġenerali 93

99 Mhux magħruf jekk dan Hearn hux William Hearn li kien joqgħod il-Belt Valletta u li kien negozjant membru tal-Kamra tal-Kummerċ. 100 Debono, Mario. Don Giuseppe Zammit detto Brighella. M.A. Thesis 1978. Sezzjoni tal-Melitensia. Università ta’ Malta. 101 Formosa, Joseph. Dun Giuseppe Zammit Brighella u l-kitba tiegħu fil-Gazzetti Maltin. Thesis B.Educ 1997. Sezzjoni tal-Melitensia. Librerija tal-Università ta’ Malta. 102 Ara n-nota ta’ Mons. P. P. Pullicino fid-djarju tiegħu fl-appendiċi. 103 L’Osservatore Romano. Anno III, Numero 162. Ta’ nhar it-Tnejn, 20 ta’ Lulju 1863. 104 Il-Papa Piju IX, li wkoll twieled fir-reġjun tal-Marche, reġa’ fetaħ il-knisja wara r-restawr għall-kult fid-9 ta’ Diċembru tal-1862. 105 Vitali, Aldo. Note technice sugli argenti romani del settecento. Pgs 67-79. 106 Artal ta’ Santo Eligio jinstab fil-knisja tal-Franġiskani (ta’ Ġieżu) il-Belt Valletta. 107 Cicconi, Mons. Giovanni. Luigi Fontana e le sue Opere. Fermo. Coperattiva Tipografica. 1928. Pg 111. 108 Dan il-vapur ta’ 1270 tunnellata, wieħed mill-ewwel vapuri tal-istim fil-Mediterran, ħadem regolarment fuq ir-rotta Marsilja, Genoa, Livorno, Civitavecchia, Napli, Messina u Malta, u kien iġorr merkanzija, posta u passiġġieri. Il-Kaptan Mannarino kien ukoll ingħata rigal miż-Żebbuġin. F’Lulju ta’ sena wara l-istess vapur issemma fil-gazzetti ta’ dak iż-żmien wara li nqabdu mistoħbija ħames ġellieda (briganti) li kienu qed jippruvaw jaħarbu lejn Marsilja. Dan il-vapur issemma li kellu kemm-il darba passiġġieri maħruba minn jew lejn Malta waqt it-taqbid tar-Riżorġiment Taljan. 109 Manuskritt. ‘Raccolta di notizie, riflessioni ed estratti. Anni 1862-65.’ Vol. No 43. Kitbiet numru 106.Arkivju Università ta’ Malta. 110 Suppliki. Vol. 63 paġna 335 u 336.Arkivju Kurja Arċivescovili. 111 Il-Veneranda Lampada kienet il-kont prinċipali tal-Parroċċa li fih kien jinkludi l-accountsminn sena għall-oħra. Dan l-eżerċizzju ma kien xejn għajr awditjar tal-kontijiet mill-amministrazzjoni ċentrali fil-persuna tar-reviżur li kien jinħatar mill-Isqof biex jagħmel dan ix-xogħol. Ir-reviżur kien jiċċertifika l-kotba u kien ukoll jagħmel rapport qasir fejn kien jiġbed l-attenzjoni fuq xi prattiċi li josserva. 112 Suppliki Veneranda Lampada,1864. Paġ. 140 u paġ. 335. Arkivju Arċiveskovili, Kurja, Floriana. 113 Craciolici, Stefano. ‘Il macenatismo globale di Pio IX.’University of Durham. 2011.

Lucas Garnier, San Filep t’Agira, 1663, Knisja Arċipretali Ħaż-Żebbuġ Marija Immakulata flimkien ma’ Qaddisin oħra, fosthom San Filep, Żejt fuq it-tila, Knisja Parrokkjali, Ħ’Attard, – Sek. XVII Lazzru Pisani, San Filep ifejjaq wieħed invażat, 1896, Knisja Parrokkjali, Kalkara San Giorgi, inċiżjoni kulurita, stampata New York

Michele Bellanti, Il-Madonna ta’ Karmnu u San Xmun Stock, 1853, Karmelitani, L-Imdina Michele Bellanti, Profeta Elija, 1853, Karmelitani, L-Imdina Salvatore Busuttil, Studi e lucidi di Madonne, Roma, Biblioteca Romana “Antonio Sarti” Salvatore Busuttil, Studi dall’antico e ritratti di fanciulla e donna, Roma, Biblioteca Romana “Antonio Sarti” Tommaso Minardi u Luigi Fontana, Beata Vergine del Giglio, 1863, Mużew tal-Arti, Valletta Pietro Gagliardi, Madonna bil-Bambin, 1868, Mużew tal-Katidral, L-Imdina

It-Tieni Taqsima

Ġabra ta’ kitbiet fuq il-kuntest storiku u Artistiku

Rome – Malta: A two-hundred year context for artistic commissions from Rome Keith Sciberras

The commission from Rome of Luigi Fontana’s Neo-Renaissance silver processional statue of St Philip of Agira for the parish church of Żebbuġ comes within the wider art-historical context of an unparalleled admiration for works of art produced in Rome which had gripped Malta for over 200 years. The context of this short essay is to survey how patrons in Malta resorted to Rome for items of silver and precious metal and to clarify how Fontana’s statue is indeed one in a line of outstanding works which share similar prestige and mechanics of patronage. The influential power and extraordinary impact of the work of Roman artists, silversmiths and artisans extended well beyond the confines of Papal domain and many mainstream and peripheral centres were conditioned by the weight of its artistic force. The island of Malta, just like many other countries, was caught in this force.1

During the 17th and 18th centuries, the stylistic character of the Roman Baroque impinged its mark on the Maltese baroque and statuary of the finest quality was commissioned from the Papal city. In turn, Maltese silversmiths looked at Rome for inspiration, whilst some, like Pietro Paolo Troisi, actually studied and trained in the city. During the 19th century, Malta looked with admiration at the overwhelming influence of artists like Tommaso Minardi and Johann Friedrich Overbeck and commissioned works which came directly from within their artistic milieu. Fontana’s silver statue, executed between 1860 and 1863, falls squarely within this context. It is incredible how the parish of Żebbuġ aimed to achieve such artistic distinction and how the commission secured the supervision of both Minardi and Overbeck. The success, and fame, of this work was guaranteed, an imprint of which was given by the fact that, upon its completion, it was blessed by Pope Pius IX before its departure for Malta. This was a prestigious recognition of its artistic distinction. The small parish of Żebbuġ had secured an artistic triumph. 114 Statva Argentea

“Il Reliquiario è bellissimo, e passo a Vostra Eccellenza che L’Eminentissimo Principe ne sta pieno di contento, e tanto più in vedere che il Convento generalmente applaudisca l’opera, et ogni uno dice che chi vuole spender i suoi danari con gusto vada in Roma.” This extract, taken from a letter of the secretary to Grand Master Gregorio Carafa (1680- 90) to his Ambassador in Rome, shows the enthusiastic response generated by the first viewing of Ciro Ferri’s (1634-89) magnificent silver and gilt bronzeReliquary throne for the hand of St John the Baptist (St John’s Museum, Valletta), which had just arrived in Malta from Rome in 1689,2 just under 175 years before Fontana’s statue arrived in Żebbuġ. This document markedly sums up the context under study. The Knights of St John wanted to bring Rome to Malta.

Ciro Ferri, Urbano Bartalesi, Francesco Nuvolone, Reliquary of St John the Baptist, St John’s Museum, Valletta Rome – Malta 115

This reliquary, without any doubt, was one of the finest examples of monumental ecclesiastical silverware produced in the city in the 1680s. Invented and modelled by Ciro Ferri, its silversmith was Urbano Bartalesi (1641 ‑ 1726), who obtained licence in 1670. The relationship between Ferri and Bartalesi is seen in other famous examples, such as Ferri’s Holy‑Water Stoup at Versailles, mentioned earlier and documented as manufactured by Bartalesi. Bartalesi was, moreover, also involved in producing silver parts for the Ciro Ferri’s tabernacle of S. Maria in Vallicella in Rome.3

Ciro Ferri’s reliquary of St John the Baptist consists of a high central exposition throne supported on an architectonic structure on which are two playful putti and two adoring angels. The angels kneel on volutes on either side whilst the central mass is brought forward to display Grand Master Gregorio Carafa’s coat‑of‑arms between two laurel festoons at the base of the throne. Curvilinear forms and decorative floral motifs soften the architectural mass and allow a rhythmic flow which follows the outline of the throne. A squat lantern rises on a drum and is crowned with a cross. The architectonic structure, drapery folds and large angel wings are cast in copper and gilt. Silver is primarily reserved for flesh, the acanthus frieze on the pedestal, and the floral patterns on flat grounds.

An analysis of works commissioned from Rome to Malta is not an isolated discussion of works found concentrated in a small island in the middle of the Mediterranean, but an undertaking that fits within the wider studies of the transportation of works of art in general. The story of what happened during the seventeenth and eighteenth century has been well explored and the mechanics of the patronage understood. Those dating to the nineteenth century fit within the same picture, despite the different political and social scenarios. Within this context, a key person was normally invested with the responsibilities of contracting and supervising the various commissions undertaken in Rome on specific orders from Malta.

To complete the picture, seeing that Malta is not exactly close to Rome, it is also necessary to consider the methods by which monumental sculpture was transported to the island. The entire distance was always covered on water, thus obviously facilitating the production of Roman works of art for Malta. In this respect, the type of vessels used for such transport, and the question of their adequateness or otherwise become issues of importance.

In the late seventeenth century, the Knights of St John cultivated a growing admiration for Roman Baroque art, circumstances of which will show that this admiration was primarily for artefacts of sculpture. The Order grew to want the best of Rome,

Rome – Malta 117 contacting “il migliore di questi Architetti”4 when necessitating work and justifying the exorbitant cost of Roman sculpture through their ‘unrivalled beauty’: “ma queste benedette opere di Roma perché son belle, e ricche, è forza che costino assai.” 5 The works were expected and awaited in Malta with eagerness and a sure confidence that the product would be outstanding. This was, for example, the case of Domenico Guidi’s (1628-1701) monument to Grand Master Nicolas Cotoner, installed in St John’s Church in 1686: “Del Tumolo si parlera’ appresso essendo ancora nelle sue casse, ma sara pur egli opera degna di Roma.” 6 This letter cited in this instance, despite the fact that the work is not in silver (and therefore outside our remit), shows clearly how there were no preoccupations on the quality of work commissioned from Rome.

It is especially significant to note that, even when the Knights experienced delays in the delivering of the work within the stipulated time span, the Order still found it necessary to return to Rome. In the late seventeenth century, quality, in the Convent’s eyes, resided solely in Rome: [1686] “sarà bene sfuggire quei artefici che sono troppo lunghi e che fanno stentare l’opere ... motivo che ha tenuto perplesso Sua Eminenza se doveva ricorrer, o’ no’ in Roma per detto Reliquiario, ma considerata la qualità dell’opera, e la perfezzione che si desidera non si è potuto, ne si doveva uscire di Roma.” 7 These instructions were delivered to the ambassador before he approached and selected Ciro Ferri for the great silver Reliquary.

The most significant artistic commission of silver statuary from Rome undertaken during the mid-eighteenth century was certainly the magnificent set of fifteen silver statuettes executed by Antonio Arrighi for the high altar of the Conventual Church. This commission, described by Charles Oman as the greatest artistic event for the Order’s Treasury in the eighteenth century, was divided in two parts.8 A first group of ten statues was completed by 1741 and was largely paid by the Prior of St Giles, Fra Charles Alemans de Rochenard. The second group of five statues was executed between 1742 and 1743 and was paid by the Bailiff of S. Stefano, Fra Don Andrea Fortunato di Giovanni. They today form part, following complicated and fortunate historical circumstances, of the collection of the Cathedral of SS Peter and Paul in Mdina, Malta and displayed at the Cathedral Museum and exhibited on the Cathedral’s high altar on important liturgical feasts.

The Roman silversmith Antonio Arrighi (active 1733­-1776) was one of the leading silversmiths of the Italian settecento. Born in Rome into a family of silversmiths,­ Antonio Arrighi obtained license as an inde­pendent Master Silversmith in 1733. Apart from pos­sessing a remarkable mastery over silverwork, he could also model Antonio Arrighi, Virgin Mary, Cathedral of SS Peter and Paul, Mdina 118 Statva Argentea

Antonio Arrighi, The Evangelists and other Saints, Cathedral of SS Peter and Paul, Mdina well, having coupled his training in the family workshop with the study of sculpture. As a mature silversmith, his most celebrat­ed work is heralded as one of the finest productions of mid‑eighteenth century Roman silverwork. This is the extensive work produced for Joao V for the Chapel of St John the Baptist in the Church of St Roque, Lisbon, executed in the mid‑1740s. The latter included an altar frontal with a bass relief of the Mystical Lamb worshipped by the Elders and flanking angels, a ciborium, a sacrarium, an altar set consisting of a cross and candlesticks, and the decorations for the altar gradines. The fifteen statues for Malta precede the work that Arrighi was commissioned for Portugal and should have been, by then, his most important undertaking. In quality, moreover, the statues should be considered together with his work for the chapel of St John the Baptist as his most remarkable achievement.

These high altar silver statues opened a fashion for such statuary to be displayed on the altar gradines of other churches dispersed in Malta. Many are the local examples, but few were actually cast in silver or reached standards of significant quality. The only exception was that of the four high altar statues representing the evangelist executed in the Nazarene imprint and commissioned just over a hundred years later from Vincenzo Belli for the parish church of Żebbuġ.9 It is no surprise that these works, commissioned in 1852, were undertaken in Rome by one of the most celebrated Rome – Malta 119 families of silversmiths. The presence of Overbeck in this commission is secure and documented and shows how the parish of Żebbuġ wished to secure ‘best standards of artistic practice’ from Rome. Modelled by the sculptor Pietro Galli, they were based on the drawings which Overbeck produced for Alexander-Maximilian Seitz’s 1849 frescoes for the chapel of Villa Torlonia at Castel Gandolfo.10 These high altar statues were certainly the precursors for the ambitious commission of Fontana’s work.

Vincenzo Belli produced other works for Malta, especially for the parish church of St Paul Shipwrecked in Valletta which, during the mid-nineteenth century became one of the major showplaces of church silver on the island. In the 1850s, Belli produced the altar antependia of the chapels of St Omobono and of Sts Cripin and Crispiniano, together with a sanctuary lamp for St Paul’s Church, an altar frame for the Gozo Cathedral, and a monstrance throne for the Carmelite church in Valletta.

Works from Rome marked a special status which few could afford. Indeed, throughout the Knights’ period it was the Conventual Church of St John in Valletta which became the main recipient of such work. Few could afford otherwise. The nineteenth century scenario is obviously different and opens up to the Diocese and to its parish churches as aspiring patrons. The commission of Fontana’s statue for Żebbuġ is extraordinary and it had no precursors in the story of Maltese art. It marked how Maltese village churches competed with Valletta and with Mdina for artistic worth and how Żebbuġ, through its processional statue, claimed artistic supremacy in this context. The commission, moreover, is significant not only within the terms of local patronage, but also within that of international patronage. It should be remembered that, by this period, Roman artists were sending works to the four corners of the world, including North and South America.11 The statue is impressive and finds few other commissions which stand comparative analysis.

Any discussion of the mechanics of the international artistic patronage and, indeed, any study of Roman sculpture out of Rome must take into account the complexities of transporting and delivering the works of art. Sculpture has inherent problems of mass and its movement has been, in many circumstances, the greatest obstacle that its patrons had to face. Some centres of patronage were powerful enough to move the sculptor, rather than the sculpture, and thus overcame the complexities and difficulties of transporting the finished work itself. Furthermore, they obviously also overcame the incredible expenses that such transport incurred. In monumental sculpture, it was, to a large extent, the weight of the artefact and the consequent difficulty of transporting it on land that determined the arrival of the work to its final destination. Malta did have, however, the advantage of being an island and was thus served with excellent maritime 120 Statva Argentea

Vincenzo Belli, The Evangelists, 1853, Żebbuġ Parish Church Rome – Malta 121 connections. In these circumstances, the dividing sea was definitely not a handicap to overcome but it was an asset which made travel easier and faster.

The study of documented seventeenth and eighteenth century commission has shown that the route which was normally followed was that of loading the crated work at the Ripa Grande in Rome and then moving the crates down the Tiber on barge or tartana to Civitavecchia.12 At this harbour, the crates were then transferred on board and transported to Malta via Naples or Messina. The Civitavecchia-Malta trip was either done on board one vessel or else changed at port, usually at that of Naples. A typical trouble-free trip would usually take just under a month to complete, meaning that a work could be installed in place only some six weeks after it left the artist’s workshop in Rome. Obviously, not all voyages were trouble-free. The context for Fontana’s statue despite the many years of difference was similar. Studies published in this book and elsewhere have shown how the statue had travelled on the steamship Aunis which from Rome passed through Naples and Messina, before completing its voyage to Malta.

The risk of breakage also remained high throughout the entire operation of transport. Particularly delicate was the operation of loading on board and subsequent unloading onto the quay where, thereafter, the works were loaded on carts. For this reason, strong and safe packaging was an essential must and great care was duly taken for the manufacture of sturdy crates. In this regard, the expenses incurred for packing some of the works are of great interest for the study of the transport of art. The entire accounts for crating the high altar of St John’s Church in Valletta show concern for strength and sturdiness. The same concern was shown for crating the silver statue of St. Philip as manifested by snippets of documents recently discovered. 13

Where possible, works were dismantled to their smallest parts, as in the case of the sepulchral monuments and the altars. This was, however, not always possible when reassembly required considerable technical expertise, as noted in Ciro Ferri’s Reliquary.

It seems that Fontana’s statue was not transported in its entirely complete form because the artist made the journey with it, probably to oversee its final assemblage, conclude commission papers and to reap applause for such an extraordinary work. Fontana’s choice to personally travel to Malta may also have been to test the ground for new work. In this respect, Luigi Fontana’s travel to Malta remained a singular episode in the 200year history of prestigious commissions of sculptural works of art from the Papal States. None of the other Italian sculptors (excluding Melchiorre Cafà) of the earlier period had actually travelled to the Island, preferring instead to send bottega artisans 122 Statva Argentea to supervise the erection or assembly of the work. Luigi Fontana’s presence in Malta to receive the accolade for his statue of St. Philip of Agira magnificently closes this chapter in the story of Maltese art.

Referenzi 1 Research work on the 17th and 18th centuries is based on Sciberras 2004 and Sciberras 2013, to which the reader should refer for extensive bibliographies and transcription of documents. 2 Letter from Malta to Rome noting the Convent’s reaction at the arrival of the reliquary, 16 November 1689. SMOM, B146, 1689, N. 8. Reference first published in Sciberras 2004, p.1. 3 Keith Sciberras 2013, p.164. 4 Letter from Ambassador Sacchetti in Rome to Grand Master Carafa, dated 13 April 1686. AOM, Arch.1301, f. 44r; SMOM, 5AA, 1682-85, f. 221r: “Dalla benignissima di Vostra Eminenza del 7 Febraio scorgo il di Lei desiderio sopra l’abellimento del Reliquario per la mano del Glorioso San Giovanni Battista Nostro Signore; sopra di che avendo ricevuto esattissima relazione del Segretario Manso; supplico Vostra Eminenza di credere che io vi travaglierò con tutto lo Spirito, e non solo sceglierò il megliore di questi Architetti, ma anche quello che riesce più vago in simili Invenzioni.” In Sciberras 2004, p.218. The note regards the reliquary of St John and should refer to Ciro Ferri. 5 SMOM, 5AB, N. 204, in Sciberras 2004, p.1. This similarly refers to Ciro Ferri’s reliquary. 6 Letter from Malta to Ambassador Sacchetti in Rome, dated 22 May 1686. SMOM, 5AB, 1686, N.139: “L’Altare si sta mettendo nel suo luogo, e pare invero assai ricco di marmi, e di bronzi dorati con sodisfazzione universale ancorche non si vegga l’opera compita. Del Tumolo si parlera appresso essendo ancora nelle sue casse, ma sarà pur egli opera degna di Roma.” See Sciberras 2004, p.222. 7 Letter from Grand Master Carafa to Ambassador Sacchetti, 7 February 1686. SMOM, B146, N.126. Published in Sciberras 2004, p.218. 8 Sciberras 2013, pp.293-308. 9 Salv Caruana, Il-Paroċċa ta’ Ħaż-Żebbuġ, Ġabra ta’ kitbiet, 2010. 10 Giovanna Capitelli, Mecenatismo pontificio e borbonico alla vigilia dell’Unita, Roma 2011. 11 Capitelli 2011, p184. 12 The transport of works of art was researched and published in detail in Sciberras 2004. 13 Anthony Gatt, Statwa Titulari, 2013 and in this book Philip Sciortino, Storja Ġenerali.

Luigi Fontana, Gloria di Angeli, Montalto Marche, Concattedrale di Santa Maria Assunta Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi Marisa Calisti

Brevi note di vita e cultura a Roma: registro dei tempi

I grandi eventi sociali e politici che sconvolsero l’Europa tra la fine del Settecento e gli inizi del nuovo secolo trovano un’Italia chiusa in se che assiste e subisce quei drammatici eventi, senza partecipazione alcuna. Il governo del regno Italico istituitosi con la seconda discesa napoleonica apportò mutamenti nell’ordinamento statale senza turbare eccessivamente il quotidiano vivere nelle terre della Chiesa. Lo Stato Pontificio restaurato promulgò una politica di moderazione e di riorganizzazione che accogliesse quanto di buono era stato imposto dal governo napoleonico nelle terre del papa, ma forti furono gli scontri tra le spinte innovatrici delle varie sette massoniche e le tendenze reazionarie dei delegati apostolici intese a ricostruire lo Stato e la società del secolo precedente. Il pontificato di Leone XII e quello di Gregorio XVI furono caratterizzati da sommosse, dimostrazioni sociali e politiche, inquietudine e malcontento. I moti del 1817, del 1821 e del 1831, sono i segnali di un tramonto inarrestabile del potere temporale della chiesa. La fuga a Gaeta di Pio IX, eletto in Conclave nel 1846, quando si costituì la Repubblica Romana e il suo ritorno nel 1849, segnò un’ennesima ed ultima restaurazione che recise i legami tra il mondo del passato ed il presente.

Solo più tardi con i moti e le guerre che porteranno all’Unità Nazionale, l’Italia potrà avere una propria identità, sia culturale che politica, nel consesso europeo. Vedrà protagonista una classe dirigente desiderosa di instillare la coscienza civica unitaria, in cui le novità del panorama europeo si stemperano sempre nella forte e a volte ingombrante tradizione italiana. L’ultimo grande artista italiano di respiro europeo è Antonio Canova (1755-1822 ): dopo di lui l’arte non avverte il senso della storia, come sempre era stato in passato, e sempre più si delinea, con il procedere dei primi decenni del secolo, la frattura tra esperienze artistiche e realtà storica. (Zampetti) 126 Statva Argentea

Tommaso Minardi, Studio di Tommaso Minardi, Studio di Tommaso Minardi, Studio di testa di vecchio dal vero giovane dal Vero nudo Roma deteneva pur sempre il suo primato nel campo dell’arte dal vero, vi correvano giovani da tutte le parti d’Europa, basti ricordare il banco di prova del talento dei giovani artisti francesi, il prix de Rome che significava il vertice dei concorsi scolastici. Vincere il premio era “non il soggiorno di cinque anni in un museo di capolavori, non la stessa Roma, ma l’onore di andarci, di passare per quella strada percorsa da tutti quelli il cui talento aveva fatto la storia”, era la consacrazione ufficiale per un’artista benché assoggettato alla disciplina accademica. L’accademia Romana di San Luca nell’ottica neoclassica di Canova e degli altri responsabili degli statuti era pensata come struttura didattica funzionale alla produzione di una pittura aulica e didascalica, centrata sui grandi temi della mitologia, della storia religiosa, della storia antica. (Nicosia)

La pratica del disegno era posta alla base. Il “colorito” veniva affrontato soltanto nella teoria, come disciplina speculativa, alla pari della composizione o della storia dei costumi. L’insegnamento del disegno era graduato lungo una scala di difficoltà crescenti. Si cominciava con i primi elementi, con le prime nozioni della tecnica- disegno lineare, disegno geometrico, disegno prospettico- che consentivano di affrontare via via, la copia disegnata dei calchi di statue antiche, dei disegni dei maestri del passato, lo studio del modello nudo e delle pieghe delle stoffe e dei costumi.

I premi semestrali istituiti erano assegnati a quattro giovani allievi che avrebbero meglio disegnato e modellato il nudo e le pieghe, saggio di prova dell’abilità dei discenti e dei progressi da loro compiuti. Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 127

La pittura romana di tema sacro e Tommaso Minardi

Tommaso Minardi (1787-1871) farà del suo studio romano in Palazzo Colonna la fucina dell’arte e, attraverso la diaspora dei suoi allievi, i principi estetici minardiani si diffusero in tante parti del mondo. Era avvertita la necessità di un ritorno all’antico mestiere, per cui un giovane apprendista avrebbe dovuto ricominciare nella bottega d’arte in cui la pratica del mestiere, a fianco di un artista già esperto sarebbe stata molto più istruttiva e gratificante delle astratte elucubrazioni teoriche dei docenti accademici.

Canova designerà Minardi a Direttore all’Accademia di Belle Arti di Perugia nel 1817 e tre anni dopo sarà lo strenuo sostenitore della sua elezione alla cattedra di disegno nell’Accademia di San Luca. Minardi coglierà le istanze spirituali che succederanno dopo Luigi Fontana, Incoronazione della Vergine la caduta di Napoleone e in contrasto col neoclassicismo di allora, orientò il suo stile “sugli esempi dei pittori quattrocenteschi traendo ispirazione, benché trattasse soggetti greci e romani, nella Bibbia e nel Nuovo Testamento, come nelle istorie del medio evo e nei poeti classici latini”. (Ovidi)

La sua non fu imitazione, ogni suo lavoro conserva un’impronta originale di stile, un progressivo processo di conquista di quel distacco dal vero necessario a una pittura religiosa. Aphton Rollins Willard, nella sua History of modern italian art, assegnerà al Minardi il primo posto fra gli artisti italiani più efficaci iniziatori del purismo”. Il purismo sostituisce ogni invenzione barocca per cedere il passo a sintesi eclettiche. Tra il Minardi e l’Overbeck, animatore di una fraternità mistico-culturale i cui membri erano definiti nazzareni, corse sempre un sentimento di reciproca stima avendo in comune una posizione anticlassicista in nome del nascente culto per il medioevo e dallo studio dei primitivi da Cimabue al primo Raffaello.

L’eclettismo accademico della scuola romana, una formula facilmente adattabile a ogni esigenza, diventa il linguaggio più diffuso nella pittura di tema sacro a Roma e nel Lazio, pur restando attiva la vitalità della corrente nazareno-purista nell’ambiente 128 Statva Argentea

artistico-romano. In quegli anni Minardi ricopriva l’incarico di Ispettore delle Pubbliche pitture 1958 e Direttore dello studio dei Mosaici in Vaticano. La sintonia fra committenza ufficiale ed istituzioni preposte all’insegnamento era perfetta. Lo stile ufficiale di Pio IX enunciato nel cantiere di San Paolo a Roma sarà un prodotto di esportazione di successo.

Negli anni centrali del pontificato di Pio IX il linguaggio di matrice purista elaborato dal Minardi riceveva moti consensi anche in paesi stranieri, dalla Grecia alla Croazia, dall’America Latina a Malta e alla Gran Bretagna. A Minardi Tommaso Minardi, Deposizione di Gesù Cristo dalla Croce fu addirittura offerta la direzione dell’Accademia di Atene da parte del presidente Nicola Papadopuli che richiedeva al maestro anche modelli di teste, mani e piedi per le esercitazioni degli allievi della scuola. Persino in sud America il prestigio della scuola romana godeva di un credito altissimo, come dimostra la vivace querelle sorta per la direzione dell’Accademia de las Nobiles Artes di San Carlos a Città del Messico; rifiutato l’incarico dal Salvagni, dal Coghetti e dal Podesti, nel 1845 era bandito un concorso a Roma e fra i dieci candidati fu selezionato Eugenio Vagneni, allievo del Coghetti, ma una seconda commissione, formata da Minardi, Cornelius e Overbeck, ribaltava l’esito del primo concorso, affidando l’incarico a un pittore di provata fede minardiana, il barcellonese Peregrino Clavè. Il mecenatismo di Pio IX, -ampiamente trattato dalla Capitelli nella mostra Sua Maestà di Roma apriva, a partire dal 1851, grandi prospettive di lavoro fino ad arrivare in Cile. Gli altari della cattedrale di Santiago venivano in parte completati da pale di Casimiro de’ Rossi, Cesare Mariani, Vincenzo Podesti, Enrico Bartolomei Francesco Grandi, Roberto Bompiani, Giuseppe Sereni, tutti maestri di estrazione purista. Fra gli allievi di Minardi, Nicola Consonni conosceva un successo internazionale e il suo raffaellismo catturava l’interesse del principe Alberto di Sassonia, sposo della regina Vittoria, che lo incaricava di dipingere dodici grandi tele a olio riproducenti le Ore di Raffaello per la nuova sala da ballo realizzata nell’ala sud di Buckingham Palace (1853-1856). Il vento purista giungeva Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 129 perfino a spirare il regno ottomano: un dipinto di Vincenzo Morani era eseguito per la nuova chiesa dell’Assunzione a Kady-Kevy in Turchia e Silvagni, Coghetti e Chierici ricevevano nel 1861 l’invito a recarsi in Egitto che tuttavia declinavano. (Papetti)

Pio IX (1846-1878), fu l’ultimo pontefice a unire in se potere spirituale e potere temporale. Nell’Esposizione romana di tutte le arti eseguite pel culto cattolico installata in Santa Maria degli Angeli, nell’occasione del Concilio Vaticano del 1869, volle rinsaldare il valore potente del messaggio spirituale. Gli ambienti della curia, sempre molto “attenti ai significati propagandistici delle maggiori commissioni artistiche, esercitarono non poche pressioni sulle finalità che dovevano trapelare dalle vaste e complesse decorazioni storico allegoriche”. Le direttive della chiesa possono compendiarsi in una nota manoscritta - conservata in archivio privato a Milano - indirizzata a Luigi Fontana, allievo e collaboratore di Minardi, a queste dovevano attenersi gli artisti per realizzare un Quadro Allegorico. Il testo illumina la temperie morale di allora, le finalità del tema sacro e riconferma, con un singolare intreccio di pietà e di autorità, la volontà della chiesa.

“Il principal concetto di questo quadro sia tale che possa riepilogarsi nella seguente scrittura: La mansuetudine vince la malizia e la forza, questa è la spontanea riflessione che si affaccia alla mente di chi si fa a considerare il grande atto del Sommo Pontefice Pio IX, di rivolgersi cioè solo e per primo al cuore indurato del suo persecutore, e trionfante il modo che non solamente gli ha fatto versare lagrime,ma ne ha ottenuto ancora piena libertà per la elezione dei Vescovi in Italia. Molte Diocesi non prive di pastori; La chiesa non è stata ascoltata; i suoi diritti erano stati disconosciuti; le potenze terrene o tacevano per indifferenza o per utile proprio non ardivano prendere le difese della Santa Sede. Intanto un sistema di violenza arrecava i più gravi danni al Governo spirituale dei popoli italiani, questi generavano fra tanti mali, e neppure avevano la voce dei loro pittori che li confortasse nella Fede, e li reggesse tra i pericoli. Invano le vedove Chiese chiedevano i loro sacri Reggitori: una mano di ferro aveva posto quasi insormontabili barriere ai loro passi; e pretesi diritti di una politica ingiusta li respingevano dalle loro Sedi. In tanta spirituale desolazione delle anime, in tanto abbandono dei Potenti della terra, il Padre dei fedeli, il re mansueto, fidato nel solo aiuto di Dio si leva colla sua dolce parola e diresse al cuore del Figlio ostinato. Gli mostra le piaghe della chiesa, il desiderio dei popoli che attendono i loro Pastori, lo sdegno di Dio se a più lungo si lasciasse in pericolo la fede de’ suoi figli, la pace che verrebbe a tante coscienze, ove la voce del Pontefice venisse finalmente ascoltata; e tosto con affetto pronto, e quasi insperato, cedono gli ostacoli posti, si permette ai vescovi di tornare alle loro sedi, senza altra condizione che la voce del Pontefice. A questa novella i Vescovi si incamminano liberamente verso le loro chiese: i popoli tendono loro le 130 Statva Argentea braccia e si prostrano a ringraziarne Iddio:un Iride di pace splende sull’Italia prostrata, che si solleva a più santa e lieta speranza. Il quadro dunque dovrebbe rappresentare la potenza della parola del Pontefice, la quale è parola di Dio per mezzo del suo Vicario in terra: il desiderio e la gioia dei popoli:la pace che sorride all’Italia per questo primo passo di ritorno all’ordine; e la fragilità degli umani ostacoli a fronte dei voleri di Dio: non che il presentimento che questo trionfo fa sorgere nei cuori che la pace vi sarà, questa deve venire dalla Chiesa, alla quale resistere è resistere a Dio.

Nel quadro si desiderano rappresentare al vivo le figure del Sommo Pontefice, del Cardinal Patrizi Vicario di sua Santità e del Cardinale Antonelli Segretario di Stato”.

Luigi Fontana e la statua di San Filippo d’Agirio

Tommaso Minardi e i suoi giovani allievi si affermano dunque nell’ambiente artistico romano con tali premesse culturali. Il linguaggio imposto dall’egemonia di Roma, centro propulsore della vita politica e culturale, costituisce un modello di riferimento per la produzione di opere d’arte. Minardi dopo aver condannato l’arte contemporanea francese di David, meravigliandosi come mai “tanto stolida contaminazione di un’arte divina fosse proclamata quale restaurazione gloriosa di stupendo progresso, di civiltà e di “filosofia”, si augurava infine un ritorno di un più elevato sentimento della religione, atto a far rivivere quella sacra pittura italiana che fu gloria delle passate generazioni”. La strategia collaudata della chiesa, la sua risposta al pensiero laico che avanza, non fu solo la complessa macchina iconografica che personaggi come Minardi, conl’Allegoria della Chiesa Cattolica e l’Allegoria del pontificato di Pio IX, misero in atto assecondando la volontà della curia; il connubio tra l’arte e il mondo della morale fu confortato anche da una pietà religiosa autentica e non formale che, alla severa luce del Sillabo, si tradusse nel tentativo di alcuni artisti di applicare alla pittura sacra e anche storica, “quel principio di verità inteso come presupposto per un rinnovamento dell’arte”.

Quando Luigi Fontana realizzò nel 1863 la preziosa statua di San Filippo d’Argirio, per la comunità di Żebbuġ e l’immagine venne sottoposta al giudizio della commissione costituita da Minardi e da Overbeck e approvata con plauso, cos’altro testimonia quell’opera se non Tommaso Minardi, Sacra Famiglia, La grazia Infantile la coralità della fede così profondamente Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 131

Tommaso Minardi, Sacra Famiglia, Il Bacio Materno Tommaso Minardi, Sacra Famiglia, Il Riposo sentita dalla gente di Żebbuġ e dell’intera collettività cristiana? La statua, benedetta con sacra funzione da Pio IX, venne posta alla pubblica vista nella chiesa di San Salvatore in Lauro a Roma. L’iconica raffigurazione del santo, pregevole nell’esecuzione e nella forma, si colloca al culmine delle possibilità puriste per “l’incedere maestoso nell’unità di azione, nel sentimento di una fede che nasce rigogliosa sulla superbia del mondo”, come dissero i cronisti dell’Osservatore Romano in quel lontano 21 luglio 1863. Venne riprodotta in litografia dall’incisore Nicolas Sangiorgi e distribuita ai fedeli di Żebbuġ.

La pregevole stessa fattura in argento opera di altissimo livello qualitativo raggiunto da maestri argentieri romani , ai cui costi di realizzazione contribuì l’intera collettività maltese, offre momenti di riflessione che vanno oltre la conoscenza della storia e delle forme, ci delineano il profilo di una civiltà attenta a gratificare con un dono prezioso l’intera comunità cristiana, a sottolinearne la fede semplice ed autentica dei cittadini di Żebbuġ.

La scuola di Minardi e i suoi allievi Maltesi

Io credo fosse la fede come valore nell’arte e per l’arte il sentimento che vide sodali al maestro tanti allievi provenienti da tutte le parti del mondo.

Se Canova attribuirà a Minardi l’appellativo di pittore celebre quale a nessun altro diede dei suoi contemporanei, è certo che il suo studio al palazzo Colonna, concesso a entrarvi solo agli scolari più meritevoli e che ne onoravano la scuola, fu un faro che diede visibilità al mondo dell’arte. Basta ricordare la rassegna che de Sanctis fa delle mostre artistiche costituite a cura della Società degli amatori e cultori di belle arti, delle quali il Minardi fu l’anima al momento della fondazione nel 1829 e come 132 Statva Argentea

Luigi Fontana, San Filippo d’Agiria, particolare compilatore dello statuto e come segretario. Vi sono enumerate le principali opere degli artisti italiani e stranieri. Sono ricordati i pittori Podesti, Camuccini, Coghetti tedeschi Cornelius, Overbech e Kustinger. Minardi dunque era l’autorità indiscussa a Roma, le sue attenzioni erano rivolte non soltanto ai suoi allievi. Il suo amore per l’arte e per gli artisti lo spingeva irresistibilmente a prendere vivo interesse di quanti giovani offrivano promettenti speranze nella loro carriera artistica. Giovanni Duprè nei suoi ricordi autobiografici consacrò alla memoria del suo amico uno stupendo bozzetto letterario: “Il Minardi, il padre, per così dire di tutta la gioventù artistica del suo tempo, tentò riformare il gusto e gli studi del disegno; fondandosi sulle opere e sui canoni dei nostri gloriosi Cinquecentisti. E’ una testimonianza che gli si deve, ripensando che appunto in quel tempo che intraprese la lotta della sua riforma, aveva dinanzi a se il Camuccini e tutta la scuola in pieno vigore; e oggi la sua scuola fiorisce rinfrancata Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 133 tanto dalle conquiste che ha fatte nella varietà dell’imitazione della natura, quanto nel magistero del colore. Ho detto che il Minardi era come un padre, ed è vero; trattava i giovani alunni come figlioli, e li teneva nel proprio studio, ed ho veduto in quel tempo il Consoni, il Mariani, il Marianecci e altri molti intorno scherzare piacevolmente col venerato maestro. Le sue cartelle, i suoi album eran la, sempre aperti per tutti; aveva caro di mostrarli e alternare l’esame di quelli studi, di quelle composizioni, con parole di spiegazione, di consigli e di avvertenze che son già utili al giovin artista. Mi par di Vederlo ancora in quel suo grande studio ingombro, e alquanto in disordine, di cavalletti, di disegni, di cartoni, di libri, si stampe e di mobili antichi, ….”

L’Ovidi nel suo prezioso studio classifica gli allievi del Minardi in quattro gruppi diversi, se non tutti ebbero la fortuna di frequentare lo studio a palazzo Colonna, “tutti comunque attinsero dal maestro i principi dell’arte, e col frequente accedere allo studio ed in casa sua, ovvero nelle scuole accademiche”.

Accennando all’insegnamento del Minardi un cronista di allora così si espresse“Qui fu la gloriosa palestra, dove si esercitò il magistero del Minardi, sia per gli offici c’ebbe dal governo papale sia per gli alunni che in ogni tempo, a lui dottissimo e affabilissimo, chiesero l’istruzione, italiani non meno che stranieri qua convenuti, come sempre convengono, ad apprendere la grande arte assai meglio che in altre scuole d’Europa, molti dei quali, divenuti professori insigni, hanno già onorato ad anche oggi onorano questi seggi dell’Accademia”.

