TIJDSCHRIFT OVER TRADITIES EN TRENDS

Jaargang 2

nummer 1

Voorjaar 1996

prijs ƒ 7,95 Bfrs 160

EEN MODERNE

PAPIERKNIPKUNSTENARES Portretknipster PJeanet Willems HHans Brinker

DE JONGEN DIE

HET GEZICHT

VAN NEDERLAND

BEPAALDE

GGevaarlijke huisdieren WOLF IN HUIS: EEN NIEUWE TREND VOORJAAR 1996

INHOUD ooraf

In het buitenland heeft men nogal eens het beeld dat Hans Brinker I 18 V Nederland, Holland, het land is van de dijken, molens, houten I De jongen die het gezicht V huizen, klompen, ijverige mensen en schone straten. Een klein van Nederland bepaalde landje, waarin iedereen hard werkt en in klederdracht loopt. Vandaar dat toeristen vrachten blauw-witte molentjes, grach- tenhuisjes en klompjes mee naar huis nemen. Portretknipster Jeanet Willems 24 Een moderne papierkunstenares gegevens schiep ze een geromantiseerd beeld van het leven in Holland in de eerste helft van de negentiende eeuw. En dat beeld is ons blijven achter- volgen.

Gevaarlijke huisdieren Nederland is het land van Toen Koningin Beatrix in 1982 36 Amerika bezocht, schreef ze een prijs- Wolf in huis: een nieuwe trend de dijken, molens en houten vraag uit, waarbij duizend Amerikanen een reis naar Nederland konden win- huisjes. nen. Ze hoefden alleen maar te ver- woorden, waarom ze zo graag naar ons Met dat beeld kunnen wij ons, inwo- land wilden komen. Heel veel inzenders ners van Nederland, niet vereenzelvi- schreven toen dat het boek ‘Hans gen. Het leven in Nederland ziet er echt Brinker’ hun nieuwsgierigheid naar Een verzameling van 35.000 geboortekaartjes 4 heel anders uit. Goed, we hebben Nederland had gewekt. molens en dijken, maar bijna niemand Ook de overstromingen vorig jaar loopt meer dagelijks op klompen en de kregen in Amerika veel aandacht. Net De Elfstedentocht 10 straat schrobben doen we al lang niet als Mary Mapes Dodge verbaasde ieder- meer. Bovendien is het landschap van een zich er over hoe wij onder de zee- Holland niet te vergelijken met dat van spiegel konden leven. Dat de over- Van godendrank tot alledaags vocht 32 Drenthe of Limburg. Wel kan ik me nog stromingen veroorzaakt werden door iets voorstellen bij dat ijverige. Van de rivieren en niet door de zee werd spreuken als ‘langs de straat van straks daarbij over het hoofd gezien. komt men aan het huis van nooit’ en ☞ Rubrieken: ‘morgenstond heeft goud in de mond’ Het boek was zo’n bestseller dat het in hebben de meesten van ons wel een tik vele talen is vertaald en in honderden DE POTTENKIJKER 2 meegekregen. edities is verschenen. In Nederland ken- nen wij het boek echter lang niet zo STREEKCULTUUR 8 Dat beeld over Nederland is in de vori- goed als in het buitenland. Alleen het ge eeuw door één enkel boek gevormd. verhaal van dat jongetje, dat Nederland HERINNERINGEN 15 Hoe dat kon, leest u in dit nummer van redde door zijn vinger in het gat van de Traditie. Mary Mapes Dodge, die dat dijk te stoppen is heel bekend. Maar dát GASTRONOMIE: BENE TIBI 17 beruchte boek ‘Hans Brinker’ schreef, jongetje was niet Hans Brinker. Dat was was zelf nooit in Nederland geweest. Peter, de zoon van de sluiswachter. SPREEKWOORD waar woord? 29 Door haar buren, Nederlandse immi- granten, hoorde ze van Nederland dat Ineke Strouken CREATIEF Het masker 30 Er wonen hardwerkende, zuinige mensen. ze ‘raarland’ noemde. Op basis van die hoofdredacteur

