STATVA ARGENTEA STATVA ARGENTEA L-istatwa tal-fidda ta’ San Filep ta’ Luigi Fontana f’Ħaż-Żebbuġ Ġabra ta’ kitbiet fuq kapolavur tal-arti li twaħħad u tkabbar l-identità tal-poplu Żebbuġi. Luigi Fontana’s silver statue of Saint Philip in Żebbuġ A collection of writings about a masterpiece of art that became one with and enhanced the identity of the people of Żebbuġ. Pubblikazzjoni tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851 Drittijiet miżmumin mill-awturi għall-kitbiet, mill-fotografu għar-ritratti. Ebda parti minn din il- pubblikazzjoni ma tista’ tiġi riprodotta, trażmessa jew maħżuna f ’sistemi kompjuterizzati, f ’kull sura u manjiera permezz ta’ sistemi elettroniċi jew mekkaniċi, b’fotokopjar jew b’kull mezz ieħor, jekk mhux bil-permess bil-miktub tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851. © 2013 Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851 Qari tal-provi: Karl Coleiro Fotografija ġenerali: Joe P. Borg Fotografija oħra: Giulio Archià p.p. 106, 107, 142, 145, 147, 151, 152 Marisa Calisti p.p. 37, 124, 126, 127, 128, 130, 131 Wikepedia Commons p.p. 30, 31, 38, 39, 48, 60, 161, 167 Disinji: Philip Agius p.p. 52 - 58 Disinn tal-qoxra: Joe P. Borg Disinn tal-ktieb: Best Print Co Ltd, Qrendi Mitbugħ minn Best Print Co Ltd, Qrendi ISBN: 978-99957-0-521-3 This project has been partly funded with support from the VO Fund managed by the Malta Council for the Voluntary Sector (MCVS). This project/publication reflects the views only of the authors, and the MCVS cannot be held responsible for the content or any use which may be made of the information contained therein. IL-BORD EDITORJAli Philip Balzan Joe P. Borg Philip Sciortino ĦAJR Ħajr lill-awturi, il-fotografu, lid-Diretturi tal-Mużew Nazzjonali tal-Arti, dawk tal-Katidral tal-Imdina u dawk tal-KonKatidral ta’ San Ġwann. Dun Daniel Cardona, Arċipriet ta’ Ħaż-Żebbuġ, is-Sur Karmenu Borg, Sagristan tal-Knisja Parrokkjali ta’ Ħaż-Żebbuġ, u Fr Frans Bonnici, Victor Bonnici, Mons. Vincenz Borg, Tanya Borg, Mons. Joe Busuttil, Paul Camilleri, Christmark Chircop, Keith Cutajar, Tonio Galea, Mons. Lawrence Gatt, Prof. Ray Mangion, Pawlu Mizzi, Fr Edgar Vella, John Xerri, Lorenzo Zahra u Winston L. Zammit u kulmin għen b’xi mod biex tħejja dan il-ktieb. WERREJ Dedika ........................................................................................................................................xi Daħla ........................................................................................................................................xiii L-Ewwel Taqsima – Storja Ġenerali Storja Ġenerali – Philip Sciortino ...................................................................................3 It-Tieni Taqsima – Ġabra ta’ kitbiet fuq il-kuntest storiku u Artistiku Rome – Malta: A two-hundred year context for artistic commissions from Rome – Keith Sciberras .................................... 113 Tommaso Minardi, la sua scuola, i suoi allievi Maltesi – Marisa Calisti ............ 125 Sotto il segno di Tommaso Minardi: Luigi Fontana sulla scena artistica romana di metà Ottocento – Giovanna Capitelli .......... 141 The significance of Luigi Fontana’sSt Philip of Agira in the context of 19th century Art in Malta – Mark Sagona ............................ 159 Ħarsa Ġenerali lejn l-Istatwi Proċessjonali Maltin bħala Metafora Politika: L-Istatwa ta’ San Filep u l-Purċissjonijiet Reliġjużi ġewwa Ħaż-Żebbuġ matul is-Seklu Dsatax – Simon Mercieca ...................... 