L’Ovidi suddivide in gruppi temporali gli allievi presenti presso Minardi, designando un primo gruppo che comprende il periodo che va dal 1818, anno in cui iniziò a Perugia il suo insegnamento, fino al 1832 e che si può definire l’epoca di Cochetti, del Mercuri, del Capalti. È annoverato a questa fascia Giovanni Farrugia (1798-1861) di Malta, dedicatosi all’arte dell’incisione, questi poté per mezzo del suo maestro, avvicinare a Milano Giuseppe Marri di Faenza e la Longhi e prender parte con essi alla preparazione in rame del disegno di Minardi del Giudizio Universale di Michelangelo, avendo a questo scopo il Longhi tagliato in due pezzi quel disegno (lettera al Minardi 27 settembre 1826) . Ebbe il Farrugia rapporti a Firenze con Morghen. È ricordato dal Tencajoli in Artisti Maltesi a Roma dal sec XVI ad oggi il lavoro di grafica: il ritratto di Beatrice Cenci di Guido Reni dedicato al reverendo Don Saverio Caruana Arcidiacono della Cattedrale di Malta e l’Autoritratto di Raffaello Sanzio dedicato a S.E. il marchese Hastings Governatore di Malta, opere risalenti al 1820–1822. Fattosi poi onore colla bella incisione, racconta l’Ovidi, della Madonna del Garofalo, ottenne a Milano un posto stabile al palazzo di Brera. 134 Statva Argentea

Ritratto di Vincenzo Hyzler Ritratto di Giuseppe Hyzler Pietro Paolo Caruana, (1793-1852) di Malta, allievo dell’Accademia di San Luca, pittore e litografo, affezionatissimo al Minardi, “a cui dava il titolo di compare, essendogli questo compiaciuto tenergli a battesimo suo figlio” Raffaele (1820- 1886)- pittore anch’esso ma non della levatura del padre-. Pietro Paolo Caruana dipinse “non pochi quadri di altare nelle varie chiese della sua isola nativa, per l’esecuzione dei quali inviava prima i bozzetti al suo maestro per averne sicuro giudizio”. Degno di menzione - anche perché sottolinea la componente fantastica e miracolosa dell’evento- è il dipinto da lui eseguito sulle tracce di linee di un’antica effigie dellaBeata Vergine segnate, secondo la tradizione locale, di mano di San Luca, quando questi insieme con san Paolo, visitò Malta (Ovidi pa.101) , fu nominato professore di disegno alla scuola di design nel 1831 dell’Università di Malta. Le sue opere maggiori si trovano: La Visitazione della Vergine nella chiesa di Porto Salvo alla Valletta, le grandi tele della vita di San Giorgio, San Giorgio nel Tempio di Apollo e San Giorgio prima di Diocleziano del 1843 nella la chiesa parrocchiale di San Giorgio, Qormi. Giuseppe Hyzler (1793-1858), studente dell’accademia di San Luca, e suo fratello Vincenzo (1813-1849), gravitarono nella cerchia di Friedrich Overbeck, Giuseppe divenne un membro della comunità dei Nazzareni. Gli fu affidata nella Chiesa Conventuale dell’Ordine dei Cavalieri Ospitalieri di San Giovanni, la cappella di San Giuseppe. E’ a Gozo una sua pala di altare raffigurante San’Ignazio di Loyola con la Vergine di Manresa. Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 135

Salvatore Busuttil (1798-1854) di Malta. Nel 1818 frequentò , grazie ad una borsa di studio, l’accademia di San Luca e lo studio del Minardi, fu pittore, incisore e disegnatore, lavorò a Roma lasciando un patrimonio di disegni, schizzi e studi, dai temi diversi che trattano: motivi ornamentali, storie mitologiche e bibliche, costumi antichi e popolari. Questi lavori raccolti in album sono conservati alla biblioteca Sarti presso l’accademia Nazionale di San Luca.

Pittore e buon incisore fu (102) Tommaso Madiona (1803–1864) di Malta, dipinse vari quadri di altare in patria.

Il secondo gruppo che l’Ovidi fa distinguere dai “chiari” nomi di Salvatore Busuttil, Ajax si salva della tempesta, Consoni e del Valeri appare più Palazzo Verdala, Malta rigoglioso rispetto il precedente, comprendendo il periodo tra il 1833 ed il 1841. Sono questi gli anni in cui Minardi attende all’insegnamento attivamente, per aver sostenuto tutte e tre le classi di pittura all’Accademia di San Luca. A questo secondo gruppo appartiene Paolo Cuschieri di Malta “raccolse allori in patria con belli quadri ad olio d’altare”. Notevole un suo dipinto nella chiesa dei P.P. Agostiniani della Valletta rappresentante La Beata Vergine della Consolazione. Pieno di ammirazione e riconoscenza al suo maestro, in una sua lettera al medesimo, alludendo agli artisti mediocri del suo paese che con parole e con l’esempio recavano danno all’arte, così si esprime: “continuerò a seminare la dottrina del divino Minardi, ed abbatterò tante contrarietà; il nostro codice non sarà che quello del Minardi ( lettera 18 settembre 1858).

Una terza schiera di allievi abbraccia- sempre riferito dall’Ovidi - il periodo che va dal 1842 al 1850, in questo periodo emergono i nomi del Mariani e del de Sanctis. A questi due illustri dell’arte si affianca Giorgio Bonavia di Malta, “figlio del soprintendente dell’Accademia di detta città, raccomandato dal cardinal Wiseman 136 Statva Argentea e dal conte Korthampthon. Facile colorista, eseguì dei bei dipinti in sua patria. Si distinse poi a Londra eseguendo per alcuni signori cattolici opere di soggetto sacro. Giuseppe Bonnici, altro Maltese, raccomandato dal Madiona. Si fé noto dipingendo ad olio quadri di altare, in varie chiese di quell’isola, tra i quali Lo Sposalizio della Vergine, assai lodato dal Minardi, e la Beata Vergine col bambino e San Giuseppe. Un bel quadro eseguito nello studio stesso del Minardi è l’Armida del Tasso”. Antonio Falzon di Malta, si è distinto fra i suoi vari concittadini e condiscepoli per la facilità del comporre e dell’eseguire. Ha dipinto la volta del San Paolo in Malta, le stazioni della Via Crucis e non pochi quadri d’altare. Una sua speciale pittura è quella della Beata Ve rg i ne eseguita sulle tracce di alcune linee tratteggiate (secondo tradizione) dalla mano dell’apostolo S.Luca, quando questi insieme a San Paolo visitò Malta.- la stessa leggenda la ripete Ovidi quando ci parla di Cauana, a riprova di come l’immaginario collettivo e Ovidi stesso sapessero conservare un’antica storia di fede, rafforzando con questa l’autorità sacrale dell’immagine- “E’ al culto di tale immagine tanto venerata dal popolo che surse quel principale santuario dell’isola”. L’Ovidi annota che Falzon, innanzi di por mano ad alcun lavoro, amava aver il consiglio dal Minardi, inviandogli disegni e bozzetti.

In un quarto nucleo di scolari di Minardi primeggiano le personalità di Fracassini e di Fontana, che, devotamente visse nello studio minardiano fino allo spegnersi del maestro. Carlo Ignazio Cortis (1826-1898) di Malta, appassionato pittore, ebbe occasione di eseguire, di commissione del governo inglese, il restauro della cattedrale di San Giovanni in Valletta e specialmente l’intero soffitto dipinto ad olio di Mattia Preti.“Tra i suoi dipinti condotti, come segnala l’Ovidi, sempre con bello stile sebbene talora alquanto “stecchito” havvi un quadro ad olio ch’eseguì nello studio dello stesso Minardi rappresentante L’Evangelista San Luca. Non secondo ad altri nella venerazione al suo maestro, volle sulla tomba di questo rendergli un ultimo tributo di riconoscenza, dipingendo in affresco nella lunetta di quell’arcata: Giacobbe che dà sepoltura a Rachele”.

Ho sempre pensato, nel corso delle mie ricerche su Luigi Fontana (1827-1908) che fosse Ignazio Cortis il tramite tra i cittadini di Żebbuġ e il Minardi per la realizzazione della Statua di San Filippo d’Agirio. E che la commissione formata da Minardi stesso e da Overbeck suggerisse per la realizzazione dell’opera Luigi Fontana. Cortis conosceva bene Fontana, Luigi Fontana, Autoritratto, 1873 ambedue frequentavano in quegli anni lo studio Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 137

Lazzaro Pisani, Immacolata, 1917, Ħaż-Żebbuġ Lazzaro Pisani, Madonna del Carmelo, 1915, Parrocchiale Ħaż-Żebbuġ Parrocchiale di Minardi, anche Fontana, come il pittore maltese, renderà omaggio a Minardi eseguendo nel quadriportico del camposanto di Roma la bella statua del suo maestro in marmo. A un tale signor Cortis fa riferimento il sacerdote Don Salvatore Tomaso Trevisan, quando in una lettera risalente al 1862 menziona che il contratto stipulato dalla deputazione maltese di Casal Żebbuġ per la realizzazione della statua, è depositato presso il Cortis fin dal dicembre 1861, contratto che Fontana avrebbe dovuto celermente firmare apportando in calce le eccezioni come aveva suggerito il prefato sig. Camilleri. Coincidenze che aprono nuovi campi di indagine, ma mi sembra verosimile pensare che il contratto per un ‘opera di così notevole impegno fosse affidata ad un personaggio illustre maltese, residente a Roma buon conoscente di Fontana.

Altri giovani maltesi si avvicendano sulla scuola romana, Mario Gori scultore, Massimo Gauci (1776-1856) Michele Bellanti (1807-1883), Giorgio Bonaci pittore, Lazzaro Pisani (1854-1932) allievo di Bellanti e di Carlo Ignazio Cortis fu in seguito accademico di San Luca e verosimilmente allievo di Fontana. Cav. Girolamo 138 Statva Argentea

Tagliaferro pittore(1820–1913). Saverio Giorgio Ercolani attivo a Malta intorno al 1844. Sono tutti nomi che hanno animato una stagione feconda e segnato un percorso prezioso.

Esaminare l’evolversi di una stagione artistica non è solo coglierne la portata innovativa di questa o quella corrente, io credo si possa continuare ad osservare nel tempo le conseguenze e le possibilità delle opere stesse.

Le opere possiedono, pur nella loro compiutezza storica, una propria facoltà di evoluzione e di nuova crescita. Conservano un’inesauribile proprietà di vibrazione e di irradiazione che si manifesta nel tempo come viva e continua corrispondenza di bisogni spirituali e intellettuali.

Agli intenti di una committenza che riflette la volontà di un’epoca, corrisponde un’opera la cui forza poetica sa resistere nel tempo, si rinnova ed è tanto più viva quanto più è capace di sollecitare ammirazione. Se il percorso artistico di Minardi e di tanti suoi allievi suscita talvolta nella severa critica un forzato consenso, il giudizio estetico deve ravvisare nei protagonisti di quella stagione culturale una sincera moralità intellettuale. Sono trascorsi 150 anni da quel lontano 1863, quando Fontana consegnò alla comunità di Żebbuġ la Statua di San Filippo d’Agiria, sono tanti e sembrano un alito. Emergono dallo spessore del tempo tangibili testimonianze di un’importante civiltà artistica, della storia secolare della fede e del vivo sentimento religioso profuso in queste terre.

Vorrei congedarmi pensando che…finis non erit eis qui aliquid honesti appetunt...

Dedico questo saggio alla memoria di mia madre.

Sono stati consultati i seguenti testi: Giovanni De Sanctis, Tommaso Minardi e il suo tempo, Roma,1900 Giovanni Duprè, Pensieri sull’arte e ricordi biografici, Firenze, 1879 Ernesto Ovidi , Tommaso Minardi e la Sua Scuola, Tipografia Pietro Rebecca, Roma, 1902 Oreste Ferdinando Tencajoli, Artisti Maltesi a Roma dal Secolo XVI ad oggi. Gianna Piantoni e Stefano Susinno, I Nazzareni a Roma, Firenze,1981 Pietro Zampetti, La Pittura nelle Marche, Vol 4, Firenze, 1991 Stefano Papetti, Atlante dei Beni Culturali dei territori di Ascoli Piceno e di Fermo, Pittura e Scultura, Milano, 2003 Capitelli,Grandesso, Maestà di Roma, Roma, 2003, Concetto Nicosia, Arte e Accademia nell’Ottocento Bologna, 2003 Marisa Calisti Stefano Papetti, Luigi Fontana, dal Purismo all’Eclettismo, Milano 2004 Mario Buhagiar, Opere d’arte nella Cittadella di Gozo, Malta 2004 La Pittura in Italia, L’Ottocento Tomo1-2, Milano 1991 Saggi di Caterina Bon Valsassina, Stefano Susinno. Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi 139

Sotto il segno di Tommaso Minardi: Luigi Fontana sulla scena artistica romana di metà Ottocento Giovanna Capitelli

Incipit

Gli undici album di disegni, schizzi, bozzetti, incisioni1, allestiti dal maltese Salvatore Busuttil (1798-1854) in oltre trent’anni di attività romana2, mi permettono di introdurre icasticamente, con una testimonianza concreta ancora tutta da studiare, i vivaci rapporti artistici che intercorsero nel XIX secolo tra l’arcipelago di Malta e Roma e che, come ho cercato di riassumere altrove3, rappresentarono il contesto in cui la commissione a Luigi Fontana per la statua in argento di Ħaż-Żebbuġ trovò le proprie condizioni e motivazioni.

Salvatore Busuttil - trasferitosi a Roma nel 1818 per studiare all’Accademia di San Luca, e che a Roma trascorse poi tutta la vita - ci ha, infatti, lasciato, nei suoi tomi della Biblioteca Romana “Antonio Sarti”, un’incredibile messe di materiali preparatori e di studio. Ordinati per argomento e per genere, sistemati per essere consultati dal pittore quando ne avvertisse la necessità, gli undici tomi di materiale grafico di Busuttil rappresentano un monumento esemplare del mondo romano, accademico e purista, della prima metà del secolo, filtrato dagli occhi e dagli strumenti conoscitivi di un pittore maltese. Essi esemplificano, meglio di qualsiasi altra testimonianza indiretta, il “repertorio tipo” su cui si fondavano le scelte stilistiche di un pittore di media caratura attivo nella città eterna nella prima metà del XIXesimo secolo, permettendoci di osservare da un punto di vista ravvicinato i riferimenti culturali di Busuttil, il suo modo di lavorare, di osservare la tradizione e, infine, di mettere a punto le proprie formule espressive. Pagina dopo pagina i volumi dispiegano studi di paesaggio (anche maltesi), di figura, di costume, di architettura, copie dall’antico, dal medioevo, dalle opere e dalle stampe rinascimentali e barocche, da Michelangelo Ritratto di Luigi Fontana 142 Statva Argentea

come da Camuccini; in essi si mescolano opere autografe con lucidi da incisioni, disegni e stampe di altri artisti, materiale preparatorio per composizioni pittoriche e incisorie con carte che registrano i parerga del racconto figurato, referti lucidi e talentuosi sull’attrezzatura del pittore di storia.

Grazie a queste diverse centinaia di fogli, popolati, sovente invasi, da disegni e da acquerelli, si ricompone davanti ai nostri occhi l’immaginario policentrico dell’artista ottocentesco formatosi a Roma all’Accademia di San Luca. Fanno capolino le mille sfaccettature di un esercizio legato all’usus e allo studium, che sono fondamento della teoria e della Salvatore Busuttil, Studi di costumi del popolo romano, Roma, Biblioteca Romana “Antonio Sarti” pratica accademica, ma anche le urgenze dettate dallo spirito di sopravvivenza e di adattabilità a un ambiente non sempre facile: nei disegni preparatori per le raccolte di costumi del popolo romano4, tutte intrise di citazioni dalla contemporanea pittura alla moda di Léopold Robert e dei suoi compagni francesi; nella rivisitazione del tema della Madonna dalle icone alto medievali fino ai contemporanei, di grande utilità per l’esercizio della pittura sacra.

I.

Del complesso mondo della cultura Salvatore Busuttil, Studi di costumi del popolo 5 figurativa romana del primo Ottocento , romano, Roma, Biblioteca Romana “Antonio Sarti” Sotto il segno di Tommaso Minardi 143 colto, storicistico e versatile, che qui abbiamo voluto illustrare attraverso la forsennata attività grafica di Busuttil, Luigi Fontana, l’autore del modello della statua d’argento di Ħaż-Żebbuġ, è un rappresentante di una generazione più giovane6.

Come Busuttil aveva fatto partendo da Malta nel 1818, anche Luigi Fontana approda a Roma dalle Marche per seguirvi i corsi dell’Accademia di San Luca, nel 1845, l’anno prima della fatidica salita al soglio pontificio di papa Pio IX. Tuttavia, diversamente da Busuttil, che aveva trovato ad accoglierlo all’Accademia di San Luca Vincenzo Camuccini, per Luigi Fontana nella città eterna il punto di riferimento è, sin da subito, Tommaso Minardi, cui il giovane era stato raccomandato dal cardinale fermano Filippo De Angelis. Pur essendo rientrato a casa per motivi di salute ed essendovi rimasto per circa tre anni a cagione delle circostanze politiche (tra il 1848 e il 1849 Roma è sconvolta dalle vicende della Repubblica Romana e dalla fuga del papa), nel 1850 l’artista ritorna a Roma su invito di Minardi (che gli offre ospitalità gratuita nel suo studio), al fianco del quale resterà fino alla sua morte nel 1871, muovendosi anche frequentemente per soddisfare la committenza marchigiana cui resta sempre molto legato.

Se quindi la vicenda di un artista come Busuttil, all’indomani dell’avvenuta formazione, è di fatto autonoma, e il pittore maltese è costretto a procurarsi commissioni di piccolo cabotaggio e a sostenersi con la propria attività di disegnatore, fornendo all’industria calcografica romana molte invenzioni per raccolte di stampe, quella di Luigi Fontana è di certo più fortunata, e, possiamo forse affermare, più protetta. Le testimonianze, fin qui ampiamente inedite, raccolte nell’epistolario del maestro Minardi (ASR, Fondo Ovidi), ci permettono di meglio precisare quanto già noto dalle principali fonti del tempo: il rapporto da subito strettissimo che lega l’allievo con il docente di pittura dell’Accademia di San Luca e che si trasforma con il tempo in una amicizia intima, fonte per l’artista di una attenzione speciale da parte del maestro7.

Uno scambio di lettere fra i due, scritte a distanza di un decennio, con le variazioni di tono che passa dall’ossequioso di Fontana del 1854 all’intimo e familiare di una minuta di Minardi del 1864, ci dà la misura di come i rapporti tra i due si fossero evoluti negli anni, trascolorando dal semplice discepolato a un inossidabile sodalizio.

ASR, Fondo Ovidi, busta 4, fasc. 40, lettera di Luigi Fontana a Tommaso Minardi, Fermo 30 marzo 1854

“Debbo poi infinitamente ringraziarla per avermi approvato che io rimanga qua a fare i noti lavori; io temevo forte di irritare al sua bontà che ha sempre avuto per me, standomi lontano dalla sua direzione e operando a mio capriccio. Basta, se da un lato 144 Statva Argentea questi lavori mi sono stati dannosi, dall’altro mi ha procurato delle ordinazioni che saranno utili al mio avanzamento, e quando sarò ritornato a Roma, per lungo tempo non mi slontanerò finché non sia buono a fare qualche cosa…”

ASR, Fondo Ovidi, busta 7, fasc. 55, minuta di Tommaso Minardi a Luigi Fontana s.d. (ma 19 dicembre 18648)

“È pure una fatalità che quanto più vivamente io voglio fare una cosa, tanto più tardo a farla, e non di rado finisco in nulla. Così finora mi è accaduto a rispondere alla vostra del 2 nov.bre che avendola io gradita moltissimo mi venne desiderio in risposta di diffondermi in molte cose… e più tardando, più altre mi si aggiungevano, sicché a null’altro hanno servito se non che a porre difficoltà e ritardo alla risposta. Finalmente dunque eccomi a voi.[…]

Approposito delle scarse vostre parole non so capire il perché voi siate meco tanto riservato e non apperto e franco, come si suole e conviene con gli amici d’intimità. Voi arrivavate la sera da me, ed io lo gradivo, ma voi taciturno e inoperoso infondevate l’inazione anche in me, come succede con persone estranee mentre sapevate quanto mi piaccia l’opposto: io trovai su nello Studio un candeliere che mi si disse essere vostro per disegnare con Polenzani qualche cosa nelle serate lunghe eppur sapevate quanto mi sarebbe piaciuto che questo facesse con me, ma voi come se io fossi persona di soggezione e riservata, vi comportavate riservatamente e con soggezione e sebben tante volte vi avessi ciò detto, nonostante stavate lì la sera come fosse da un canonico o da un Monsignore. Io vorrei sapere da voi se vi comportavate così con gli altri vostri amici. E sì che io credo, che voi mi conosciate non da poco tempo per vostro amorevole ed intimo amico.

Dunque, amico mio, manda al Diavolo ogni riservatezza, le mezze parole e cambia tenore, che questo non mi piace. Ecco che pur ti ho detto qualche cosa di più che voleva dirti, tuo fratello mi è apparso all’opposto di te, ciò ti servi di regola. Addio, addio”.

La carriera di Luigi Fontana si svolge, dunque, sotto il segno di Minardi. Intuite le capacità poliedriche del giovane (era un allievo che poteva divenire “certamente un artista simile ai nostri antichi, cioè pittore, scultore ed architetto”9), Tommaso Minardi fa di Luigi Fontana il proprio pennello vivente, l’esecutore in pittura dei suoi disegni, in imprese importanti come nella enorme tempera con la Propagazione del Cristianesimo, o la Missione degli Apostoli, commissionatagli da Pio IX per la decorazione del palazzo del Quirinale (terminata nel 1864, dettaglio )10; nella pala con la Madonna con San Lorenzo e le Anime del Purgatorio destinata a ornare l’altar maggiore della chiesa del Verano; e probabilmente già nella pala con l’ Incoronazione della Vergine della cappella di palazzo Doria Pamphilj al collegio Romano, e, come è stato già giustamente ipotizzato da Marisa Calisti, anche in molte altre commissioni private di dipinti, fra cui quella della Madonna del Giglio del National Museum of Fine Arts di La Valletta.11 Sotto il segno di Tommaso Minardi 145

Tommaso Minardi con Luigi Fontana, Propagazione del Cristianesimo o la Missione degli Apostoli, Roma, Palazzo del Quirinale, Salone degli Ambasciatori

Pur assorbendo le forze dell’allievo con i propri incarichi, Minardi sovraintende la tardiva istruzione di Fontana, ne guida l’attività, dandogli consigli, segnalandogli modelli, fornendogli schizzi. Così, a fianco delle molte commissioni da portare avanti nella sua terra natia, giungono a Fontana incarichi romani, piccoli e grandi: la partecipazione agli apparati effimeri per la Canonizzazione dei 26 martiri del Giappone e di Michele de Sanctis, svoltasi nel giugno 1862; il restauro dei dipinti di Francesco Salviati in San Salvatore in Lauro (chiesa marchigiana per eccellenza), e la realizzazione del ciclo di affreschi autografi della chiesa, opere saldate nel 1863, e successivamente il monumento al cardinal protettore Antonio Matteucci del 1868; dal 1865 la partecipazione del cantiere decorativo a fresco della navata di Santa Maria in Trastevere, dove realizza la Santa Rufina.

La commissione a Luigi Fontana del modello in gesso della statua in argento del Filippo d’Argirio (o d’Argirò) da parte della comunità maltese di Ħaż-Żebbuġ va dunque correttamente ricondotta alla mediazione di Minardi e alla protezione congiunta di Johann Friedrich Overbeck. 146 Statva Argentea

II.

Quando nel 1863 il modello della statua dedicata a Filippo d’Argirio giunge a Malta, Roma era giàdiventata un importante punto di riferimento per l’approvvigionamento di opere d’arte contemporanea da parte della cattolicissima isola e, almeno dalla metà del secolo, grande evidenza a questo fenomeno è data dalle fonti e in particolare dai periodici romani e maltesi. Tale movimento di opere ebbe luogo, specialmente nei primi casi, sotto il segno, l’avallo e l’incoraggiamento costante di Johann Friedrich Overbeck e di Tommaso Minardi, i due artisti più ascoltati dal pontefice Pio IX13.

La prima commissione documentata a Roma da parte Luigi Fontana, Filippo d’Argirio, Ħaż-Żebbuġ, d’interlocutori maltesi è del 1852 Parrocchiale, dettaglio e riguarda oggetti di arte applicata. Il Reverendo Michelangelo R. Calleja ordina a Vincenzo Belli, uno degli orefici romani più quotati, una serie di quattro statue in argento da realizzarsi su disegni di Overbeck per la chiesa parrocchiale di S. Filippo di Agira a Ħaż-Żebbuġ. L’intermediario a Roma era Philip Grima, che dalla città eterna informa il committente di come Overbeck avesse visto le statue di San Marco e San Giovanni nello studio dell’orefice e se ne fosse detto soddisfatto. In realtà le statue non erano state realizzate su disegni espressamente condotti dal maestro, ma riprendono piuttosto i bozzetti con Evangelisti e Apostoli eseguiti da Overbeck in preparazione agli affreschi realizzati da Maximilien Seitz nel 1849 nella cappella della villa Torlonia (la cosiddetta Delizia Carolina) a Castel Gandolfo, mentre i modelli di creta sono dello scultore Pietro Galli. Pure in questa forma di multi-autorialità, l’imprimatur overbeckiano influiva certamente sulla ricezione dei pezzi sull’isola, che era entusiasta. Nello stesso anno l’officina di Vincenzo Belli realizzava per l’Università dei Sartori (cappella di S. Omobono) della chiesa di Sotto il segno di Tommaso Minardi 147

Jean Monnot, San Pietro, Roma, Basilica di San Tommaso Minardi, qui attribuito a, Profeta, Giovanni in Laterano collezione privata San Paolo Naufrago a La Valletta un paliotto d’altare in argento, e altri arredi liturgici prendono questa rotta mediterranea (prima della morte dell’artista nel 1859)14. Inoltre, lo studio dell’epistolario di Tommaso Minardi condotto in occasione della preparazione di questo contributo ha rivelato come nel 1859, Raphael Caruana (“per parte del governo locale”) domandasse a Minardi, di cui era “figlioccio di battesimo”, di interessarsi presso Pietro Tenerani, lo scultore di punta della Roma di Pio IX, in merito all’ eventuale esecuzione di una statua in marmo bianco di San Paolo “da collocare in una delle nostre piazzette”15 . Tenerani avrebbe fatto il suo preventivo, ma la transazione, per quanto mi conferma Stefano Grandesso e per quanto finora è noto, non dovette andare a buon fine16.

In continuità rispetto a questa linea d’azione mi pare corra la decisione da parte della Comunità di Ħaż-Żebbuġ di commissionare a Roma, nel 1860, il modello in gesso 148 Statva Argentea della statua fusa da argentieri probabilmente romani (in mancanza del controllo del punzone, le fonti documentarie esistenti tacciono sul nome della manifattura17), raffigurante il presbitero siro Filippo di Agirio, per la chiesa parrocchiale. Questa volta a sorvegliare l’esecuzione del prezioso pezzo è chiamata in causa la coppia Minardi- Overbeck. Spettava a Overbeck il compito di determinarne l’altezza e a Minardi di suggerirne i modelli da cui trarre l’invenzione18.

L’opera rappresenta il capolavoro scultoreo di Luigi Fontana. Pur tenendo presenti modelli nobili settecenteschi, come per esempio il San Pietro di Jean-Monnot della Basilica di San Giovanni in Laterano, inevitabili per la scultura monumentale, o quanto all’uso dell’argento la grande statua barocca del Gesù, l’artista di Monte San Pietrangeli sceglie un altro partito espressivo. Declina nell’arte plastica i tratti tipici del disegno minardiano. Nonostante un preciso modello diretto non sia stato finora rintracciato, la statua del Casale di Ħaż-Żebbuġ rivela i segni di una frequentazione costante con il mondo grafico di Minardi, per esempio con il suo cosiddettoAlbum degli Apostoli, una di quelle fonti che Giovanni Dupré (in visita all’atelier romano di Minardi nel 1852) indicava come materiale sempre disponibile alla consultazione degli allievi, o con disegni come il Profeta (collezione privata) già pubblicato da Marisa Calisti come di mano dello stesso Fontana, ma più correttamente, ritengo, da restituire a Minardi stesso19.

Neo-rinascimentale nell’impianto frontale della figura, purista nel panneggio in cui rigorosi appaiono i riferimenti storicistici, la statua del S. Filippo d’Argirio è tutta intrisa degli spunti metabolizzati da Fontana durante l’esecuzione in pittura della Propagazione del Cristianesimo, o Missione degli Apostoli in Quirinale ed è questa forse la ragione per cui l’opera si rivela assai distante, o meglio, altrimenti incomprensibile, all’interno del corpus di opere plastiche di Fontana, punteggiato da sculture parlanti neo-barocche come il San Francesco Saverio della Basilica di San Lorenzo in Damaso, o come i Quattro Evangelisti di Grozzalina.

La statua è pronta solo nel 1863, dopo una lunga e travagliata trattativa che coinvolge il Sacerdote Salvatore Tomaso Trevisan, il compagno di studi Ignazio Carlo Cortis e il Notaio Francesco Saverio Camilleri e di cui altri autori danno conto in questo stesso volume. A Roma, nella chiesa di San Salvatore in Lauro, dove l’artista era impegnato nei lavori summenzionati, l’opera è presentata al pubblico, mostrata al papa Pio IX, il quale la benedice, e infine imbarcata sul vapore per Malta. La stampa celebra l’avvenimento. L’”Osservatore Romano” e, poco dopo, “La Civiltà Cattolica” forniscono notizia di questo importante invio20. Partita la statua, a Roma sarebbe rimasta in ricordo l’incisione di traduzione dell’opera di Nicola Sangiorgi, un professionista che aveva Sotto il segno di Tommaso Minardi 149 anche collaborato con Salvatore Busuttil a una serie di stampe illustranti la vita di San Camillo de Lellis.

III.

Che Tommaso Minardi fosse, durante gli anni del pontificato dell’ultimo papa- re, l’arbitro del gusto romano in fatto di arte, è un dato ormai assodato. L’apertura di credito di cui l’artista godeva presso il papa Pio IX era totale21. Per avere contezza del ruolo di Minardi nella politica per le belle arti del terzo quarto dell’Ottocento, basti menzionare il commento di Ernesto Ovidi, erede e biografo dell’artista faentino, secondo cui nella Roma di Pio IX «non si fece restauro di chiese o monumenti senza che Minardi non fosse chiamato a dirigerlo o ad esprimere parere»22. Fu Minardi a essere chiamato da Pio IX il 15 settembre 1847 a far parte - primus inter pares - della commissione d’artisti estranei all’Amministrazione Pontificia, allo scopo di facilitare con aiuti e consigli il compito del Maggiordomato per la decorazione dei Palazzi Vaticani e del Quirinale. Fu Minardi a presentare per iscritto al papa il suo progetto di copiare le Logge Vaticane di Raffaello, in continuità con quanto immaginato da Vincenzo Camuccini. Fu Minardi a guidare le scelte della Calcografia Camerale. Fu Minardi a essere promosso nel 1858 ispettore delle pubbliche pitture, e a prendere parte alle tante commissioni istituite per supervisionare gli interventi nelle chiese romane: in S. Paolo fuori le Mura, S. Maria sopra Minerva (1855), S. Lorenzo in Lucina (1857- 58), S. Maria in Monticelli (1860-61), S. Lorenzo fuori le Mura (1862-69), S. Lucia del Gonfalone (1863-65), S. Nicola in Carcere (1865), S. Maria in Aquiro (1866), S. Maria in Trastevere (1870).

Tommaso Minardi rivestì quindi il ruolo di promotore, organizzatore, deus ex machina, di moltissimi interventi per le arti realizzati durante il pontificato di papa Mastai23.

Ma, a ben vedere, il suo ruolo principale, la sua vera vocazione, fu – come per primo ha compreso Stefano Susinno - quella di disegnatore e soprattutto di didatta. Ne forniscono conferma da un lato gli imponenti fondi grafici che si devono alla mano sapiente dell’artista faentino – a fronte di una produzione pittorica molto limitata – , dall’altro i lunghissimi elenchi dei suoi allievi redatti da Ovidi nel 1902, sulla base della documentazione ereditata, che suddividono i suoi discepoli in almeno cinque gruppi.

Le lettere che a Minardi indirizzarono i suoi numerosi conoscenti, sodali, allievi, frequentati nello studio di Piazza Colonna e poi di Palazzo Doria Pamphilj e all’interno dell’Accademia di S. Luca funzionano in tal senso da cartina di tornasole di una vastità 150 Statva Argentea di rapporti anche internazionali, il cui volume di scambio trova confronti nella coeva cultura artistica europea forse solo nella corrispondenza del pittore belga François- Joseph Navez. Dal tessuto minuto di piaceri, raccomandazioni, provvidenze grandi e piccole - costruito attraverso lettere, biglietti, incontri - appare composto il quotidiano esercizio del potere che partì dallo studio di Minardi. Impegno quotidiano, fatto di sopralluoghi, expertises, sedute di commissione, che gli permise di costruire quella lobby accademico-artistica alla quale forse alludeva con amarezza Hans von Marees quando, il 2 marzo 1869, scriveva ad un amico: «Qui a Roma tutto procede bene. Chi non appartiene alla consorteria vive come un solitario. Chi ne fa parte deve subire anche gli intrighi»24.

IV.

Tuttavia, come si è già accennato, l’influenza di Tommaso Minardi (accanto a quella di Johann Friedrich Overbeck) non si fermava ai confini dello Stato Pontificio. Minardi era considerato, alla metà del secolo, un faro dell’arte maltese. I molti giovani artisti provenienti dall’ arcipelago mediterraneo che avevano frequentato lo studio e/o la sua cattedra di pittura all’Accademia di San Luca, contribuivano a tenere acceso il fuoco del legame Malta-Roma. Non è, infatti, una novità che fra i pittori in formazione a Roma originari di Malta, in molti fossero debitori del suo magistero; tra il 1818 e il 1854: Salvatore Busuttil, Pietro Paolo Caruana, Giovanni Farrugia, Tommaso Madiona, Antonio Falson, Giorgio Bonavia, Raphael Caruana, Paolo Cuschieri, Giuseppe Bonnici, Ignazio Carlo Cortis25.

Credo che si possa affermare, ormai senza beneficio d’inventario, che nella prima metà dell’Ottocento l’élite degli artisti maltesi si fosse formata “sotto il segno di Minardi” e questo pedigree è ineludibile quando si voglia comprendere pienamente l’arte maltese dell’Ottocento. A confermare l’importanza di Minardi sull’isola sono le lettere affettuose che gli giungono da Malta. Come quella di Paolo Cuschieri, a Malta nel 1847, che scrive al suo maestro con graziosa vena poetica, non esente da piaggeria: “non mi sento contento quando non posso esserle vicino e fare con li altri almeno un ramo di quella graziosa corona tanto vasta di giovani artisti che senza fine la onora”26, o come quella, sempre del Cuschieri, del 1856, in cui scrive al suo maestro, anche anni dopo il suo soggiorno romano: “Continuerò a seminare la dottrina del divino Minardi, ed abbatterò tante contrarietà; il nostro codice non sarà che quello del Minardi”27, cui fanno da controcanto le numerose altre epistole giunte a Minardi da Malta, che qui si elencano in nota, in grado di documentare ampiamente il permanere di rapporti fra il maestro faentino e i suoi ex-allievi.28 Sotto il segno di Tommaso Minardi 151

Militano poi in questa stessa direzione gli incarichi ufficiali ricevuti da Minardi a Malta. Mi limito qui a menzionare solo alcuni degli esempi che offrono conferma degli stretti legami intercorsi tra le istituzioni maltesi e il maestro romano29. Nel 1858 il Capitolo della cattedrale di Mdina discuteva della ridecorazione della cupola della Cattedrale che era stata danneggiata dal terremoto del 1856. Mentre questo organismo era sul punto di rivolgersi a un artista in Roma, perché tra i maltesi la pratica dell’affresco non era familiare, si presentava alla Commissione Giovanni Gallucci, un pittore romano allievo di Minardi, sull’isola da qualche tempo. Per verificare l’abilità del pittore, divenuto il candidato principale al lavoro, il Capitolo ratificava di inviare alcuni campioni della sua opera a Roma da Minardi, al cui giudizio chiedevano di ricorrere anche gli altri concorrenti maltesi. Così nel 1859, Giovanni Gallucci, pittore accademico romano, riceveva l’incarico per il restauro e la decorazione della cattedrale. Nel 1859 veniva qui convocato Nicola Consoni, il più fidato allievo di Minardi, per un consulto sullo stato di conservazione della decorazione di Mattia Preti sulla volta della chiesa conventuale di San Giovanni Battista a La Valletta. I canonici di Mdina approfittavano del suo soggiorno per chiedergli di esaminare anche la cupola della Cattedrale. A Roma, dunque, e in particolare alla persona di Minardi, era affidato il compito di ago della bilancia nelle decisioni più difficili da prendere sull’isola in materia d’interventi artistici.

Quanto invece alla reale conoscenza in loco dell’opera del maestro faentino, possiamo basarci, che io sappia, su di una sola testimonianza. Nel 1862 giunge sull’isola maltese con certezza un piccolo capolavoro minardiano. Gerolamo Tagliaferro, un armatore molto benestante, compra direttamente da Minardi a Roma la Madonna con Bambino e San Giovannino e la porta a casa. La rivista “L’Ordine” commenta l’acquisto, il 6 giugno 1862, descrivendo il pittore come “uno dei luminari della pittura moderna: il divino pennello per così dire del capo scuola italiana”. A guardare bene i documenti si noterà che - come stava accadendo per la Luigi Fontana, monumento a Tommaso Minardi, grande tempera con la Propagazione Roma, Quadriportico del Cimitero Verano 152 Statva Argentea del cristianesimo attraverso la missione degli Apostoli del Quirinale (terminata nel 1866) - il ruolo di Fontana nell’esecuzione di questo lavoro affidato a Minardi non fu secondario. Si deve a Fontana, infatti, come aveva già ipotizzato Marisa Calisti, una quota nella realizzazione del dipinto maltese oggi al National Museum of Fine Arts de La Valletta.

Alla morte di Tommaso Minardi, spettò non a caso proprio a Luigi Fontana commemorare il maestro con una statua da collocarsi nel Quadriportico del Verano30 (1876), voluta dalla Municipalità, e ancora nel 1906, a lui venne richiesto di scolpire il suo busto per la serie degli uomini illustri del Pincio31, busto che appare ora acefalo, quasi come acefala è la Roma delle arti sotto Pio IX senza la giusta considerazione della figura di Minardi.

V.

Non è dunque una forzatura, spero di averlo dimostrato convincentemente, quella espressa nel titolo di questo contributo, ossia di ancorare la magnifica statua in argento di Ħaż-Żebbuġ - di cui la storia è ricostruita in questo volume - alla personalità, al mondo, all’influenza di Tommaso Minardi e di definirla realizzata sotto il segno del suo magistero. Pur se, grazie alle ricerche di Navarro32 e agli studi di Marisa Calisti33, siamo consapevoli che il rapporto di Luigi Fontana con l’isola non si interruppe con l’invio della statua di Filippo d’Argirio, bensì proseguì con l’esecuzione del modello per il crocifisso d’argento della chiesa parrocchiale di Ħaż- Żebbuġ (1870), il disegno per una statua di San Giuseppe per la chiesa ta’Giezu a Rabat, e con almeno due commissioni mediate dall’ormai noto canonico Paolo Pullicino34, personaggio di punta nell’importazione di arte romana a Malta (dove è il grande protettore di Pietro Gagliardi), per il quale l’artista realizzò, tra il 1880 e il 1883, a quanto pare un bozzetto di un quadro “di san Filippo d’ Agirio” e un quadro con la Beata Vergine del Carmelo col Bambino e il Beato Simone Stock (destinato al Vescovo Luigi Fontana, busto acefalo di Tommaso di Gozo), ciò non toglie che l’accoglienza Minardi, Roma, passeggiata del Pincio Sotto il segno di Tommaso Minardi 153 dell’artista nell’arcipelago mediterraneo fu il risultato di un apprezzamento, di una reputazione, guadagnata da Tommaso Minardi sui tavoli del suo studio, e da Roma, ancora considerata Magistra Artium e a quella altezza cronologica luogo di cui proteggere le arti e la supremazia di sede cattolica sul mondo35.

Appendice documentaria

Archivio di Stato di Roma, Fondo Ovidi, b. 4, fasc. 45, lettera di Raphael Caruana a Tommaso Minardi del 19 febbraio 1859 Malta Valletta 19 febbraio 1859

Caro Professore

Per parte governo locale, sono incaricato di conoscere quanto potesse ascendere il valore del costo per una statua di S. Paolo in marmo bianco. Io vi prego a farmi tanto favore di parlare col Sig. Cavalier Tenerani di un S. Paolo di marmo bianco dell’altezza in circa di 9. palmi mercantile romano da essere collocata in una delle nostre piazzette e se sia possibile separatamente anche il costo di un piedistallo per la rispettiva statua: ma il valore del costo farlo a parte, cosichè se la spesa venisse di meno il piedistallo si potrebbe farlo qua sotto un disegno dell’ istesso Professore Tenerani.

Vi prego caro mio Minardi di farmi tanto favore a rispondermi col prossimo vapore di posta, e in un modo, o in un altro non lasciarmi senza qualche soddisfazione, perché avrei molto piacere che Malta avrebbe una statua di un uomo celebre.

Se la combinazione che il sig. Tenerani non accettasse, o non è presentemente a Roma, allora la prego di cercare qualunque buon artista suo amico, onde potesse prima darci un idea del prezzo e poi accettare la commissione, qualora come ho gran speranza che il Governo in unione con il nostro Vescovo Diocesano decidessero a commissionarla.

Per avere la via aperta, caro Sig. Professore, nel seno dei vostri amici è impossibile che non si trova qualche buon scultore che abbia fatto una statua di S. Paolo, e se non si trova in marmo anche qualche modello per essere fondata in bronzo, basta che si ha presto qualche delucidazione su quest’affare.

Io mi dispiace di avervi incomodato ma e stata molto lunga la quiete che da tanti anni vi ho lasciato senza mie nuove, e forse per non turbare la vostra quiete, restavo più tempo senza scrivere al mio stimatissimo Padrino, contentandomi soltanto a conoscere vostre nuove e mandarvi dei saluti, ma spinto da un impiego mio presso il Governo vengo con questa mia a turbarvi, perdonate caro mio Padrino ma finisco col pregarvi e farvi premura onde colla prossima posta mi potrete dare qualche idea, e così comunicarla al Governatore (che ha un naturale quando da’ un incobenza [sic] e vol avere presto possibile nuova per decidere)

Vostro affezionatissimo Figlioccio Raphael Caruana 154 Statva Argentea

N.B. Scusate la gran fretta perché il vapore parte.