ACTUEEL 38 11 VOORJAAR 1996

De pottenkijker is een rubriek waarin lezers vragen kunnen stellen of kunnen reageren op de inhoud van Traditie. Poëziealbum

DE POTTENKIJKER Steeds geniet ik weer van uw tijdschrif- ten Traditie en Alledaagse Dingen. Zo ook van het artikel over poëziealbums. Ineke Strouken Ik heb wel eens gevreesd dat de poëzie- albumtraditie verloren zou gaan. D Al maar jonger werden de meisjes die Nu was fotograferen in die tijd niet je vroegen iets in hun album te schrij- Wie was kiekje? eenvoudig en zeker niet als het donker ven en al banaler leken mij de telkens was. De lens moest dan lang openstaan, van elkaar overgeschreven rijmpjes te soms wel honderd tellen. Om de foto worden. Voor de ooms en tantes, die Een amateurfotootje wordt weleens scherp te krijgen moesten de studenten iets in hun nichtjes’ album moesten een kiekje genoemd. Dat achter die al die tijd doodstil staan. En omdat dat schrijven, besloot ik een boekje Album in een jolige bui natuurlijk niet mee- Allerlei te schrijven, als handleiding en naam een mens schuil gaat, is niet valt, waren de foto’s van Kiek meestal om er uit te lenen. Twee versjes uit erg bekend. Kiekje is namelijk onscherp. mijn boekje zijn: Het strenge voorjaar van 1667 Een grapje dat wel aansloeg was de ontleend aan Israël David Kiek. foto met twee koppen. De student die Ons leven lijkt Van albums weet In January zestien honderd zeven en tsestig op de foto ging, hield zijn hoofd eerst een stukje grond ik ba noch boe, Doen vroort en snieuwde zeer heftig Israël David Kiek werd geboren in april door zijn foto’s van Leidse studenten. vijftig tellen naar links en daarna vijf- je moet het zelf ze doen mijn Stijf zes weken stont de vaert geheel stil 1811 in Groningen en hij was iemand Kiek was namelijk niet zo’n goede foto- tig tellen naar rechts. Zo kwam hij met bewerken. bloed verstijven... Drie weken voer men geheel na wil van twaalf ambachten, dertien onge- graaf en de studenten die hij moest twee hoofden op de foto. Dat vergt soms Ik zou best willen, Het voornaamste dat hier wordt genoteerd lukken. Na veel omzwervingen kwam fotograferen kwamen meestal ‘s nachts Israël David Kiek bleef tot op vijfen- ploeteren in ‘t stof, maar ik weet Is datter zoo veel ijs quam in de Meert hij in 1855 terecht in Leiden, waar hij langs als ze al veel op hadden. Ze wil- tachtigjarige leeftijd foto’s maken. maar elk heeft niet hoe vanaf 1858 zijn brood probeerde te den zich dan met veel kabaal op het liefst een rozenhof ik daarin iets De 16e Meert begont weert hart te vriezen verdienen met fotografie. En dat moest plaatsje achter Kieks huis laten vereeu- of park met beuk moet schrijven. De 17e moesten de vissers haar winst verliezen ook wel, want hij was getrouwd en had wigen. Bekend is dat Kiek, om de stu- en berken, Ik vind je aardig, De 18e liepen veel volk voor