173 Żvilupp tal-Ikonografija ta’ San Filep t’Aġġira, f ’Malta – Raymond Saliba ...... 211 Epilogu Ħaż-Żebbuġ u r-Ruħ Nazzjonali – Oliver Friggieri ................................ 225 Appendiċi: Profili tal-kittieba ............................................................................................ 231 Indiċi: ..................................................................................................................................... 235 DEDikA Liż-Żebbuġin missirijietna li ħolmu u li b’ħidmiethom wettqu l-proġett tal-istatwa tal-fidda ta’ San Filep, kapolavur artistiku uniku għal Malta, li bih kburin in-nies tal-lum u ta’ għada. DAĦLA Dan il-ktieb hu frott ta’ żewġ xewqat. L-ewwel waħda hi dik li fl-okkażjoni tal-150 sena mill-wasla tal-istatwa ta’ San Filep ġewwa Ħaż-Żebbuġ, nerġgħu nfakkru l-avvenimenti ta’ dawk iż-żminijiet. It-tieni xewqa hi dik li llum, fid-dawl tal-istorja, inkunu nistgħu nifhmu aħjar dawk il-forzi li sawru din il-kummissjoni unika mhux biss f ’Malta iżda wkoll fid-dinja. L-iskultura fil-metall ta’ dan id-daqs normalment insibuha fil-bronż u tintuża fil- wesgħat u fiċ-ċentri tal-ibliet. Għalhekk wieħed ma jiskantax li statwa tal-pjanċi tal- fidda ta’ dan id-daqs u li tintuża b’dan il-mod hija verament kapulavur artistiku uniku li jixraqlu l-istudju u l-attenzjoni kollha meħtieġa. Is-soċjetà Każin Banda San Filep ħasbet biex, kif għamlet dejjem, ma tonqosx li tagħmel l-almu tagħha biex jitfakkar il-passat u fl-istess ħin tixħet dawl ġdid fuqu. Kienu sewwasew il-membri fis-snin bikrin tagħha, flimkien ma’ oħrajn, li taw sehemhom fil- ġbir u ħwejjeġ oħra. Din is-soċjetà, li twieldet ftit tas-snin qabel, hi wkoll frott ta’ dawk il-forzi storiċi li kkontribwew għal din l-istatwa. Mal-milja taż-żminijiet, qegħdin insibu li r-rabta bejniethom hi ħafna aktar ċara u profonda. Barra mill-aspett lokali, dan il-kapulavur jinkwadra sew mal-mewġ tal-istorja politikosoċjali ta’ Malta u ta’ Ruma tal-Papiet. Is-snin ħamsin u sittin tas-seklu dsatax kienu snin imqanqla politikament, soċjalment u ekonomikament. Il-Maltin bdew jieħdu nifs ġdid permezz ta’ progress ekonomiku u l-ħelsien mill-mard u l-insigurtà tal-ewwel nofs tas-seklu dsatax. Bdew jerġgħu jaħsbu fil-futur tagħhom bħala Nazzjon Malti. Ruma kienet għaddejja minn taqlib ieħor minħabba r-riżorġiment li kien qabad ritmu qawwi. Dan kollu kien rifless fil-qasam tal-arti sew lokalment u sew barra minn Malta. xv F’din l-atmosfera, maqbuda bejn forzi akbar minnha, ħolma ta’ komunità ċkejkna iżda għanja b’sens qawwi ta’ identità bdiet tieħu suritha. Kif naraw, dak li ħolmu bih kien akbar minn dak li basru. L-għan ta’ dan il-ktieb hu prinċipalment li nidħlu biżżejjed fid-dettall ta’ dawn l-avvenimenti u l-isfond ta’ madwarhom mingħajr ma ndejqu żżejjed lill-qarrej. Fl-istess ħin, din l-istatwa jixirqilha rikonoxximent li ssibu biss meta tidħol sewwa fl-isfond daqskemm fil-merti artistiċi tagħha. Għalhekk il-ktieb hu maqsum f ’żewġ taqsimiet. L-ewwel taqsima tikkonsisti f ’rakkont storiku ġenerali b’riflessjonijiet qosra dwar l-isfond u t-tifsira politika u soċjali tiegħu. Hawnhekk insibu dettalji dwar il-personaġġi u l-avvenimenti daqskemm ukoll dwar il-klima mqanqla f ’Malta u Ruma. L-għan ta’ din it-taqsima hu li persuni mil-lokal jidħlu fl-istorja bħalma jista’ biss jirrakkonta xi ħadd midħla ta’ pajjiżu. Dan mingħajr ma jħalli l-passjoni tegħlbu. It-tieni taqsima hi ġabra ta’ kitbiet minn akkademiċi fil-qasam tal-istorja tal-arti u dik soċjali. Dawn kellhom il-libertà li jittrattaw is-suġġett fid-dawl tal-aħħar riċerka u l-oqsma akkademiċi li speċjalizzaw fihom. Hawnhekk insibu kitbiet sewwa bil-Malti u sewwa b’ilsna barranin. L-għan ewlieni hu li din l-istatwa għandha tingħata attenzjoni fuq livell nazzjonali u internazzjonali. Fuq livell ġenerali l-ktieb jimmira għal bilanċ bejn il-viżwal u l-kontenut, mingħajr m’element ixekkel lill-ieħor. Bħal kull studju ieħor, dan il-ktieb għandu jwieġeb xi mistoqsijiet iżda fuq kollox iqanqal oħrajn. Dan hu l-mod naturali kif jikber l-għarfien. Ikun xieraq li nirringrazzja lill-Kumitat tal-Każin Banda San Filep li appoġġja dan il- proġett, lill-Kunsill Malti għas-Settur tal-Volontarjat, li permezz tal-iSmall Initiatives Scheme, għen fil-proġett, lill-Arċipriet Dun Daniel Cardona u l-Awtoritajiet tal-Kurja Arċiveskovili li tawna aċċess għall-arkivji tagħhom, lill-kontributuri kollha li ħadmu fuq dan il-proġett, u lil numru kbir ta’ persuni li b’mod jew b’ieħor għenu kif setgħu. Dr Philip Sciortino President tal-Għaqda Każin Banda San Filep A.D. 1851 L-EwwEL TAQsimA STORJA ĠeNERAli Storja Ġenerali Philip Sciortino Il-Kult lejn San Filep Il-kult lejn San Filep f ’Ħaż-Żebbuġ ilu dokumentat mill-eqdem manuskritti li jeżistu fil-parroċċa. Dun Salv Ciappara kien l-ewlieni fost l-istoriċi li kiteb kif Filippu minn Katanja daħħal il-kult ta’ San Filep fil-Parroċċa ta’ Ħaż-Żebbuġ. Huwa ma kienx kuntent b’daqshekk, iżda rnexxielu wkoll isib id-data tal-wasla ta’ dan Filippu ta’ Katanja, sewwasew fl-1372. Dan it-tagħrif ċertament kien ibbażat fuq l-istorja bil- fomm kif mgħoddija minn ġenerazzjoni għal oħra u mhux fuq xi dokumenti storiċi. Il-Prof. Mario Buhagiar jixħet dubju dwar il-veraċità storika ta’ dan ir-rakkont. Min-naħa l-oħra, din it-tradizzjoni orali taqbel ma’ kif l-istudjużi jinterpretaw numru ta’ fatti storiċi fejn jirriżulta li Malta reġgħet ġiet rikristjanizzata minn Sqallija bejn is-sekli 12 u 14. Dan seħħ wara li l-ħakma tal-Għarab f ’Malta kienet naqqset sew jekk mhux għalkollox eliminat il-kult Kristjan tal-Maltin ta’ dawk iż-żminijiet. Jidher li l-miġja tal-Kristjaneżmu f ’Malta damet aktar minn 200 sena wara l-konkwista Normanna ta’ Sqallija. Ftit ftit l-elit ġdida Kristjana li daħlet minn Sqallija daħħlet il-Kristjaneżmu. Ftit ftit dan reġa’ sar il-kult reliġjuż dominanti fil-Gżejjer Maltin. Insibu li bejn l-1221- 1225 xi Musulmani sfaw eżiljati.1 Ir-reżistenza għall-kult Kristjan baqgħet mifruxa fl- inħawi rurali ta’ Malta u meta dawn tgħammdu u saru Nsara ppreferew il-Kult Grieg jew ta’ qaddisin li huma marbuta mal-Kult Kristjan Grieg.2 Wara kollox kienu rħieb mil-Lvant li daħħlu l-Kristjaneżmu fi Sqallija. L-isem Pinu nsibuh imniżżel fil-lista tal-milizzja tal-1419/20. F’din il-lista minn tmenin isem differenti nsibu li 38 minnhom kellhom l-isem ta’ Pinu (id-disa’ isem l-aktar komuni). Tlieta minn dawn kienu mniżżla fil-lista ta’ Ħaż-Żebbuġ.3 Dan in- numru pjuttost żgħir, 3 minn lista ta’ 103 membri Żebbuġin tal-milizzja, isaħħaħ it- 4 STATVA ARGENTEA Il-faċċata tal-Knisja Arċipretali kif kienet fis-seklu 19, qabel il-bini tan-navi teżi ta’ Buhagiar li l-kult lejn San Filep f ’Ħaż-Żebbuġ daħal waqt li x’aktarx kien qed jinfirex f ’Malta kollha.