[Nota a matita in calce:]

Prezzo della statua di S. Paolo scudi 3200

Piedistallo scudi 500

Referenzi: 1 E. Camboni, Gli album di Salvatore Busuttil della Biblioteca Romana “Antonio Sarti”, in Le Arti a Roma nell’Ottocento. Ricerche in corso, a cura di G. Capitelli e S. Cracolici, (Quaderni di storia dell’arte dell’Università della Calabria, 2), Roma, Campisano Editore, in corso di pubblicazione. Gli album sono menzionati in The Busuttil family : a legacy of three generations, [exhibition held at the Ministry for Gozo, Victoria, Gozo between 24th April and 30th May 2010], a cura di J. Cremona, Sta Venera (Malta), Midsea Books, 2010; La processione del Corpus Domini nelle tavole di Salvatore Busuttil (1837 - 1839), catalogo della mostra (Roma, Fondazione Marco Besso, 22 maggio - 39 giugno 2008), a cura di A. Martini, Roma, 2008. 2 Vedi nota precedente e G. Capitelli, Mecenatismo pontificio e borbonico alla vigilia dell’Unità, Roma, Viviani Editore-Fondazione Roma, 2011, pp. 180-181. 3 Capitelli 2011, pp. 179-193. 4 Le peuple romain de la 1ère République à l’Unité : entre mythe et histoire, catalogo della mostra (Ajaccio, Musée Fesch, 27 giugno- 31 settembre 2013), Paris, Gourcuff Editions, in corso di stampa. 5 Per orientarsi sulla cultura figurativa romana della prima metà dell’Ottocento, anche per ricavarvi una bibliografia di partenza, si vedano almeno:Maestà di Roma. Da Napoleone all’Unità d’Italia, catalogo della mostra: Universale ed eterna (Roma, Scuderie del Quirinale); Capitale delle Arti (Roma, Galleria Nazionale d’Arte Moderna, 7 marzo – 29 giugno 2003), progetto di S. Susinno, a cura di S. Pinto, L. Barroero, F. Mazzocca, segreteria scientifica: G. Capitelli, M. Lafranconi, Milano, Electa, 2003 e la raccolta degli scritti, pubblicata postuma, di Stefano Susinno (S. Susinno, L’Ottocento a Roma. Artisti, cantieri, atelier tra età napoleonica e Restaurazione, Cinisello Balsamo, Silvana Editoriale, 2009). 6 G. De Sanctis, Tommaso Minardi e il suo tempo, Roma, Forzani & C., Tipografi del Senato, 1900, p.206; G. Cicconi, Luigi Fontana e le sue opere, Fermo 1928; C. Bon Valsassina, Fontana Luigi, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 48 1997 (con qualche errore, ma con una straordinaria visione generale sull’artista e sul suo metodo di lavoro); M. Calisti, S. Papetti, Luigi Fontana dal Purismo all’Eclettismo, Fermo, Cassa di Risparmio di Fermo, 2004 (con un’ottima bibliografia e un utile apparato di fonti documentarie e di illustrazioni), e da ultimo Capitelli 2011, ad indicem. 7 Alla corrispondenza tra Tommaso Minardi e Luigi Fontana già pubblicata in Tommaso Minardi, disegni, taccuini, lettere nelle collezioni pubbliche di Forlì e Faenza, catalogo della mostra (Forlì, Palazzo Comunale), a cura di M. Manfrini Orlandi e A. Scarlini, con introduzione di A.Ottani Cavina, Bologna, 1981) e in Calisti, Papetti 2004, posso ora aggiungere un breve regesto delle collocazioni e dei contenuti delle lettere di proprietà di Tommaso Minardi, conservate a Roma, Archivio di Stato, Carte E. Ovidi (da ora in avanti ASR, Fondo Ovidi), b. 4 (1850-1859), fasc. 36, Montesampietrangeli, 6 aprile 1850, Luigi Fontana a TM [a proposito della vendita di un quadro dipinto a San Giusto]; b. 4 (1850-1859), fasc. 37, Montesampietrangeli, 16 dicembre 1851, Luigi Fontana a TM [a proposito dei lavori in corso: busto Brancadoro, due ritratti grandi, bassorilievi per campana]; b. 4 (1850-1859), fasc. 37, Montesampietrangeli, 10 novembre 1851, Luigi Fontana a Cesare Fracassini [consegna lettera all’incisore Angelo Gabrielli, saluti a TM]; b. 4 (1850-1859), fasc. 37, Montesampietrangeli, 25 settembre 1851, Luigi Fontana a TM [informa di aver consegnato il quadro di san Vincenzo a Fermo]; b. 4 (1850-1859), fasc. 37, Montesampietrangeli, 12 novembre 1851, Luigi Fontana a TM [partenza con il conte Bernetti, ordinazione da parte di Brancadoro di Fermo di due quadri storici, richiesta di consiglio se accettare Sotto il segno di Tommaso Minardi 155

la commissione]; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Montesampietrangeli, 27 dicembre 1853, Luigi Fontana a TM [a proposito delle commissioni dell’Arcivescovo di Fermo e del completamento della statua di san Biagio]; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Mondesampietrangeli, s.d., Luigi Fontana a TM [a proposito dell’acquisto di quadri antichi (Crivelli) a scopo di commercio]; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Montesampietrangeli, 31 agosto 1853, Luigi Fontana a TM [a proposito del quadro consegnato a Brancadoro molto elogiato da TM. Ed alla vendita di foto di TM molto richieste]; b. 4 (1850-1859), fasc. 40, Fermo, 6 febbraio 1854, Luigi Fontana a TM [commissione di un semibusto in bronzo del conte Paccaroni e di un ritratto del card. De Angelis; invia disegno di un polittico di rara bellezza per valutazione]; b. 4 (1850-1859), fasc. 40, Fermo, 30 marzo 1854, Luigi Fontana a TM [ringrazia per il consenso a rimanere lontano da Roma per i lavori affidatigli, ma con il proposito di tornare a Roma per continuare a lavorare sotto la direzione di TM]; b. 4 (1850-1859), fasc. 40, Fermo, 11 settembre 1854, Luigi Fontana a TM [si complimenta per la ristabilita salute]; b. 4 (1850-1859), fasc. 41, Fermo, 20 agosto 1856, Luigi Fontana a TM [mancato commercio de quadri antichi, osteggiato dall’arcivescovo che non permette che si estraggano quadri dalla sua diocesi, ritratto grande del marchese Morici]; b. 4 (1850-1859), fasc. 41, Macerata, 18 dicembre 1856, Gaetano Favvino? a TM (chiede di continuare a proteggere il comune allievo Luigi Fontana); b. 4 (1850-1859), fasc. 44, Montesampietrangeli, Luigi Fontana a Odoardo (Mentasti) [dopo la morte del padre chiede di far celebrare messa e intende rientrare quanto prima a Roma]; b. 4 (1850-1859), fasc. 46, 185? [distacco di un affresco all’aperto di Bernardino Campilli (sic) e spostamento della gran tazza del battisterio]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Montesampietrangeli, Luigi Fontana a TM [notizie sulla complessa pittura dell’abside, chiede schizzo per quadro per fratelli Brancadoro che espugnano la fortezza di Bona in Africa e si compiace del favore ricevuto dal quadro per il Campo Santo]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, 14 aprile 1865, lettera di Luigi Fontana a TM [ringrazia della commissione della pittura di S. Maria in Trastevere]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, 24 ottobre 186?, Luigi Fontana a TM [disegno per un altare della chiesa collegiata]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Montesampietrangeli, 15 dicembre 1867 [quadri per la chiesa, di sant’Anna e stimmate si san Francesco]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM a Luigi Fontana, s.d. (dicembre 1864) [ricordi comuni]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM al cardinale protettore di Luigi Fontana, s.d. [sulla commissione di un ritratto e sugli studi di Luigi Fontana]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM al cardinale protettore di Luigi Fontana, s.d.[commenti sugli studi e su un premio ricevuto dal Fontana]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM, 10 dicembre 1845, a mons. Marini, governatore di Roma [Il giovane sig. Luigi Fontana della Diocesi di Fermo raccomandato dal card. De Angelis . derubato dal facchino che lo trasportava al Collegio Piceno … giovanotto inesperto e timido…]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM: s.d.[sulla commissione di un monumento funerario in marmo ordinario che riguarda Luigi Fontana e Jacometti]; b. 7, fasc. 55, 1849 (trascrizione di minuta di TM): Autografo del Prof. Minardi e conservato dal pittore Luigi Fontana per il quale fu scritta la presente [lettera di raccomandazione per Luigi Fontana, sulla copia da Lorenzo Lotto, su possibili copie da Raffaello]; b. 7, Luigi Fontana a TM, Montesampietrangeli, 2 novembre 1864 (lettera fuori posto perché materialmente usata come carta per minutare altra lettera) [di ritorno al porto di Civitanova continua i lavori per la chiesa riuscita di comune soddisfazione di paesani e forestieri, ad onta della tenue spesa che vi ha impiegato il committente]; b. 10 (Ricevute varie di artisti), fasc. 64, Luigi Fontana, Roma 28 ottobre 1864, [Dichiaro confesso io sottoscritto essere stato interamente soddisfatto di ogni mio avere per le opere eseguite per il sig. Professor Minardi col quale ho fatto società di lavoro e ne ho diviso il guadagnio tanto nell’opera di M.e Cavallo come per altre opere di minor conto fatte allo Studio e sono state pareggiate tutte le partire del dare e dell’avere]. 8 La lettera giunge, infatti, a Luigi Fontana ed è oggi conservata in un archivio privato; è stata pubblicata in Calisti, Papetti 2004, p. 170 9 Ovidi 1902, p.142; Cicconi 1929, p. 33 10 Da ultimo Capitelli 2011, pp. 32-36. 11 Calisti 2004, p. 32, ma soprattutto un documento conservato nell’archivio privato delle carte di Luigi Fontana (vedi Calisti 2004, p.69, nota 13) in cui l’artista registra i crediti che esige nei confronti di Tommaso Minardi, che esplicitamente segnala: “Ho disegnato e finito il dipinto di un quadro in tavola rappresentante la Beata Vergine del Giglio per un signore maltese. Per prezzo di zecchini 200, mia porzione zecchini 100, e riebbi soltanto zecchini 48.” 156 Statva Argentea

12 Ovidi 1902, p. 261 13 Per l’analisi del caso maltese all’interno della vasta compagine delle esportazioni di opere d’arte contemporanee da Roma: vedi Capitelli 2011, pp. 149-193; G. Capitelli, S. Grandesso, Roma fuori di Roma, in Maestà di Roma 2003, pp. 589-603 e da ultimo G. Capitelli, Il mercato globale dell’arte sacra nell’Ottocento. Pratiche, committenze, intermediari, artisti, in Roma fuori di Roma. L’esportazione d’arte contemporanea da Pio VII all’Unità d’Italia, a cura di G. Capitelli, S. Grandesso, C. Mazzarelli, Roma, Campisano Editore, 2012, pp. 385-416. 14 “Giornale di Roma”, 9/10/1852; 16/3/1852; 27/4/1853; 5/4/1856; 29/12/1858. Dallo studio di Vincenzo Belli giungono a Malta anche due candelieri per la parrocchia di Żebbuġ (1856), l’altare maggiore della cattedrale di Gozo (1858), uno scrigno a forma di tempietto per la Chiesa dei Carmelitani di La Valletta. Vedi anche Ch. Attard, An Italian Artistic Presence in 19th Century Malta. 1850-1960, M.A. diss. in History of Art, Università di Malta, 1999, pp. 82-85; A. Espinosa Rodriguez, The Nazarene Movement and its Impact on Maltese Nineteenth Century Art, MA. in History of Art, University of Malta, 1997, pp. 87-88. Già in Capitelli 2011, p. 184. 15 Vedi la trascrizione del documento qui in appendice. 16 S. Grandesso, Pietro Tenerani (1789-1869), Cinisello Balsamo, Silvana Editoriale, 2003. 17 Documenti in Calisti, Papetti 2004, pp. 171-174. 18 F. Navarro, Caruana’s writing on the Parish Church of Żebbuġ- Malta. An annotated art-historical study, M.A. in History of Art, University of Malta, 2004. 19 M. Calisti, Luigi Fontana, tra le Marche e Roma (1827-1908), in Calisti, Papetti 2004, p.33. 20 Scrivono della scultura inviata a Malta: l’ “Osservatore Romano” del 2 luglio 1863 e “La Civiltà Cattolica”, XIV, 7, 1863, p. 362. 21 L’ influenza di Tommaso Minardi sulla scena artistica romana durante l’intera parabola della sua vita è stata già messa in luce da: S. Susinno, Introduzione in Disegni di Tommaso Minardi (1787-1871), catalogo della mostra (Roma, Galleria Nazionale d’Arte Moderna, 21 ottobre 1982 – 9 gennaio 1983), 2 voll., a cura di S. Susinno, Roma, De Luca, 1982, I, pp. I-XXXI; M.A. Scarpati, L’Ottocento di Tommaso Minardi: collezioni, acquisizioni, restauri, in Disegni di Tommaso Minardi (1787-1871), catalogo della mostra, Roma (Galleria Nazionale d’Arte Moderna, 21 ottobre 1982 – 9 gennaio 1983), 2 voll., Roma, De Luca, 1982, I, pp. 1-15; E. Parlato, Tommaso Minardi e le pitture antiche di Viterbo, Tuscania e Vallerano, in «Rivista dell’Istituto Nazionale di Archeologia e Storia dell’arte», 53, S. III, XXI, 1998 (ma 2000), pp. 247-271; e studiata estesamente da Saverio Ricci nella sua tesi di laurea presso l’Università della Tuscia di Viterbo, a.a. 2001-2002, relatore: prof. Enrico Parlato, dal titolo Tommaso Minardi conservatore e conoscitore; S. Ricci, Restauri in «provincia»: i sopralluoghi di T. M. nei territori dello Stato pontificio, in Restauri pittorici e allestimenti museali a Roma tra Settecento e Ottocento, a cura di S. Rinaldi, Firenze, Edifir, 2007, pp. 99-121; da ultimo Capitelli 2011, pp. 36-39. 22 E. Ovidi, Tommaso Minardi e la sua scuola, Roma, Tipografia Pietro Rebecca, 1902, in part. pp. 141-145; ripreso da Scarpati 1982, p.10. 23 Scarpati 1982; da ultimo Capitelli 2011, pp. 36-39. 24 S. Negro, Seconda Roma, 1850-1870, Milano, Hoepli, 1943 [ried. Vicenza, Neri Pozza, 1966], p. 458. 25 E. Fiorentino, The School of Tommaso Minardi as reflected in Nineteenth Century Painting in the Maltese Islands, M. Phil. in History of Art, University of Malta, 1998. 26 ASR, Archivio Ovidi, b.3, int. 32, lettera di Paolo Cuschieri a Minardi, 15 ottobre 1847 (da Malta). 27 Ovidi 1902, p. 113. 28 ASR, Carte E. Ovidi (Fondo Ovidi), b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Londra 28 novembre 1853?, Bonavia a TM [informa delle critiche rivolte al presidente dell’Accademia sir Charles Eastlake per la pulitura (“scorticatura”) di alcuni quadri (Claudio e Canaletto) a confronto con La fondazione di Cartagine di Turner. Notizie di Severn, Weld, card. Wiseman. Esegue, molto richiesti, ritratti a crayon colorato. Si impegna a vendere foto di Minardi. L’incredulità di san Pietro di Overbeck è esposto all’Esposizione]; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Malta, 12 marzo 1853, Elisabeth Bowden a TM, sollecita invio del ritratto di san Vincenzo; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Malta, 11? marzo 1853, Antonio Falson a TM [chiede consiglio sulla commissione della volta di S. Paolo Apostolo, se le sue invenzioni siano degne di essere riprodotte in grandezza colossale]; b. 4 (1850-1859), fasc. 39, Malta, 10 Sotto il segno di Tommaso Minardi 157

novembre 1853, Paolo Cuschieri a TM [beghe con altri pittori]; b. 4 (1850-1859), fasc. 40, Malta 12 febbraio 1854, Madiona a TM [si compiace dei progressi di Bonnici che troverà lavoro a Malta, ora che i procuratori cominciano a sostituire i brutti quadri delle chiese]; b. 4 (1850-1859), fasc. 40, Malta, 5 marzo 1854, Antonio Falson a TM [informa del Divin Pastore da collocare in un pubblico Oratorio]; b. 4 (1850-1859), fasc. 44, Malta, 20 marzo 1858, G.B. Cortis a TM [chiede di istruire il figlio Ignazio, ora esperto in ritratti in acquerello ad eseguire anche ritratti ad olio]; b. 4 (1850-1859), fasc. 45, Malta, 19 febbraio 1859, Raphael Caruana a T.M.[chiede intermediazione di TM presso Tenerani per una statua di S.Paolo]; b. 4 (1850-1859), fasc. 45, Malta 15 ottobre 1859, Paolo Cuschieri [beghe con Consoni, chiede aiuto per affidamento del restauro della volta dipinta da Mattia Preti]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Napoli, 20 agosto 1868, Consoni a TM [relazione sul restauro dell’abside di S.Giovanni in Valletta compiuto da Cortis]; ASR, Carte E. Ovidi (Fondo Ovidi), b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Giorgio Bonavia a TM, Inghilterra, 186? [relazione sullo stato delle arti in Inghilterra; parere sull’arte alla Pugin; sulla Venere di Gibson; sulla fortuna dei primitivi; sui calotipi; richiesta notizie sul cardinal Wiseman e su Overbeck]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Malta, 12 maggio 1860, Raphael Caruana a TM [chiede una Madonna col Bambino a mezzo busto]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Malta 21 agosto 1863, Cortis a TM [si lamenta per mancato premio al figlio Ignazio per il quadro di san Luca]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Ignazio Carlo Cortis a TM [si raccomanda per il concorso]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, s.l., 5 maggio 1866, [Ignazio Cortis, in partenza per Malta chiede raccomandazione per ottenere la commissione del restauro della volta di S. Giovanni]; b. 5 (1860-1870), fasc. 47, Malta, 4 febbraio 1869 [Ignazio Cortis, sta restaurando l’abside alla maniera del Calabrese. Infastidito dal pittore De Vivo che ha reclamato il lavoro per un importo maggiore]; b. 7, fasc. 55, minuta originale di TM [sulla scuola romana dell’affresco e Malta]. 29 Un resoconto di quanto segue (con segnalazione della bibliografia precedente) in Capitelli 2011, pp. 179-184. 30 Documenti in Calisti, Papetti 2004, p. 182. 31 A. Cremona, I. Il giardino della memoria in Il giardino della memoria. I busti dei grandi italiani al Pincio, a cura di A. Cremona, S. Gnisci, A. Ponente, Roma, Artemide, 1999, pp. 11-26. 32 F. Navarro, Caruana’s writing on the Parish Church of Żebbuġ- Malta. An annotated art-historical study, M.A. in History of Art, University of Malta, 2004. 33 Regesto biografico in Calisti, Papetti 2004, p. 160, note 25 e 29. 34 G. Capitelli, La pittura sacra, in L’Ottocento in Italia. Le Arti sorelle. Il Realismo, a cura di C. Sisi, Milano, Mondadori Electa, 2007, pp. 47-60; Capitelli 2011, pp. 186-191; Capitelli 2012; F. Scarcelli, Paolo Pullicino e la riforma dell’arte sacra a Malta, in Le Arti a Roma nell’Ottocento. Ricerche in corso, a cura di G. Capitelli e S. Cracolici, (Quaderni di storia dell’arte dell’Università della Calabria, 2), Roma, Campisano Editore, in corso di pubblicazione. 35 Si veda a tal riguardo il recente volume Roma fuori di Roma. L’esportazione di opere d’arte contemporanee da Pio VI all’Unità d’Italia, a cura di G. Capitelli, S. Grandesso, C. Mazzarelli, Roma, Campisano Editore, 2012.

The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta Mark Sagona

The silver processional titular statue ofSt Philip of Agira by the Rome-based painter, sculptor, and architect Luigi Fontana (1827-1908), which arrived in Malta from Rome as a result of a commission from the parish church of the same saint at Żebbuġ on the 29th July 1863,1 is undoubtedly one of the most refined ecclesiastical treasures in Malta and one of the glories of nineteenth century Art in the Maltese Islands. Consequently, the St Philip is of fundamental importance for the knowledge and study of this important but unfortunately rather sidelined period. It not only provides a forceful, tangible link with the Catholic artistic milieu of Rome at the time of Pope Pius IX (reg.1846-78)2 but also epitomizes the dominant Purist style in the Eternal City which had been championed in mid-century by one of the most influential Italian artists of the time: Tommaso Minardi (1787-1871),3 of whom Fontana was not only the main artistic heir, but also his intimate collaborator. This statue thus brought Malta forcefully within the very centre of contemporary Roman art, being produced at precisely the same time that important masterpieces were being produced by Minardi, Fontana and their contemporaries. TheSt Philip galvanized and sealed Malta’s great admiration not only for Roman art, but in particular, for Minardi himself. In fact, the name of Minardi was by no means new to Malta and his name had already come to epitomize the apex of artistic excellence which Maltese artists by and large sought to emulate and accomplish, but this work brought the Maltese artistic scene closer than ever to the artist, because it belonged to his immediate artistic ambience.

Artistic commissions in Malta and Gozo in the nineteenth century stemmed primarily from the numerous churches which were continuously acquiring altarpieces and devotional paintings, processional statues and other sculptural works, liturgical objets d’art and items of ecclesiastical decoration both locally and abroad, and no discussion of art on the islands can go around the religious, staunchly Catholic milieu. The history 160 Statva Argentea of art in Malta in the nineteenth century is predominantly that of its churches and places of worship. In the second half of the century, one witnesses an intensification of the interest in Italian art, an interest which is documented much earlier in the century, in particular in the field of the ecclesiastical decorative arts.4 Rome becomes the most desired place to commission works for Maltese churches, reflecting a great quest to emulate the churches of Rome. This can only be understood if one comes to terms with the deep religious fervour which existed in Malta during this period, when social life revolved essentially around that of its parish church. It is against this context that any discussion of the statue of St Philip should be placed.

The statue ofSt Philip is a masterpiece in its own right, a splendidly executed piece which magnificently realizes a carefully calculated invention resulting in a work of considerable aesthetic beauty and visual sophistication: “poesia in tutto”, as the artist and intellectual Nicola Zammit (1815-99), rightly exclaimed in his description of the work.5 This short essay analyzes its artistic significance within the context of the development of nineteenth century art in Malta, at the time a British island colony with an Italian soul, partly due to the tremendously important role which the Church played in Maltese society.

Malta’s artistic ties with nineteenth century Rome

The close and solid artistic bond which had been established between Malta and the Eternal City during the rule of the Order of the Knights of St John over the islands was not broken with the change of administration at the dawn of the nineteenth century.6 The links with Italy continued unabated and Rome had an overwhelming presence and conditioning influence on the artistic affairs of the islands throughout the century and beyond. The bond received a fresh impetus under the new British administration which in the second decade of the century, on the advice of the new University rector Mgr Francesco Saverio Caruana (1759-1847), rewarded grants to a number of promising Maltese artists to continue with their studies in Rome. The first was Giuseppe Hyzler (1787-1858) in 1814,7 who gravitated towards the circle of the Lukasbrüder, or as they came to be popularly called, the Nazarenes. This group of German painters had established themselves in the Eternal City in 1810 under the leadership of Johann Friedrich Overbeck (1789-1869) and Franz Pforr (1788-1812).8 With the early tragic death of Pforr, it was Overbeck who came to epitomize the movement’s ideology and Hyzler struck an important and enduring relationship with him. Following the religious fervour of his mentor, on his return to Malta in 1822,9 Hyzler sought to establish Nazarene ideals with an almost missionary zeal, gradually The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 161 but surely purging the islands from the outmoded theatricality and artificiality of the Baroque.10

The other two important artists to travel to Rome in the second decade of the century were Salvatore Busuttil (1798-1854) and Pietro Paolo Caruana (1793-1852)11 where they first imbibed the Neo-Classical manner at the Accademia di San Luca under the influence of Vincenzo Camuccini (1771- 1844) and Antonio Canova (1757-1822), sending to their native islands important Neo-Classical canvases.12 They would eventually, however, be attracted towards the rising ideals of the Purism of Tommaso Minardi who is central to the discussion of the subject of this paper. Caruana established intimate links with Minardi who even stood as godfather on the baptism of his son Raffaele (c.1821-1886).13 After also learning lithography in the Eternal City,14 Caruana returned to Malta in 1827 where his works fluctuate between the Purist and the Neo-Classical.15 Busuttil, on the other hand, never returned to his homeland and Salvatore Busuttil, St Gregory the Great remained in Rome till his death, where he interceding with the Virgin of Succour for the worked within the orbit of the painter and Plague Stricken, 1854, oil on canvas, engraver Bartolommeo Pinelli (1771-1835). Ta’ Kerċem parish church, Gozo He excelled as a miniaturist and printmaker and he too, succumbed to the overwhelming influence of Tommaso Minardi, as is amply clear in his artistic testament: the altarpiece of St Gregory the Great interceding with the Virgin of Succour for the plague stricken for the parish church of Ta’ Kerċem in Gozo, which he painted in the last months of his life.16 Salvatore’s intimate links with the Eternal City are possibly best exemplified in the wonderful compendium of an impressive 7,000 drawings, etchings, engravings and lithographs which are preserved at the Romana Sarti Library at the Accademia di San Luca.17

The Maltese artists of a younger generation continued flocking to Rome. The rather long list included Tommaso Madiona (1803-64), Antonio Falson (1805-66), Vincenzo 162 Statva Argentea

Hyzler (1813-49), Giuseppe’s younger brother, Enrico Casolani (1817-85), Giorgio Bonavia (c.1818-1901), Raffaele Caruana (son of Pietro Paolo), Paolo Cuschieri (c.1820-89), Ignazio Carlo Cortis (1826-98) and Giuseppe Bonnici (1835-1900).18 Michele Bellanti (1807-83), the most gifted of the group, should have also spent some time in Rome, but his presence there remains nebulous.19 The works which these artists produced – some of them in significant amounts – all show, in varying degrees, the influence of Minardi and Overbeck. They had come in contact with Minardi at the Accademia di San Luca, while the rapport with Overbeck took place at his private studio at Palazzo Cenci.20 Thus, in this manner, Minardi and Overbeck came to be seen as the two great luminaries of Maltese Art in the middle decades of the century. Their advice was sought on various occasions, such as, in Minardi’s case, on the commission of re-decoration of the Mdina Cathedral dome in 1858.21 This also emerges in the case of Fontana’s St Philip, when Minardi and Overbeck were asked to supervise the project.22 Despite the fact that the two artists never set foot on the island, they were greatly influential and their art constantly quoted and admired. Documentation shows that Maltese artists continued to communicate with both artists upon their return to Malta.23 Even for an artist like Giuseppe Calleja (1828-1915), Hyzler’s most faithful disciple who had never trained abroad, the apex of art had been reached in the art of Minardi and Overbeck and he continued to preach the Nazarene and Purist creeds till the very end of his life which occurred in the beginning of the twentieth century, when the style had long been outmoded.

In the second half of the century, precisely in the period when the Żebbuġ parish church commissioned its new titular statue, the link with Rome took a different trajectory and became more insistent. Now it was not only a matter of influences and connections, but Rome came to be directly transported to Malta and the most representative artists of the age showered with prestigious commissions.24 This phase actually starts in the early 1850s, within the field of the ecclesiastical decorative arts, when the same Żebbuġ parish church ordered a set of silver altar statues of the Four Evangelists for the high altar from the silversmith Vincenzo Belli the Younger (d.1859), produced in 1853.25 This is not the first occasion the Younger St. Mark, 1853 which documents Malta’s relationship with Rome in this field in the nineteenth century, for the chapter of St Paul’s Shipwreck church in Valletta had ordered its silver ceremonial mace of office from the workshop of Vincenzo Pacetti as early as 1818.26 Moreover, there are various other liturgical objets d’art which bear Roman marks, while various Roman firms producing ecclesiastical furniture and related works are documented executing commissions for Maltese churches, fulfilling a huge demand for church decoration which characterizes this period.27 The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 163

Vincenzo Belli the Younger, St Mark, 1853, silver, Żebbuġ parish church, detail 164 Statva Argentea

In the 1860s this trend moves onto full-scale sculpture and painting of which Luigi Fontana’s statue is at the forefront. Convinced of the supremacy of Roman art, an attitude which, as already explained, by no means is born in this period, and as a result of the stale, hackneyed artistic scenario which had been created by the local artists in the wake of Hyzler’s death in 1858, Maltese patrons turned their eyes towards Rome to secure important works to decorate their churches. This was also fuelled by a quest to emulate as closely as possible the Roman artistic scene of Pius IX, to whom Catholic Malta continuously vowed its allegiance.28 A major and central role was played in this by the notably erudite and well-travelled Canon Paolo Pullicino (1815-90),29 who came to exercise great weight on the artistic and cultural scene in Malta in these years. In fact, Pullicino, through his excellent connections, was the prime instrument through which artists of the calibre of Pietro Gagliardi (1809-90), Francesco Grandi (1831-91) and Domenico Bruschi (1840-1910), among others, came to be commissioned important works in the Maltese Islands, and although not documented, one cannot exclude his involvement in the commission of the St Philip. These artists were among the most renowned painters in the Eternal City, all of whom very active in Roman churches, which at the time were undergoing massive ‘restoration’ campaigns at the hands of Pius IX himself.30 The stage was thus set with theSt Philip and gathered momentum in the mid to late 1860s with Gagliardi’s Virgin and Child for St John’s Co-Cathedral,

Tommaso Minardi and Luigi Fontana (?), The Pietro Gagliardi, The Virgin and Child, 1868, oil Virgin and Child with the infant St John the on canvas, Cathedral Museum, Mdina Baptist, 1862, National Museum of Fine Arts, Valletta (Heritage Malta) The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 165

Valletta (now Cathedral Museum, Mdina) commissioned in 1864 but completed in 1868 and the subsequent substitution of earlier altarpieces at Mdina Cathedral.31 At the same time, numerous works from these artists were commissioned by several other parishes throughout Malta and Gozo.32 This link continued in the opening years of the twentieth century when other artists based in Rome came to Malta to execute works themselves.33

The link with Rome is not only present in the ecclesiastical sphere, and can also be gauged in sculpture. A cast of one of Canova’s famous lions on the Monument to Pope Clement XIII (1792) in St Peter’s, arrived in Malta34 and provided the prototype for the lions on the Monument to Judge Joseph Nicholas Zammit at the Upper Barracca, Valletta produced in 1824 by the sculptors Vincenzo Dimech (1768-1831) and Ferdinando Dimech (1798-1840).35 Apart from this, the white marble Monument to Vice-Admiral Sir Henry Hotham (1777-1833), also at the Upper Barracca, modelled by the same Ferdinando Dimech, was realised in Rome under the supervision of the great Danish Neo-Classical sculptor Berthel Thorwaldsen (1770-1844) in 1833.36 It is however in Fontana’s St Philip that the highest spirit of Rome was manifested in sculpture in Malta in this period, since no other work comes so intimate to the real soul of Rome.

The Nazarenes,Purismo and the Renaissance Revival in Malta

The statue of St Philip also fits neatly within the development of Renaissance Revival attitudes in both Malta and the continent. The nostalgic Romanticism which swept through Europe at the turn of the nineteenth century was also manifested in the great revivals of various historical styles, which epitomise the nineteenth century. Within the scenario, one of the most enduring revivals throughout the century is that of Renaissance forms and prototypes. This can be seen throughout all the arts, both ecclesiastical and secular, in the great centres of Europe, including the London, Paris and Rome.37

In Malta, the interest in Renaissance forms was generated primarily through the works of Giuseppe Hyzler and his circle, who, after their experiences in Rome, sought to instil in Malta the tenets of Overbeck and Minardi. One should note that both the Nazarenes and the Purists had advocated a return to Early Renaissance art so that artistic creation could be placed once more on a sound path. The Nazarenes wanted to create a pure Christian style purged of the pagan qualities of Neo-Classicism and the sensuality of the Baroque, advocating the study of the works of artists like Fra 166 Statva Argentea

Angelico, Giovanni Bellini, Perugino and Raphael.38 This attitude came to be shared by Tommaso Minardi, who came in contact with the Nazarenes during his first Roman sojourn. In an approach not dissimilar to that of the Nazarenes, Minardi preached a return to the essentials of Giotto and the Primitives and a close study of the early Raphael. It is not surprising therefore, that the two artists were signatories to the manifesto Del Purismo nelle Arti written by Antonio Bianchini in 1843.39

Renaissance Revival attitudes in Malta are palpable in the altarpieces painted by Giuseppe Hyzler from the 1830s onwards, in those of his once-collaborator Antonio Falson, and in the paintings of his disciple Giuseppe Calleja, among others. Hyzler extended this attitude also to the ecclesiastical decorative arts, in particular the silver antependium which he designed for the high altar of Mdina Cathedral, produced in 1838. By mid-century therefore, the Renaissance Revival was very emphatic in Malta, and the approach was also shared by sculpture, as in the works of Pietro Paolo Azzopardi (1791-1875) and Alessandro Farrugia (1791-1871), in architecture, especially seen in the works of Giuseppe Bonavia (1821-85),40 and also in the ecclesiastical decorative arts.41

Undoubtedly, the arrival of the St Philip in 1863 continued to emphasise this approach, and indeed it is to be considered one of the most splendid examples of the Neo-Renaissance attitude in Malta. A short comment needs to be made here on the statue’s gilt bronze pedestal which is an essential element in the work’s holistic composition and visual effect. Distinctly unusual for Malta, but so typical of Rome, it takes the form of a low dado of simple rectangular form, solely embellished with its four double-branched candle holders, the two, simple, enriched mouldings, and finally the Renaissance-inspired inscription-carrying ornamental shields.

St Philip within the development of processional statuary in Malta

It is pertinent to briefly place the statue ofSt Philip of Agira within the context of the production of processional statuary in the Maltese Islands. The nineteenth century is intimately linked to the consolidation of the tradition of the commissioning of statues for use in processions during the titular feasts (and not only) celebrated in honour of the patron saints of the various towns and villages, which as the century progressed, became more and more elaborate and came to enjoy considerable popularity within the social fabric of the islands. Malta’s foremost wood sculptors, in fact, produced their most enduring specimens for this field. The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 167

The St Philip comes precisely from this development, since it not only embodies the quest for commissioning statues of high artistic values, but it fits within the artistic developments in the field, even though the unique choice of medium and artist place it on a decidedly different level. Before the St Philip, Maltese artists had already flirted with and absorbed the purity of style – with various degrees of success – which Fontana’s statue so beautifully epitomises. In fact, the qualities of calmness and classical grace, linearity and calculated pose can already be admired in various important processional statues which had emerged from the studios of the leading wood sculptors of Malta. There are already hints of calculated grace in the impressive St Helen by Salvatore Psaila (1798-1871) for the collegiate church of Birkirkara of 1837,42 but this reaches the highest moment of sophistication in the oeuvres of the already-mentioned Pietro Paolo Azzopardi43 and Alessandro Farrugia, both bred in the bottega of Mariano Girada (1771-1823). Particularly important for the classical-purist timbre are Azzopardi’s and the Pietro Paolo Azzopardi, St George, 1838, St George Crucifix polychromed wood, St George’s parish for the homonymous parish church at Rabat, church, Rabat, Gozo Gozo, respectively produced in 1838 and 1848.44 Farrugia’s 1844 St Michael in the same church is also a valuable essay in this tradition.45 Other interesting exponents of the purist attitude were the Senglean sculptors Antonio Chircop (1801-69), the author of the Holy Trinity in his native parish church of 1839,46 and Vincenzo Bonnici (1821-65) who produced the splendid Two Angels adoring the Cross for Cospicua parish church in 1858.47 Within these developments, Fontana’s St Philip confirms, exalts and transcends the artistic ideals which these local artists endeavoured for. The Żebbuġ titular statue comes, moreover, at a period of transition which sees the culmination of the great tradition of local wooden statuary and precisely at the juncture when titular statues start being commissioned to foreign firms, particularly in France,48 and the establishment of the papier-mâché tradition of Carlo Darmanin (1825-1909)49 and Vincenzo Maria Cremona (1851-1912). 168 Statva Argentea

Luigi Fontana’s Masterpiece: the Eternal City in Malta

Rome indeed came to Malta when Fontana’s masterpiece, accompanied by the artist himself,50 arrived on the island. Luigi Fontana, who had arrived in Rome at a very young age from his hometown of Monte San Pietrangeli in the Marche, and who had attracted the attention of Minardi at the Accademia di San Luca, was, at the age of thirty-five,51 on the crest of his artistic maturity. By this time, he had already absorbed the style and spirit of his great mentor and had also become Minardi’s favourite assistant and collaborator. In fact, all the known works by Fontana, including those in Roman churches, are entirely immersed in the Minardian spirit.52 TheSt Philip possesses all the traits of artistic maturity and there should be no doubt that the artist gave out his utmost to impress.53

Fontana’s St Philip is of particular importance because it comes from the very same time when the artist was assisting his master on the Quirinal mural of the Mission of the Apostles, in the Sala degli Ambasciatori, the cartoons of which were produced by Minardi before 1854, on an iconographical suggestion of Overbeck,54 but executed only between 1858 and 1864.55 Fontana’s involvement in the work was extensive.56 This work, immersed in the close and careful study of Raphael, with its rigorously classical draughtsmanship, the linear, academic gravity of the figures, and the luminous palette, is one of the most enduring testimonials of the Purist creed and the ultimate quintessence of Minardi’s spirit. In fact, it is very easy to link his ‘Maltese’ masterpiece – in gesture, pose, halo, and all – with the various figures of the Apostles which dominate the lower part of the mural, as they move out to preach the gospel to the world, armed with books, crosses and staffs. The stridingSt Philip comes out directly from the Quirinal painting, a direct quote from the repertoire of Minardi. Moreover, St Philip’s facial characteristics come extremely close to the balding apostle, in full profile, dressed in a brown cloak, who moves towards the right hand side of the picture space.

In this period Fontana was also finishing his frescoes of Prophets for the church of San Salvatore in Lauro,57 the same church in which the St Philip was placed for viewing before its transfer to Malta. Reference should also be made to Minardi’s wonderful Virgin and Child with the infant St John the Baptist, now at the National Museum of Fine Arts in Valletta, which arrived in Malta just a year before the St Philip, in 1862, acquired directly from the artist by the Maltese Gerolamo Tagliaferro,58 and on which Fontana may have also collaborated.59 TheSt Philip should be seen as the embodiment of the ideals of Tommaso Minardi and the Purist movement par excellence. The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 169

The St Philip is also precisely contemporary to significant works of art being produced in Rome at the time such as the frescoes of the Proclamation of the Dogma of the Immaculate Conception and Discussion around the Dogma of the Immaculate Conception both in the Sala dell’Immacolata Concezione in the Vatican Palaces by Francesco Podesti (1800-95) The inscription at the back of the statue’s pedestal of 1863,60 and the Funerary Monument to Pius VIII at St Peter’s by Pietro Tenerani (1789-1869) of 1853-66,61 to which it is akin in invention and spirit.

In the commissioning of their new titular statue in Rome, the parishioners of Żebbuġ succeeded not only to fulfill a dream and manifest their deep devotional affection to their patron saint, but above all, they brought to Malta a work which in many ways sealed and crowned the artistic expectations of a Catholic island colony which identified its heart and soul with the Rome of Pius IX. The pope’s act of blessing the statue before it was shipped to Malta, immortalized on the inscription which runs at the back of the statue’s pedestal, was the final act of Malta’s adherence to Papal Rome.