de laag op het IJ inmiddels negen kinderen op de wereld denten stil te krijgen, nog al eens riep: een veldbloemberm, kort en goed. De 19e passeerd men van d’ een tot d’ ander zij gezet. “Heren, heren, de kunst moet voorrang Wijn op bier groengele wei... En vriendschap De 20e bood weer en wind noch weinig toen Israël Kiek is vooral bekend geworden krijgen”. Zul je die boterbloem zal beklijven. De 21e leek of weer en wind anders wou doen geeft plezier van mij Zwart op wit De 22e was de wind weer felder aan ‘t vriezen daartussen wens ik je toe: De 23e begon ‘t ijs door de son hart te verliezen In Traditie nummer 4 van 1995 stond ooit bemerken? dat je gezond De 24e al vriezende verloor ‘t ijs zijn kracht Alfabet het spreekwoord ‘Bier op wijn geeft mag blijven! De 25e zijnder veel over ‘t ijs komen met voordracht venijn, wijn op bier geeft plezier’ De 26e liepender nog drie van stee over ‘t IJ Onder iedere letter in dit figuur kunt u uitgelegd. Enkele jaren geleden kreeg ik Froukje B. Hardam- van Omme, Zeist Namiddag zeijlden de schuiten voorbij van boven naar echter een andere verklaring te horen. De 27e heeft d’oostenwind ‘t ijs op Pampus hoog gezet beneden een woord invullen van drie De 29e was ‘t varen daar over nog wel belet letters. Als u voor Onze voorouders dronken bier als ze arm De 30e quamen eenige daar over varen en lopen mee het woord van drie letters de letter zet, en wijn als ze rijk waren. Als zij door De 1e April liepen eenigen personen nog op de Zuiderzee die er al boven verslechterende omstandigheden hun De 2e dito is in staat, leest u een woord van vier let- wijn voor bier moesten inwisselen, ‘t val een schip door ters. In de omschrij- betekende dat een achteruitgang in ‘t ijs vast gehegt ving krijgt u steeds eerst het woord van status. Konden zij van bier overstappen vier letters en daar- op wijn, dan konden zij zich financieel Dit is genooteerd na het woord van drie letters. meer permitteren. En dat was uiteraard van de M.T. de heel plezierig. Loodsen haar knegt A - bijbelse figuur - waterkering. B - Engelsman - reisje. C - oude munt - loot. D - voorzetsel - deel om Gods groote van het hoofd. E - wild zwijn - op grote afstand. F - flink - Europeaan. G - Mop - snel. H - gedroogd gras - vrouwelijk schaap. J - 365 dagen - bloeiwijze. K - mogelijkheid - meisjesnaam. L - verlich- Gerda van der Tak, Wassenaar wonderwerken en tingstoestel - ampère. M - water - voordat. N - vervelende - oppervlaktemaat. O - bakplaats - kracht te doen bosmeertje. P - vlak - dun stuk hout. R - deel van een schip - grondsoort. S - burcht - loterijbriefje. T - openbaar vervoermiddel - mannelijk schaap. U - plaats in Noord Brabant - boom. V - gemeen - helpen houden in indien. W - zeven dagen - eikeschors. Z - uitgestoken stuk gras - lofdicht. gedacht De oplossing van deze puzzel kunt u vinden op pagina 16.