References 1 Salv Caruana, L-Istatwa tal-Fidda ta’ San Filep t’Aġġira, Malta 1988, 19. 2 The artistic milieu of Rome at the time of Pius IX is discussed in Giovanna Capitelli, Mecenatismo pontificio e borbonico alla vigilia dell’Unità, Rome 2011. 3 Ibid., 36-39. Minardi became the main artistic advisor of Pius IX and he was consulted on all the major projects of decoration in Roman churches during the pontificate of Mastai Ferretti. 4 There are various items of church furniture and liturgical objets d’art which were produced in Rome during this period. This subject is currently being investigated for the author’s Ph.D. thesis due to be presented in 2014. 5 L’A r t e , 22 August 1863, 8. A transcript of Zammit’s description and a liberal translation were published in Caruana 1988, 22-23; 36. 6 The tradition starts with Melchiorre Cafà (1636-67) and continues in the eighteenth century. Among the artists who were educated in Rome one should mention Pietro Paolo Troisi (1686-1750), Gio Nicola Buhagiar (1698- 1752), Rocco Buhagiar (c.1725-1805), Giuseppe Grech (1755-87), Michele Busuttil (1762-1831) and Giorgio Pullicino (1779-1851). The tradition persists continuous up to the eve of World War II, and even later. 7 Emmanuel Fiorentino, Il-Pittura f’Malta fis-Seklu Dsatax, Malta 2006, 33. 8 For the Nazarenes, see Keith Andrews, The Nazarenes: A Brotherhood of German Painters in Rome, United Kingdom 1964. 170 Statva Argentea

9 Fiorentino 2006, 35. 10 Antonio Espinosa Rodriguez, The Nazarene Movement and its impact on Maltese Nineteenth Century Art, unpublished M.A. thesis, University of Malta 1997. 11 In 1817 and 1819 respectively. 12 Namely the Aeneas and Ajax by Busuttil and the Turnus and the Furies by Caruana. All three canvases are at Verdala Palace, Boschetto. Also by Caruana are the two large canvases of St George and the Dragon and St Michael for Maitland’s newly refurbished Hall of St Michael and St George at the Palace, Valletta. 13 The date of 1820 for Raffaele’s birth is uncertain and it is more plausible that it occurred in 1821. Minardi returned to Rome in this year but his candidature for the directorship of the Accademia di San Luca was rejected. He had occupied the post of Director of the Academy of Perugia between 1818 and 1821. Details in‘Tommaso Minardi’ in Jane Turner (ed.), The Dictionary of Art, London 1996, Vol.21. 14 Albert Ganado, ‘Pietro Paolo Caruana – the First Lithographs Produced in Malta’, in Mario Buhagiar (ed.), Proceedings of History Week 1981, Malta 1982. 15 Among Caruana’s most important works there are the titular altarpiece of the Visitation of the Virgin at the parish church of Porto Salvo, Valletta and the large lateral canvases at the parish church of St George at Qormi. 16 On Busuttil see: Bernadine Scicluna, ‘Salvatore Busuttil (1798-1854) – Un Maltese di Vita Romana’, in Sandro Debono (ed.), The Busuttil Family: A Legacy of Three Generations, Malta 2010. 17 Donatella Coniglio, ‘The Busuttil Collection: A diary of an artist of the XIX century’, inTreasures of Malta, Vol. X, no.1, Malta 2003. 18 On these artists, see especially Espinosa Rodriguez 1997 and Emmanuel Fiorentino, The School of Tommaso Minardi as reflected in nineteenth century painting in the Maltese Islands, unpublished M.Phil. dissertation, University of Malta 1998. More recently Capitelli 2011, op.cit., 180-181. 19 Mark Sagona, ‘Michele Bellanti: New discoveries and a fresh reading of his ecclesiastical works’, in William Zammit (ed.), The Bellanti Family: contributions to art and culture in Malta, Malta 2010. Despite the Italian influences on his art, Bellanti also grafted elements from French art with which he was familiar through a brief sojourn in Paris. 20 Capitelli 2011, 181 21 Antonio Espinosa Rodriguez, ‘The Painting of the Cathedral Dome at Mdina: a case study on ecclesiastical artistic patronage in Malta in the 19th and 20th centuries’, in Joseph F. Grima (ed.), Proceedings of History Week 1986, Malta 1987. 22 Salvatore Ciappara, Storia del Zebbug e sua parrocchia con molte e svariate notizie risguardanti la stessa terra e parrocchia, Malta 1882, 92. 23 Fiorentino 1998, 204 and Capitelli 2011, 182. 24 Christian Attard, An Italian Artistic Presence in 19th and 20th century Malta, unpublished M.A. thesis, University of Malta 1999. 25 Ciappara 1882, 87. 26 Robert Cassar, ‘Il-Mazza Kapitulari u l-Mazzier Tagħha’, in Programm tal-Festa San Pawl Nawfragu, Valletta, Malta 2008, 55-60 and John Azzopardi, Anthony Pace (eds.), St Paul in Malta and the Shaping of a Nation’s Identity, Malta 2010, 220-222. 27 New documentation, currently being investigated and analyzed for the doctoral thesis of the present author, continues to emphasize the link with the Eternal City in the field of the ecclesiastical decorative arts. 28 This is made very clearly in the local press at the time, in particularL’Ordine , which constantly carried articles of praise and support to the last Papa-Re. 29 Michael Galea, Mons. Dr. Paolo Pullicino (1815-1890), Malta 1991. 30 Capitelli 2011, 105 et seq. Gagliardi produced works, among others, for the churches of S. Gerolamo degli Schiavoni and S. Agostino; Grandi for San Paolo fuori le Mura, S. Lorenzo in Damaso, S. Lorenzo fuori le Mura (destr.) and S. Maria in Trastevere. Bruschi worked in the church of Santissimi Apostoli. 31 These were Gagliardi’sVirgin of the Guardian Angel (1873), Grandi’s Pentecoste (1884) and Bruschi’s Annunciation (1886). 32 Attard 1999 and Capitelli 2011. 33 Including Attilio Palombi (1860-1913) and Virginio Monti (1852-1940). The significance of Luigi Fontana’s St Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta 171

34 Michael Ellul, ‘Art and Architecture in Malta in the Early Nineteenth Century’, in Mario Buhagiar (ed.), Proceedings of History Week 1982, Malta 1983, 16. The copy is still extant at the Old University Building, Valletta. Also Donald H. Simpson, ‘Some public monuments of Valletta 1800-1955’, in Melita Historica, Vol.2, No.2, Malta 1957. 35 Ellul 1983, 15. 36 Michael Ellul, ‘The Monument to Sir Henry Hotham: in quest of the sculptor’, in Sven Sørensen, Joseph Schirò (eds.), Malta 1796-1797: Thorvaldsen’s Visit, Malta 1996, 97-108. 37 See for example for Victorian England: Simon Jervis, High Victorian Design, London 1983; and for church silver in Rome: Anna Maria Pedrocchi, Argenti sacri nelle chiese di Roma dal XV al XIX secolo, Rome 2010. 38 Andrews 1964. 39 Turner 1996. 40 As in the Borsa in lower Republic Street, Valletta (1857) and the Buttigieg-Francia Palace in front of the Royal Opera House (1875-76). 41 The subject has recently been the focus of a public lecture at the University of Malta by the present author, delivered on the 17th April 2013. 42 Mario Gauci, ‘L-Istatwa ta’ Sant’Elena (1833-1837) xogħol Salvatore Psaila’, in Winston L. Zammit, Philip Xuereb, Mario Gauci, Santa Liena: 175 Sena tal-Vara, Malta 2012. 43 On Azzopardi: Eugene F. Montanaro, ‘Pietro Paolo Azzopardi: A Forgotten Sculptor’, in Mario Buhagiar (ed.), Proceedings of History Week 1981, Malta 1982; Mark Sagona, ‘A ‘new’ work by Pietro Paolo Azzopardi’, in The Sunday Times of Malta, 25 November 2001; Mark Sagona, ‘The Art Treasures’, in Charles Cini (ed.),St George: Gozo’s Golden Basilica, Florence 2011, 64. 44 Sagona 2011, 64. 45 Ibid., 67. 8 46 Pietro Paolo Castagna, Li Storia ta Malta bil-Gzejjer Taghha, Vol. I, Malta 1888, 109. 47 Ibid., 111. 48 This becomes a veritable fashion in the parish churches of Gozo. The first was theAssumption of the Virgin for the hill-top village of Żebbuġ, which dates to 1863, the same year of the St Philip. 49 This is exactly the period when Darmanin is establishing himself as the foremost Maltese popular sculptor of the late nineteenth century. His most important work, the Lija Transfiguration of Christ, dates to 1864. 50 Caruana 1988, 19. 51 See Calisti 2008 and Anthony Gatt, Luigi Fontana (1827-1908): F’Għeluq il-Mitt Sena minn Mewtu, Malta 2008. 52 Fontana’s works in Rome include paintings in the Chapel of the Blessed Sacrament in the Basilica of SS. Apostoli and the frescoes in the nave of San Lorenzo in Damaso. Calisti 2008, 28-29; Capitelli 2011, 130. 53 The St Philip is not the only work conceived by Fontana for Żebbuġ parish church. In 1870, the Roman silversmith Anselmo Coacci produced, to Fontana’s designs, a precious parcel-gilt cross to be placed on the high altar of the parish church during the titular feast. Commissioned through the munificence of Don Salvatore Trevisan, it is a very interesting work which again highlights the interest in Renaissance-inspired models, including the academically disposed figure of theCristo Morto. 54 Capitelli 2011, 28, quoting C. Laderchi Camillo, Sulla vita e sulle opere di Federico Overbeck, Rome 1848. 55 Capitelli 2011, 32-36. 56 Capitelli 2011, 32; Marisa Calisti, ‘Luigi Fontana e l’Arte Sacra: espressione di una verità spirituale’, in L-Atti tas- Simposju Luigi Fontana 100 Sena minn Mewtu, Malta 2008. 57 Calisti 2008, 27. 58 Mario Buhagiar, The Iconography of the Maltese Islands, Malta 1987, 162. 59 Gatt 2008, 9, quoting S. Papetti and M. Calisti, Luigi Fontana – dal Purismo all’Eclettismo, Fermo 2004, 68. A painting of the Beata Vergine del Giglio per un Signore Maltese is listed in Fontana’s personal accounts. The date coincides with that of the Maltese work. 60 Capitelli 2011, 66-67. 61 Ibid., 50-51.

Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika: L-Istatwa ta’ San Filep u l-Purċissjonijiet Reliġjużi ġewwa Ħaż-Żebbuġ matul is-Seklu Dsatax Simon Mercieca

Premessa: Il-Festa Maltija llum

Fuq livell ikonografiku u artistiku, illum saret ħaġa anakronista li wieħed jagħmel statwi reliġjużi għall-purċissjonijiet, anki jekk f ’Malta, statwi reliġjużi litteralment għadhom moda u jsiru biex iżejnu t-toroq tal-ibliet u l-irħula tagħna matul il-festi patronali. Biss dawn l-istatwi ma għadx baqgħalhom messaġġ reliġjuż xi jwasslu. Saru kitsch u qed isiru biex jikkreaw l-ispirtu ta’ party tant assoċjat illum ma’ dawn il-manifestazzjonijiet li saru aktar spettakli kulturali milli laqgħat ta’ ġabra reliġjuża. Anki l-ispirtu reliġjuż li dawn l-istatwi riedu jwasslu ġie maħnuq mid-dinja materjalistika li llum aħna kollha qed ngħixu fiha. Il-kreazzjoni ta’ statwi proċessjonali ġodda ma għadhiex iġġib magħha dik l-awra ta’ devozzjoni jew ta’ dak li jissejjaħ ethos reliġjuż li żviluppa b’mod partikolari fl-epoka romantika u f ’Malta, bħal fid-dinja Kattolika kollha, saħħet l-idea li teżisti filosofija ta’ arti Kristjana lil hinn mill-kurrenti ġenerali tal-arti. Għalhekk għad-dinja reliġjuża ġiet kreata arti oħra li f ’din id-dinja bdiet tkun identifikata bħala sekolari u dawn il-ħsibijiet għadhom jiddominaw il-filosofija u t-teoloġija Kristjana sal-ġurnata tal-lum.

Ma għandix dubju, li dawk il-puritani tas-soċjetà Maltija jaraw f ’dawn il-festi ta’ żmienna d-deterjorament ta’ dak kollu li hu reliġjuż u l-istatwi proċessjonali jieħdu punt importanti f ’din il-kritika, bħala immaġni li qed imorru saħansitra kontra l-ewwel kmandament bibliku.

Dan it-timbru ġdid qed ikun ta’ dannu għall-istess Knisja Kattolika Maltija, għaliex dawk li jixtiequ jgħixu l-fidi Kristjana tagħhom qed jaraw f ’dawn il-manifestazzjonijiet paganiżmu u tradizzjoni aktar milli devozzjoni li twassal għall-iżvilupp spiritwali tal-bniedem sħiħ. Biss anki hawn, il-ħsieb romantiku li akkumpanja l-espansjoni 174 Statva Argentea mondjali tal-Protestantiżmu matul is-seklu dsatax infiltra u daħal f ’pajjiżna. lllum ninsabu fil-punt fejn anki l-partiti politiċi ewlenin qed jagħrfu interlokuturi ġodda għaċ-ċelebrazzjonijiet tal-festi Maltin. Qabel kien il-kappillan. Illum saru l-baned bil-kumitati tagħhom. Għalhekk ir-rwol li qabel kellha l-Knisja f ’dawn il-festi nbidel għalkollox.1

Ifaqqsu l-Purċissjonijiet bl-Istatwi

Biss is-soċjetà Maltija mhux minn dejjem kienet tagħmel użu mill-istatwi għall- proċessjonijiet reliġjużi tagħha. Dan hu fenomenu pjuttost riċenti. L-ewwel statwa li nafu li ntużat f ’purċissjoni kienet dik ta’ Santu Rokku ġewwa l-Birgu. Kienet statwa żgħira tal-injam u bdiet tinħareġ f ’purċissjoni bħala espressjoni votiva wara l-pesta tal- 1592.2 Wieħed irid jiftakar li San Rokku kien mitqies bħala l-protettur kontra l-pesta. B’hekk l-użu ta’ statwa, li allura ma għandha x’taqsam xejn mat-titular tal-istess knisja mnejn kienet inħarġet f ’purċissjoni ġewwa l-Birgu, li hija ddedikata lil San Lawrenz, bdiet tinħareġ f ’purċissjoni għar-raġunijiet purament devozzjonali ta’ wegħda. Infatti, hawn tinsab l-ewwel raġuni għaliex wieħed kien jorganizza purċissjonijiet fil-passat.

Dawn kienu mitqiesa speċi ta’ pellegrinaġġi, mixja ta’ fidi, biex tintalab u tinqala’ xi grazzja jew bħala manifestazzjoni ta’ ringrazzjament. Għalhekk, qabel l-istatwi, l-idea kienet li wieħed joħroġ b’xi salib żgħir tal-fidda bil-ħaġar prezzjuż, u l-poplu kollu tar- raħal kien jimxi warajh.3

Biss ikun f ’parroċċa qrib Ħaż-Żebbuġ fejn naraw id-dħul tal-istatwa proċessjonali assoċjata mat-titular tal-knisja. Hawn qiegħed nirreferi għal San Nikola tas-Siġġiewi. Biss anki hawn, il-preżenza ta’ statwa hija aktar marbuta mal-idea trawmaturġika, li dan il-qaddis kien iġib miegħu, milli ma’ xi manifestazzjoni ta’ festa kif nifhmu bl- istatwi llum.4

Fuq kollox, ikun ġewwa l-ibliet, b’mod partikolari fil-Belt Valletta, fejn naraw l-ewwel użu ta’ statwi ġodda fil-purċissjonijiet tagħna. Din id-darba l-ikonografija ser tkun primarjament waħda femminili. Fi kliem ieħor ser naraw l-iżvilupp ta’ statwi devozzjonali, li mhux qed jinħolqu biss biex jintużaw waqt xi pellegrinaġġ penitenzjali, iżda biex iqawwu l-fidi ta’ poplu. L-ewwel immaġni narawhom iduru madwar ix-xbieha tal-Madonna. Dawn l-ewwel statwi tal-Madonna kienu forma ta’ manikin imlibbes.5

Biss kontra dak li wieħed jaħseb, f ’dan il-perjodu ġewwa l-knejjes ta’ Malta kien ikun hemm statwa waħda tal-Madonna u din kienet tintuża fil-purċissjonijiet kollha Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 175

Marjani li kien ikun hemm fil-parroċċa, irrispettivament mill-interċessjoni li għaliha kienet tkun qed issir dik il-manifestazzjoni reliġjuża.

Dan l-element devozzjonali jissaħħaħ matul is-seklu sittax meta jibdew jiżviluppaw f ’Malta dawk li jissejħu l-fratellanzi devozzjonali. Dan kien żvilupp fuq il-fratellanzi li kien hemm qabel il-Konċilju ta’ Trentu fl-ibliet tal-Ewropa, li kienu aktar jiffunzjonaw bħala “guild” jew għaqdiet tas-snajja’. Ma hemmx dubju li l-ewwel fratellanza li nafu biha, dik ta’ San Ġużepp tar-Rabat, kienet tiffunzjona taħt din il-kappa ta’ għaqda ta’ nies tas-sengħa.6 Il-fratellanzi l-ġodda ser ikunu miftuħa għal kulħadd u aktar maħsuba biex iqajmu devozzjoni u allura hawnhekk għandna żvilupp ġdid f ’dik li hija l-ikonografija tal-istatwi reliġjużi tagħna: jibda bil-mod jinħoloq suq ġdid biex isiru statwi għall- fratellanzi li juru devozzjoni. Biss għall-ewwel, il-fratellanzi kienu ddominati minn xi standard jew bandiera ta’ daqs żgħir li kienet aktar tixbah lill-bnadar li l-Ordni tal- Kavallieri kienu jqiegħdu fuq il-galeri tagħhom milli dawk kbar kif narawhom illum fil-purċissjonijiet tagħna. Dawn kienu ta’ kull qies u għamla differenti. Fuqhom kien ikollhom impittra xi immaġni reliġjuża u ħafna drabi kienet tkun dik tal-Madonna.7

Fit-tieni nofs tas-seklu sbatax naraw jiżdiedu l-istatwi proċessjonali tal-injam. Id-daqs tagħhom jikber ukoll. Artisti bħal Merchiorre Gafà u s-soru Maria De Domenicis taw kontribut għall-popolarizzazzjoni ta’ dan it-tip ta’ ġeneru fil-purċissjonijiet reliġjużi Maltin. Biss ikun matul is-seklu tmintax, speċjalment lejn nofs dan is-seklu, fejn nibdew naraw iż-żieda ta’ aktar statwi kbar tal-injam. L-industrija tal-baħar żgur li għenet fl-iżvilupp tal-istatwi magħmula mill-injam. Il-bini tal-vaxxelli, il-galeri u opri oħra tal-baħar kien jitlob ċertu maestrija u xogħol marbut mal-iskultura. Dan wassal biex kien hawn artiġjani li kienu lesti jingħataw għall-iskultura tal-istatwi. Għalhekk, naraw li ħafna mill-artisti kienu jinsabu jgħixu madwar il-Port il-Kbir.

Imbagħad minn nofs is-seklu tmintax, in-numru ta’ statwi parrokkjali jiżdied sew fl- ibliet Maltin, jiġifieri ġewwa l-knejjes tal-Belt u dawk tat-tlett ibliet b’mod speċjali kollha jibda jkollhom statwa titulari. Anki l-fratellanzi ma jibqgħux lura. L-istatwi l-qodma bdew jingħataw jew jinbiegħu lill-parroċċi tal-irħula, inkluż f ’Għawdex ħalli jintużaw fil-festi u l-purċissjonijiet fi knejjes li kienu għadhom bla statwa. B’hekk anki fil-knejjes tal-irħula tagħna bdew jiżdiedu l-istatwi. Dawk l-irħula li setgħu, iżda dawn kienu l-eċċezzjoni, bdew jagħmlu xi statwa tal-injam, bħalma ġara fis-Siġġiewi, fejn l-iskultur Pietro Felici għamel l-istatwa ta’ San Nikola, flok oħra aktar qadima, magħmula fuq l-istil ta’ statwa mlibbsa.8

F’dan il-perjodu wkoll jibdew jiddaħħlu f ’Malta statwi magħmula mill-kartapesta, prodott ġdid, li kien qed jitlob artistrija ġdida, biss kien irħas mill-injam. Iżda wieħed 176 Statva Argentea irid jinsisti li sas-seklu tmintax dan l-użu tal-istatwi kien marbut ma’ messaġġ reliġjuż devozzjonali u żgur li ma kellux xi rabta politika.

Dan kollu jinbidel meta l-Franċiżi u mbagħad l-Ingliżi jiġu f ’pajjiżna. Waqt li l-ewwel reġim, dak Franċiż, kien wieħed rivoluzzjonarju u anti-Kattoliku, dak li ġie warajh ma kien xejn aħjar minnu, bid-differenza li ma kienx wieħed rivoluzzjonarju, biss xorta kellu mibegħda lejn dak kollu li hu Kattoliku u li jmiss mal-Papa. Biss għar-raġunijiet politiċi u strateġiċi fittex li joqgħod kwiet. Mill-ewwel fittex li jħares id-drittijiet reliġjużi tal-Maltin.9 Din l-affermazzjoni terġa’ tkun assigurata fl-1813 meta Thomas Maithland ġie maħtur bħala l-ewwel gvernatur tal-Gżira.10

Ir-Renju Unit kien jappartjeni għad-dinja Protestanta, anzi biex wieħed ikun eżatt għad-dinja Anglikana Kattolika. Biss, anki jekk f ’din id-dinja nfetħu numru ta’ denominazzjonijiet Kristjani, bħalma kienu l-Metodisti, dawn kellhom storikament denominatur komuni: l-odju tagħhom lejn dak kollu li hu Kattoliku Ruman. Waqt li t-twemmin Anglikan baqa’ wieħed Kattoliku, mibni fuq il-mudell ta’ dak Ruman, mingħajr ma inkluda r-riforma Tridentina, hu warrab il-mudelli monastiċi, u l-awtorità tal-Papa. Dawk Protestanti, bħalma kienu l-Metodisti, kienu ispirati mill-mudell Kalvinista. Riedu jirritornaw għall-purità tal-fidi. Fuq quddiem nett, allura, insibu ċ-ċaħda għall-istatwi. F’dan il-kuntest, l-istatwi kienu mitqiesa bħala oġġett ta’ dnub, oġġett ta’ adorazzjoni mhux xierqa u allura jmorru kontra l-ewwel kmandament. Il- knejjes kellhom ikunu sempliċi. Il-Barokk kien jirrappreżenta dak kollu li wieħed jista’ jqis bħala li jmur kontra l-valuri Anglikani u Protestanti.

Biss l-Ingliżi ma jagħmlux l-iżball tal-Franċiżi. Ma jużawx il-forza biex jimponu ideat tagħhom fuq il-popolazzjoni indiġina. Anzi jużaw il-politika ta’ tolleranza. Ma setgħux jagħmlu mod ieħor. Biss il-popolazzjoni tal-lokal tagħmel ir-reazzjoni tagħha. Ma tkunx subgħajha f ’ħalqha u kellha mexxejja għaqlin biżżejjed li għarfu kif kellhom imexxuha. Jekk għall-Ingliżi, il-Maltin kienu “Malts”, 11 il-mod kif wieħed jiġġieled din il-preżenza ġdida kolonjali kienet billi jmur dijatrikament l-oppost u jibda jagħmel azzjonijiet li jdejqu lill-mexxej kolonjali, jagħtuh fastidju, u dan għamluh bla ma użaw il-vjolenza fiżika iżda dik psikoloġika. Dawn l-azzjonijiet kienu fihom infushom sinifikattivi għaliex kienu jsiru biex juru lill-mexxej kolonjali tal-gżira li Malta kienet l-art tal-Maltin.

Il-mudell ġie offrut mill-Ingliżi nfushom. Għall-Ingliżi l-Maltin kienu dak li jissejħu “the other”. Jiġifieri esseri inferjuri. Biss il-kultura Kattolika Latina tathom is-sens ta’ superjorità kulturali, offritilhom l-argument li Malta kienet parti mill-kultura Latina u dik Klassika. Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 177

Mid-daqq esaġerat tal-qniepen sal-purċissjonijiet numerużi, kollox beda jieħu dimensjoni ta’ natura politika. L-istorbju tal-qniepen kien biss skuża. Lill-kolonizzatur, dawn kienu jdejquh sew.12 Biss dan il-fastidju kien doppju. Għaliex mhux biss kienu jagħmlu l-istorbju, iżda dan l-istorbju kellu sinifikat reliġjuż. B’kumbinazzjoni d-daqq żdied flok naqas fi żmien il-perjodu Ingliż. Ħafna parroċċi spiċċaw ikabbru s-sett tal-qniepen tagħhom u numru ta’ knejjes fittxew li jagħmlu qanpiena ikbar, ħalli l-qanpiena l-kbira tkun verament waħda kbira.13 Biss meta l-Isqof Gaetano Pace Forno pprova jnaqqas id-daqq tagħhom, il-qassisin tal-kampanja rvellaw. Pietro Paolo Castagna jgħarraf li meta ġew xi festi bdew “… idokku id-doppiu ta’ dari, għall-inkejja ta’ l’Iskof”. Xi nies saħansitra spiċċaw il-qorti.14

L-istess jgħodd għall-purċissjonijiet. Dawn ukoll żdiedu matul il-perjodu Ingliż. Dawn ukoll kienu jdejqu lill-Ingliżi għaliex is-suldati Ingliżi kien ikollhom jieqfu u jekk hemm bżonn jagħtu s-salut lill-istatwi Kattoliċi Rumani.

Dawn id-differenzi reliġjużi wasslu għal xi problemi għall-Ingliżi nfushom u kien hemm numru ta’ inċidenti żgħar bl-involviment ta’ suldati Ingliżi (fil-maġġoranza Metodisti) li ġew akkużati mill-Maltin li għamlu atti ta’ insult waqt xi purċissjoni.15 Pietro Paolo Castagna, bħala kontemporanju, ipprova jċekken dawn l-inċidenti u jikkwalifikahom bħala “x’insolenza li col tant issir eu min xi suldat inkella min xi bahri (sic.)”. 16

Din it-tensjoni jew reżistenza passiva bdiet tikber sew fi żmien l-isqof Żebbuġi, Monsinjur Franġisk Saverio Caruana. L-istoriku Żebbuġi Dun Salvatore Ciappara jagħmel referenza għal din is-sitwazzjoni meta jikteb li “żmien it-tmexxija djoċesana ta’ Mons. Caruana kien miżgħud tfixkil u saram”.17 Iżda, Ciappara jkompli jżid li dan Caruana kien bniedem għaref iżda umli u bid-dehen tiegħu flimkien mal-pariri li kien jagħtih is-segretarju żagħżugħ tiegħu, Amato, ħareġ “rebbieħ fil-burraxki”. U burraxki kellu ħafna. Żgur li parti mis-saram kien ġej mill-intensifikazzjoni tal-prożelitiżmu Metodista f ’Malta. Caruana kien saħanistra ħareġ pastorali biex iżomm lit-tallaba milli jmorru fil-knejjes Metodisti għaliex dawn kienu bdew jagħtu għotjiet lill-foqra biex jiġbduhom u jħeġġuhom jibdlu r-reliġjon tagħhom.18

Dan wassal biex bil-mod il-mod bdiet titrabba mħabba u odju lejn din id-dinja Protestanta u kollox sploda fi żmien Pace Forno. Bħalma ser naraw, l-influwenza Protestanta tħalli l-effetti tagħha fuq il-mod kif isiru l-purċissjonijiet f ’Malta, b’mod ordnat u bl-istandardi (kif jissejħu l-bandieri li jintużaw f ’dawn il-purċissjonijiet), anki jekk għal xi wħud mill-Anglikani u l-Protestanti li kien hawn fil-gżira, dawn il- purċissjonijiet kienu biss karikatura tal-orgolju u d-dixxiplina Imperjali Ingliża. Fratelli li ma kinux jobdu l-ordnijiet ekkleżjastiċi jew ma jġibux ruħhom sew jew jagħmlu 178 Statva Argentea storbju jew jgħidu kliem mhux xieraq fil-knisja kienu jitkeċċew u ma jitħallewx ikunu membri tal-ebda fratellanza oħra fil-parroċċa. Ħaż-Żebbuġ ma kienx nieqes minn dawn it-tip ta’ deċiżjonijiet.19 Fuq livell aktar mondan naraw il-bidu tal-użu fil-knejjes tagħna tas-siġġijiet, dawk famużi tat-tibna. L-użu tas-siġġijiet fil-knejjes għandu jkun marbut mal-preżenza Protestanta. Kienu l-Protestanti li mlew is-swali tagħhom bis-siġġijiet, u ġabu l-knisja qisha forma ta’ teatru u dan il-mudell narawh jiddaħħal fil-knejjes Kattoliċi tagħna, fejn f ’ċertu knejjes iddaħħal mill-kappillan jew l-arċipriet skont il- każ, f ’oħrajn kienu f ’idejn is-sagristan, li bħal li qisu kuntrattur modern, kien jixtri hu s-siġġijiet u jibda jikrihom lin-nies. Sal-aħħar tas-seklu dsatax kien għad hemm knejjes li kienu għadhom mingħajr siġġijiet kif nifhmu llum ġo fihom.20 Dan kollu ser jilħaq lill-knejjes ta’ pajjiżna u anki lir-raħal ta’ Ħaż-Żebbuġ, iżda bħala l-ewwel risposta għal dan il-kambjament, dan ir-raħal ser iżid in-numru ta’ purċissjonijiet tiegħu.

Id-Dokumentazzjoni Storika

Dan il-fatt joħroġ kemm mid-dokumenti storiċi u minn kotba miktuba minn kontemporanji. Id-dokumenti użati biex tinbena din l-analiżi storika huma dawk tas-suppliki u l-atti ċivili li hemm f ’arkivju tal-Kurja. Ġew studjati l-atti ta’ dawn iż- żewġ fondi li jikkonċernaw lill-kleru u l-fratellanzi ta’ Ħaż-Żebbuġ għal matul is-seklu dsatax. Hawnhekk, nixtieq nagħmel kumment żgħir. Dak li nstab f ’dawn l-atti ġie kkonfrontat ma’ dak li kiteb Dun Salvatore Ciappara fil-ktieb tiegħuStoria del Zebbug e Sua Parrocchia, kif ukoll mal-kitba ta’ Luret Vella, kif maħruġa minn Mgr Lawrenz Cachia.21 Xi wħud mill-istejjer li jsemmi Ciappara nsibuhom f ’dawn is-suppliki u fl- atti ċivili. Dan jikkonferma li dak li kienu qed jgħidu dwar x’kien qed jiġri fil-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ huwa minnu. Għalkemm jien mhux ser inkun qed nirrepeti lil Ciappara u lil Vella, iżda ser infittex kif dawn is-suppliki jikxfu aħjar l-iżvilupp tal-festa Maltija matul il-perjodu Ingliż ġewwa Ħaż-Żebbuġ.

Fuq kollox, wieħed irid jiftakar li biex isiru opri artistiċi f ’din il-ħabta ma kienx hemm bżonn ta’ rikorsi l-Kurja. L-ispejjeż ta’ dawn l-opri kienu jitniżżlu fir-reġistri jew aħjar kotba tal-accounts, magħrufa aħjar bħala Libri dei Conti. Dawn kienu jsiru kull sena u kienu jintbagħtu lill-Kurja għall-verifikazzjoni tagħha. Kienet ukoll tinżamm kopja fil- parroċċa. Dawn il-kotba ma kkonsultajthomx. Biss, jekk għal xi raġuni jew oħra, kull meta kien jinqala’ xi diżgwid rigward ħlasijiet ta’ dawn l-opri artistiċi, bħal pereżempju, ma jkunx hemm flus biżżejjed biex titħallas l-opra, allura kienet issir talba lill-Kurja fejn kien jiġi spjegat u jintalab permess biex isir self jew inkella jintużaw fondi oħra ħalli dan id-dejn ikun jista’ jitħallas. Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 179

Din l-analiżi mhux ser tkun qed tittratta biss talbiet marbuta mal-festa ta’ San Filep iżda wkoll talbiet li huma marbuta mal-fratellanzi li kien hemm f ’Ħaż- Żebbuġ. Għalhekk, barra l-festa titulari, ser inkun qed nittratta wkoll purċissjonijiet sekondarji u dawk tas-sagramenti li wieħed irid jarahom f ’kuntest differenti milli narawhom illum. Il-purċissjoni tal-festa kienet għall-bidu waħda minn ħafna purċissjonijiet li kienu qed isiru f ’dan ir-raħal. Hu interessanti li wieħed jinnota li l-purċissjonijiet kollha kibru mal-perjodu tal-ħakma Ingliża ġewwa Ħaż-Żebbuġ. Attenzjoni partikolari tingħata wkoll għall-ilbies liturġiku u standardi użati mill- fratellanzi għal waqt il-purċissjonijiet.

Ma hemmx dubju li l-purċissjonijiet bl-istatwi kienu l-aktar marbuta mal-fratellanzi u għalhekk dawn żdiedu sew fit-tieni nofs tas-seklu dsatax. Sakemm seħħ dan, il- purċissjonijiet baqgħu jsegwu l-prassi li kien hemm fi żmien il-Kavallieri, jiġifieri jkunu purċissjonijiet devozzjonali, fejn fihom jinħareġ is-sagrament jew xi relikwja. Għajr għall-fratelli, in-nies lanqas kienu jimxu b’xi ordni partikolari, iżda pjuttost forma ta’ pellegrinaġġ. Magħhom iridu jiżdiedu l-purċissjonijiet okkażjonali fil-każ ta’ xi wasla jew għotja ta’ xi korp sant lill-knisja.

Fost il-fratellanzi l-aktar attivi nsibu dawk tas-Sagrament, tar-Rużarju, tal-Karità (jew Konsolazzjoni) u ta’ San Ġużepp. Kull waħda minn dawn kellha l-purċissjoni tagħha. Biss, ħlief għal dik tar-Rużarju u tal-Karità, ħadd ma kellu statwa. Dawn kellhom statwa tal-Madonna bejn tnejn. Tas-Sagrament kellha aktar minn purċissjoni waħda, għaliex minbarra Corpus, kien hemm dawk tal-Vjatiku u lejn l-aħħar tas-seklu dsatax iddaħħlet il-purċissjoni tal-Qalb ta’ Ġesù. Fit-tieni nofs tas-seklu dsatax insibu assoċjazzjonijiet bħal dik tas-Sodalità tal-Agunija flimkien mal-Cassa Via Crucis jagħmlu l-festa tal- Ġimgħa Mqaddsa. Is-Sodalità tal-Agunija kellha fiha wkoll dik li kienet magħrufa bħala l-Cassa Anime, li kienet għaqda maħsuba biex tieħu ħsieb l-Artal tal-Erwieħ u tagħmel talb għall-erwieħ tal-Purgatorju. Is-Sodalità tal-Agunija kienet ukoll responsabbli mill-purċissjoni tas-Salib. F’Ħaż-Żebbuġ kien hemm tnejn; waħda fit-3 ta’ Mejju, festa tas-Sejba tas-Salib u l-oħra fl-14 ta’ Settembru, festa tal-Adorazzjoni tas-Salib. It-tnejn kienu jsiru bl-użu tal-ostensorju tal-Vero Legno, jiġifieri bir-relikwja tas-Salib Imqaddes. Imbagħad magħhom kien hemm il-festa tal-qaddis patrun tal- parroċċa San Filep, li fil-każ ta’ Ħaż-Żebbuġ, din il-festa ma kienet taqa’ taħt l-ebda fratellanza, iżda dejjem kienet taħt il-patroċinju tal-kappillan u mbagħad l-arċipriet u l-Veneranda Lampada, li kienet l-istruttura finanzjarja li tieħu ħsieb l-ispejjeż marbuta mal-manteniment tal-knisja u l-artal maġġur. Sakemm saret l-istatwa, din ukoll kienet ikkaratterizzata fl-użu tal-ostensorju jew ulna, b’għadma tal-qaddis, li kienet inġiebet minn Sqallija. 180 Statva Argentea

Għalhekk ma hemmx dubju li dan l-iżvilupp tal-proċessjonijiet mill-fratellanzi ġewwa Ħaż-Żebbuġ irid ikun inkwadrat fl-iżvilupp tal-festa titulari. Dawn kibru b’reazzjoni għat-tkabbir tal-festa ta’ San Filep matul is-seklu dsatax. Dawk l-għaqdiet li kienu kapaċi jagħmlu r-riformi għexu u mxew ’il quddiem. Kif ser naraw, l-oħrajn mietu mewta naturali. Għalhekk, bħalma kien qed jiġri bnadi oħra, numru ta’ fratellanzi ġewwa Ħaż-Żebbuġ irriformaw ruħhom, saru aktar moderni billi introduċew mudelli ġodda ta’ tmexxija. Fuq quddiem nett kien hemm il-kreazzjoni ta’ statuti għal dawk li ma kellhomx, jew inkella l-aġġornament tal-istess statuti għal dawk li ġa kellhom wieħed.

Dan il-proċess ta’ tiġdid kien ukoll jiddependi ħafna fuq in-nies fl-istess fratellanzi u l-għaqdiet tal-parroċċa, għaliex dawk l-artali li kellhom prokuraturi effettivi u effikaċi kibru. L-oħrajn, li forsi ma kellhomx nies ta’ ċertu dinamiżmu jew forsi d-devozzjoni ma kinitx baqgħet popolari fost il-poplu, waqgħu lura u mietu.

L-Isfond Storiku Parrokkjali Żebbuġi

Il-kriżi ekonomika li ħakmet lil Malta matul l-ewwel nofs tas-seklu dsatax wasslet biex l-ekonomija tal-gżira ma tkun xejn sabiħa. Castagna jgħid li fis- snin tletin, żewġ terzi tal-popolazzjoni kienu “fl’akkal miseria” (sic).22 Dan kollu kellu l-effetti tiegħu anki f ’Ħaż-Żebbuġ. Il-faqar żdied fil-gżira. Iż-Żebbuġin jidhru li wkoll ħassew dan il-perjodu tant li l-opri artistiċi, b’mod partikolari dawk tal-fidda, naqsu. L-aħħar opra tal-fidda li tissemma għas-seklu tmintax fis-suppliki kienet dik tas-sena 1794, meta kienet saret talba lill-Kurja biex il-kwadru fuq l-artal magħruf bħala tal-erwieħ ġewwa l-istess knisja parrokkjali jsirlu gwarniċ tal-fidda. F’Ħaż-Żebbuġ kien hemm devozzjoni qawwija lejn l-Erwieħ tal- Purgatorju matul is-seklu tmintax, u dan l-artal kien jiġbor għotjiet ta’ oġġetti Ostensorju tal-“Veru Linju” li kien jintuża materjali u flus. Fost l-oġġetti miġbura fil-purċissjoni tal-festa tas-Salib Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 181 kien hemm dawk bħal qoton, qamħ u affarijiet oħra. Nofs il-ġbir kien jingħata bħala offerta ta’ karità lill-isptar li kien hemm fir-raħal. Dan il-gwarniċ kellu jitħallas mill- flus li kien jibqa’ mill-ġbir wara li jitħallsu l-ispejjeż avvanzi( ) u minn dħul ieħor.23

L-eċċezzjoni kienu l-ewwel erbatax-il sena tal-preżenza tal-Ingliżi f ’Malta. Il-gwerra bejn Franza Napoljonika u l-Ingilterra ta’ Ġorġ III ġabet ġid lil Malta. Pietro Paolo Castagna jitkellem b’nostalġija fuq dan iż-żmien u fakkar li l-Maltin stess sejħulu Zmien il Commerc (sic).24 Jidher li flus fl-idejn kien hemm sew. Dun Salvatore Ciappara jitkellem fuq opri kolossali tal-fidda għall-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ li saru fl-ewwel deċennju bħalma kien il-ventartal tal-fidda għall-maġġur li sar fl-180625 u s-salib tal- fidda, li kien inxtara mingħand l-Isqof Mattei fl-1808 biex jintuża bħala salib tal-kleru. Għalkemm il-knisja kellha wieħed kbir li kien inxtara fl-1763, xorta ħasset il-bżonn li tixtri ieħor iżgħar.26 Luret Vella tkellem dwar kif fl-1811 kienu ddewbu żewġ qniepen qodma biex saru mill-ġdid tnejn ġodda magħrufa bħala l-Ġdida u tal-Mewt.27 Ciappara jagħti x’jifhem li f ’dan il-perjodu kienu anki saru sett ta’ sitt lasti għall-baldakkin.28 Tant kemm kien hemm saħħa ta’ flus li ma tinsab l-ebda referenza fis-suppliki tal-Kurja għal xi problema finanzjarja wara x-xiri ta’ dawn l-opri artistiċi.

Iżda mhux l-istess jista’ jingħad għat-tletin sena ta’ wara. Kemm Ciappara u anki s-suppliki jikkonfermaw b’mod indirett li l-flus kienu naqsu wara l-paċi milħuqa fl- 1814 permess ta’ dak li jissejjaħ il-Kungress ta’ Vjenna. Waqt li naqas il-kummerċ, fl- Malta ddaħħlu taxxi ġodda biex jagħmlu tajjeb għad-dħul inqas tal-Gvern kolonjali29 waqt li x-xogħol artistiku, speċjalment dak fil-fidda, naqas bil-kbir. Anzi l-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ tispiċċa vittma ta’ serqa ta’ oġġetti tal-fidda. Skont Ciappara din is-serqa kienet seħħet f ’Ġunju tal-1819. Serqu l-lampieri tal-fidda ta’ San Ġużepp, tal-Karmnu u tal-Erwieħ flimkien ma’ żewġ lanterni, li kienu wkoll tal-fidda. Ciappara jirrakkonta li dawn kienu nstabu u ġew mogħtija lura lill-knisja.30 Iżda, il-lampier tal-artal tal- Erwieħ kien sarlu ħafna ħsara u kien sfigurat. Allura ma setax jerġa’ jintrama. Minflok beda jintrama wieħed tar-ram. Il-prokuraturi ta’ dan l-artal riedu li dan l-artal jerġa’ jkun bħall-oħrajn u jkollu fih lampier tal-fidda. Għalhekk fil-bidu tas-sena 1825 saret talba li jsir wieħed ġdid tal-fidda mingħand l-arġentier Saverio Cannataci.31 Cannataci, mhux biss ġie marbut li jagħmel il-lampier skont id-disinn u jaħdmu b’attenzjoni u arti, iżda wkoll ġie obbligat li jlestih mhux aktar tard mit-12 ta’ Mejju 1825, “in cui si sollennizza la festa del glorioso S. Filippo titolare di detta Par(rochia)le chiesa di detta Città Rohan”.32 F’dik l-istess sena, Ciappara jirrakkonta, l-imgħallmin tal-irħam, Viċenz u Ġużeppi Dalli għamlu l-iskannell u t-taraġ tal-artal tal-Karità.33 Wieħed ma jistax ma jinnotax li dawn ix-xogħlijiet ħabtu mal-boom ekonomiku kkontrollat ikkawżat mill-gwerra tal-indipendenza Griega li faqqgħet fl-1821 u kellha influwenza ekonomika fuq pajjiżna.

Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 183

Biss forsi l-aktar ħaġa li jibqa’ msemmi għaliha l-parrokat ta’ Dun Tumas Scicluna (1801-1830), li matulu saru dawn l-opri artistiċi, kienet il-ħidma li saret mill-viċi tiegħu, il-qassis Ludovico Mifsud Tommasi, biex il-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ tingħata t-titlu ta’ Knisja Arċipretali minn Ruma. Mifsud Tommasi rnexxielu jġib dan it-titlu fl-1829.34

Scicluna miet fl-1830, iżda l-parroċċa għamlet sentejn bla kappillan,35 sakemm il-viċi Mifsud Tommasi rrinunzja d-dritt tiegħu, skont Achille Ferris, b’mod volontarju, tal- arċipretura ta’ Ħaż-Żebbuġ, u b’hekk fl-1832, l-Isqof Caruana (li kien ħa t-tmexxija tad-djoċesi f ’idejh fl-1831) seta’ jagħżel lill-qassis Francesco Saverio Vassallo bħala l-kap spiritwali ġdid ta’ din il-parroċċa.36

Fi żmien il-parrokat ta’ Vassallo naraw figura oħra li tibda tispikka ġo Ħaż-Żebbuġ. Dan kien il-qassis Dun Salvatore Trevisan. Huwa laħaq il-prokuratur tal-Veneranda Lampada, jiġifieri, dik l-istituzzjoni ġewwa l-parroċċa, li storikament kienet responsabbli mill-ġbir u t-twettiq ta’ opri fil-knisja. Din ma kinitx kariga permanenti iżda kienet waħda li talterna. L-ewwel opra importanti li Trevisan u Vassallo ser jagħmlu tkun dik ta’ apparat ġdid liturġiku, għaliex dak użat fis-sollennitajiet tal-knisja kien f ’kundizzjoni xejn tajba. Fi Frar 1837 issir talba għal ‘un’apparato di sette cappe,

Fuq: Ventartal bil-gwarniċ tal-fidda, 1850. Il-pagliotto oriġinali kien tad-drapp irrakkmat Fil-paġna ta’ qabel: Prospettiva tal-Kappellun tal-Erwieħ, fil-knisja ta’ San Filep, Ħaż-Żebbuġ 184 Statva Argentea ed una tunicella per il crocifero di canavazzo d’oro per le sollennità della Santa Arcipretale Chiesa della Città Rohan’. Skont din it- talba dan kellu jqum is-somma ta’ 2650 skud,37 iżda jidher li kien ġie jiswa aktar. 38 Fix-xiri ta’ dan is- sett, toħroġ l-awstuzja ta’ Vassallo u Trevisan għaliex irnexxielhom jiġbdu magħhom lill-fratellanzi u s-sodalitajiet kollha tal-parroċċa biex jipparteċipaw fl-għoti tal-flus għax-xiri ta’ dan l-ilbies liturġiku.39

Abbażi ta’ memorja personali, Castagna jiftakar li Malta bdiet tieħu r-ruħ wara l-184040 u l-opri fil-knisja jibdew jiżdiedu. Ciappara jsemmi x-xiri ta’ dan l-apparat tal- kannavazz. Hu żied li kien inxtara ventaltar, tużell u anki sar ir-restawr tal-kampnari.41 Ferris jitkellem Kurċifiss tal-fidda bis-Salib tal-injam tal-ebbanu, 1850 dwar numru ta’ opri oħra artistiċi li saru fi żmien Vassallo, bħalma kien l-artal tal-kor, xogħol il-marmisti l-aħwa Darmanin fl-1845 u dan kien sar biex il-korp sant ta’ San Gawdenzju jkun jista’ jiġi vvenerat aħjar mill-pubbliku.42 Tliet snin wara, jinbeda x-xogħol fuq artal ieħor tal-irħam tal-knisja, dak tal-Madonna tal-Karmnu,43 li tlesta fl-1849.44 Fl-1850, kienet saret purtiera tal- ħarir għall-bieb tal-istess knisja.45

Biss, meta wieħed iqabbel dawn l-attivitajiet ma’ dawk li saru mill-1850 ’il quddiem, wieħed isib li dawn kienu ftit. Ir-rinaxximent artistiku fil-parroċċa jibda fil-veru sens tal-kelma lejn tmiem il-parrokat ta’ Vassallo. Ciappara46 u Vella47 jirrakkontaw li fl- 1850 sar ventaltar bit-tilar irrakkmat għall-altar tal-Erwieħ. Is-suppliki jikkonfermaw dan. Il-qassis Antonio Xerri, bħala prokuratur tal-artal tat-Trinità, flimkien mal-qassis Giuseppe Cachia, bħala prokuratur tas-Sodalita tal-Agunija, għamlu talba flimkien biex isir pagliotto, jew id-drapp għall-ventartal irrakkmat li kellu gwarniċ tal-fidda.48 Is-suppliki jkomplu jinfurmawna li f ’dik l-istess sena, il-prokuratur tal-Fratellanza taċ-Ċintura, Filippo Mizzi, talab biex jagħmel kurċifiss tal-fidda bis-salib tal-injam magħmul mill-ebbanu.49 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 185

Anki l-ħsieb ta’ statwa proċessjonali tal-fidda għandha tkun assoċjata ma’ dan il- parrokat għaliex ser ikun Vassallo li jdaħħal l-idea tal-possibbilità tal-preżenza ta’ statwi tal-fidda ġewwa l-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ. Għalhekk, waqt li verament l-istatwa ta’ San Filep kienet l-ewwel statwa proċessjonali tal-fidda li qed issir għall-Gżejjer Maltin, il- mudell ta’ statwi żgħar tal-fidda bħala parti mill-kult fil-knisja huwa wieħed eqdem. Statwi tal-fidda nsibuhom użati biex iżejnu l-artal maġġur. Dawn jirrappreżentaw il- profeti jew l-appostli.

Fl-1853 l-Arċipriet Vassallo jikteb lill-Kurja u jinfurmaha li l-qassis Dun Michelangelo Raimondo Calleja kien ta lill-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ erba’ statwi jirrappreżentaw l-erba’ evanġelisti. Dawn l-istatwi kienu tal-fidda pura, ta’ 1275oncie , u li kienu qamu s-somma ta’ 6000 skudi Maltin. Bħala ringrazzjament, kull sena beda jsir quddies għal ruħ il-ġenituri tiegħu u ntrabtu li joffru quddies għal ruħu wara mewtu.50 Skont Ferris51 u Ciappara52, dawn saru Ruma u nħadmu mill-artista Vincenzo Belli, taħt id- direzzjoni ta’ Overbeck.

San Filep isir tal-Fidda

Dun Francesco Saverio Vassallo ħalla l-arċipretura fis-6 ta’ Mejju 1854 biex sar monsinjur u arċipriet tal-Katidral.53 Minfloku laħaq Dun Tommaso Naudi li serva ġol- knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ sal-1862. Ciappara jattribwixxi lil dan l-arċipriet il-ġdid missall bil-pjanċi tal-fidda, mejda tal-magħmudija, dvalji u baċir tal-fidda.54 Fuq kollox, Vella jikteb li fi żmien Naudi kienet inġiebet qanpiena minn Genoa (1856) magħrufa bħal dik tas-Sanctus.55 F’dik is-sena wkoll, isir sett ta’ sitt gandlieri tal-fidda tat-tieni ordni. Dawn ukoll saru mill-istess artist Belli, li kien għamel l-erba’ evanġelisti u tħallsu wkoll mill-qassis Don Michele Angelo Raimondo Calleja. B’hekk issa l-artal maġġur kellu sett gandlieri magħrufa bħala tas-sekonda ordni pariġġ dak tal-prima ordni li kienu saru qabel is-seklu dsatax.56 Quddiem din il-ġenerożità kollha, l-Arċipriet Naudi ried li jsir kwadru ta’ Calleja iżda ma kienx hemm post fejn jitwaħħal mal-ħajt tas-sagristija. Għalhekk l-istess Arċipriet Naudi talab f ’Jannar tal-1856 lill-Kurja biex ikun jista’ jċaqlaq ritratt tal-Isqof Caruana ħalli jagħmel spazju fejn idendel dan ir-ritratt ta’ Don Michele Angelo Raimondo Calleja.57 Skont Vella, din il-pittura hija xogħol tal-pittur Taljan Gallucci.58

Biss l-aktar ħaġa li jibqa’ mfakkar għaliha Naudi kien il-fatt li fi żmienu Ħaż-Żebbuġ beda jiġbor biex issir l-istatwa tal-fidda ta’ San Filep, proġett li nbeda fl-1860 grazzi għall-ħidma ta’ Dun Salvatore Trevisan.59 186 Statva Argentea

Naudi ma kienx l-arċipriet li ser jilqa’ din l-istatwa ġewwa Ħaż-Żebbuġ għaliex hu sar kanonku tal-Katidral fid-29 ta’ Settembru 1862. Minfloku laħaq Dun Francesco Borg. Ix-xogħol tal-wasla tal-istatwa kollu waqa’ fuq Borg. Biss, għal xi raġuni jew oħra, Borg ħass li kellu bżonn l-għajnuna. Ikun f ’dan il-mument li tidħol figura oħra, li sal-lum baqgħet moħbija, iżda li kienet prinċipali f ’din il-ħidma biex din l-istatwa ta’ San Filep setgħet titlesta u tinġieb minn Ruma. Dan ma kien ħadd għajr Dun Salvatore Ciappara nnifsu. L-għażla tiegħu ġiet direttament mill-isqof ta’ dak iż-żmien, Gaetano Pace Forno. Ciappara ngħata l-awtorità li jkun il-kustodju u l-prokuratur ta’ dawn l-opri flimkien mal-għotjiet tal-fidili li kienu qed ikunu mogħtija għal din l-opra, bid-dritt li jitlob mingħand il-prokuraturi tal-knisja (jiġifieri dawk li kienu qed jieħdu ħsieb il- Veneranda Lampada), dak kollu li kien neċessarju biex titħallas din l-opra u dak kollu li kien meħtieg għall-ħarsien u l-priservazzjoni tagħhom.60 Ma għandux ikun hemm l-iċken dubju, li Ciappara ħadem minn wara l-kwinti u kien bis-saħħa tiegħu li din l-opra ta’ San Filep setgħet titħallas u tasal Ħaż-Żebbuġ .

Iżda għal xi raġuni jew oħra, l-involviment ta’ Ciappara waqa’ fl-oskurità. Ir-raġuni storika għal dan tinsab fil-fatt li t-tagħrif li għandna dwar din l-istatwa hu dak mogħti minn Ciappara nnifsu fil-ktieb li qed ikun ikkwotat f ’dan l-istudju. Ciappara evita li jsemmi ismu, kemm fil-qoxra tal-ktieb, u wisq iżjed jitkellem dwar l-involviment tiegħu f ’din il-ħidma storika. Minflok, Ciappara għażel li jiffoka fuq ix-xogħol li kien għamel Trevisan favur din l-istatwa, li kien il-prokuratur, li kien beda din il- ħidma.61

Għalhekk, il-figura ta’ Ciappara ntesiet għall-istorja ta’ Ħaż- Żebbuġ. Iżda dokument fl-atti ċivili tal-Kurja juri storja oħra u jagħraf lil Ciappara bħala l-persuna responsabbli għall-wasla ta’ din l-istatwa f ’Ħaż-Żebbuġ. Fl-atti ċivili tat-13 ta’ Ottubru 1863, ikun irreġistrat li l-isqof tad-djoċesi, Gaetano Pace Forno, espressament L-istatwa tal-fidda ta’ San Filep fuq il-bankun il-qadim Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 187 ried lil Dun Salvatore Ciappara biex ikun il-prokuratur ta’ dawn l-erba’ istatwi u dik tal-istatwa tal-fidda ta’ San Filip, jieħu ħsiebhom u jkollu wkoll id-dritt li jiġbor għalihom mingħand il-prokuraturi u n-nies ta’ Ħaż-Żebbuġ.62 Dan l-att fih innifsu juri l-importanza li din l-istatwa ngħatat mid-djoċesi Maltija. Imbagħad, l-isqof għabba lil Ciappara bir-responsabbiltà tal-ħarsien tagħhom. Għal xi raġuni jew oħra, l-isqof ma riedx il-prokuraturi tal-Veneranda Lampada jkunu risponsabbli minn dawn l-opri tal-fidda. Din l-għażla kienet waħda providenzjali, għaliex Borg ma kellux ħajja twila. Hu miet nhar it-2 ta’ Mejju 1864.63 Iżda minkejja kull problema, Ciappara assigura li l-istatwa ta’ San Filep issir u tinġieb Malta.

Wieħed jissuspetta li l-problemi ta’ saħħa tal-arċipriet dgħajfu t-tmexxija tal-parroċċa u anki qiegħdu dan il-proġett tal-istatwa f ’riskju. Id-dokumentazzjoni tal-Kurja tikkonferma li l-prokuraturi tal-Veneranda Lampada kellhom diffikultà fil-ġbir tal-flus biex jassiguraw il-festi esterni marbuta mal-wasla tagħha. Saħansitra, wieħed jissuspetta li kellhom problemi amministrattivi, relatati ma’ din l-opra kbira. Dawn wasslu biex anki kien hemm tibdil fil-prokuraturi nfushom. Fil-bidu tas-snin sittin tas-seklu dsatax, il-prokuratur kien il-qassis Salvatore Pisano. Dan Pisano kien ħa post Dun Salvatore Trevisan. Biss dan Pisano ma kienx amministratur tajjeb. Akkumula xi djun marbuta ma’ din l-istatwa u postu bħala prokuratur tal-Veneranda Lampada għadda għand Dun Tommaso Debono,64 waqt li l-ħarsien tal-istatwa għadda f ’idejn Trevisan. Dawn il- problemi spiċċaw ikollhom konsegwenzi fuq l-ispejjeż għall-ġarr tal-istatwa lejn Malta u biex iwassluha Ħaż-Żebbuġ u l-festi li kien hemm marbuta magħha. Waqt li għall-ġbir tagħha ma kien hemm l-ebda diffikultà, f ’daqqa waħda kien hemm diffikultajiet kbar anki biex jitħallas it-trasport tagħha. Il-prokuratur Tommaso Debono kiteb lill-Kurja fejn infurmahom dwar dawn l-i“Spese Translazione Statua San Filippo”. Debono jistqarr li hu kien wiret problema finanzjarja mingħand il-prokuratur ta’ qablu, Dun Salvatore Pisano. Debono jitlob lill-isqof biex iħallih jieħu flus minnFondazione magħmula mill- qassis Dun Michelangelo Raimondo Calleja u li kellha dħul ta’ 3000 skud biex ikun jista’ jagħmel il-festi straordinarji li kienu ser isiru biex tkun iċċelebrata l-wasla tal-istatwa ġdida ta’ San Filep. Dawn il-festi kienu jaqgħu taħt ir-responsabbiltà tal-Veneranda Lampada, li kif rajna, kienet l-istituzzjoni ġewwa Ħaż-Żebbuģ li tagħmel il-festa ta’ San Filep. Hu informa lill-Kurja li jekk din it-talba ma tkunx milqugħa, hu ma kellux triq oħra għajr li jirreżenja minn prokuratur. Il-Kurja waslet għal kompromess u, mingħajr ma waqgħet għal dan ir-rikatt, il-prokuratur tħalla jieħu s-somma ta’ 250 skud mid-dħul ta’ din il- Fundazzjoni, imma mhux id-dħul kollu.65

Il-wasla ta’ din l-istatwa tat lok u spinta għal numru ta’ xogħlijiet ġodda fil-knisja. L-ewwel biċċa xogħol tkun marbuta ma’ din il-wasla, għaliex fl-istess sena, jiġifieri l-1863, isir rikors mis-saċerdot Dun Salvatore Ciappara bħala prokuratur tat-tapizzerija, 188 Statva Argentea biex isir ir-restawr ġenerali tad-damask tal-knisja u għalhekk jitlob biex ikun jista’ jibda jiġbor għal din l-opera.66 B’hekk ambjent ġewwa l-knisja kien idoneu biex jilqa’ din l-opra artistika, li kienet l-aktar statwa importanti li saret fis-seklu dsatax.

L-Arċipriet Pietro Bartolo ħa post Borg u beda l-ħidma tiegħu f ’Settembru 1864.67 Bartolo kompla juri interess fl-opri artistiċi tal-fidda li kellha l-knisja.68 Fl-1865, intalab biex isir inventarju tal-oġġetti tal-fidda tal-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ.69 Iżda l-aktar opra importanti li ssir fil-bidu tal-parrokat tiegħu tkun dik ta’ niċċa ġdida għall-istatwa ta’ San Filep. Il-Maestro falegname jew mastrudaxxa Filippo Vella u l-ħaddied Salvatore Said jitqabbdu biex jagħmlu xi xogħol fuq l-istatwa kif ukoll għan-niċċa. Din qamet 44 lira sterlina, 11-il xelin u 10 soldi. Biss ma kienx hemm flus biżżejjed biex jitħallsu. Kemm Vella u Said, wara li saru jafu b’dawn id-diffikultajiet, ma ridux ikomplu x-xogħol. Għalhekk il-prokuratur Dun Tommaso Debono kien awtorizzat biex jissellef sa 600 skud bl-interessi sa 3 fil-mija fis-sena, a carico della Veneranda Lampada u li kellu jitħallas mill-istess Tommaso Debono permezz tal-legat tas-saċerdot Dun Michelangelo Raimondo Calleja favur l-istess knisja. Hu ntrabat li jagħti rendikont eżatt lill-knisja għall-ispesi magħmula.70

B’hekk l-istatwa titulari u x-xogħol relatat magħha jidħol eżattament f ’dan l-iżvilupp ta’ kulti li kienu qed isiru ġewwa Ħaż-Żebbuġ. Dawn l-opri tal-arti kollha li kienu saru bdew juru li l-problemi finanzjarji li l-poplu għadda minnhom fl-ewwel nofs tas-seklu dsatax kienu issa qed jiġu ssuperati, waqt li din il-problema marbuta mat-trasport u l-festi f ’ġieħ l-istatwa kienu żgħar u relatata ma’ amministrazzjoni ħażina. Kien hemm fiduċja fost il-poplu li opri artistiċi kien possibbli li jsiru, inkluż opri li huma ta’ valur inestimabbli. Iżda l-poplu jrid ukoll persuni ta’ fiduċja tiegħu. Meta dan kien iseħħ, kien jagħti aktar bil-qalb. Fuq kollox, kif juru ħafna mill-benefatturi wara dawn l-opri, in-negozjanti li kien hemm fir-raħal kienu qed iħarsu barra minn xtutna biex jixtru l-opri tal-knisja. Kienu konvinti li l-flus ma kinux problema. Anzi n-numru ta’ opri li saru fl-għoxrin sena ta’ wara wrew b’mod tajjeb kemm din kienet il-verità storika. Fil-każ ta’ Ħaż-Żebbuġ, minn mindu saru l-erba’ evanġelisti tal-fidda ġewwa Ruma, bdew ifittxu li jagħmlu l-opri tagħhom barra minn xtutna, għand l-aqwa artisti ta’ dak iż-żmien, kemm f ’Ruma u fi Franza.

Xogħlijiet Oħra fil-Knisja

It-tiżjin fiżiku tal-knisja kien ukoll xi ħaġa oħra għal qalb iż-Żebbuġin tat-tieni nofs tas- seklu dsatax. Hu interessanti li dan it-tiżjin, in-nies ta’ dik il-ħabta kienu jarawh bħala ristaurazione della fabbrica tal-knisja.71 Sar minn nies li kienu fuq quddiem nett f ’dik Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 189 li hija kultura ta’ żmienhom. Dan it-tkabbir l-aktar li jidher hu fid-dokumentazzjoni tal-atti ċivili.

Ma hemmx dubju li dan is-saċerdot bid-dottorat, Dun Giuseppe Gaudenzio Tabone, kien wieħed ħabrieki ħafna u ħadem ħafna biex iżejjen il-knisja ta’ San Filep. Fl-1882 jikteb lill-Kurja dwar rikors li kien għamel fis-26 ta’ Settembru 1881, biex juża flus tal- Veneranda Lampada ħalli jkun jista’ jagħmel numru ta’ restawri fl-arredi tal-knisja.72 Nafu mingħand Ciappara, li kienu saru xogħlijiet ta’ tqegħid ta’ rħam f ’dik il-ħabta fuq id-dħul taż-żewġ sagristiji u t-tliet bibien tal-knisja.73

Fl-1882 il-prokuratur tal-Pii Legati tal-Veneranda Lampada, Dun Michele Vassallo, jirreferi għal degrieti li kienu saru mill-Isqof Gaetano Pace Forno fis-16 ta’ April 1859 u fit-3 ta’ April 1865 biex ikunu jistgħu jsiru restawri fil-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ. Id-djun akkumulaw u b’hekk fl-1882 saret supplika f ’dan is-sens minħabba l-ħlasijiet tagħhom, biex mill-flus li nġabru jitħallsu djun rigwardanti t-tiswijiet fil-knisja u biex dan isir, intalab li għandu jsir audit aktar eżatt tal-flus li ntefqu.74 Għal darba oħra, intalab il- permess biex jintużaw ċerti kapitali ħalli jkun jista’ jitħallas id-dejn.75

Fuq kollox, matul is-sena 1879, benefattur ħallas biex il-kor tal-knisja jiġi rħamat.76 Dan ix-xogħol seta’ jsir għaliex Ħaż-Żebbuġ jibda jibbenefika mill-emigranti li jibdew jibagħtu flus lura lejn raħal twelidhom ħalli jsebbħu l-knisja parrokkjali. Ċertu atti tan- nutara, bħalma kienu dawk ta’ William John Stevens, juru l-preżenza ta’ kummerċ mal- Amerika ġa fl-ewwel nofs tas-seklu dsatax.77 Il-prokuratur tal-knisja, Dun Dr Giuseppe Gaudenzio Tabone, jikteb lill-Kurja fejn jgħarrafha li l-emigrant Żebbuġi li kien qed jgħix l-Amerika, ċertu Giuseppe Spiteri, offra li jħallas għall-irħamar tal-presbiterju tal-knisja. Din l-offerta kienet saret fl-1878. Għamel kundizzjoni li titqiegħed l-arma tiegħu fuq il-presbiterju u li ssir quddiesa letta f ’ħajtu u anki fl-anniversarju ta’ mewtu.78 Dan ix-xogħol kien tlesta fl-1882 mill-marmista Sqalli Mariano Spina.79

Fl-istess żmien, isiru xi restawri fuq l-imħażen li kienu jintrefgħu fihom affarijiet tal- knisja, isir apparat sagru u jiġi irranġat is-sotterran li hemm taħt il-kor.80 Iżda, l-ikbar biċċa xogħol ta’ manutenzjoni kienet dik tal-paviment tal-knisja. Fl-1899, jintalab biex isir paviment ġdid tal-irħam għall-knisja. Dak qadim kien ġie deskritt mhux denju fil- viżita pastorali li saret f ’Ħaż-Żebbuġ fl-1896.81 Dan ix-xogħol tlesta fl-1898 u tħallas mill-ġbir flimkien mas-somma ta’ mitt lira sterlina li kien ħalla Dun Salvatore Trevisan fit-testment tiegħu għal dan il-għan.82

Il-ħafna festi bit-tiżjin beda jkollhom l-effett tagħhom fuq l-artal maġġur. Il-prokuratur tal-Veneranda Lampada lmenta li l-irħam tal-istess artal saritlu ħafna ħsara bl-armar u 190 Statva Argentea

ż-żarmar tal-gandlieri. Ġara li l-gandlieri ma setgħux joqogħdu aktar dritti jekk ma jkunux megħjuna mill-infilsar tal-injam tagħhom. Għalhekk, fl-1884, intalab il-parir tal-Professur Nikola Zammit biex imur fuq il-post ma’ marmista ħalli jara l-wiċċ tal- artal u kif dan il-wiċċ seta’ jiġi irranġat. L-istima kienet ta’ 250 skud. Għall-prokuratur tal-Veneranda Lampada, it-talba ta’ ħlas tqieset bħala waħda ġusta.83 Fi kliem Vella, dan l-intervent wassal biex twessgħat xi ftit l-ixkaffa tal-irħam tal-artal maġġur.84

Ma’ din l-ispiża trid tiġi marbuta oħra li saret fuq il-gandlieri tal-fidda. Sal-1895, dawn kienu għadhom jintramaw fuq pedestall tal-injam. F’dik is-sena, il-prokuratur tal- Veneranda Lampada, Teodoro Gatt, nefaq 8 liri sterlina u 10 xelini biex jagħmel 12-il bażi tal-bronż ‘dorato’ għal dawn il-gandlieri tal-fidda u fi kliem l-istess arċipriet ta’ dik il-ħabta dan ix-xogħol fil-bronż kien un“ opera artistica ed assai ricca”. 85

Ma’ dan ix-xogħol ġdid għandu jiżdied missall tal-quddiesa bil-qoxra tal-fidda li sar fl-1894. Għal dan il-missall kienu nbiegħu xi oġġetti tad-deheb u tal-fidda deskritti bħala inutile, fosthom xi ġojjellerija femminili. B’kollox dawn ġabu l-valur ta’ 7 liri u 11-il xelin. L-istima saret mill-arġentier (orifice) Giuseppe Meli. Biss xorta ma kienx hemm flus biżżejjed u għalhekk ċertu Saverio Bonnici ħareġ il-kumplament ta’ 16-il lira sterlina biex ikun jista’ jsir dan il-missall. Il-missall sar bħal dak li kellha l-knisja mil-legat tal-mejjet Vincenzo Bugeja. 86

Biss l-ikbar opra tal-fidda li l-parroċċa kienet qed taħdem fuqha lejn tmiem is-seklu kienet dik ta’ ventartal ġdid għall-artal maġġur. Għal dan il-għan, kienu qed jitwarrbu l-flus li kienu qed jinġabru mill-kiri tas-siġġijiet fil-knisja. Anzi, fis-sena 1893, l-Arċipriet Lwigi Attard jagħmel talba biex ikun jista’ jżid in-numru ta’ siġġijiet għaliex il-konkorrenza għas-servizzi liturġiċi kienet qed tikber. L-arċipriet indika li mill-flus li kienu ser idaħħlu mill-kiri ta’ dawn is-siġġijiet, kienu ser imorru biex isir dan il- ventartal (pagliotto) tal-fidda ġdid li kien qed isir għall-artal maġġur.87 Dan il-proġett kien inbeda fis-snin tmenin, mill-arċipriet ta’ qabel ta’ qablu, Dun Pietru Bartolo fuq id-disinn tal-istess Lazzaro Pisani,88 iżda waqa’ ftit lura fil-ġbir. Imbagħad, grazzi għall- istinkar tal-Arċipriet Attard inġieb fi tmiemu fl-1895.89

Biss, quddiem dawn l-iżviluppi kollha, il-bżonnijiet ta’ kuljum ma ġewx minsija. Il- liturġija kienet tingħata importanza kbira u kull arċipriet baqa’ jinsisti li din kellha ssir b’mod dekoruż. Is-saċerdot Dr Giuseppe Gaudenzio Tabone, bħala prokuratur tal-Veneranda Lampada, ħadem għax-xiri ta’ sett ta’ paramenti sagri għall-użu ta’ kuljum fl-1875.90 Fl-1893, Dun Isidorio Gatt, bħala l-prokuratur tal-Veneranda Lampada, għamel “pagliotto violacco e un tapeto” għall-artal maġġur.91 F’dik l-istess sena saru żewġ purtieri għall-bibien laterali għax dawk li kien hemm kienu spiċċaw.92 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 191

Il-ġarr tal-katavri ngħata wkoll l-importanza tiegħu. Kienet saret ukoll sodda ġdida tal-injam biex fiha jinġarru l-mejtin. Normalment, il-mejtin ma kinux jinġarru fi twiebet iżda fuq din is-sodda miftuħa speċjalment meta d-dfin kien isir fil-knisja. Id-dfin f ’ċimiterji pubbliċi (u eventalment anki fil-knisja) kellu jsir bit-twiebet, wara li fl-1888, kienet għaddiet liġi li kellha effett fl-Imperu Ingliż kollu, u għamilha mandatorju l-użu tat-tebut fid-dfin pubbliku.93 Sakemm din il- liġi Vittorjana ħalliet l-effett tagħha fuq Malta, id-dfin kien isir b’din is-sodda li kienet tissejjaħ katafalk u l-katavru kien jitniżżel mingħajr tebut fil-qabar. Ma’ dan il-katafalk kienu saru wkoll il-gandlieri tal-ħadid. Il-fratellanzi u l-kongregazzjoni kollha ħarġu sehemhom ħalli dan is-servizz ikun aktar dinjituż għaliex kien użat mill-membri tagħhom.94

Il-pittura wkoll ma ġietx traskurata. Fl-1883 saret talba biex il-kwadru titulari ta’ San Filep fil-knisja parrokkjali jkun restawrat. It-talba saret minn Ciappara Delicata fejn fiha jgħid li “che il quadro che rappresenta il titolare San Filippo, per la sua si grande antichità ha grande bisogno di essere ritoccato e restaurato”. Ix-xogħol għamlu l-pittur Lazzaro Pisani, waqt li l-ispiża telgħet għal madwar 10 liri. Din tħallset minn benefattur, li bil- qalb offra li jagħmel tajjeb għal dan ix-xogħol.95

Lazzaro Pisani kien verament patrijott ta’ Raħal Twelidu. Kien ukoll ħadem b’xejn għall-knisja parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ. Fil-ktieb tiegħu, Dun Salvatore Ciappara jitkellem dwar ħafna interventi fuq kwadri reliġjużi minn Pisani li kien hemm fil- knisja u knejjes oħra f ’Ħaż-Żebbuġ.96 Id-dokumenti tal-Kurja jikkonfermaw dan. Fl- 1893, hu aċċetta li jagħmel b’xejn restawr fuq numru ta’ kwadri li kellha l-knisja. Bħala rikonoxxenza ta’ dan ix-xogħol talab li jkun jista’ jindifen fil-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ. L-Arċipriet Luigi Attard ma ddejjaq xejn jagħti s-sapport tiegħu għal din it-talba ta’ Pisani tant li ddeskrivieh hekk mal-awtorità ekkleżjastika: “Il Sigr. Lazzaro Pisano è un vero benefattore della mia chiesa essendo vero il suo esposto, quindi merita ogni raccomandazione”. 97 L-awtoritajiet ekkleżjastiċi ma kellhomx diffikultà li jagħtu dan il-permess.98

Xogħol ieħor ta’ manutenzjoni li sar fil-knisja kien dak ta’ fuq l-arloġġ u fuq l-orgni. Il- magna tal-arloġġ kienet qdiemet u għalhekk kien hemm bżonn ta’ aktar manutenzjoni biex tinżamm taħdem preċiż.99 Dan wassal biex sar arloġġ ġdid fl-1882 mill-magħruf arluġġar Malti, Mikelang Sapiano.100 F’dik l-istess sena, saret talba minn Michele Dimech, li kien is-sagristan tal-knisja (serviente) fejn informa lill-Kurja li hu kien il-persuna li kienet ġiet imqabbda biex tieħu ħsieb dan l-arloġġ u għalhekk talab lill-isqof biex ikun jista’ jżomm dan l-inkarigu u ta’ dan ikun approvat ħlas ta’ ftit skudi (sitta) fis-sena.101 192 Statva Argentea

Finalment, fl-1892, il-prokuratur tal-Veneranda Lampada, is-Sur Filippo Scerri, nefaq 100 skud biex jirranġa l-orgni, waqt li ġustament il-fratellanzi kollha ntalbu biex jikkontribwixxu għall-manteniment tiegħu.102

Il-Fratellanzi tar-Rużarju u tal-Karità

Fuq kollox il-wasla tal-istatwa tal-fidda ġewwa Ħaż-Żebbuġ trid tkun studjata fl- isfond tal-iżvilupp tal-fratellanzi ġewwa dan ir-raħal u l-purċissjonijiet votivi li huma kienu jorganizzaw f ’ġieħ il-patrun jew patruna tagħhom. Waħda mill-fratellanzi li ser insibuha tikber fis-seklu dsatax kienet dik tar-Rużarju. Din il-fratellanza tidħol fi proċess ta’ tiġdid u tintroduċi, fl-1810, sett ta’ regoli jew aħjar statut biex fuqu tkun tista’ titmexxa mill-fratelli peress li qabel ma kellhiex wieħed.103

Fl-1851, il-prokuraturi tal-Konfraternità tar-Rużarju, il-qassis Paolo Galea, Gio Maria Misali u Angelo Mamo, għamlu talba biex jagħmlu standard bid-damask abjad irrakkmat bid-deheb, ħalli jkun uniformi mal-istandardi l-oħra. Dak ta’ qabel kien tal-lama tad-deheb. Biex seta’ jsir dan l-istandard intalab li jkunu jistgħu jintużaw xi għotjiet tad-deheb li kellha l-Madonna biex jitħallas ix-xogħol u l-ispiża tiegħu.104

Il-ventartal tal-artal tal-Madonna tar-Rużarju fil-Knisja ta’ San Filep, Ħaż-Żebbuġ Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 193

Is-suppliki jagħtu tagħrif ieħor dwar il-ħidma tal-Fratellanza tar-Rużarju. Insibu, fost l-oħrajn, li l-prokuraturi Giuseppe Buttigieg u Lorenzo Attard jitolbu biex jagħmlu gwarniċ tal-fidda fl-1855. Dan il-ventartal kellu d-disinn tiegħu simili għal dak li kien sar għall-artal tal-Erwieħ fl-istess knisja parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ. Iżda minħabba l-ispejjeż li din l-opra kienet ġejja tiswa, saret talba lill-Kurja ħalli jkunu jistgħu jiġu żbankati xi flus ħalli jitħallas dan il-gwarniċ tal-fidda jewpagliotto , tar-Rużarju. It- talba kienet saret minn Giuseppe Buttigieg, Lorenzo Attard, u Salvatore Attard, kollha prokuraturi tal-Fratellanza tar-Rużarju fl-1857.105

Il-wasla tal-istatwa u forsi l-ispejjeż tagħha affettwaw il-ġbir tal-Fratellanzi għaliex l-attivitajiet ta’ din il-fratellanza jieħdu spinta sew ’il quddiem wara l-1870. Wara l-elezzjonijiet li kienu saru fi ħdan din l-istess fratellanza, il-fratelli kienu għażlu lill- qassis Dun Vincenzo Callus bħala l-prokuratur tal-Fratellanza tar-Rużarju minflok is-saċerdot Paolo Galea. Immedjatament, il-fratelli kitbu lill-Kurja u għarrfuha b’din il-ħatra.106 Fl-1874, il-prokuratur Callus jidħol għal biċċa xogħol biex titħallas l-ispiża tal-indurar tal-istatwa bid- deheb, xogħol li kien approvat fi żmien il-prokuratur ta’ qablu fl-1872.107 Skont Ciappara, dan ix-xogħol kien sar mill- pittur Giuseppe Calleja.108 Biss kien inqala’ inkwiet peress li din l-istatwa kienet tintuża wkoll mill-Fratellanza tal-Karità, u allura kien sar ftehim li l-istess fratellanza tagħti sehemha għal dawn l-ispejjeż. Kien saħansitra ħareġ degriet l-Isqof Pace Forno fit-12 ta’ Novembru 1872 għal dan il-għan. Biss il-prokuratur tal-Karità, Filippo Balzan, ma żammx mal-ftehim u ma ħallasx sehem il-Fratellanza għal dan ix-xogħol.109 Dan wassal biex inqalgħu tensjonijiet bejn il-Fratellanza tar-Rużarju u dik tal-Karità. Il-Fratellanza tar-Rużarju ma kinitx qed tieħu gost li l-istatwa tar- Rużarju tibqa’ tintuża fil-purċissjoni tal-Karità. Għalhekk il-prokuratur tar- Rużarju, Dun Michele Ciappara, għamel talba fl-1881 biex l-istatwa ma tibqax Statwa tal-Madonna tar-Rużarju ta’ Pietro Felici, 110 tintuża fil-festa tal-Karità. 1740 194 Statva Argentea

Fl-1888, is-saċerdot Giovanni Balzan, li kien issa l-prokuratur tar-Rużarju, ħadem biex il-gwarniċ skulturat tal-injam (ventartal), una dozzina di candellieri di lingo, due anterne di metallo non che un corpo di un grande crocifisso di bronzo: cosetutte che hanno bisogno di restauri e di argentatura. Insiru nafu wkoll li fis-sena ta’ qabel, jiġifieri fl-1887, il-prokuratur kien għamel dieci fioretti a ganetilio per la festività: ma non avendo avuto vasoni adatti ove mettere tali fioretti, hanno piuttosto sfigurato l’artale. Il-prokuratur talab il-permess biex jixtri l-vażuni u jagħmel ir-restawri meħtieġa. Dan kollu kien qam 15-il lira sterlina. It-talba ssir mill-Arċipriet Giuseppe Tagliaferro.111

Dan l-istess prokuratur Balzan, fl-1889, ħadem biex issirsopratovaglia con ricamo d’oro għall-artal tal-Madonna tar-Rużarju. Ħamsin individwu kienu ġa tawh madwar 30 lira. Hu kien beda l-ġbir wara li kien talab il-permess lill-arċipriet, iżda l-ammont miġbur ma kienx biżżejjed biex isir dan ix-xogħol. Ix-xogħol kien ġie stmat li ser iqum madwar 60 lira sterlina. Id-disinn għal din is-sopratovaglia ġie ppreparat minn Lazzaro Pisani. Balzan jgħarrafna li ‘quale disegno venni molto approvato dai conoscitori’. Ġie mqabbad Dr Giuseppe Cremona, figlio del magistrate al Gozo per trattare con una delli principali case a Parigi per dare principio al lavoro. Għalhekk intalab permess biex ikunu jistgħu jintużaw il-flus mill-cassa tal-fratellanza għal dan l-iskop biex issir din is-sopratovaglia.112

L-aħħar opra reġistrata fis-suppliki magħmula mill-Fratellanza tar-Rużarju kienet dik biex isir dak li hu magħruf bħala fiocco, jew kif kienu jgħidu bil-Malti ‘loppa’ li tintrama fuq il-lampier. Dan sar fl-1895. Il-ħtieġa ta’ dan il-fioccokienet ġejja mix-xewqa tal-istess fratellanza li jkun hemm armonija estetika fil-knisja li, matul il-perjodu Romantiku, din kienet tinftiehem li għandha tintlaħaq permezz tas-simetri eżatti. Għalhekk talbet biex ikun jista’ jsir fiocco bħal dak li kienu qed jużaw il-Fratellanzi tal-Karità, tad-Duluri u S. Agata. B’hekk, peress li dan l-artal tar-Rużarju jinsab f ’nofs il-kappellun u dak tal-Karità jinsab maġenbu, il-lopop kienu issa ser ikunu l-istess, speċjalment meta dawn jintużaw u jintramaw fil-festa ta’ San Filep, barra mbagħad li kienu jintużaw u jintramaw fil-festa proprja tal-artal. Dan il-fiocco sewa lill-Fratellanza tar-Rużarju 5 liri.113

Il-Fratellanza tal-Karità ma qagħditx lura, anki jekk ser tkun l-inqas waħda, f ’dik li hi inizjattiva għall- oġġetti artistiċi. Forsi l-aktar opra importanti kienet dik tal-1857, meta l-Congregazione jew Fratellanza tal-Karità timxi fuq l-istess passi tal-Fratellanza tar-Rużarju u anki tordna dak li ssejjaħ pagliotto di canavazzo d’oro per essere uniforme agli altri altari, jiġifieri t-tilar irrakkmat tal-ventartal. Ħa ħsieb ix-xogħol il-prokuratur ta’ din il-fratellanza, il-qassis Paolo Galea, fejn informa lill-Kurja li din il-biċċa xogħol kienet ser tiswa 140 lira sterlina.114 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 195

L-aspetti relatati mal-purċissjoni ma tħallewx lura. L-ewwel opra importanti li ssir hija dik tal-istandard tal-fratellanza. Fl-1857, il-prokuratur tal-fratellanza, Filippo Zammit, għamel talba biex ikun jista’ jagħmel standard bil-frill tad-deheb.115 Talba simili terġa’ ssir ħafna snin wara, fl-1889, mill-prokuratur ta’ dik il-ħabta, Vincenzo Grech. Dan talab “di rinnovare il drappo del suo stendardo da servirsene nelle solenni festività non essendone il vecchio più conveniente che per festi non solenni”. Dan kien ser iqum bejn 35 u 40 lira li kienu ser jinġabru mill-fratelli u nies oħra devoti tal-Madonna.116

Il-Fratellanza tas-Sagrament

Anki fil-każ tal-Fratellanza tas-Sagrament, l-ewwel talba relatata mas-suppliki saret fl-1855 biex isir standard ġdid. Dan kien sewa448 scudi 5 tari 1 gran.117 Oġġett ieħor assoċjat mal-purċissjonijiet organizzati mill-Fratellanza tas-Sagrament huwa l-baldakkin. Hawn ukoll naraw żviluppi interessanti li jkomplu jikkonfermaw li l-purċissjonijiet komplew jespandu ġewwa Ħaż-Żebbuġ matul is-seklu dsatax. Din id-darba, il-purċissjoni bis-sagrament kienet tieħu importanza aktar minħabba t-twemmin Kattoliku Ruman, fejn is-Sagrament hu mitqies bħala Alla nnifsu u għalhekk irid jingħata kull qima u anki jkun adorat. Din kienet l-aktar ħaġa li bdiet turta lil numru ta’ suldati Protestanti u Anglikani għaliex huma ma kinux jagħrfu lilhom infushom f ’dan it-twemmin u kull adorazzjoni lejn is-sagrament kienet tfisser għalihom idolatrija. Biss, għall-Maltin, din kienet raġuni oħra ta’ għarfien kollettiv għaliex meta l-Ingliżi u r-reġim tagħhom kienu qed ikunu kostretti li jagħtu qima lis- sagrament, kienu bla ma jridu qed jirrikonoxxu dan it-twemmin Kattoliku. Dan kien ifisser li qed jirrikonoxxu li l-Maltin għandhom ikunu rispettati ġewwa pajjiżhom.