2 3 VOORJAAR 1996

De twee oudste kaartjes van Corrie Roelans Een verzameling van E35.000 geboortekaartjes

Een ruim honderdjarige traditie Sinds de negentiende eeuw sturen men- sen geboortekaartjes aan familie en vrienden om hen op de hoogte te bren- gen van de komst van een baby. Corries oudste kaartje dateert uit 1873, het jongste in haar permanent groeien- de collectie is altijd van enkele dagen terug.

Op haar zestiende begon ze met sparen. Later verliep die hobby en raakte haar verzameling in de vergetelheid. Zo’n vijftien jaar geleden, kwam ze al die kaartjes bij een verhuizing weer eens tegen. Opnieuw raakte ze bevangen wat voor die tijd heel frivool was. De door een fanatieke verzamelkoorts. tekst is in het Nederlands gesteld. Haar op één na oudste kaartje is uit 1884 en Series de tekst is in het Frans. Beide kaartjes De ooievaar wordt in de twintiger jaren een populaire kindertjesbrenger Een verzameling geboortekaartjes kun komen uit België. je op allerlei manieren rangschikken. Op uitgever, op datum, of op afbeel- Corrie: “Het is heel apart dat Sparen en verzamelen Corrie Roelans (49) heeft haar verzame- mijn oudste kaartje in het ling van maar liefst 35.000 geboorte- ding; alle muizen bij elkaar of alle ooi- haal er adressen van verloskundigen Nederlands gesteld is, want het was is iets dat iedereen kaartjes keurig gerangschikt in veel- evaars op één hoop. Corrie rangschikt uit en van dames die zwanger- tot ver na de eeuwwisseling gebruik kleurige ringbanden en kartonnen haar kaartjes zoveel mogelijk op serie. schapsgymnastiek geven. Daar ga om geboortekaartjes in het Frans te ongeacht z’n leeftijd dozen. Er zitten doodgewone kaartjes Zo ontstaat een eenheid van gelijkge- ik dan heen. Ook mijn moeder drukken, ook in Nederland. Dat bij, maar ook hele aparte. Zo heeft ze er stemde kaartjes, vaak door één en spaart fanatiek voor me. En het komt stond chique.” wel eens gedaan heeft. één van een kindje dat geboren werd dezelfde kunstenaar ontworpen. heel goed uit dat mijn zus in de kraam- Geboorteaankondigingen werden aan na genetische manipulatie. Een ander is verzorging werkt.” het begin van deze eeuw dan ook Ook Corrie Roelans is afkomstig van een lesbisch ouderpaar. Wat overblijft bergt ze op volgens alleen door de ‘deftigheid’ verstuurd. thema: kaartjes uit de oorlog, meerlin- Soms neemt ze een verzameling over Pas in de jaren vijftig werd het verstu- behept met een Door haar enorme verzameling wordt genkaartjes en kaartjes met afbeeldin- van iemand die ermee stopt. Ook ren van kaartjes een algemeen gebruik. ze door haar omgeving als deskundige gen van bekende Nederlanders, zoals de ruilt ze met andere verzamelaars verzamelwoede en haar op het gebied van geboortekaartjes wielrenner Jan Janssen. Er zijn ook en soms stuit ze dan bij toeval Trends gezien. Regelmatig ontvangt ze ver- mensen die alleen geboortekaartjes van op dat éne kaartje dat ze al járen In de twintiger jaren verscheen de ooie- doelwit is het zoekjes om advies te geven aan ouder- bepaalde data sparen; de geboorte- zoekt. Naar beurzen gaat ze vaar op de kaartjes. Later kwamen daar paren die maar geen keuze kunnen data van hun eigen kinderen bij- nooit. Daar is het te druk en wordt andere symbolen bij: de groene en de geboortekaartje, want: maken uit het overstelpende marktaan- voorbeeld. Corrie verzamelt het liefst teveel geld gevraagd. rode kool en in België de capucijnerpa- bod. Uit haar eigen collectie laat ze dan oude kaartjes. ter, die het broertje of zusje meebracht “Achter elk van die wat voorbeelden zien, waardoor de Frans was chique in de capuchon van zijn pij. De ooie- mensen leren wat ze wel en niet mooi De meeste verzamelaars ontvan- Het oudste geboortekaartje uit vaar is nog steeds een veel gebruikt kaartjes gaat een heel vinden. gen bij het sparen hulp van Corries verzameling dateert uit symbool, maar de groene en rode kool, familie en vrienden. Ook de Gouden 1873 en is heel simpel van uitvoering. in de jaren vijftig nog volop afgebeeld, verhaal schuil”. Oorlogsgeboortekaartje Gids kan uitkomst bieden. Corrie: “Ik Toch heeft het al een gekleurd randje, zijn nu echt uit.

4 5 VOORJAAR 1996 Vroeger

waren grote Anton Pieck heeft grote invloed gezinnen gehad op de vormgeving van heel gewoon geboortekaartjes.

Corrie: “Het lijkt wel of ouders met die oorlogskaartjes probeerden uit te druk- ken dat ze hun baby als een lichtpuntje in die verder zo donkere dagen zagen. Heel schrijnend is het kaartje, waarin de moeder laat weten dat haar man sneuvelde op het moment dat haar kindje geboren werd.”