It-talbiet li saru f ’nofs is-seklu dsatax biex isiru baldakkini ġewwa Ħaż-Żebbuġ jikkonferma l-importanza li din il-purċissjoni bdiet tingħata ġewwa dan ir-raħal matul dan il-perjodu, fejn ukoll, aktar minn qatt qabel, ser tikber fis-solennità tagħha bħala manifestazzjoni pubblika marbuta mal-fidi.

Il-Fratellanza tas-Sagrament għamlet baldakkin fis-sena 1850.118 Biss, sitt snin wara, il-prokuratur tal-fratellanza, Filippo Scerri, joħlom li jagħmel ieħor ħafna isbaħ. Fl-1856, l-isqof ħareġ id-degriet biex ikun jista’ jsir dan il-baldakkin. Intqal li dak li kien hemm qabel, kien magħmul minn damask sempliċi bil-galluni tad-deheb, imma kien f ’kundizzjoni “meschino”. 119 Intweriet ix-xewqa li dan il-baldakkin ġdid isir mid- drapp magħruf bħal “cannavazzo d’oro”, jiġifieri drapp tal-ħarir imbrokkat bid-deheb. Għalhekk dan kien drapp li jiswa ħafna flus. Intweriet ix-xewqa li dan l-istess baldakkin jibda jintuża wkoll fil-festa tas-Salib, li fiha kienet tinħareġ ir-relikwja tal-Vero Legno,

Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 197 jiġifieri fraka jew skalda mis-salib ta’ Kristu. Fil-liturġija Kattolika Rumana, din ir- relikwja kienet tingħata l-istess trattament li kien jiġi mogħti lis-sagrament, kemm f ’termini ta’ riti u anki ta’ lbies liturġiku.120 Kif għedna, kien hemm żewġ festi marbuta mas-Salib. Waħda kienet issir fit-3 ta’ Mejju. Biss, l-aktar waħda importanti għal Ħaż- Żebbuġ kienet il-festa tal-Venerazzjoni tas-Salib li kienet issir fl-14 ta’ Settembru. Din il-festa kienet mitqiesa bħala waħda popolari.121

L-Arċikonfraternità tas-Sagrament ta’ Ħaż-Żebbuġ kellha f ’dik il-ħabta nies kapaċi li setgħu joffru baldakkin li fih innifsu kien opra tal-arti. Kellha fiha membri mid-dinja tan-negozju u dawn kienu ferm attivi fl-organizzazzjoni u fil-ħidma tal-fratellanza. Dan jikkonfermah dokument tas-sena 1858. F’dik is-sena, Filippo Scerri, il-Maestri Giovanni Vella u Giuseppe Gauci bħala l-prokuraturi tal-Veneranda Arċikonfraternità tas-Sagrament, in-negozjant Paolo Bonavia u l-Maestro Salvatore Zammit, bħala konsulturi, kitbu lill-Kurja rigward id-degriet mogħti fl-1856 biex isir il-baldakkin. Huma infurmaw lill-Kurja li, fis-sentejn li għaddew, kienu kkonsultaw ma’ persuna li huma sejħu bħala maestro dell’arte ħalli jagħtihom pariri fuq dan ix-xogħol. Huma qalu wkoll li avviċinaw lin-negozjant Giuseppe Chircop u dan kien ġabilhom kampjuni minn Lyon fi Franza għad-drapp għal dan il-baldakkin. Ġie għalhekk stabbilit id- disinn tal-baldakkin u ntrabtu li kellu jqum 1260 skud waqt li l-Kurja ġiet infurmata li l-Arċikonfraternità tas-Sagrament kienet ser tidħol għal din l-isfida finanzjarja waħidha għaliex il-Prokuratur tal-Agunija ma kienx ser jipparteċipa fil-ħlas għal din l-opera.122 Hu ġie mitlub biex jipparteċipa għaliex is-Sodalità tal-Agunija kienet tuża l-baldakkin fil-festi tas-Salib li għalihom kienet toħroġ ir-relikwja tal-Vero Legno. Dan in-nuqqas ta’ ftehim wassal għal dewmien biex tkun tista’ ssir din l-opra. Fuq kollox, kienet ittieħdet id-deċiżjoni, li s-sett ta’ sitt lasti, li kienu saru fil-bidu tas-seklu dsatax,123 jiġu miksija bil-fidda.124 Dan kollu sar lejlet li nbeda l-ġbir fuq ix-xiri ta’ statwa ġdida ta’ San Filep.

Iżda din id-deċiżjoni mis-Sodalità tal-Agunija li ma tagħtix il-kontribuzzjoni tagħha għal din l-opra125 ġabet inkwiet fuq livell parrokkjali u dan kellu effetti fuq il-purċissjoni li kienet issir nhar it-3 ta’ Mejju, festa tas-Salib. Is-Sodalità tal-Agunija kellha rwol importanti fil-purċissjoni li kienet issir biex tkun ikkommemorata l-festa tas-Salib (3 ta’ Mejju). Huma kienu jużaw is-sitt lasti tal-fidda tal-Arċikonfraternità tas-Sagrament. Iżda fis-sena 1857, il-Prokuratur tas-Sagrament irrifjuta li jagħti dawn il-lasti lis-Sodalità tal-Agunija, tant li l-isqof ta’ dik il-ħabta, Publio Sant, kellu joħroġ degriet fit-2 ta’ Settembru 1857.126 L-Arċikonfraternità kienet argumentat li dawn il- lasti, li kienu ġew miksija bil-fidda, kienu parti mill-ispiża li saret fuq il-baldakkin il- ġdid.127

Salib tal-ebbanu 1871, li jintuża fil-purċissjoni tal-festa tas-Salib 198 Statva Argentea

Dan kollu ġab dawmien biex jitlesta l-baldakkin u għalhekk, fl-1863,128 kellha ssir talba oħra mill-istess Filippo Scerri biex jinħadem baldakkin ġdid ħalli jintuża fil- purċissjonijiet tal-parroċċa. Għalhekk kienet saret konsulta ġenerali f ’Jannar ta’ dik is-sena mal-arċipriet u r-rettur tal-fratellanza dwar il-ħtieġa ta’ dan il-baldakkin ġdid li kien qed isir biex jintuża wkoll fil-purċissjonijiet tal-Vjatku.129 Finalment ikun deċiż li dan il-baldakkin ikun magħmul mill-cannavazzo d’oro bil-fond abjad.130

Fl-1884, il-Prokuratur tal-Fratellanza tas-Sagrament, Giovanni Zammit Borg, talab biex jiġu irranġati l-erba’ lanterni li jinħarġu mas-Sagrament. Dawn l-ispejjeż kellhom jinqasmu bejn il-fratellanzi kollha li jagħmlu użu minn dawn il-lanterni, meta jużawhom biex jakkumpanjaw ir-relikwja li tinħareġ fil-purċissjonijiet rispettivi tagħhom. Fuq kollox, saru opri oħra relatati mar-ritwali tal-liturġija. Ġew rinnovati l-erba’ dvalji li kienu jintużaw waqt l-espożizzjoni tas-Sagrament għaliex dawk li kienu qed jintużaw kienu tmermru. L-ispejjeż tħallsu parti mill-fratellanza u terz tal-ispiża tħallas mill-Cassa dell’Epifania. Saret talba li jsiru wkoll tiswijiet f ’dar li kienet tal- fratellanza. B’kollox, kien hemm spiża ta’ madwar 80 skud.131

Fuq kollox, naraw lejn l-aħħar tas-seklu tidħol purċissjoni oħra f ’Ħaż-Żebbuġ, dik tal-Qalb ta’ Ġesù, li kienet issir bl-użu tal-baldakkin, li kien jingħata mill-Fratellanza tas-Santissimu Vjatku, iżda anki hawn inqala’ diżgwid mal-użu u l-proprjetà ta’ dan il- baldakkin. Dan ġara fl-1899 u din il-kwistjoni wriet kemm il-fratelli kienu ġelużi għal dak li kienu jqisu proprjetà tagħhom.132

Il-Fratellanza ta’ San Ġużepp

Fil-kuntest ta’ kif żviluppat l-istorja tar-raħal ta’ Ħaż-Żebbuġ, il-Fratellanza ta’ San Ġużepp titlob attenzjoni storika partikolari. Din il-fratellanza narawha tikber sew fit-tieni nofs tas-seklu dsatax, speċjalment wara l-wasla tal-istatwa fl-1870. Vella jfakkarna li din tlestiet sewwasew meta l-Papa Piju IX ipproklama lil San Ġużepp patrun tal-Knisja universali,133 u seħħet l-istess sena li fiha dan l-istess papa tilef Ruma lir-renju l-ġdid tal-Italja magħquda. Iżda t-tkabbir fil-popolarità ta’ din il-fratellanza tmur lil hinn minn dawn l-iżviluppi ġewwa Ruma u tibda bir-riformi interni li saru fl-istess fratellanza. Ftit qabel ma ġiet l-istatwa ġdida ta’ San Filep, din il-fratellanza tagħmel rikors il-Kurja rigward il-promozzjoni ta’ statuti ġodda għaliha. Għalhekk, fl-1856, inħasset il-ħtieġa li jiġu riveduti l-istatuti u l-liġijiet ta’ din il-fratellanza li kienu saru fl-1740. Fost l-oħrajn ġew immodernizzati l-elezzjonijiet tal-prokuraturi u l-amministrazzjoni tal-beni tal-istess fratellanza.134 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 199

Jidher li din il-ħidma ta’ rinnovazzjoni kienet marbuta mal-figura ta’ Maestro Calcedonio Micallef. Dan il-ħaddiem tas-sengħa laħaq Prokuratur tal-Fratellanza fl-10 ta’ Novembru 1851. Kien ħa post il-prokuratur Paolo Dimech.135 Kienet drawwa f ’dik il-ħabta li l-fratelli jistgħu jkunu membri ta’ aktar minn konfraternità waħda. Żgur li Micallef kien wieħed minnhom. Iżda wara li kien laħaq prokuratur ta’ San Ġużepp, il-fratellanzi l-oħra ma kinux qed jieħdu gost bih u ma ridux li hu jibqa’ membru tagħhom. Id-dokumenti ma jgħidux x’ġara. Iżda l-istorja li tidher li ser twassal għad- diżgwid kienet id-deċiżjoni li ttieħdet biex issir statwa ta’ San Ġużepp. Skont Ciappara, din saret fl-1870 minn Ġlormu Darmanin.136 Id-dokument ikkonsultat il-Kurja ma jitkellimx x’kien ġara sew iżda din l-istatwa ma ddaħħlitx fil-knisja. Fl-1871, il-Vigarju Ġenerali ta’ dik il-ħabta, il-Kanonku Carmelo Scicluna, informa lil Micallef li ma setax jibqa’ membru ta’ kwalunkwe fratellanza li kien miktub fiha.137 Dan kien ifisser li kien ‘da oggi innanzi si consideri escluso’ anki mill-Fratellanza ta’ San Ġużepp.

Ma hemmx dubju li deċiżjoni bħal din turi li l-firda jew il-ħolqien ta’ żewġ partiti ġewwa Ħaż-Żebbuġ kienet issa bdiet dieħla sew. Ciappara jagħmel ftit aċċenn għaliha meta jitkellem dwar il-kreazzjoni ta’ żewġ soċjetajiet mużikali f ’Ħaż-Żebbuġ fl-1860, anki jekk f ’dik il-ħabta dawn is-soċjetajiet kienu għadhom ma humiex marbuta ma’ xi kult partikolari.138

Minflok Micallef ikun appuntat Giuliano Cachia bħala prokuratur. Biss fil-21 ta’ Awwissu 1879, Micallef jerġa’ jiġi riabilitat wara li Cachia għal xi raġuni jew oħra ma jkomplix bħala prokuratur. Dan wassal biex Micallef seta’ jerġa’ jieħu l-prokura f ’idu. Hu sab l-appoġġ tal-Kurja.139 Minnufih Micallef jibda jaħdem ħalli jmexxi ’l quddiem il-kult ta’ San Ġużepp ġewwa Ħaż-Żebbuġ u jsib soluzzjoni biex l-istatwa ta’ San Ġużepp tiddaħħal il-knisja.

Fl-1881, il-Prokuratur Micallef informa lill-Kurja li peress li l-istatwa ma kinitx qed tinżamm fil-knisja, kienet qed isofri danni għaliex il-post fejn kienet ma kienx wieħed tajjeb. Għalhekk jitlob biex din l-istatwa tibda tinżamm fil-knisja parrokkjali. Hu jindika l-post, jiġifieri, sul‘ vacuo, ossia fondo fra i pilastri maggiori rimpetto l’organo ove detta statua sarebbe accessibile’. L-Arċipriet Bartolo jirrispondi għal din it-talba billi jgħid li “la domanda che fa qui su’ l’oratore Micallef mi pare ragionata e conducente alla venerazione del Santo, pertanto se un esperto perito decide, che non si recherà alcun danno alla fabbrica della chiesa, gli si potrà, secondo me, facilmente accordare”.140 Isir rapport minn espert jew perit li indika li kien hemm daħla fil-pilastru li kienet oriġinarjment tagħti għal xi pulptu jew orgni. Ikun deċiż li l-istatwa tinżamm f ’dan il-post, biss jiġi mkabbar ftit ħalli tkun tista’ tidħol l-istatwa.141 Ma għandniex xi ngħidu, li dan ir- rikors ġie approvat.142 200 Statva Argentea

Jidher ċar li t-tkabbir tal-festa ta’ San Ġużepp iseħħ a skapitu tal-fratellanzi l-oħra. Waqt li tas-Sagrament tispiċċa b’battibekk ma’ tal-Agunija u dik tar-Rużarju tidħol f ’pika ma’ dik tal-Karità, tibda tiżviluppa festa oħra, dik ta’ San Ġużepp. Dan l-iżvilupp lanqas iseħħ direttament fil-knisja iżda jkun riżultat ta’ żvilupp ta’ dan il-kult fid-dinja Kristjana. Iż-Żebbuġin fittxew għall-ewwel it-tkabbir tad-devozzjoni lil hinn mill- knisja parrokkjali. Hekk naraw li fl-1882, il-prokuratur tal-knisja filjali tal-Grazzja, Paolo Felice, jagħmel talba biex jagħmel artal u presbiterju tal-irħam waqt li jitlob id-dritt li jiċċelebra f ’din il-knisja l-festa tal-Patroċinju ta’ San Ġużepp.143 Dan l-artal tal-irħam tħallas minn Giuseppe Spiteri li ġa ltqajna miegħu u li kien għex għal ħafna żmien ġewwa l-Istati Uniti tal-Amerika. Ix-xogħol sar fl-1881.144 Dan ix-xogħol sar bħala wegħda u fil-preżenza ta’ Spiteri nnifsu waqt li kien f ’Malta mill-Istati Uniti u wara li kien ġa għamel il-presbiterju tal-knisja parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ.145

Biss, anki l-festa ta’ San Ġużepp kienet taqsam ma’ ħaddieħor ċertu affarijiet tagħha. Il-bradella u l-pedestall kienu jintużaw ukoll għall-istatwa ta’ San Ġwann l-Evanġelista. Fis-sena 1881, dan l-użu qajjem problema bejn il-Congregazione ta’ San Ġużepp u min kien jieħu ħsieb il-festa ta’ San Ġwann l-Evanġelista. Dan wassal biex fis-sena ta’ wara, jiġifieri l-1882, jintlaħaq ftehim bejn in-negozjant Antonio Ciappara Delicata bħala prokuratur tal-Veneranda Cassa di San Giovanni Evangelista, flimkien mal- commerciante Giuseppe Camilleri bħala prokuratur tal-Veneranda Congregazione ta’ San Ġużepp. Huma qablu li l-bradella u l-pedestall ikunu proprjetà komuni bejn l-istatwa ta’ San Ġwann l-Evanġelista u dik ta’ San Ġużepp. Fuq kollox il-prokuratur tal-festa ta’ San Ġwann ħallas 50 skud lil dik ta’ San Ġużepp waqt li t-tnejn intrabtu li jħallsu għall-ħsarat li jistgħu jsiru waqt l-użu tagħhom matul il-festi rispettivi li t-tnejn kienu jagħmlu.146 Wieħed irid ifakkar li din l-istatwa ta’ San Ġwann l-Evanġelista kienet għadha kif saret minn Karlu Darmanin fis-sena ta’ qabel, biex tieħu post oħra aktar qadima.147 Il-Kurja ntalbet biex tapprova dan il-ftehim milħuq.148 Dan id-dokument tal- Kurja joħroġ dettall interessanti. Id-deputat prokuratur tal-fratellanza ta’ San Ġużepp ma kien ħadd għajr il-qassis Salvatore Ciappara. Dan il-fatt jikkonferma, jekk qatt kien hemm bżonn, ir-rispett li dan Ciappara kien igawdi ġewwa Ħaż-Żebbuġ. Jidher, li hu kien il-persuna li tintalab tintervjenti, bħalma rajna li ġara fil-każ tal-istatwa ta’ San Filep, f ’sitwazzjoni diffiċli ħalli terġa’ ġġib il-paċi u s-serenità fil-komunità parrokkjali.

Fl-1891, il-prokuratur tal-Fratellanza ta’ San Ġużepp, Lorenzo Attard, informa lill- Kurja li l-istandard tal-fratellanza li kien jintuża fil-purċissjonijiet sekondarji ma kienx f ’qagħda tajba u ma kienx ta’ min isewwih. Għalhekk intalab li jsir wieħed ġdid li kien ser jiswa 16-il lira.149 Ftit snin wara terġa’ ssir talba oħra biex isir standard ieħor tal- purċissjoni mill-istess fratellanza. Fl-1898, l-istess prokuratur Lorenzo Attard kiteb li l-istandard tal-fratellanza ma hux aktar tajjeb biex jintuża fil-purċissjonijiet. Għalhekk Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 201 saret ġabra biex isir wieħed ġdid. Iżda ma kinux inġabru l-flus kollha meħtieġa u kien jonqos 12-il lira sterlina biex ikun jista’ jagħmel wieħed ġdid. Għalhekk dak li kien baqa’ biex jinġabar kien tħallas minn flus depożitati tal-fratellanza.150

Il-Ġimgħa l-Kbira

Festa oħra li magħha għandha wkoll assoċjata purċissjoni hija dik tal-Ġimgħa Mqaddsa. Fil-każ ta’ Ħaż-Żebbuġ, din it-tradizzjoni tiżviluppa sew fl-ispirtu Romantiku. Anzi wieħed jista’ jgħid b’wiċċu minn quddiem li l-epoka Romantika tħalli wkoll l-effetti tagħha, espressi b’umaniżmu ġdid, li din l-epoka ġabet magħha. Dan wassal biex kibru sew il-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira u nħolqu kulti relatati ma’ dan il-misteru tal- Għid. Ħaż-Żebbuġ jidħol sew f ’dan il-mudell u mhux biss introduċa l-istatwi u għas- sena 1826 il-knisja kellha sett komplut,151 iżda wkoll waqqaf b’mod formali l-Fratellanza tad-Duluri. Din il-Fratellanza kienet ilha teżisti f ’Ħaż-Żebbuġ, iżda ma kinitx formali u għalhekk fl-1866 isiru l-istatuti ħalli din l-għaqda reliġjuża ta’ devozzjoni ssir waħda formali liema talba saret minn Salvatore Said.152 B’hekk setgħet tkun fuq l-istess livell tal-ħames konfraternitajiet li kien hemm f ’dik il-ħabta ġol-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ.153

Biss il-festi tal-Ġimgħa l-Kbira kienu prinċiparjament jaqgħu fuq dik li kienet magħrufa bħala l-Cassa tal-Via Crucis u s-Sodalità tal-Agunija. Dawn iż-żewġ entitajiet kienu amministrati minn prokuraturi differenti. Kif ġa ġie spjegat, is-Sodalità tal-Agunija kienet ukoll magħrufa taħt it-titlu ta’ Cassa Agonia u anki Cassa tal-Erwieħ.

Ciappara jirrakkonta li fl-1881 saru l-gwarniċi għall-kwadri tal-Via Crucis.154 Skont is- suppliki, fl-1888, is-saċerdot Gio Andrea Callus, bħala l-prokuratur tal-Cassa tal-Via Crucis, talab biex isir salib ġdid tal-Via Crucis għaliex l-ieħor ma kienx aktar tajjeb u sar wieħed ieħor tal-‘ebano con le insegne della passione di N.S.I. Cristo di argento’. Biex jagħmel din l-opera, Callus talab li juża flus li kien qed idaħħal mill-amministrazzjoni ta’ dawn il-fondi tal-Via Crucis u b’hekk ħallas is-somma ta’ 41 lira sterlina, 13-il xelin u erba’ soldi għal din l-ispiża.155

Sa ftit qabel is-sena 1890, il-knisja kienet għadha ma tintramax kollha bid-damask iswed għall-festi tal-Ġimgħa Mqaddsa. Partijiet mill-knisja kienu jkunu mżejna bid-damask aħmar u partijiet oħra kienu jkunu mżejna bid-damask iswed. Il-qassis Gio Andrea Callus bdew idejquh sew dawn iż-żewġ kuluri mħalltin ma’ xulxin fil-knisja. Skont l-istess Callus, l-użu ta’ dan id-damask aħmar ‘offende non poco la vista’. Għalhekk, fl-1890, dan il-prokuratur tal-Veneranda Cassa Via Crucis talab biex ikun jista’ jkompli jagħmel id- damask iswed għall-knisja. Id-drapp magħżul deskritt bħala tela di Malta tinta in nero.156 202 Statva Argentea

Ġesù Redentur, waqt il-purċissjoni tal-Ġimgħa l-Kbira, meta kien għadu jinxtegħel bix-xemgħa, 1983 Dan kien l-ewwel pass biex it-tapizzerija tal-knisja għal żmien il-Ġimgħa l-Kbira kompla jinbidel. Dak li kien hemm kien sar fl-1825.157 Infatti, fl-1893, nerġgħu nsibu lill-istess qassis, Gio Andrea Callus, dejjem fil-kapaċità tiegħu ta’ prokuratur tal-Veneranda Cassa Via Crucis, jgħid li t-tapizzerija sewda użata kienet kważi kollha “rovinata”. Għalhekk, reġa’ talab biex jinbidlu partijiet minnha. Dan ix-xogħol qam 10 liri sterlini.158

Min-naħa l-oħra, il-Cassa Agonia kellha dik il-ħabta lill-qassis Luca Attard bħala l-prokuratur tagħha. Il-bżonnijiet tal-artal tal-erwieħ kienu jaqgħu taħtu. Fl-1893, Attard ħaseb biex l-artali tal-Erwieħ u l-Agunija jsirilhom sett gandlieri ġodda. Dawk li kienu jintużaw fil-festa kienu tal-injam u ma kinux fi stat tajjeb. Instab li r-restawr ta’ dawn il-gandlieri kien ser iqum mas-sittin lira sterlina u x-xogħol kien jinkludi t-tiswija u l-induratura tagħhom. Biss Attard ra dan ix-xogħol bħala spiża inutli u għalhekk kien ipprefera li jagħmel sett ġdid tal-metall. Fuq kollox, kif stqarr hu stess, dawn kellhom inqas spiża ta’ manteniment.159

Artali Oħra

Ma’ dawn l-opri kbar organizzati mit-tliet fratellanzi prinċipali, insibu numru ta’ opri oħra, iżgħar fid-daqs marbuta mal-artali sekondarji. Fl-1895, id-djaknu Giorgio Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 203

Ciappara, bħala prokuratur tal-Cassa di S. Agata V.M., talab biex anki għal dan l-artal jintgħamel fiocco għal-lampier biex ikun bħal dawk tal-konfraternitajiet l-oħra. Dan il-fiocco qam madwar 4 liri sterlini.160 F’dik is-sena wkoll saret l-istatwa tal-kartapesta ta’ Sant’Agata.161 Fl-aħħar nett, fl-1898, saru sett ta’ sitt gandlieri bil-gandlier tas-salib tal-metall abjad għall-artal ta’ Santa Katerina, biex jintuża fil-festa parrokkjali u f ’dik tal-qaddisa, peress li dawk eżistenti ma kinux f ’qagħda tajba. L-ispiża kienet waslet għal 44 lira sterlina.162

Min-naħa l-oħra, dawk l-artali jew fratellanzi li ma daħlux f ’din il-paradigma ġdida, ta’ purċissjonijiet u festi, bdew isibu ruħhom f ’diffikultajiet anki ta’ devozzjoni. It-titular tagħhom ma baqax jappella għan-nies u dak li darba huma kienu qed jirrappreżentaw f ’termini ta’ devozzjoni beda jmut. B’hekk, bil-mod il-mod waqgħu f ’diżużu. L-ewwel artal li tilef ftit mill-importanza tiegħu kien dak tal-Karmnu. Dan kien baqa’ tal-injam, sakemm, bħalma rajna fl-1848, il-prokuratur, is-saċerdot Giuseppe Gatt, stinka biex isir tal-irħam u, biex seta’ jsir dan, Gatt talab biex jintużaw kapitali marbuta mal-knisja tal-Madonna tad-Dawl.163 Aktar ’il quddiem insibu l-artali ta’ San Mikiel u Santa Luċija fi stat xejn tajjeb.

Matul il-viżita pastorali li kienet saret mill-Isqof Pietro Pace f ’Ħaż-Żebbuġ fl-1896, l-Isqof Pace ma ħalliex isir aktar quddies fuq dawn iż-żewġ artali għaliex ma kinux fi stat tajjeb. Fil-ġerku ekkleżjastiku, azzjoni bħal din kienet tissejjaħ profanazzjoni. Ir-raġuni kienet li dawn l-artali kienu ta’ ġuspatronat, jiġifieri, il-kura tagħhom kienet marbuta ma’ familja jew familji partikolari u jidher li dawn il-familji ma baqgħux jieħdu ħsieb il-manteniment tagħhom. Għalhekk dan kellu issa jibda jsir mill-knisja. Fl-1896, Dun Luigi Attard li allura, bħala l-arċipriet tal-knisja ta’ Ħaż-Żebbuġ, kien ukoll issa l-prokuratur tal-istess knisja, talab biex ikun jista’ jagħmel it-tiswijiet meħtieġa fuq dawn l-artali.164

Fuq kollox, dan l-iżvilupp u tisbiħ b’opri artistiċi ma kienx limitat biss għall-knisja parrokkjali. Ħaż-Żebbuġ għandu wkoll numru ta’ knejjes u kappelli żgħar madwar ir-raħal kollu. Fosthom insibu dik tal-Madonna tad-Dawl u dik tal-Lunzjata li ġew imżejna bid-damask mill-prokuraturi rispettivi tagħhom.165 Il-kappella tal-Madonna tad-Dawl kienet waħda mill-aktar devoti u mfittxija għat-talb ġewwa Ħaż-Żebbuġ. Lejn l-aħħar tas-seklu, din il-knisja beda jieħu ħsiebha Dun Salvatore Ciappara. Infatti, fl-1898, il-prokuratur tal-knisja tal-Madonna tad-Dawl, Dun Salvatore Ciappara, talab biex jagħmel relikwarju ġdid tal-fidda u għalhekk talab biex ikun jista’ jbigħ wieħed tal-fidda li kien aktar antik.166 Iżda t-tisbiħ ta’ dawn il-knejjes jitlob studju separat anki jekk jagħmel parti minn dan l-iżvilupp li jseħħ fil-festa Maltija matul is-seklu dsatax. 204 Statva Argentea

Konklużjoni

Dan l-iżvilupp kollu fil-parroċċa ta’ Ħaż-Żebbuġ ma kienx waħdieni iżda parti minn proċess kumpless li seħħ ma’ Malta kollha. Il-parroċċi kollha ta’ Malta żiedu l-purċissjonijiet, il-qniepen u t-tiżjin fil-knejjes matul is-seklu dsatax. Bħalma ġara fid-daqq u ż-żieda fin-numru tal-qniepen, il-purċissjonijiet ukoll żdiedu matul is- seklu dsatax, anzi fil-każ ta’ dawn tal-aħħar, mhux biss irduppjaw iżda saħansitra mmultiplikaw, ma għandux ikun hemm dubju, li minbarra l-element ta’ fidi Nisranija mħaddna minn missirijietna, dan kien qed isir bħala reżistenza lejn forzi meqjusa superjuri. Il-fidi u l-politika għall-ewwel darba jaqbdu id f ’id f ’pajjiżna. Qabel ma ġew l-Ingliżi, u tneħħi l-perjodu ta’ sentejn tal-Franċiżi, Malta kienet immexxija minn istituzzjoni Kattolika reliġjuża, magħrufa bħala l-Ordni ta’ San Ġwann. Anzi, dan il-perjodu hu kkaratterizzat fit-tkabbir tal-ħsieb illuminista f ’pajjiżna li kien ifittex li jnaqqas l-influwenza religjuża fuq il-ħajja ta’ kuljum f ’pajjiżna. It-tmiem tal-Kavallieri kellu jġib miegħu t-tnaqqis ta’ dawn il-festi u purċissjonijiet (bħalma fil-fatt ġara bit- tmiem tal-kolonizzatur Ingliż), u mhux iż-żieda tagħhom. Ikun żball li wieħed jitfa’ taħt it-tapit dan l-iżvilupp billi jgħid li l-Maltin kienu qed iżidu l-festi għax injoranti u mmexxijin minn imniħirhom minn kleru reazzjonarju li kellu idea konfessjonali għall- gżira. Bħalma l-istorja ta’ Ħaż-Żebbuġ stess turi, mal-kleru, ma kienx hemm biss in-nies foqra, ir-raħħala u l-bdiewa, iżda wkoll in-negozjanti, nies tas-sengħa u professjonisti. Kulħadd kien qed jaħdem biex dawn il-purċissjonijiet jikbru u jitqawwew. In-nies kellha interess f ’dawn it-tip ta’ manifestazzjonijiet u kienet tipparteċipa bil-kbir waqt li ma kinitx qed tiddejjaq tikkontribwixxi għalihom għax kienet qed tħoss il-ħtieġa tagħhom. Kienu għodod f ’idejn il-Maltin biex jaffermaw l-identità tagħhom quddiem barrani li kien qed jipprova jipproġetta superjorità kolonjali fuq il-poplu indiġinu tal- gżira. Il-fidi dehret bħala l-unika arma li dan il-poplu seta’ juża biex jiġġieled kontra qawwa bil-wisq ikbar minnu. Qniepen, standardi, ventartali, lopop u mitt ħaġa oħra jsiru mezz ta’ protesta politika, fi żmien meta lanqas kienu għadhom twieldu l-partiti politiċi. Meta dawn jitwieldu, il-purċissjonijiet u l-festi sa jimxu b’mod parallel mal-festi u d-demostrazzjonijiet tal-partiti politiċi, xi drabi ma ddejqux jitwaħħdu magħhom, sakemm bil-mod il-mod, l-istess manifestazzjonijiet tal-partiti politiċi jieħdu s-sopravvent fuq il-festi tal-parroċċi tagħna. Iżda, sakemm dan seħħ, kellhom jgħaddu għexieren ta’ snin li matulhom wiċċ il-festa Maltija kompla jinbidel biex jirrifletti aħjar iż-żminijiet li l-poplu tagħna jkun qed jgħix fihom. Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 205

Appendix 1.

A.A.M. Atti Civili, Vol. 202, f. 15.

Die 13 Octobris 1863

Excell(entissi)mus et R(everendissi)mus D(omi)nus Archiep(iscop)us Rhodi, Episcopus Melitae Fr. Gajetanus Pace Forno volens custodiri magna diligentia omnia opera argentea ad Ven(erandam) Lampadam Ecclesiae Archipresbyteralis et Parochialis Civitatis Rohan pertinentia, inclusis statuis argenteis, titularis eiusdem Ecclesiae S(anct)i Philippi de Argyrone, et quatuor Evangelistarum, elegit et nominavit Rev(erendum)D(omi)num Sac(erdo)tem Don Salvatorem Ciappara in Custodem et Procuratorem eorumdem operum, nec non votorum fidelium, illis forsan offerendorum; cum facultate exigendi a Procuratoribus eiusdem Lampadis, quod erit necessarium ut erogetur in dictorum operum, custodiam et conservationem, et cum aliis facultatibus necessariis, et opportuniis. Unde

Ita est

Sac. E. Corsoni Cancellarius.

Appendix 2

A.A.M. Atti Civili Vol. 203, f. 28,

Die 21 Augusti 1879

Attenta abstinentia Iulianii Cachia ab ulteriori Officio Pro(curato)ris Ven(erandae) Con(fraternitat)is sub titulo S(anc)ti Josephi erectae in S(anc)ta Archipresbyterali et Par(ochia)li Ecclesia Civ(itatis) Rohan, Ex(cellentissi)mus et R(everendissi)mus D(omi)nus Archiepiscopus Ep(iscop)us Don Carmelus Comes Scicluna elegit et nominavit, vice et loco dicti Iulianii Cachia, M(agist)rum Calcedonium Micallef in Pr(ocurato)rem supradicti Con(fraternitat)is S(anc)ti Josephi, idque cum omnibus facultatibus necessariis, et opportuniis. Unde

Ita est

Sac. Em. Corsoni Cancellarius 206 Statva Argentea

Referenzi: 1 Għal aktar tagħrif dwar dan is-suġġett ara Charles Farrugia ed., Il-Festi Kultura u Identità, Mqabba, Soċjetà Mużikali Madonna tal-Ġilju, 2011. 2 Simon Mercieca, ‘L-Użu tal-Kult u l-Istatwi Proċessjonali Ġewwa Malta’, L-Imnara, Vol. 10, Numru 1, 2012, Ħarġa 36, pp. 2-11. 3 Hekk insibu li kien qed jiġri fiż-Żurrieq, waħda mill-parroċċi tal-irħula li naraw id-dħul tal-istatwi fiha ftit aktar tard min-numru ta’ parroċċi oħra f ’Malta. Nixtieq nirringrazzja lil Anthony Mangion għal din l-informazzjoni. Għal aktar informazzjoni ara A. Mangion u K. Zerafa, Santa Kartarina: Il-Festa u s-Soċjetà Mużikali Tagħha Fiż-Żurrieq, Soċjetà Mużikali Santa Katarina, 1988, p. 28. 4 Simon Mercieca, ‘The Religious Cults of Thaumaturgical Powers and the Devotion towards St Nicholas of Bari in Malta’, Symposia Melitensia, No. 6, 2010, pp. 21-35. 5 Sandro Debono, Imago Dei, Sculptured Images of the Crucifix in the Art of Early Modern Malta, Malta, 2005, p. 34. 6 Elina Gugliuzzo, In Veste Devota, Le Confraternite di Malta in Età Moderna, Rubbettino Editore, 2009, pp. 41- 61. 7 Simon Mercieca u Joseph Muscat, ‘The Battle Standard (Flag) with the Image of the Immaculate Conception’, Mediterranean Review, Vol. 5, no. 1, June 2012, pp. 45-74. 8 Joe Carabott, ‘L-Istatwa Titulari ta’ San Nicola ta’ Bari’, Is-Siġġiewi, Vol. 1, no. 5, June 1978, p. 34. 9 Pietro Paolo Castagna, Lis Storia Ta Malta bil Gzejer Tahha, Storia Politica, It-tieni darba, Malta, 1890, Vol. II, p. 404. 10 Ibid., p. 421. 11 Simone Azzopardi, ‘Imperial Policy in Malta, 1934-1939: Britain’s Need for Benevolent Despotism’. Fil-proċess ta’ pubblikazzjoni. 12 John Chircop, ‘From the Pulse of Social Routine to the Subversion of Normality: The Multiple Use of Bell Tolling in Two Colonial Sites: The Ionian Islands and Malta 1800-1870s’,Journal of Mediterranean Studies, Vol. 19, no. 1, 2010, pp. 1-26. 13 Pietro Paolo Castagna, Lis Storia ta Malta bil Gzejer Tahha, Malta, 1888, it-Tieni darba, Vol. I, p. 171. 14 Castagna, Storia Politica, Vol. II, pp. 468-469. 15 Fl-1843, James MacLachlan, mit-42 Reġiment, ġie akkużat li gara qxur tal-larinġ u tal-ġewż għal fuq il-purċissjoni bis-sagrament meta kien ġewwa l-mainguard fuq wara u l-purċissjoni kienet għaddejja fi Triq Strada Stretta l-Belt. http://website.lineone.net/~stephaniebidmead/Chapter123.htm Il-każ instema’ quddiem l-Imħallfin Dr Satariano, Dr Grungo u Dr Chappelle, fl-20 ta’ Marzu 1843. Stejjer simili nsibuhom iseħħu l-Birgu, bħal meta fizzjal refa’ sieq, waqt li kien fl-Officers Mess (eks Palazz tal-Inkwiżitur) waqt li kienet għaddejja purċissjoni. Darba oħra fil-Birgu, fizzjal baqa’ dieħel biż-żwiemel fuq purċissjoni waqt li kienet għaddejja mill- pjazza tal-Birgu. Nixtieq nirringrazzja lil Lorenzo Zahra għal din l-informazzjoni. 16 Castagna, Storia Politica, Vol. II, p. 496. 17 Ġrajjet, p. 177. 18 Leopoldo Fiteni, Giornale Cattolico intitolato Le Conversioni di Filoteo, Malta, Tipografia Di Francesco Cumbo, 1841, pp. 389-394. 19 A(rchivum) A(rciepiscopalis) M(elitensis, Floriana). Atti Civili, Vol. 201, f. 413. Fl-1862, jitkeċċa fratell tas- Sagrament minħabba mġiba ħażina u skandaluża fil-knisja, meta għamel storbju disordine( ) fil-knisja. Jintalab li ladarba se jitkeċċa ma jkunx jista’ jiġi ammess ġo xi Fratellanza oħra f ’Ħaż-Żebbuġ. 20 A.A.M. Suppliche, Vol. 115, f. 283, (f. 412). 21 Luret Vella, Storja ta’ Ħaż-Żebbuġ, Media Centre, Malta, 1986. 22 Castagna, Storia Politica, Vol. II, p. 441. 23 A.A.M. Suppliche, p. 472r. 24 Castagna, Storia Politica, Vol. II, p. 420. 25 Ferris, p. 414. 26 Ġrajjet, p. 155. Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 207

27 Vella , p. 74. 28 Ġrajjet, p. 193. 29 Castagna, Storia Politica, Vol. II, p. 426. 30 Ġrajjet Ħaż-Żebbuġ bit-Taljan ta’ Dun Salv Ciappara maqluba għall-Malti minn Frans Sammut, Qrendi, 2001, p. 161. 31 A.A.M. Suppliche, Vol. 17, f. 250r-252v. 32 A.A.M. Atti Civili, f. 233. 33 Ġrajjet, p. 163. 34 Ferris, p. 412. 35 Ġrajjet, p. 169. 36 Ferris, p. 421. 37 A.A.M. Atti Civili, Vol. 197, ff. 221- 222. 38 Vella, p. 79. Skont Vella, dan gie jiswa 4000 skud. 39 A.A.M. Atti Civili, Vol. 197, ff. 221- 222. 40 Castagna, Storia Politica, Vol. II, p. 457. 41 Ibid., p. 171. 42 Ferris, p. 414. 43 A.A.M. Suppliche, Vol. 36, f. 345r-v. 44 Ciappara, p. 175. 45 A.A.M. Suppliche, Vol. 50, f. 429-431. 46 Ġrajjet, p. 181. 47 Vella, p. 81. 48 A.A.M. Suppliche, Vol. 42, f. 408r. 49 A.A.M. Suppliche, Vol. 42, f. 314r. 50 A.A.M. Suppliche, Vol. 46, f. 858r-v. 51 Ferris, p. 414. 52 Ciappara, p. 181. 53 Ġrajjet, p. 185. 54 Eadem. 55 Vella, p. 83. 56 Ġrajjet, p. 181. 57 AAM, Suppliche, Vol. 51. f. 12. 58 Vella, p. 83. 59 Ibid, p. 85. 60 A.A.M. Atti Civili, Vol. 202, f. 15. (Id-dokument ġie mogħti fl-Appendiċi ta’ dan l-artiklu.) 61 Ġrajjet, p. 195. 62 A.A.M. Atti Civili, Vol. 202, f. 15. 63 Ġrajjet, p. 199. 64 A.A.M. Suppliche, Vol. 63, f. 140. 65 A.A.M. Suppliche, Vol. 63, f. 140. 66 A.A.M. Suppliche, Vol. 63, p. 300. 67 Ferris, pp. 415, 421-422. 68 Ferris, p. 421. 69 A.A.M. Suppliche, Vol. 49, f. 154 -155. 70 A.A.M. Suppliche, Vol. 63, p. 336. 71 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 964. 72 A.A.M. Suppliche, Vol. 84, f. 648-849. 73 Ciappara, p. 211. 74 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 959 -965. 208 Statva Argentea

75 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1274. 76 Ġrajjet, p. 211. 77 It-tlieta u għoxrin volum ta’ atti tan-Nutar William John Stevens jinsabu depożitati għall-konsultazzjoni fl- Arkivju tan-Nutara, Triq San Kristoferu, il-Belt. 78 A.A.M. Suppliche, Vol. 79, f. 364. 79 Vella, p. 95. 80 A.A.M. Suppliche, Vol.85, p. 1276. 81 A.A.M. Suppliche, Vol. 133, p. 370. 82 Vella, p. 100. 83 A.A.M. Suppliche, Vol. 88, f. 62. 84 Vella, 95. 85 A.A.M. Suppliche, Vol. 120, f. 192. 86 A.A.M. Suppliche, Vol. 119, ff. 365 -366. 87 A.A.M. Suppliche, Vol. 116, f. 283 (f. 412). 88 Vella, p. 95. 89 Ibid, p. 98. 90 A.A.M. Suppliche, Vol. 75. f. 418. 91 A.A.M. Suppliche, Vol. 116, f. 343. 92 A.A.M. Suppliche, Vol. 116, f. 351. 93 Il-liġi Vittorjana kienet tgħid li ma jistax isir dfin “unless the body be enclosed in a coffin of wood or some other sufficiently strong material”. 94 A.A.M. Suppliche, Vol. 60, f. 119- 123. 95 A.A.M. Suppliche, Vol. 87, f. 34. 96 Ġrajjet p. 217. 97 A.A.M. Suppliche, Vol. 114, f. 160, (f. 253r). 98 A.A.M. Suppliche, Vol. 114, f. 160, (f. 254r). 99 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1277. 100 Vella, p. 95. 101 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1604-1605. 102 A.A.M. Suppliche, Vol. 113, f. 487r-492v. 103 A.A.M. Atti Civili, 1809 -1810, Vol. 169, ff. 440-449. 104 A.A.M. Suppliche, Vol. 41, f. 57v. Fit-talba li saret lill-Kurja joħroġ li kienet qed issir pressjoni biex il-fratellanzi jkollhom l-istandardi tagħhom uniformi kif ġie richiesto da molti de consodali. 105 A.A.M. Suppliche Vol. 51, ff. 494-495. 106 A.A.M. Suppliche, Vol. 71, f. 7. 107 A.A.M. Suppliche, Vol. 74, f. 364. 108 Ġrajjet, p. 205. 109 A.A.M. Suppliche, Vol. 74. f. 364. 110 A.A.M. Suppliche, Vol. 82, f. 333. 111 A.A.M. Suppliche, Vol. 97, ff. 503 r-v. 112 A.A.M. Suppliche, Vol. 103, ff. 8r-9r. 113 A.A.M. Suppliche, Vol. 121, f. 151r. 114 A.A.M. Suppliche, Vol. 53, f. 12. 115 A.A.M. Suppliche, Vol. 52, f. 224r. 116 A.A.M. Suppliche, Vol. 102, f. 51. 117 A.A.M. Suppliche, Vol. 50, ff. 399-400. 118 A.A.M. Suppliche, Vol. 50, ff. 429-431. 119 A.A.M. Suppliche, Vol. 51, f. 475r. 120 A.A.M. Suppliche, Vol. 51, ff. 477v-478r. Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika 209

121 A.A.M. Suppliche, Vol. 56, f. 93. 122 A.A.M. Suppliche, Vol. 53, ff. 242-243. 123 Ġrajjet, p. 193. 124 Vella, p. 84. 125 A.A.M. Suppliche, Vol. 51, ff. 474 r-v. 126 A.A.M. Suppliche, Vol. 56, f. 89. 127 A.A.M. Suppliche, Vol. 56, f. 93. 128 Ciappara jagħti d-data bħala 1859, iżda s-suppliki jagħtu d-data preċiża li kienet ftit tas-snin wara. Ciappara, p. 193. 129 A.A.M. Suppliche, Vol. 51, f. 474 r-v. 130 A.A.M. Suppliche, Vol. 52, f. 298. 131 A.A.M. Suppliche, Vol. 88, f. 49r-v. 132 A.A.M. Suppliche, Vol. 134, f. 352. 133 Vella, p. 91. 134 A.A.M. Suppliche, Vol. 59, ff. 534- 539v 135 A.A.M. Atti Civili, Vol. 200, f. 262v. 136 Ġrajjet, p. 199. 137 A.A.M. Atti Civili, Vol. 202, f. 278. 138 Ġrajjet, p. 199. 139 A.A.M. Atti Civili, Vol. 203, f. 28. 140 A.A.M. Suppliche, Vol. 83, f. 500 r-v. 141 A.A.M. Suppliche, Vol. 83. f. 500 (rapport mar-rikors mhux paġinat) 142 A.A.M. Suppliche, Vol. 83, f. 500 r-v. 143 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, f. 1036 r-v. 144 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1043-1045. 145 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1044. 146 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1765. 147 Vella, p. 95. 148 A.A.M. Suppliche, Vol. 85, p. 1766. 149 A.A.M. Suppliche, Vol. 109, f. 1. 150 A.A.M. Suppliche, Vol. 132, f. 276. 151 Castagna, Vol. I, p. 136. 152 A.A.M. Suppliche, Vol. 65, ff. 249-250. 153 A.A.M. Suppliche, Vol. 65, f. 251. 154 Ġrajjet, p. 217. 155 A.A.M. Suppliche, Vol. 96, p. 52r, 53r. 156 A.A.M. Suppliche, Vol. 103, ff. 217r-v. 157 Ġrajjet, p. 165. 158 A.A.M. Suppliche, Vol. 114, f. 154, (f. 226). 159 A.A.M. Suppliche, Vol. 114, f. 192. (f. 477). 160 A.A.M. Suppliche, Vol. 120, f. 641. 161 Vella, p. 98. 162 A.A.M. Suppliche, Vol. 130, f. 580. 163 A.A.M. Suppliche, Vol. 36, f. 345r-v. 164 A.A.M. Suppliche, Vol. 123, f. 519. 165 A.A.M. Suppliche, Vol. 49, ff. 255r. 166 A.A.M. Suppliche, Vol. 130, f. 563.

Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta Raymond Saliba

F’din il-kitba ser nagħtu ħarsa lejn l-iżvilupp tal-ikonografija Filippina f ’Malta, minn meta ġiet minn Sqallija wara r-ri-Kristjanizzazzjoni tas-seklu XI, sa żmienna. Dan hu każ interessanti ta’ studju mhux biss t’aspett mill-arti sagra, però wkoll ta’ devozzjoni popolari, li ma tantx hi mxerrda, ħlief għal Sqallija, għaliex mill-bqija fejn tinsab hi lokalizzata fi bnadi ristretti1. Dan kien ukoll il-każ għal Malta, għaliex minkejja li m’għandniex dokumentazzjoni soda dwar kif daħal dan il-kult2, però tradizzjoni antika żżomm li kien ċittadin minn Katanja li xettlu, filwaqt li instiga li tinbena knisja dedikata lil San Filep t’Aġġira f ’Ħaż-Żebbuġ3, li, ironikament, huwa l-post fejn teżisti l-unika knisja b’din id-dedika f ’Malta4. L-istess raħal, mhux biss addotta l-ikonografija prelevanti tal-qaddis, però ħoloq immaġini distinta, permezz tal-vara proċessjonali tal- Fontana, li kristallizzat l-immaġini tiegħu fil-Gżejjer Maltin, sa żmienna.

Il-Personaġġ

Il-protagonista tas-suġġett tagħna hu l-monaku Filippu, imsejjaħ “t’Aġġira”. Għalkemm ma hux fost il-qaddisin tal-Knisja Kattolika l-aktar magħrufa u r-rakkont ta’ ħajtu kien u għadu magħluq f ’limbu ta’ kontroversji u dubji, xorta waħda t-tifkira tiegħu għadha ħajja u tiġbed l-attenzjoni, mhux biss tad-devoti, iżda wkoll ta’ bosta studjużi u xettiċi5. L-għejun prinċipali għall-ħajja tiegħu jaslulna prinċipalment minn żewġ sorsi bijografiċi: il-Vita eusebiana, attribwita lil Monaku Eusebio, li tpoġġi l-eżistenza tal-qaddis fis-seklu 6V , filwaqt li dik b’xeħta aktar leġġendarja hi magħrufa bħala Vita pseudoatanasiana, b’rabta mal-Isqof Atanasio t’Alessandria, li tafferma li Filippu għex fil-perjodu Appostoliku7. Minn dawn il-ħajjiet, kif ukoll minn diversi Innijiet, il-figura ta’ Filippu tindika li kien ġej mis-Sirja u għex fis-seklu VII; kien ‘Presbiteru San Filep bħala Presbiteru, injam indurat, Knisja Parrokkjali Ħaż-Żebbuġ – 1729 212 Statva Argentea

Appostoliku’, li ġie mibgħut f ’Aġġira ġewwa Sqallija biex permezz tat-talb tiegħu jkeċċi d-Demonji li kienu invażaw dik il-belt8.

Anke jekk dan il-profil hu sintetiku, ikun biżżejjed biex jiddetermina l-iżvilupp tal- ikonografija Filippina, karatterizzata minn Saċerdot / Monaku li ġie mogħti l-missjoni ħalli jevanġelizza u jiskonġra lill-poplu t’Aġġira, billi jipprietka l-kelma t’Alla u jneħħi l-Ispirti Ħżiena. Hekk naraw komuni l-figura tal-qaddis liebes ta’ presbiteru; bil-ktieb tal-Evanġelju f ’idu l-waħda, filwaqt li b’dik leminija qed jiskonġra, billi jbierek. Mela Filippu hu l-mibgħut, jew aħjar ‘missjunarju’, li permezz tal-kariżma, l-intelliġenza u l-għajnuna divina, irid jaqdi dan ir-rwol speċifiku f ’ambjent barrani għalih. Però f ’din il-missjoni partikolari, tispikka fuq kollox il-kapaċità tiegħu li ‘jeżorċizza’, aspett Ministerjali li jirrikjedi mhux biss formazzjoni proprja, iżda wkoll kuraġġ u perseveranza aktar min-normal. Dan kollu jista’ jiġi attwat bl-għajnuna Divina u l-interċessjoni tal- qaddisin, għalhekk il-preżenza tal-Appostlu Pietru fir-rakkonti Filippini. San Filep jiġi msejjaħ ukoll bħala ‘Tawmaturgu’, għaliex permezz tat-talb hu jinterċiedi għal min jitolbu, anke f ’każi ta’ fejqan, mhux biss spiritwali, iżda wkoll fiżiku.

Il-Personifikazzjoni

Il-memorja ta’ persuna tista’ tidher jew tibqa’ mfakkra b’diversi modi, fosthom permezz tal-espressjoni artistika9. L-Arti tieħu forma differenti mill-kitba, għaliex permezz ta’ bosta mediums, tagħti kulur u ħajja lir-rakkont. Issa mhux aktar qed tissoponi x’kien dak il-personaġġ billi tipprova tifhem id-deskrizzjoni miktuba, iżda għandek quddiemek xbieha li tista’ taraha bħal fil-veru. B’rabta mal-personaġġ tagħna, San Filippu t’Aġġira, nidħlu f ’tip partikolari ta’ espressjoni artistika: l-‘Arti Sagra’, u minn din, għall- ‘Ikonografija’. Għal ħafna, l-Arti Sagra hi terminu wiesa’ li jikkomprendi kull tip ta’ arti10. Wieħed irid jiftakar li sa mill-perjodu tal-Megalitiku, id-dekorazzjoni artistika, u oġġetti oħra għall-użu fil-postijiet pubbliċi, kellha xi tip ta’ konnotazzjoni sagra. Kull reliġjon u twemmin kellhom l-espressjoni artistika tagħhom li kienet tikkumplimenta l-kitba. Ħafna nies ma kinux kolti, mank kienu jafu jaqraw, għalhekk bl-għajnuna tal-arti, sew jekk dik Fina, xogħol San Filep qed ibierek, Tempra artisti u artiġjani ta’ ħila, kif ukoll jekk tkun popolari u Naive, fuq l-injam, Knisja tas-SS. setgħu jifhmu billi jaqraw l-immaġini. L-arredamenti sagri, Salvatru, Agira – Sek. XV Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 213

inkluż il-pittura u l-iskultura, huma mod ieħor ta’ “xandir tal-kelma”11, mhux biss f ’sens bibliku strett, iżda wkoll b’mod ġenerali. San Pawlinu ta’ Nola (353-431) jgħid espressament li kien ra li tiġi ddekorata l-knisja ta’ San Feliċe b’ċiklu ta’ xbihat sagri biex: “ ... permezz tagħhom jiġi mgħallem il-poplu li ma jafx jaqra”12.

Kull opra artistika għandha l-kodiċi partikolari għaliha, fejn mhux biss turi l-ġesti, l-espressjonijiet u l-fattizzi li jirriflettu l-karattru, iżda wkoll is-simboli li jkomplu jfissru u jelaboraw is-suġġett muri. Dan għamel mill-immaġini ‘oġġett ta’ komunikazzjoni’13. Iż- żewġ aspetti huma kumplimentari għal xulxin: San Filep qed jiskonġra, Inċiżjoni, l-azzjoni bosta drabi hi riflessa fl-istess simboli. Kollezzjoni Privata, Malta Hulme infatti jafferma li “is-simbolu waħdu hu xi ħaġa trivjali, filwaqt li meta hu mpoġġi f ’kuntest, jagħmel aktar sens”14. L-‘Ikonografija’ hi xjenza li tittratta l-immaġini billi tagħti spjega tagħhom. L-etimoloġija tal-kelma ‘ikonografija’ ġejja minneikon (immaġini) u graphein (tiddeskrivi). Dan it- terminu, bħala tali, beda jkun popolari mis- seklu XVIII. Qabel l-istess terminoloġija kellha l-kelma: ‘ikonoloġija’, terminu li ħa spinta bil- pubblikazzjoni ta’ Cerare Ripa l-Iconologia, li essenzjalment kienet ġabra ta’ tagħrif dwar diversi figuri Allegoriċi. L-ikonoloġija hi għalhekk l-istudju tal-figuri simboliċi li juru diversi modi ta’ għajxien jew sentimenti15. Però, kif jafferma L. Reau, l-istess ikonografija, barra milli tiddeskrivi l-immaġini, għandha wkoll il-kompitu li ‘tikklassifika’ u ‘tinterpreta’16. Biex żgur ma jkunx hemm ambigwità, il-Knisja Kattolika titkellem mit-terminu aktar speċifiku ta’ ‘Ikonografija Kristjana’ li biha trid tfisser l-esklussività ta’ dak kollu li jintrabat mat-twemmin tagħha, partikolarment mal-figuri ta’ Ġesù Kristu, tal- 17 Madonna, l-Anġli u l-Qaddisin . San Filep qed jiskonġra, Riproduzzjoni ta’ inċiżjoni Francesco Apicella – Sek. XIX 214 Statva Argentea

Sa mill-perjodu Klassiku, il-persuni li jiddistingwu ruħhom għall-kwalità ta’ ħajjithom kif riflessa mit-twemmin li jħaddnu kienu msejħasancti, li eventwalment, billi kienu “nies ta’ alla”, kienu ta’ mudell għall-fidili, sew fil-Knisja Latina, kif ukoll f ’dik Griega (Biżantina u Ortodossa)18. Il-kriterji li kienu jagħmlu mill-persuni ‘qaddisin’ kienu evolvew maż-żmien. Fil-bidu tal-Kristjaneżmu kull min imut Martri għall-fidi, flimkien ma’ dawk li kienu viċin Ġesù, kienu awtomatikament meqjusa bħala tali, filwaqt li mas-VI seklu, żdiedu wkoll dawk li kienu Axxetiċi jew li kienu qed iwettqu xi mirakli19. Fl-ewwel sekli lanqas kien hemm bżonn ta’ Kanonizzazzjoni formali, filwaqt li wara l-Konċilju Tridentin fis-seklu XVI beda jsir skrutinju aktar rigoruż kif jintgħażlu l-qaddisin tal-Knisja Latina. Dan kien inevitabbli, sew minħabba r-Riforma Protestanta, kif ukoll għaliex matul il-Medju Evu kien hemm venerazzjoni sfrenata u bla kontroll lejn il-qaddisin, partikolarment lejn ir-Relikwji marbuta magħhom. Sa dak iż-żmien, anke l-Ikonografija Kristjana kienet ikkaratterizzata minn dawn l-ideat għalhekk fil-Kontro-Riforma ġie stabbilit li jiġu injorati l-oġġetti li jkunu ta’ distrazzjoni, partikolarment dawk misjuba fil-Kotba Apokrafi u mil-Legenda Aurea20.

Il-Permanenza

L-Ikonografija rajna kif għandha l-funzjoni li tesponi l-figura tal-qaddisin biex, mhux biss ma tintesiex it-tifkira tagħhom, iżda wkoll billi tpoġġihom bħala mudell. Dan ifisser li l-Ikonografija hi mezz ieħor li ‘jipperpetwa’ l-eżistenza u l-iskop tal-‘qaddis’. Rajna wkoll li dan isir b’mod sistematiku, b’kodiċi apposta li l-Ikonografija Kristjana ilha sekli ssegwi. Anke Filippu t’Aġġira jidħol f ’dan il-kuntest, fejn għandu n-niċċa partikolari tiegħu, anzi nistgħu ngħidu li xi drabi jidher b’mod distint. Il- figura ‘tipika’, li ssibha f ’bosta bnadi fejn hu meqjum, turi l-Presbiteru bilwieqfa qed ibierek jew jiskonġra. Dan jgħodd sew għall-pittura, kif ukoll għal xogħol skulturali21. Relikwarju ta’ San Filep, Bronz u ram arġentat, Abbazija San Ġewwa Sqallija, fejn hi predominantament imxerrda Filep, Agira – L-aħħar kwart d-devozzjoni lejh, it-tematika hi diversifikata u ġiet tas-seklu XX magħmula b’diversi materjali differenti, fuq perjodu twil ta’ snin. L-aktar xbieha magħrufa hi l-mezzobust li hemm fil-Bażilika-Abbazija tiegħu f ’Aġġira, imsemmija wkoll bħala Santa Marija Latina22. Fl-istess Abbazija nsibu l-akbar numru ta’ xogħlijiet artistiċi marbuta mal-qaddis, li jinkludu: serje ta’ 24 riljiev Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 215

tal-injam bħala parti mis-sedji tal-Kor, xogħol li sar minn Nicolò Bagnasco bejn l-1818-22 u statwa sabiħa tal-ġebel fil-faċċata prinċipali ta’ barra li turi lill-qaddis qed jirfes ix-xitan23, filwaqt li fil-kripta hemm il-qabar tal-qaddis li jikkomprendi żewġ xbihat tiegħu fl-irħam24. F’Aġġira hemm bosta xbihat oħra Filippini, speċjalment fi knejjes u kollezzjonijiet privati, però ta’ min isemmi partikolarment żewġ oġġetti mill-knisja tas-Salvatur, li jistgħu jitqiesu fost l-aktar antiki. Dawn huma: il-panew tas-seklu XV bi stil Biżantin-Gotiku, possibilment minn artista Spanjol, li juri lill- qaddis ibierek, filwaqt li jżomm id-Demonju inkatenat taħt saqajh. L-oġġett l-ieħor hu xbieha ċkejkna li turi mezzobust tal-qaddis qed ibierek, San Filep bħala Presbiteru, Kompożizzjoni Chiesa Madre, xogħol bl-iżmalti fuq il-fidda li jagħmlu parti mid- Calatabiano dekorazzjoni ta’ mitra tal-bidu tas-seklu XIV25. L-aktar pittura artistika hi dik magħmula minn Pietro Novelli fl- 1639 li tinsab fit-tielet artal tan-navata tal-lemin fil-knisja tal-Ġiżwiti(Casa Professa), f ’Palermo, fejn il-qaddis qed jiskonġra26. Il-bosta statwi li nsibu fi knejjes imxerrda ma’ Sqallija u reġjuni oħra Taljani huma fil-parti l-kbira tal-injam u, b’numru anqas, miksija

Pietro Novelli, San Filep qed jiskonġra,1639, Żejt fuq it-tila, Casa Professa, Palermo 216 Statva Argentea b’lamina tal-fidda jew tal-kartapesta, filwaqt li meta huma parti mid-dekorazzjoni tal-faċċati tal-knejjes ikunu tal-ġebel. Dawn juru lill-qaddis b’karnaġġjon skur27 jew Mediterranju, bilwieqfa qed ibierek u bil-ktieb f ’idu u dejjem liebes ta’ presbiteru bi pjaneta Rumana, stola u maniplu, filwaqt li f ’waħdiet minnhom jinsab ukoll bin-nar jew demonju taħt saqajh. Rarament narawh bi pjaneta Gotika jew liebes ta’ monaku. Hemm xi statwi simili proċessjonali li huma mezzobust jew tliet kwarti tal-figura, kultant fuq pedestall baxx. Meta ppitturat, ġieli naraw ukoll lill-qaddis ‘fil-Glorja’, normalment imdawwar b’xi putti, bħalm’hu muri fuq wieħed mill-artali laterali tal- Bażilika ta’ San Filippo ġewwa Aci San Filippo.

Ġewwa Malta nsibu bosta xbihat ta’ San Filep, sew f ’Ħaż-Żebbuġ, fejn għandek l-akbar numru wara Aġġira, kif ukoll fi rħula oħra. F’Ħaż-Żebbuġ, fejn id-devozzjoni Filippina hi antika u qawwija, ix-xbihat tal-qaddis huma kotrana u mifruxa f ’diversi binjiet, bħall-knejjes, każini, djar privati u fit-toroq jew pjazez. Il-knisja parrokkjali ddedikata lilu għandha wkoll firxa ta’ rappreżentazzjonijiet Filippini li Gian Nikol Buhagiar, Il-Patrunaġġ ta’ San Filep, Żejt wħud minnhom huma distinti, fuq it-tila, Knisja Parrokkjali Ħaż-Żebbuġ – Sek. XVIII sew għall-ikonografija, kif ukoll għal-livell artistiku tagħhom. L-eqdem xbieha nassumu li kienet il-kwadru jew skultura titulari fil-kor tal-knisja bikrija, illum mitluf. Nibdew mill-pittura: il-kwadru titulari preżenti sar fl-1662 minn Lucas Garnier u juri lill-qaddis qed jiskonġra, bl-isfond tal- Vulkan Etna u fil-parti ta’ fuq hemm it-Trinità Qaddisa u l-Appostlu Pietru28. Ferm sbieħ u artistiċi huma l-kwadri kbar laterali tal-kor impittra minn Francesco Zahra bejn l-1753-8, meqjusa bħala kapolavuri tal-pittura Barokka lokali29 li juru, wieħed l-Ordinazzjoni tal-Qaddis, u l-ieħor il-Mewt tiegħu. Żewġ kwadri oħra ta’ daqs iżgħar jinsabu fis-sagristiji. L-ewwel wieħed, xogħol lokali tas-seklu XVIII, juri lill-qaddis liebes ta’ monaku u, bl-istola, qed jirfes fuq id-demonju, f ’bixra kemxejn rari. It-tieni kwadru, impitter minn Gian Nikola Buhagiar, juri rappreżentazzjoni għalkollox lokali u unika, fejn il-qaddis, liebes bl-istess mod kif jidher fil-kwadru preċedenti, qed jirċievi l-patroċinju tal-Parroċċa mingħand il-Madonna30. Pitturi oħra jagħmlu parti mid-dekorazzjoni tas-saqaf tal-kappella fejn hemm in-niċċa attwali tal-vara titulari ta’ Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 217

San Filep. Hemm sitt flieli fil-kuppletta li juru siltiet mill-ħajja tal-qaddis flimkien ma’ persuni relatati miegħu, xogħol li tpitter minn Pawlu Camilleri Cauchi fl-aħħar kwart tas-seklu XX.

Xbihat oħra Filippini f ’din il-knisja huma skulturati fil-metall, injam, tafal u madreperla, li saru bejn is-sekli XVII u XX. L-eqdem u l-akbar numru minn dawn huma dawk fil-metall, kważi kollha xogħol ta’ riljievi fil-bronż u l-fidda. Numru minnhom huma bħala parti mid-dekorazzjoni fuq il-lampieri, dejjem xogħol fil-fidda Maltija, jew altoriljievi fil- bronż mal-qniepen. Medaljun imdaqqas tal-bronż ġie rreplikat biex iservi bħala parti mill-pedestalli li jżommu l-apparat tal-fratellanzi fil-korsija tal-knisja waqt il-festa titulari, kif ukoll ieħor simili mat- taraġ tal-ferro battuto fuq wara tal-artal maġġur. Sbieħ huma r-riljievi tal-fidda magħmula minn Michele Brondes, dak fuq wara tas-Salib tal-Kleru li sar fl-1763 u fuq il-lampier maġġur li sar fl-1769. San Filep bħala Presbiteru, Basso-riliev tal-bronż F’dawn ix-xogħlijiet kollha, il-qaddis hu fuq qanpiena, Knisja Parrokkjali, Ħaż-Żebbuġ rappreżentat bħalma jidher fil-pitturi li semmejna qabel, partikolarment liebes ta’ presbiteru bis-Salib u l-Evanġelju f ’idu u d-demonju ħdejn saqajh. Xogħol ferm artistiku mmudellat minn Francesco Saverio Sciortino narawh sew fil-parti ċentrali tal-ventartal tal-fidda għall-artal maġġur li sar fil-Ġermanja fl-1895 u juri l-qaddis fil-Glorja, kif ukoll mal-erba’ panewijiet tal- bronż arġentat li juru xeni mill-ħajja tal-qaddis għal mal-bankun li fuqu titpoġġa l-vara titulari, xogħol esegwit minn Vincenzo Sammut, li ġie inawgurat fl-1963. Interessanti għall-materjal użat hu l-pedestall tal-madreperla u ebbanu li jinsab għall-wiri fil-vetrina tal-oġġetti sagri fis-sagristija l-ġdida. L-iskudett tal-faċċata juri lill-qaddis qed jiskonġra u madwar il-burdura hemm dekorazzjoni floreali ta’ stil Arabesk. Żewġ statwi ta’ daqs żgħir li wkoll juru l-qaddis fis-sura ‘tipika’ li semmejna qabel, huma dik maħduma fl-injam fl-1729, illum fis-sagristija l-antika, u l-oħra datata għall-1861, illum ikkonservata fl-istess vetrina msemmija qabel, fis-sagristija l-ġdida. 218 Statva Argentea

San Filep qed jiskonġra, Bronż, Knisja Parrokkjali, Ħaż-Żebbuġ – Sek. XIX Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 219

L-aktar xbieha Filippina importanti f ’din il-knisja hi l-vara monumentali tal-fidda li ħadem Luigi Fontana fl-1863. Għalkemm l-artist kien għadu żgħir fl-età però l-istatwa prezzjuża li wettaq malajr kisbet għarfien u tifħir, speċjalment mill-ħbieb u l-kollaboraturi tiegħu, Tommaso Minardi u Friedrich Overbeck31. Dan il-kapolavur artistiku, l-aktar importanti f ’Malta tas-seklu XIX, sar fuq mudell differenti mill-Ikonografija Filippina prevalenti, kif influwenzata minn Sqallija. Għalkemm ċerti karatteristiċi jibqgħu n-norma, bħal- leħja, l-ilbies liturġiku u s-Salib, però issa l-qaddis jieħu sura u karattru differenti. L-istil m’għadux dak Medjovali jew Barokk, iżda Klassiku, skont iż-żmien li fih sar meta kien fl-aqwa tiegħu n-Neo- Klassiċiżmu. Il-qaddis jidher f ’poża mill- aktar naturali, miexi u jbierek. Is-Serp ħa Idealizzazzjoni Filippina bħala vara proċessjonali, post id-Demonju, fejn bħal donnu jieħu Terrakotta jew Ġibs, 1861, Kollezzjoni Parroċċa konnotazzjonijiet aktar wesgħin. Is-Salib Ħaż-Żebbuġ, Kanonika m’għadux wieħed ċkejken, iżda huwa simili għall-Baklu, li jirrendi lil Filippu mhux biss ‘xandar tal-kelma’ u ‘evanġelizzatur’, iżda wkoll ‘Ragħaj’ u ‘Ħarries’ qed jindokra l-parruċċani li għażluh bħala padrun. L-għafsa naturali tas-Salib hi bħal reminixxenza tal-għożża li biha hu marbut mad-devoti tiegħu32.

F’Ħaż-Żebbuġ inkomplu nsibu bosta xbihat oħra Filippini. Kwadru li juri lill-qaddis qed jiskonġra, xogħol ta’ Gian Nikola Buhagiar, jinsab fis-sagristija tal-Knisja tad- Duluri, filwaqt li fil-Każini tas-Soċjetajiet Mużikali San Filep u 12 ta’ Mejju hemm ukoll numru ta’ kwadri li huma xogħol artisti lokali kontemporanji. L-istess soċjetajiet għandhom numru ta’ statwi tal-kartapesta, maħduma wkoll minn artisti lokali fis- seklu XX, biex jintużaw bħala dekorazzjoni fil-pjazez tar-raħal matul il-festa titulari. Bl-istess skop isiru bosta pavaljuni u bandalori li huma proprjetà ta’ dawn is-soċjetajiet, kif ukoll ta’ bosta dilettanti Żebbuġin. Numerużi huma l-istatwi tal-ġebel poġġuti ġewwa n-niċeċ jew fuq pedestalli, fil-pjazez u t-toroq. L-eqdem waħda hi dik li tinsab viċin il-Kalkara tal-Ġir fid-daħla minn Ħal Qormi għal Ħaż-Żebbuġ, fejn il-qaddis jinsab jiskonġra, simili għal kif jidher fir-rappreżentazzjonijiet l-antiki. L-istatwi l-oħra kollha huma kopji tal-vara titulari tal-Fontana. Fost l-aħjar għall-mertu artistiku 220 Statva Argentea

F. S. Sciortino fuq disinn ta’ L. Pisani, San Filep fil-Glorja, 1895, Fidda, Knisja Parrokkjali, Ħaż-Żebbuġ nsemmu dawk ta’ daqs naturali fuq iz-zuntier tal-knisja parrokkjali maħduma fl-1892 minn Peppu Vella u dik fuq iz-zuntier tal-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ħal Muxi, xogħol li sar fl-aħħar kwart tas-seklu XX minn Marco Montebello33.

Barra minn Ħaż-Żebbuġ, fil-kumplament tal-Gżejjer Maltin, għalkemm mhux tant numerużi, però nsibu wkoll preżenti lil San Filippu, kemm f ’postijiet pubbliċi kif ukoll f ’kollezzjonijiet privati. Fil-knejjes insibu dawn il-kwadri: fil-knisja parrokkjali ta’ Ħ’Attard, fil-kappellun tal-Agunija, hemm il-kwadru fuq l-artal tal-Kunċizzjoni, attribwit lil Lucas Garnier. Hawn il-qaddis, fid-dehra tipika tiegħu, jidher ma’ numru ta’ qaddisin oħra madwar il-Madonna. Kwadru ieħor jinsab fis-sagristija tal-Knisja Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 221

Kopja tal-Vara Titulari f’niċċa, 1869, Ġebel tal-franka, Skultur Malti, Triq Sant’Antnin, Ħaż-Żebbuġ 222 Statva Argentea

Parrokkjali ta’ Ħal Luqa, xogħol lokali tas-seklu XVII tardiv jew bidu tat-XVIII. Dan juri lill-qaddis liebes ta’ presbiteru qed jinkatina lid-demonju, fil-preżenza ta’ San Omobonu. Pittura oħra t’artist lokali tas-seklu XVIII tinsab fil-Knisja tal-Madonna tal-Providenza fis-Siġġiewi34. Din turi lill-qaddis qed jiskonġra, fejn mill-invażat qed joħorġu numru ta’ draguni żgħar bil-ġwienaħ li jissimbolizzaw id-demonju, bħalma nsibu f ’bosta stampi popolari ġewwa Sqallija35. Pittura oħra tinsab fil-Knisja Parrokkjali tal-Kalkara, xogħol mill-aktar artistiku li sar minn Lazzaro Pisani fl- 1896. Hawn ukoll il-qaddis tagħna qed jiskonġra, xena li, għalkemm hi popolari fir- repertorju ikonografiku Filippin, ġiet trattata b’mod oriġinali, li jirrendiha kemxejn differenti. L-aħħar xbieha li sa nsemmu hi statwa tal-ġebel, kopja tal-Fontana, li saret fl-1891 u tinsab fi Triq San Gejtanu ġewwa l-Ħamrun.

F’din il-ħarsa li tajna lejn l-Ikonografija Filippina, ma tkellimniex fuq kollox għaliex hemm bosta xbihat, speċjalment barra minn Malta, li wħud minnhom mank għadna skoprejniehom! Filwaqt li matul is-sekli l-mod kif ġie muri San Filippu ftit inbidel barra minn Malta, f ’Malta ħa xejra differenti mal-miġja tal-vara proċessjonali tal-Fontana. Il-parti l-kbira tax-xbihat li saru, mhux biss statwi iżda wkoll pitturi, huma kopji fidili tagħha. Ma’ dan ġew stampati wkoll eluf ta’ inċiżjonijiet, santi u laptijiet fost oġġetti oħra, biex jinżammu bħala devozzjoni personali. Dan ifisser li ż-Żebbuġin, kienu fejn kienu, anke meta emigraw f ’kontinenti oħra, baqgħu jidentifikaw ruħhom ma’ dan il-mudell ġdid, li issa bħal donnu sar għalihom ‘ikona’. Din ix-xbieha baqgħet iffriżata f ’moħħhom u f ’qalbhom għaliex fiha, mhux biss tidher il-glorja tal-arti bħala xogħol perfett fl-eżekuzzjoni tiegħu, iżda wkoll il-glorja tal-qaddis, fil-messaġġ sublimi li twassal.

Referenzi 1 Fi Sqallija hemm bosta lokalitajiet li jġibu ismu jew b’xi mod għandhom preżenza tal-qaddis permezz ta’ knejjes jew opri artistiċi. Barra minn din il-gżira, rarament niltaqgħu mal-kult tiegħu, ħlief fir-reġjuni tal-Calabria, il-Campania u fil-gżira ta’ Malta. Però fejn xterdu d-devoti, sew jekk Missjunarji jew Emigranti, hemm ukoll sa ssibu preżenti. Dwar dan ara: G. Amoruso, Filippo di Agira, Enna 2010, 77-8, 103. 2 Kif u meta daħal dan il-kult ma nafux. Diversi awturi kienu jorbtu l-oriġini tal-kult Filippin mal-Isqfijiet ta’ Malta li kellhom ukoll konnessjoni ma’ Aġġira. Ara pereżempju: Abela, G.F., Della Descrizione di Malta, Malta 1647, 371. Hu aktar kredibbli min isostni li dan daħal permezz ta’ komunitajiet monastiċi, possibilment Bażiljani. Għal dan l-argument ara: M. Buhagiar, ‘The Historical Background to the Cult of St Philip of Agira in Malta’, f’San Filep u l-Kult Tiegħu: Atti tas-Simposju, ed. T. Cortis, Malta 2005, Iseg. 3 Għal dan l-argument ara: F. Sammut, Ħarsa mill-qrib lejn Ħajjet San Filep u l-Kult Tiegħu, Malta 2004, 69-71. 4 V. Borg, Melita Sacra I**, Malta 2008, 691. 5 Sa minn sekli ilu, il-kontroversji dwar il-perjodu meta eżista l-qaddis kien sors ta’ litigar, daqskemm ta’ studju. Għal studju riċenti dwar dan ara: Filippo Pulvirenti, S. Filippo d’Agira: Nuove ipotesi sul monaco greco, Catania 2005. 6 Għall-aħjar edizzjoni kritika ta’ din il-ħajja ara: C. Pasini, Vita di S. Filippo d’Agira Attribuita al Monaco Eusebio, Orientalia Christiana Analecta nr.214, Roma 1981. 7 L-aktar edizzjoni kritika riċenti hi: C. Pasini, ‘Edizione della Vita Pseudoatanasiana di San Filippo d’Agira Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f’Malta 223

Vergata da Georgios Basilikos nel Codice Athen.Gennad.39’, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, Roma 2000. 8 C. Pasini, ‘La figura di Filippo d’Agira nella tradizione agiografica e innografica italogreca’,Cassiodorus: Rivista di Studi sulla Tarda Antichità 6-7, Rubbettino 2001, 40. 9 Maż-żmien dawn il-modi differenti ta’ għarfien, li sa minn żmien ilu kienu ġeneralment jikkomprendu l-kitba u l-arti, ġew supplimentati, jekk mhux sorpassati, minn mezzi oħra, bħall-film u l-fotografija. 10 M. Eliade, Symbolism, the Sacred and the Arts (ed. D. Apostolos-Cappadona), New York 2005, 55. 11 T. Verdon, Attraverso il Velo: Come leggere un’immagine sacra, Milano 2007, 15. 12 V. Casagrande, L’ Arte a Servizio della Chiesa: Vol. II, Iconografia Christiana,Torino 1932, 4. 13 Dwar dan l-argument ara: F. Sciacca, ‘Dalla Comunicazione Verbale alla Comunicazione Iconica: l’Immagine Come Messaggio’, f’(AAVV), L’Immagine come Messaggio: I significati dell’opera d’arte e la comunicazione iconica, Caltanissetta 2012, 16. 14 E. Hulme, Symbolism in Christian Art (1891) rev. ed., Dorset 1976, 1. 15 M. Dolz, ‘Iconologia / Iconografia’, f ’(AAVV) Iconografia e Arte Cristiana - Vol. II, Cinisello Balsamo 2004, 765. 16 Ibid. 17 Casagrande, op.cit., 3. 18 N. Wolf, The World of the Saints, Munich 2005, 8. 19 Ibid., 11. 20 A. Sistri, ‘Arte della Riforma Cattolica’, f’(AAVV) Iconografia e Arte Cristiana, op.cit., 1147. 21 Ġabra ta’ xbihat, aktar minn 30 waħda, partikolarment statwi, huma riprodotti f ’F.M. Provitina, Storia Universale di Agira e del suo Santo: Tomo II, Saggio su San Filippo d’Argiro, Palermo 2006. 22 Dan kien xogħol maħdum mill-fidda u l-bronż fis-seklu XVII, li però ġie misruq fl-1986 u xi żmien wara ġew irkuprati biss ir-ras u l-idejn. Il-mezzobust attwali hu xogħol riċenti, kopja tal-oriġinal. 23 Din il-faċċata kienet mibdula kemm-il darba, l-aħħar darba meta wara li kkrollat fl-1911 reġgħet inbniet fuq stil psewdo-Romanesk fuq proġett ta’ G. Greco bejn l-1916-28. R. Patane, Agira, Agira 1998, 41. 24 Il-figura ta’ San Filippu mimdud hi xogħol sabiħ tas-seklu XVI attribwita lil Francesco Medola, filwaqt li fin- niċċa ta’ fuq il-qabar hemm riljiev tal-bust tal-qaddis attribwit għall-iskola tal-Gagini. Patane, op.cit., 46. 25 Patane, op.cit., 78. 26 P. Collura, ‘Filippo d’Agira, santo’, fil-Biblioteca Sanctorum, Vol. V, Roma 1964, 724. 27 Il-karnaġġjon sewdieni hu marbut mal-kultura popolari li tafferma li l-qaddis kien ikollu jsegwi d-demonji sal- Infern wara li jiskonġra. Dwar dan ara: Provitina, op.cit., 390. 28 R. Saliba, ‘Il-Pittura fil-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ: xi konsiderazzjonijiet’, f’Leħen il-Każin 12th May, Annwal tal-Festa 2000, 130. 29 E. Montanaro, ‘Francesco Vincenzo Zahra’s ‘St Philip’ Laterals at Żebbuġ Parish Church’, f’San Filep u l-Kult Tiegħu, op.cit., 20. 30 Dan il-lingwaġġ Ikonografiku jrid jinftiehem f ’kuntest storiku lokali. Tradizzjoni antika kienet tafferma li l-ewwel Parroċċa fir-Raħal kienet stabbilita fil-Knisja tal-Gandlora. B’rabta ma’ dan ta’ min josserva wkoll li fuq wara tas-Salib tal-Kleru tas-seklu XVI hemm il-figura tal-Madonna bil-Bambin. 31 M. Callisti - S. Papetti, Luigi Fontana: Dal purismo all’eclettismo, Milano 2004, 36. 32 Saru bosta apprezzamenti dwar dan ix-xogħol artistiku. Tnejn mill-aħjar huma: N. Zammit, L’Arte, No. 19 (1863), 8 u A.G., ‘L-Istatwa ta’ San Filippu b’Kumment Artistiku’, Tifkira ta’ Għeluq il-Mitt Sena tal-Miġja Fostna tal-Istatwa ta’ San Filippu t’Aġġira 1863-1963, 16-7. 33 Għal ġabra ta’ dawn l-istatwi u niċeċ ara: T. Terribile, Niċeċ u Statwi fit-Toroq Maltin, Malta 2000, 41-6. 34 Ġewwa s-Siġġiewi kien hemm ukoll niċċa bl-istatwa tal-ġebel ta’ San Filippu qed jiskonġra li kienet, flimkien ma’ żewġ niċeċ oħra, iżżejjen il-faċċata ta’ razzett antik fi Triq Blat il-Qasam. Din l-istatwa kienet insterqet fl- aħħar kwart tas-seklu XX, fejn eventwalment dehret f ’ħanut tal-antikità f ’Tas-Sliema. 35 Dan is-simboliżmu marbut mad-Demonju fejn jidher id-Dragun żgħir bil-ġwejnaħ għandu konnotazzjonijiet antiki ħafna. Peress li d-daqs tad-Dragun hu żgħir, in-nies kienet taħsibhom friefet, tant li anke f ’Ħaż-Żebbuġ ta’ żmien ilu, kienu jirreferu għal din ir-rappreżentazzjoni bħala “San Filep tal-Friefet”.