De naam van een overleden kindje wordt tegenwoordig vaak op het kaartje Ontwerpers hun vinger de naam van het kindje op van een pas geboren broertje of zusje Anton Pieck heeft grote invloed gehad de vloedlijn te schrijven. Daar maken vermeld, met een kruisje achter die op de ontwikkeling van de geboorte- ze dan een foto van. naam. Dat gebeurde twintig jaar geleden kaartjes in Nederland. Veel kaartjes nog niet. Bij katholieken was het wel de bevatten tekeningen van zijn hand, of Kaartjes van allochtonen gewoonte om op het kaartje te zetten: afbeeldingen in zijn stijl. Het versturen van geboortekaartjes is ‘Ons broertje of zusje in de hemel heeft niet uitsluitend een Nederlands gebruik. ons een nieuw kindje gebracht.’ De kaartjes uit Vlaanderen zijn vaak Corrie heeft ook kaartjes uit Japan, In de jaren tachtig werden erg kunstzinnig. Een bekende ontwer- Zuid-Afrika en Frankrijk in haar verza- Katholieke kaart- veel piepkleine geboortekaartjes ver- Met blijdschap per uit de jaren dertig was Jos meling. “Het uiterlijk verschilt per land. stuurd. De PTT maakte er een eind aan. Vroeger was de aankondiging op Speybrouck. Zijn kaartjes zijn heel Amerikaanse kaartjes zijn nogal jes uit de tweede De kleinoodjes raakten te vaak zoek geboortekaartjes nogal vormelijk: ‘met symbolisch. Ook gaven verschillende schreeuwerig met knallende kleuren, tussen de overige poststukken. Later pakkende teksten en een foto van de wereldoorlog sloeg deze miniatuurmanie om in een Vredeskindje Gerda pasgeboren baby.” reuzentrend: ouders lieten kolossale kaarten op A-4 formaat drukken en Lammers werd op 29 mei In Duitsland sturen ouderparen zelden versturen. geboortekaartjes. Dat doet alleen de 1945 geboren Nederlandse gemeenschap daar. Behalve de datum verraadt ook het Duitsers plaatsen wel geboorteadver- uiterlijk van de kaartjes de tijd waaruit tenties in de krant, iets wat bij ons pas ze stammen. In de jaren vijftig waren sinds kort gebeurt. Volgens Corrie is er geboortekaartjes vaak roze of blauw ook onder allochtonen een tendens om met strikjes en kantjes. Dat komt nu geboortekaartjes te versturen. Vaak weer terug. brengen zij twee versies uit: één in het Nederlands en één in de eigen taal. Zelfgemaakte kaartjes van vroeger bestonden uit bor- Wat Corrie aan het verzamelen van duur- of breiwerkjes. Later wer- geboortekaartjes zo leuk vindt is dat den dat tekeningen. De hippies uit de haar collectie nooit af zal zijn. “Elke jaren zestig versierden hun aankondi- blijdschap en dankbaarheid’ of ‘met abdijen in België geboortekaartjes uit. dag wordt er wel ergens een kindje gingen met lapjes jeansstof of bloemen. dank aan God’. Tegenwoordig gaat het Daarop stonden dan religieuze teksten. geboren en dan komt er weer een er veel vrijer aan toe, met liedjes en nieuw kaartje bij”. De kaartjes van tegenwoordig ogen versjes als: ‘Er is een baby geboren, Een moderne kunstenares die felge- heel vrolijk in allerlei kleuren. De iedereen heeft schik, maar de oudste, kleurde kaartjes met vrolijke motiefjes Claudia van Kessel en Saskia Kooger trends op dit moment zijn: beertjes, dat blijf ik.’ ontwerpt, is Maria van Scharren- clowns, veel dieren en niet te vergeten burg. Een andere kunstenares, Nijntje van Dick Bruna. Die moderne “Sommige teksten vergeet je niet snel. Truusje Mul, maakt in overleg met Geboorteaankondigingen kaartjes hebben ook vaak hele directe Zo bezit ik een kaartje van een weduwe de aanstaande ouders kleine etsjes of humoristische teksten. die een zoontje had gekregen. De vader voor op kaartjes. uit de vijftiger was tijdens de zwangerschap gestorven. Oorlogskaartjes Voor de vrouw was het geboortekaartje Ook zelfgemaakte geboorte- Twintig kleine vingertjes jaren Tijdens en kort na de oorlog hadden tevens een herinnering aan haar innig aankondigingen zijn weer O, wat zijn ze klein geboortekaartjes vaak een sterke sym- geliefde man. Ze had haar zoontje naar in. Ouders maken kaartjes zelf Twintig kleine teentjes bolische lading. Ze werden bijvoorbeeld hem genoemd. Uit dat kaartje sprak door bijvoorbeeld naar het Dat moeten Niels z’n broer en zus zijn. gedrukt in de kleuren rood-wit-blauw. zo’n intens verdriet...” strand te gaan en met (Tekst van een kaartje uit 1994)