Epilogu Ħaż-Żebbuġ u r-Ruħ Nazzjonali Oliver Friggieri

Niddistingwu bejn belt, raħal u subborg, u minn fost l-ibliet kull pajjiż jagħżel waħda li hi l-ewlenija, il-kapitali, ir-ras. Hemm raġunijiet diversi li jvarjaw minn pajjiż għal ieħor, li jispjegaw għala u kif belt partikolari spiċċat biex saret il-kapitali tal-pajjiż. L-isfond jista’ jkun ekkleżjastiku, politiku, kulturali, amministrattiv. Lanqas ma hemm regola dwar meta ġara li belt saret il-kapitali. L-Istorja tiddetermina skont iċ-ċirkustanzi.

Meta nħarsu lura naraw li kull belt kapitali hi ċ-ċentru tal-attivitajiet tal-pajjiż. Hemm ir-rabta mal-Parlament, mal-Ministeri, mal-Kurja, mal-mużewijiet l-iżjed importanti, maċ-ċentri tal-kummerċ, mal-ajruport prinċipali tal-pajjiż kollu. Belt kapitali aktarx ‘ma torqodx’ minħabba li hi meqjusa bħala l-qalb tan-nazzjon. Poplu jasal biex jagħżel kapitali għaliex il-ġrajja politika u l-ġrajja kulturali jkunu ntrabtu ħafna magħha, wisq aktar milli ma’ kull post ieħor.

Il-Belt Valletta u Ħaż-Żebbuġ

Il-belt kapitali Maltija, il-Belt Valletta, hi kunċett sħiħ u wieħed, komplet fiċ-ċentru daqskemm fit-trufijiet tiegħu. Hi bħallikieku territorju distint, gżira fuq l-art, mibnija b’simetrija sħiħa, li tixhed qabelxejn is-sens militari, marbut mal-gwerra u mad-difiża, mas-sigurtà, li l-Kavallieri ta’ San Ġwann kellhom qabel kull sens ieħor. Meta waslu Malta huma riedu l-ewwel nett iħarsu lilhom infushom minn kull periklu, u kull periklu kien meqjus li jasal minn barra. Kellhom xogħfa diġà, u Rodi, gżira kbira u miftuħa aktar minn Malta, kienet tathom it-tagħlimiet meħtieġa li huma riedu jimxu fuqhom hawnhekk.

Monument ta’ Kristu Re, xogħol Antonio Sciortino li ġie inawgurat fil-Kungress Ewkaristiku tal-1913 226 Statva Argentea

Il-Belt Valletta tindika kemm l-Ordni kien għaqda kulturali. Huwa mmexxi mill- idea li l-Istorja u l-Politika u l-Kultura jridu jimxu pass pass flimkien. Mis-swar sal- bereġ, minn San Ġwann sa kull knisja oħra, fil-Belt Valletta hemm dejjem is-sens tal-kburija kulturali tagħhom. Il-qrubija mal-Italja, iċ-ċentru tal-kultura Barokka, hi fattur determinanti. F’diversi sensi Malta taħt il-Kavallieri saret aktar minn qatt qabel estensjoni tal-Italja, għall-inqas fl-arkitettura, fl-arti viżiva u fil-letteratura Maltija kemm bit-Taljan u kemm bil-Malti.. Hemm kontinwità ċara bejn x’seħħ f ’Malta fi żmienhom u x’seħħ imbagħad fi żmien l-Ingliżi meta Malta bdiet trawwem kuxjenza nazzjonali bis-saħħa tar-rabta kulturali mal-kontinent, jiġifieri qabelxejn mal-Italja. Hi kwistjoni kulturali tas-Sud Ewropew, minjiera ta’ arti.

Ir-rabta bejn il-belt kapitali u Ħaż-Żebbuġ fis-sekli tmintax u dsatax titlob riflessjoni sħiħa. Kull rabta mal-Knisja u mal-Università, iż-żewġ istituzzjonijiet (it-tnejn, Kurja u Università, preżenti fil-belt) li sawru lil Malta u li tawha s-saħħa biex ma tinbelax mill- ħakmiet il-kbar, hi rabta mal-Belt Valletta. Dun Mikiel Xerri u Vassalli, fost l-oħrajn, għandhom il-ħajja tagħhom marbuta mill-qrib mat-toroq tal-Belt Valletta.

Minn fortizza għal nazzjon

Malta meqjusa tradizzjonalment bħala fortizza u mbagħad bħala bastiment tal- gwerra kienet qiegħda ssir aktar minn qabel id-dar vera, morali u mhux biss fiżika, ta’ poplu żgħir imma sħiħ li kien wasal, fi tmiem is-seklu tmintax, biex jibda jafferma ruħu bħala nazzjon fis-sens romantiku ġdid, li mill-Ġermanja daħal fl-Italja, u għalhekk kellu jidħol minnufih f ’Malta wkoll. Din il-kuxjenza hi marbuta mill-qrib mal-persunaġġi Maltin li kellhom għarfien matur ta’ kulma kien qiegħed jinħema fiċ-ċentri Ewropej.

Mill-fatti storiċi magħrufa mill-ħafna kotba dwar il-Belt Valletta nistgħu nisiltu r-riflessjonijiet li jinteressawna hawn. Ninsabu fis-seklu sittax, meta l-Kavallieri riedu jgħaqqdu s-sigurtà mal-kburija kulturali tagħhom. Il-preżenza tagħhom f ’Malta bejn il-Birgu u l-kapitali l-ġdida tfisser li huma kienu għarfu biżżejjed il-potenzjal tal-gżira, qabelxejn bħala gżira, jiġifieri punt ta’ riferiment għall-vjaġġaturi kollha. Il-postijiet ippreferuti minnhom kellhom ikollhom dik il-kwalità li mbagħad laqtet l-attenzjoni ta’ Napuljun fi tmiem is-seklu tmintax, u lill-Ingliżi. Kemm Napuljun u kemm l-Imperu Ingliż ħarsu lejn Malta bħala fortizza, fiha nnifisha daqskemm bħala x-xifer ta’ kontinent, u ċ-ċentru ta’ reġjun. Hemm dejjem il-mediterranjetà ta’ Malta fil-ħsieb tal-ħakkiema barranin tagħha. Ħaż-Żebbuġ u r-Ruħ Nazzjonali 227

Għall-Ingliżi Malta kellha tfisser qabelxejn fortizza li tiċċaqlaq, bini ta’ difiża li jaħkem fuq il-baħar. Kellha tkun, mela, bastiment tal-gwerra. Hawn kellha ssorġi l-flotta tagħha. Il-bażi militari kellha tkun il-qofol tal-preżenza tal-imperu Britanniku fil- gżira. Fis-sekli ta’ qabel il-wasla tal-Ingliżi, għal raġunijiet strateġiċi differenti, Malta kellha tkun qabelxejn fortizza, post samm li fi ħdanu seta’ jissakkar kulħadd: min hu ġewwa, ġewwa, u min hu barra, barra, assedju kontinwu fil-ħsieb, li seta’ jitbiddel f ’assedju reali minn żmien għal ieħor. Il-Kavallieri, għalkemm ħarsu lejn Malta bħala biċċa art utli għall-iskopijiet tagħhom, art ħawlija, niexfa qisha deżert, fi ftit snin laħqu wrew li kienu jafu li kienu għamlu skoperta kbira: il-ġebla Maltija, ir-riżorsa waħdanija tal-post. Malta sa mill-bidu tagħha kienet, u baqgħet, art tal-bennejja, u mill-imqades il-qodma sal-bastjuni hemm dejjem l-idea ta’ ġebla li trodd għall-inqas sens doppju: il- ġebla hi sagra, u l-ġebla hi sigura. F’dan l-isfond il-bini tal-Ingliżi huwa kontinwazzjoni daqskemm huwa wkoll modifika, tiftixa ta’ bini differenti. Kienet riesqa l-epoka teknoloġika, u l-avjazzjoni kellha tikseb importanza akbar mill-ġifen u mill-bastiment.

Mill-Birgu sal-Belt Valletta, mill-knejjes sas-swar, hemm dokument li jixhed kemm il- ġebla kellha tikseb valur reliġjuż daqskemm politiku u kulturali. Fil-knejjes daqskemm fil-bini l-ieħor tal-Kavallieri kellha tidher l-idea għolja li huma kellhom tagħhom infushom bħala xirka reliġjuża daqskemm militari. Kien għad jonqos, min-naħa l-oħra, li l-poplu Malti, bħala abitant maħkum, juri min kien, u jagħmel il-kontijiet ma’ poteri u ma’ forzi kulturali wisq akbar minn dawk li hu seta’ qatt ikollu. Sadanittant, Malta esposta għal sekli sħaħ ta’ arkitettura, pittura, skultura, letteratura u mużika, kellha jew ma kellhiex qawwa spiritwali li twassalha biex, fil-limiti tagħha, tafferma lilha nnifisha? Il-ġemgħa Maltija kienet biss poplu-abitant jew wisq iżjed minn hekk? Kellha ruħ nazzjonali. Taħt il-ħakma barranija, il-poplu ċkejken kien ukoll poplu sħiħ? Kellu mezzi biex iseddaq lilu nnifsu bħala nazzjon? Kien hemm fi ħdanu ħjiel tal-idea romantika li mhux biss kien poplu, imma kien ukoll nazzjon, u li allura fl-aħħar mill- aħħar kellu jsir ukoll stat? L-importanza unika li jikseb Ħaż-Żebbuġ fl-istorja moderna ta’ Malta tiftiehem fid-dawl ta’ proċess storiku twil li, bħalma ġara f ’pajjiżi oħrajn, kellu jwassal biex ikun hemm post partikolari li minn ħdanu joħorġu persunaġġi partikolari li jlaħħmu bil-ħsieb u bl-azzjoni l-ambizzjonijiet antiki tiegħu. Minn Ħaż-Żebbuġ kellu jingħata eżempju tal-fatt magħruf li l-ħsieb jitlob azzjoni, u li ma hemmx azzjoni mingħajr il-ħsieb. Minn Ħaż-Żebbuġ ukoll kellu jkun affermat il-prinċipju li jekk il- poplu Malti kellu jkun organizzat skont l-esiġenzi tradizzjonali, allura l-persunaġġi ewlenin tiegħu kellhom jirrappreżentaw l-alleanza tipika ta’ tant pajjiżi Ewropej, u fuq kollox tipika ta’ Malta stess: l-alleanza bejn il-poter ekkleżjastiku u l-azzjoni ċivili u lajka. F’termini reali dan jinġabar fil-figuri tal-Isqof Franġisku Saverju Caruana, Mikiel Anton Vassalli u Dun Mikiel Xerri. It-tliet persunaġġi jirrappreżentaw azzjoni, u dan hu l-aspett li jseħibhom flimkien, huma liema huma d-differenzi bejniethom. Hu 228 Statva Argentea

ż-żmien meta Malta antika skopriet il-karattru nazzjonali tagħha u bdiet tieħu azzjoni f ’din id-direzzjoni, bħal pajjiżi oħrajn. It-tliet Żebbuġin kellhom kultura għolja, it- tlieta marbutin mal-ħajja intellettwali tal-pajjiż, mal-Università u mal-Belt Valletta, it- tlieta mrawmin fil-kultura Taljana li kienet dominanti fil-pajjiż fi żmienhom. L-għan tagħhom kien wieħed, u l-karattru tipiku tagħhom kien divers. F’Caruana u f ’Xerri hemm il-preżenza tal-Knisja Kattolika, waqt li f ’Vassalli hemm il-ħassieb lajk li jirrappreżenta tradizzjoni kulturali wisq eqdem, u li issa kienet waslet f ’salib it-toroq. Knisja bħala forza politika (Caruana), studjuż tal-lingwa nazzjonali u ribell (Vassalli), u ribell li spiċċa biex sar eroj (Xerri): fi żmien wieħed, fi ħdan l-istess post, Malta kienet sabet il-mexxejja li qatt ma kellha qabel. Il-kultura romantika tal-Ewropa, u qabelxejn tal-Italja u ta’ Franza, kienet waslet f ’Malta wkoll. Deċiżjoni storika Maltija kellha tkun marbuta ma’ individwi mrawmin fl-istess post f ’Malta. Minn Ħaż-Żebbuġ ukoll imbagħad kellhom joħorġu ż-żewġ rappreżentanti ewlenin tal-arti Maltija tal-epoka li bix-xogħlijiet tagħhom kellhom jirrappreżentaw u jinterpretaw il-qofol tal-identità nazzjonali ta’ Malta. Fuq naħa hemm Dun Karm Psaila (1871-1961) li fi żmien qasir kellu jikteb il-versi tal-innu nazzjonali, u bosta poeżiji ta’ xeħta patrijottika, waqt li kellu jsir magħruf bħala l-poeta nazzjonali Malti, waqt li fuq in-naħa l-oħra hemm Żebbuġi ieħor, Antonio Sciortino (1879-1947). Kemm Dun Karm u kemm Sciortino huma marbutin mal-monument tal-Assedju l-Kbir fil-Belt Valletta, il-monument li kellu jassumi l-karattru ta’ emblema tan-nazzjonalità erojka tal-Maltin. Hemm spunti oħrajn li jissoktaw iseddqu din il-kombinazzjoni Żebbuġija fil-proċess tal-iżvilupp ta’ Malta bħala nazzjon u bħala stat. L-influwenza ta’ dan kollu fuq il-moħħ Malti kellha tissarraf f ’viżjoni nazzjonali organika, prattika, imwellda f ’Ħaż-Żebbuġ.

Ħaż-Żebbuġ ir-ruħ moderna ta’ nazzjon

F’dan l-isfond tiftiehem l-importanza storika, politika u morali ta’ Ħaż-Żebbuġ bħala belt li fi ħdanha tnissel l-ispirtu modern ta’ Malta fi tmiem is-seklu tmintax. Il-preżenza tal-Kavallieri kienet ilha li ħadet xejra li bħallikieku xejħithom fil-karattru politiku tagħhom. Ir-riefnu tar-Rivoluzzjoni Franċiża kellu jinħass f ’Malta wkoll, anki għaliex l-Ordni ta’ San Ġwann kellu importanza politika u kulturali fl-Ewropa, u l-aktar fil- Mediterran, li Napuljun ma setax jinjoraha. U għalhekk l-invażjoni ta’ Malta minn Napuljun tiftiehem minnufih f ’dan id-dawl. Il-ħsieb il-ġdid kien ilu li wasal f ’Malta. L-Illuminiżmu Franċiż u r-Romantiċiżmu Ġermaniż kellhom diġà l-importanza tagħhom f ’Malta. Dun Mikiel Xerri (1737-1799) u Mikiel Anton Vassalli (1764- 1829), it-tnejn ulied Ħaż-Żebbuġ, huma persunaġġi ewlenin li juru li Malta kellha mħuħ li kienu parti mill-Ewropa ta’ żmienhom. Ħaż-Żebbuġ u r-Ruħ Nazzjonali 229

Ir-ruħ moderna li tnisslet f ’Ħaż-Żebbuġ kienet turija tal-wasla ta’ żmien ġdid. Il- qawmien tal-Malti bħala l-Ilsien nazzjonali, it-twelid ta’ letteratura Maltija bil-Malti, is-sens ta’ identità nazzjonali li beda jinħass fir-reżistenza għall-impożizzjonijiet tal- ħakma Franċiża: dawn huma biss l-aspetti li jidhru l-aktar fil-proċess li ma damx ma wassal biex Ħaż-Żebbuġ sar iċ-ċentru tar-ruħ politika u kulturali moderna tal-pajjiż. Mill-ħsieb politiku-kulturali ta’ Vassalli sal-martirju politiku ta’ Dun Mikiel Xerri hemm proċess storiku wieħed li mbagħad kellu jkun Dun Karm Psaila (1871-1961), hu wkoll wild Ħaż-Żebbuġ, li jsarrfu f ’poeżija biex seta’ jsir kredu tal-poplu kollu.

Għal qari dwar dan is-suġġett wieħed jista’ jara dawn il-kotba ta’ Oliver Friggieri: La cultura italiana a Malta – Dun Karm (Firenze, 1978) Storia della letteratura maltese (Milazzo, 1986) Analiżi tal-versi tal-Innu Malti (Kunsill Lokali, Ħaż-Żebbuġ, 2010) Dun Karm – Il-Bniedem fil-Poeta (Klabb Kotba Maltin, 1980) Il-Kuxjenza Nazzjonali Maltija (Peg. Ltd, 1995)

Appendiċi: Profili tal-kittieba

Dr PHILIP SCIORTINO MD MSc MRCGP MMCFD It-Tabib Sciortino jaħdem bħala tabib tal-familja f ’raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ, u huwa l-President tal-Għaqda Każin tal-Banda San Filep. Huwa Visiting Senior Lecturer fid- Dipartiment tal-Mediċina tal-Familja fi ħdan l-Iskola Medika fl-Università ta’ Malta. Huwa jgħallem u jħarreġ studenti li jkunu se jsiru tobba fl-iSpecialist Training Programme for Family Doctors. Huwa preżentement responsabbli mill-Programm ta’ Taħriġ Kontinwu Professjonali fil-Kulleġġ Malti għat-Tobba tal-Familja. Huwa jinteressa ruħu ħafna fl-arti u fl-istorja, speċjalment dawk relatati ma’ raħal twelidu.

Dr SIMON MERCIECA huwa Senior Lecturer fid-Dipartiment tal-Istorja ġewwa l-Università ta’ Malta u jispeċjalizza fl-istorja demografika. Huwa jikkoordina t-tagħlim tal-Istudji Kontemporanji tal-Mediterran ġewwa l-Università ta’ Malta. Hu kien jokkupa l-kariga ta’ Direttur tal-Mediterranean Institute, fl-istess Università. Hu ggradwa B.A. fil- Malti u l-Istorja fl-1990, u fis-sena ta’ wara ġab il-B.A. (bl-Unuri) fl-Istorja. Kompla l-istudji fil-grad ta’ Maġisteru fl-Istorja u matul dan il-perjodu rebaħ scholarship mill-Istituto di Cultura Taljan għal riċerka u studju fl-Università La Sapienza ta’ Ruma għal perjodu ta’ sena dwar ir-relazzjonijiet bejn Malta u l-Italja matul is-seklu dsatax u għoxrin. Wara li spiċċa l-istudji tiegħu fil-Maġisteru, hu rebaħ scholarship biex imur jistudja ġewwa l-Università Franċiża ta’ Pariġi IV - Sorbona. Matul l-1995, hu ġab id-diploma Franċiża tad-D.E.A. (Diplôme d’Etude Approfondi) u fl-2002 ġab id-dottorat mill-istess Università. Għamel ukoll perjodu ta’ studju fl-Università tal-Unjoni Ewropea ġewwa Fiesole f ’Firenze, u kien mistieden f ’diversi konferenzi internazzjonali fosthom fil-Ġermanja, l-Iżrael, il-Greċja, il- Marokk, diversi bliet Taljani, Franza, Spanja u l-Ingilterra. Huwa wkoll visiting lecturer fl- Università ta’ Bari ġewwa l-Italja u ta’ Szeged ġewwa l-Ungerija. Hu wkoll awtur ta’ numru ta’ artikli ta’ natura demografika u storika li ġew ippubblikati f ’rivisti speċjalizzati kemm f ’Malta kif ukoll barra. 232 Statva Argentea

Professor KEITH SCIBERRAS, Ph.D., (b.1970) is Head of the Department of History of Art within the Department of History of Art, University of Malta, where he is also Co-ordinator of the Caravaggio Studies Programme. A Trustee of the Association of Art Historians (AAH), London (2012-), he was the recipient of an Andrew W. Mellon Senior Fellowship (2005) in the Department of European Paintings, Metropolitan Museum of Art, New York, and has been awarded the National [Malta] Book Prize for Research and Best Publication (2006; 2009; 2010).

He has published extensively on the subject of Caravaggio, Roman Baroque sculpture, and Baroque painting. Professor Sciberras contributed to numerous international research projects and exhibitions. He has lectured in major Universities, Museums, and Art Institutions in Europe and the USA.

MARISA CALISTI Laureata all’Università di Bologna in Lettere Moderne è titolare della cattedra di Lettere Moderne presso la scuola secondaria di I Grado di Servigliano (AP), ha pubblicato saggi e libri, collaborando con L’Università Politecnica delle Marche, alternando all’insegnamento la passione per l’arte esponendo le sue opere di pittura in mostre collettive e personali in Italia e all’estero. Nel 1995 pubblica la monografia dello scultore:Gaetano Orsolini Montegiorgio 1884 Torino 1954, nel 2000 il catalogo : Percorsi di Arte Sacra a Rapagnano dal sec XVI al sec. XX, nel 2004 in collaborazione con il prof Stefano Papetti la monografia del pittore Luigi Fontana dal purismo all’eclettismo, nel 2006 il catalogo: Servigliano Viaggio nell’architettura e nell’arte e nel 2007: la Guida storico artistica del Comune di Montegiorgio.

Per l’Università Politecnica delle Marche, Facoltà di Medicina e Chirurgia ha curato negli anni 2006 e 2007 gli studi di arte, iconografia e scienza , pubblicati nel Lavoro Editoriale, Uomini e luoghi della cultura nelle Marche.

Cura nel 2009, per i tipi della Litoemme , il volume : I luoghi, le immagini e la Memoria del Passato, Fotografia, tra epica del quotidiano e Storia. Ritratto di un paese della provincia Fermana.

Nel 2013 in corso di pubblicazione lo studio di alcuni pittori dell’Ottocento, attivi nel cantiere del Teatro dell’Aquila di Montegiorgio.

Agli studi dell’arte alterna l’attività di pittrice. Curando il tema dei Grandi Labirinti, ha approfondito il dato figurativo innescando un serrato dialogo tra luce, colore e forma, in cui si evocano e si meditano con una pittura ‘neofigurativa’ antichi grovigli, sorgenti vitali e specchi ingannevoli di una grande inquietudine esistenziale.

Colori di tempio è il tema della recente ricerca pittorica. Appendiċi 233

Il tempo come indagine naturalistica e metafisica si apre alla suggestione dell’astrazione. Il tempo e l’eterno che si rincorrono e inesorabilmente ci travolgono rappresentano il nucleo tematico di questo percorso artistico.

Giovann Capitelli is Associate Professor of History of Art at the University of Calabria. Her interests are particularly focused on figurative culture in Rome in the age of Restoration; she investigates the so called ‘system of the arts’ in the eternal city: artistic production, circulation of works, patronage, art-market, art-criticism. As one of the few specialists of the post-Napoleonic 19th century - one of the less-investigated chapters of the History of Art of the Papal State - she has published many essays and a book (Mecenatismo pontificio e borbonico alla vigilia dell’Unità, 2011), organized several exhibitions (Maestà di Roma da Napoleone all’Unità d’Italia, 2003; Le peuple romain de la 1ère République à l’Unité : entre mythe et histoire, 2013) and symposia (La pittura di storia in Italia, 2008; Roma fuori di Roma, 2011; Le arti a Roma nell’Ottocento. Ricerche in corso, 2013). She is currently preparing a monograph entitled L’Arte della Religione. Cultura figurativa a Roma al tempo di Pio IX and editing a volume on I pittori in catacomba. Il dialogo fra l’archeologia cristiana e le arti figurative a Roma dal Seicento all’Ottocento for “Ricerche di storia dell’arte”.

MARK SAGONA, M.Phil., is an artist, art historian and lecturer. Born in Victoria, Gozo in 1976, he has held several personal exhibitions in the Maltese Islands and abroad. His works, which are found scattered in several private and public collections around the world, have been exhibited in Rome, Brussels, and recently in Paris. Sagona holds a First Class B.A.(Hons.) and M.A. with Distinction from the University of Malta, where he is also a Ph.D. candidate in the Department of History of Art, Faculty of Arts and a visiting lecturer in the same department. He lectures on nineteenth century painting, sculpture and architecture and the the decorative arts. Sagona has contributed various academic papers on various aspects of Art in Malta.

RAYMOND SALIBA Raymond Saliba jaħdem fil-Mużew tal-Katidral tal-Imdina. Huwa studja diversi aspetti tat-tradizzjoni reliġjuża popolari, l-Arti Sagra u l-Arkitettura. Huwa kiteb għadd ta’ artikli dwar l-arti, it-tradizzjonijiet reliġjużi, il-piroteknika, u l-istorja għall-kotba u l-gazzetti, u wkoll għar-radju u t-televixin. Fl-2012 huwa kien l-editur ta’ Floriani: The Making of a Monument.

OLIVER FRIGGIERI, imwieled il-Furjana fl-1947, hu l-awtur ta’ numru kbir ta’ kotba maħruġin f ’Malta u f ’diversi pajjiżi barranin. Rumanzi, novelli u poeżiji tiegħu ġew maqlubin f ’diversi lingwi. Kotba tiegħu dehru bl-Ingliż, Taljan, Franċiż, Maċedonjan, 234 Statva Argentea

Russu, Sloven, Serb, Kroat, Grieg, Ungeriż, Ġermaniż, Romen, Għarbi, Portugiż, Bengali, Korsikan, Ungeriż, Finlandiż, Urdu. L-istudji tiegħu, bl-Ingliż u bit-Taljan, dehru f ’numru kbir ta’ rivisti akkademiċi barranin. Indirizza aktar minn sebgħin kungress internazzjonali fl-Ewropa, u l-poeżiji tiegħu nqraw f ’diversi recitals fi bliet Ewropej. Ħa l-B.A.cum laude fil- Filosofija u fil-Letteratura, u l-ewwel M.A. (1975) u Ph.D. (1978) fil-Letteratura Maltija bit-teżijiet La cultura italiana in Dun Karm u La cultura italiana del romanticismo e la poesia maltese, it-tnejn ippubblikati bħala volumi fl-Italja. Rebbieħ ta’ premjijiet internazzjonali, bħal Premio Mediterraneo Internazionale (Palermo, 1988), Premio Internazionale Trieste Poesia (2002), u Premio Il Collegio (Campidoglio, Ruma, 2004). Jikteb bil-Malti, bl-Ingliż u bit-Taljan. Eks Kap tad-Dipartiment tal-Malti fl-Università (1988-2004), u Professur tal- Letteratura. Xogħlijiet tiegħu ħarġu fuq CD, fost l-oħrajn il-poeżiji moqrijin minn Philip Farrugia Randon. Awtur ta’ innijiet reliġjużi, u tal-versi tal-oratorji Pawlu ta’ Malta u Dun Ġorġ! Uħud mill-kotba tiegħu f ’Malta: Storja tal-Letteratura Maltija, ll-Poeżiji Miġbura, u r-rumanzi Il-Gidba, Fil-Parlament ma jikbrux Fjuri, Ġiżimin li Qatt ma jiftaħ, It-Tfal jiġu bil-Vapuri, La Jibbnazza Niġu Lura u Dik id-Dgħajsa f’Nofs il-Port. L-aħħar tliet rumanzi jiffurmaw it-triloġija Hekk Tħabbat il-Qalb Maltija. Awtur tal-awtobijografija Fjuri li ma jinxfux. Indiċi:

Agius, Pietro Paolo 13 Biblioteca Romana Antonio Sarti 106-7, 135, 141-2, Abela, Gian Frangisk 222 154, 161 Accademia di San Luca 127, 134, 135, 141-3, 150, Bompiani, Roberto 128 161, 162, 168, 170 Bon Valsassina, C. 154 Aci San Filippo 216 Bonaci, Giorgio 32, 89, 137 Agius, Francesco 13 Bonavia, Giorgio 135, 150, 157, 162 Agostiniani, P.P. 135 Bonavia, Paolo 197 Amoruso, G. 222 Bonnici, Giuseppe 32, 89, 136+A135, 150, 162 Andrews, Keith 169 Bonnici, Saverio 190 Angelico, Fra 166 Bonnici, Vincenzo 167 Antonelli, Cardinale 130 Borg, Dun Francesco 17, 70, 186, Arrighi, Antonio 117 Borg, V. 222 Atanasio, Isqof t’Alessandria 211 Bowden, Elisabeth 156 Attard, Arċipriet Lwigi (Luigi) 190-1, 203 Brondes, Michele 217 Attard, Christian 170 Bruschi, Domenico 164 Attard, Dun Luca 202 Bugeja, Vincenzo 190 Attard, Lorenzo 193, 200 Buhagiar, Gio Nicola 169 Attard, Salvatore 193 Buhagiar, Mario 3, 138, 170-1 , 222 Azzopardi, John 170 Buhagiar, Rocco 169 Azzopardi, Pietro Paolo 6, 90, 166-7, 171 Busuttil, Michele 169 Azzopardi, Simone 206 Busuttil, Salvatore 32, 106, 107, 135, 141, 142, 149, 150, 154, 161, 170 Bagnasco, Nicolò 215 Buttigieg, Dun Pietru Pawl 13, 86 baldakkin 181, 195, 197-8 Buttigieg, Giuseppe 193 Balsamo, Cinisello 154, 156, 223 Buttigieg, Josephus 86 Balsamo, Cinisello 154, 156, 223 Balzan, Filippo 193 Cachia, Dun Filippo 18 Balzan, Giovanni 194 Cachia, Dun Giuseppe 13, 18, 68, 86 Bartalesi, Urbano 114, 115 Cachia, Giuliano 199 Bartolo, Arċipriet Pietro 188 Cachia, Mgr. Lawrenz 178 Bellanti, Michele 32, 104-5, 137, 162, 170 Calisti, Marisa 21, 36, 41, 76, 91, 92, 125, 138, 144, Belli, Vincenzo 32, 118, 119, 120, 156, 162, 148, 152, 154-7, 171, 232 163, 185 Calleja, Giuseppe 162, 166, 193 Bellini, Giovanni 166 Calleja, Rev. Michelangelo R. 68, 146, 185, 187, 188 Bianchini, Antonio 31, 33, 166 Callus, Dun Gio Andrea 201-2 Camboni E. 154 Dalli, Viċenz / Ġużeppi 181 Camilleri Cauchi, Pawlu 217 Darmanin, Carlo 7, 167 Camilleri, Giuseppe 200 Darmanin, Girolamo (Ġlormu) 7, 8, 199 Camilleri, Notaio Francesco Saverio 148 De Domenicis, Maria 175 Camillo, C. Laderchi 171 de Rochenard, Fra Charles Alemans 117 Campilli, Bernardino 155 de Sanctis, Michele 131, 135, 138, 145, 154 Camuccini, Vincenzo 39, 132, 142, 143, 149, 161 de Vilhena, Don Antonio 4 Cannataci, Saverio 181 de’ Rossi, Casimiro 129 cannavazzo d’oro 195, 198 Debono Sandro 170, 206 Canova, Antonio 125, 126, 127, 131, 161, 165 Debono, Dun Tommaso 18, 68, 187-8 Capalti 133 di Giovanni, Fra Don Andrea Fortunato 117 Capitelli, Giovanna 128, 141, 154, 155, 156, 157, 169, Dimech, Ferdinando 165 170-1, 233 Dimech, Michele 191 Capitelli, Grandesso 138 Dimech, Paolo 199 Carabott, Joe 206 Dimech, Salvatore 7 Carafa, Grand Master Gregorio 114, 115, 121, 122 Dimech, Vincenzo 6 Caruana, Don Saverio 133 Dimech, Vincenzo 6, 165 Caruana, Mons Francesco Saverio 160, 177 Dolz, M. 223 Caruana, Pietro Paolo 32, 89, 134, 150, 161, 170 Dun Vincenzo Callus Caruana, Raphael (Raffaele) 147, 150, 153, 157, 162, Duprè, Giovanni 38, 132, 138, 148 Caruana, Salv 16, 17, 69, 169 Dusina, Mons. 5 Casagrande, V. 223 Casolani, Enrico 32, 162 Eliade, M. 223 Cassar, Robert 170 Ellul, Michael 171 Castagna, Pietro Paolo 171, 177, 181, 206 Ercolani, Saverio Giorgio 138, Castel Gandolfo 119, 146 Espinosa Rodriguez, Antonio 92, 156, 170 Cavallo, M.e 155 Eusebio 211, 222 Chierici 129 Chircop, Antonio 167 Falzon (Falson), Antonio 32, 89, 136, 150, 156-7, 161, Chircop, Giuseppe 197 166, Chircop, John 206 Farrugia, Alessandro 166, 167 Ciappara Delicata Antonio 75, 191, 200 Farrugia, Amabile 10 Ciappara, Djaknu Giorgio 203 Farrugia, Giovanni 32, 133, 150 Ciappara, Dun Salvatore 1, 4, 5, 8, 16, 17, 22-4, 28, Farrugia, Xandru 6 170, 177-8, 181, 186-7, 191, 200, 203 Favvino, Gaetano 155 Cicconi, Mons Giovanni 36, 92-3, 154, 155 Felice, Paolo 200 Cini, Charles 171 Felici, Pietro 175, 193 Clavè, Peregrino 128 Fernandez, Don Gioacchino 4 Coacci, Anselmo 21, 171 Ferri, Ciro 114, 115, 117, 121, 122 Coghetti, Tedeschi Cornelius 128, 129, 132-3 Ferris, Achille 183 Collura, P. 223 Fiorentino, Emanuele 156, 169, 170 Concetto Nicosia Fiteni, Leopoldo 206 Coniglio, Donatella 170 Fracassini 136, 154 Consonni (Consoni), Nicola 128, 133, 135, 151, 157 Friggieri, Oliver 225, 229, 234 Cortis, Carlo Ignazio 32, 33, 36, 89, 92, 136, 137, 148, 150, 157, 162 Gafà (Cafà), Merchiorre 6, 169, 175 Cotoner, Grand Master Nicolas 117 Gagini 223 Cracolici, S. 154, 157, Gagliardi, Pietro 109, 152, 164 Cremona, A 154, 157, 167, Galea, Dun Paolo 192-4 Cremona, Dr Giuseppe 194, Galea, Michael 170 Cremona, Vincenzo Maria 167 Galli, Pietro 119, 146 Cuschieri, Paolo 32, 89, 135, 150, 156, 157, 162 Gallucci, Giovanni 151 Gallucci, Giovanni 151, 185 Mercieca, Simon 173, 206, 231 Ganado, Albert 170 Mercuri 133 Garnier, Lucas 96, 216, 221 Micallef, Calcedonio 199 Gatt, Dun Giuseppe 203 Michelangelo 133, 141 Gatt, Dun Isidorio 190 Mifsud Tommasi, Ludovico 183 Gatt, Teodoro 190 Mifsud, Dr Salvatore 12, 21, 22, 45 Gatt, Tommaso 11 Misali, Gio Maria 192 Gauci, Giuseppe 197 Mizzi, Filippo 184 Gauci, Mario 171 Montanaro, Eugene F. 171, 223 Gauci, Massimo 137 Monte San Pietrangeli 33, 148 Gerada, Mariano 6 Monti, Virginio 171 Giotto 166 Morani, Vincenzo 129 Giuseppe Grech 169 Morghen 133 Gori, Mario 137 Grandesso, Stefano 147 Naudi, Tumas Arcipriet 11, 45, 86, 88, 185 Grandi, Enrico Bartolomei Francesco 128, 164, A15 Navarro, F. 152, 156-7 Grech, Vincenzo 195 Navez, François-Joseph 150 Greco, G. 223 Nazarenes 118, 156, 160, 162, 165-6, 169, 170 Gregorio XVI, Pope 125 Negro, S. 156 Grima, Dun Franġisk 13 Novelli, Pietro 215 Grima, Philip 146 Nuvolone, Francesco 114 Grozzalina 148, Gugliuzzo, Elina 206 Oman, Charles 117 Guidi, Domenico 117 Overbeck,Johann Friedrich 30,31,33, 40, 113, 119, 145, 146, 150, 160 Hildebrand Oakes, Gvernatur 90 Ovidi, Ernesto 92, 127, 133, 135, 136, 138, 143, 144, Hulme, E. 223 149, 153-157 Hyzler, Giuseppe 32, 92, 134, 160, 165, 166 Hyzler, Vincenzo 134 Pace Forno, Isqof Gaetano 22, 28, 32, 47, 92, 177, 186, 189, 205 Jacometti, 155 Pace, Anthony 170 Jean-Monnot 148 Pace, Isqof Pietro 203 Korthampthon, Conte 136 Pace, Roża 13 Pacetti, Vincenzo 162 Kustinger 132 Palazzo Cenci 162 Palazzo Colonna 35, 38, 127, 131, 133 Lafranconi, M. 154 Palazzo di Brera 134 Leone XII, 125 palazzo Doria Pamphilj 144, 149+A37 Longhi 133 Palombi, Attilio 171 Lotto, Lorenzo 35, 37, 155 Papadopuli, Nicola 128 Papetti, Stefano 41, 76, 91, 92, 129, 138, 154-7, 171, MacLachlan, James 206 223, 232 Madiona, Tommaso 135, 150, 161 Pasini, C. 222-3 Maithland, Thomas 176 Patane 223 Mamo, Angelo 192 Patrizi, Cardinal 130 Marianecci 133 Pedrocchi, Anna Maria 171 Mariani, Cesare 128, 133, 135 Perugino 166 Marini, mons. 155 Pforr, Franz 161, Marri, Giuseppe 133 Piantoni, Gianna 138 Mazzarelli, C. 156 Pinelli, Bartolommeo 161 Medola, Francesco 223 Pisani, Dun Francesco Saverio 13, 47, 68, 86 Meli, Giuseppe (Arġentier)190 Pisani, Lazzaro 33, 92, 137,190-1, 194, 222 Pisani, Philippo 86 Simpson, Donald H. 171 Pisano, Salvatore 187 Sistri, A. 223 Pius IX,Pope 83, 84, 92, 113, 125, 128-9, 130-1, 143- Sodalita ta’ l-Agunija 184 4, 146-9, 152, 159, 233 Spiteri, Giuseppe 189, 200 Podesti, Francesco 169 Storks, Gvernatur 22 Podesti, Vincenzo 128, 132 Susinno, Stefano 154, 156, 138, 149 Porto Salvo 32, 134, 170 Preti, Mattia 136, 151, 157 Tabone, Dun Giuseppe Gaudenzio 189, 190 Provitina, F.M. 223 Tabone, Gamri Dun 13, 86 Psaila, Dun Karm 228-9 Tagliaferro, Arciprete Giuseppe 194 Psaila, Salvatore 167, 171 Tagliaferro, Cav. Girolamo 32, 89, 137, 151, 168 Psaila, Salvatore 6 Tencajoli, Oreste Ferdinando 138 Pullicino, Canon Paolo 18, 23-4, 84, 152, 157, 164, Tenerani, Pietro 147 170 Thorwaldsen, Berthel 165 Pullicino, Giorgio 169 Trevisan, Don Salvatore Tomaso 6, 11, 13,17-25, 28-9, Pullicino, Teresa 10 40-50, 59-60, 62-3, 67, 69, 75, 79-81, 86, 91, 137, 148, 171, 183-7, 189, Raffaello (Raphael) 31, 127, 128, 133, 147, 149, 150, Trevisan, Giovanni Andrea 18, 90 153, 155, 157, 166, 168 Troisi, Pietro Paolo 113, 169 Reau, L. 213 Turner, Jane 170 Rebecca, Pietro 138, 156, Reni, Guido 133 Università dei Sartori 146 Ricci S. 156 Rinaldi, S. 156 Vagneni, Eugenio 128 Ripa, Cerare 213 Valeri 135 Robert, Léopold 142 Vassalli, Mikiel Anton 226-9 Vassallo, Dun Michele 189 Sagnani, Dun Giovanni Battista 4 Vassallo, Francesco Saverio 16, 88, 183, 185 Sagona, Mark 159, 170-1, 233 Vella, Filippo 68, 188 Said, Salvatore 68, 188, 201 Vella, Giovanni 197 Salib tal-Kleru 181, 217, 223 Vella, Luret 4, 7, 17, 18, 20, 28, 178, 181, 206 Saliba, Raymond 211, 223 234 Veneranda Lampada 16, 21, 23, 68, 86, 93, 179, 183, Salviati, Francesco 145 186-190, 192 Sammut Frans 222 Ventartal 181, 184, 190, 192-4, 217 San Omobonu 222 Verdon, T. 223 San Salvatore in Lauro 48, 131, 145, 148, 168 Vero Legno 179, 195, 197 Sangiorgi, Nicola 71, 148 Sant, Publio 197 Willard, Aphton Rollins 127 Santa Maria in Trastevere 145, 149 Wiseman, Cardinal 135, 156, 157 Sapiano, Mikelang 191 Wolf, N. 223 Sarti, Biblioteca Romana Antonio 106-7, 141-2, 154, Scarpati 156 Xerri, Dun Mikiel 15-16, 184, 226-9 Scerri, Filippo 192, 195, 197, 198 Xuereb, Philip 171 Sciberras, Keith 113, 121, 122, 232 Scicluna, Bernadine 170 Zammit Borg, Giovanni 198 Scicluna, Dun Tumas 183 Zammit William 170 Scicluna, Kanonku Carmelo 199 Zammit, Dr Nicola 7, 61 Sciortino, Antonio 225, 228 Zammit, Filippo 195 Sciortino, Francesco Saverio 217 Zammit, Maestro Salvatore 197 Seitz, Alexander-Maximilian 119 Zammit, Nicola 61, 160 Sereni, Giuseppe 128 Zammit, Winston L. 171 Silvagni 129 Zampetti, Pietro 138 GĦAQDA KAŻIN BANDA SAN FILEP A.D. 1851 12, Misraħ San Filippu, Ħaż-Żebbuġ www.bandasanfi lep.com.mt