6 7 VOORJAAR 1996

Streekcultuur is een rubriek waarin Texelse mini-kermis regionaal nieuws en streekeigen wetenswaardigheden Gerard Rijk (1928) staat bekend als de ademloos naar de poppetjes in de aan bod komen. Texelse uitvinder. In zijn jonge jaren bewegende draaimolens, swingmill en heeft hij een bollenplantmachine reuzenrad te kijken. Voor de kleinsten uitgevonden. Zo’n twintig jaar geleden heb ik een trapje gebouwd zodat ze oog werd hij getroffen door een ernstige in oog met de attracties komen te STREEKCULTUUR ziekte, die hem gedeeltelijk verlamde. staan. Ze wanen zich dan op een echte Hij moest stoppen met werken. kermis.” Rijk was toen al bezig met het in miniatuur nabouwen van de Texelse “De vaders hebben meer oog voor de Geheime liefdesbriefjes kermis. techniek. Ze kijken zelfs onder de SIneke Strouken wagen om te zien hoe alles draait. De “Nergens was vroeger de kermis zo wagen waarop de kermis is bevestigd, in een gebedenboek mooi als in Den Burg. Daarom begon ik is dan ook heel vernuftig gebouwd. als hobby de kermis in het klein na te De achterwand, waarop F. Haarsma de bouwen. De eerste attractie die ik huizen aan de Groenplaats van Den zo kan de kermis veilig en compact namaakte, was het reuzenrad. Ik was Burg geschilderd heeft, kan zakken en naar huis vervoerd worden.” met de laatste attractie bezig toen ik ernstig ziek werd. Gelukkig kwam ik er Helaas wordt het Gerard Rijk de laatste bovenop, maar ik kon één arm en hand tijd een beetje te veel. Na de dood van niet meer gebruiken en ook met praten zijn vrouw moet hij het helemaal alleen had ik moeite. Met veel geduld heb ik doen en met zijn handicap wordt het toen de kermis afgebouwd en er ook vervoer en het toezicht houden te een wagen omheen gemaakt, zodat ik zwaar. Bovendien kost het onderhoud Onlangs aan de folkloredagen op Texel kon en het repareren Rijk veel energie. organiseerde het Gemeentearchief meedoen.” Daarom zoekt Gerard Rijk iemand die “Ik beleef bijzonder veel genoegen aan hem kan helpen om deze Texelse Tilburg een tentoonstelling onder de titel die folkloredagen. De kinderen staan attractie in stand te houden. `Historische curiosa uit Tilburgs bezit’. Om de bestaande collectie uit te breiden deed het Gemeentearchief een oproep aan alle Tilburgers om op zolders en Lichaam en hygiëne in kasten op zoek te gaan naar voor hen wellicht onbetekenende, maar voor de historie van Tilburg waardevolle artikelen. Natuurlijk er in komen, hoor! Dus tot Elke dag schoon ondergoed aan, Aan de hand van prenten, brochures, Hierop kwamen veel reacties. Talloze voorwerpen werden ter van avond. De hartelijke groeten van je onder de douche en haar wassen is reclameborden, kledingstukken en huis- schenking of in tijdelijke bruikleen gegeven. liefhebbende Thera in haast, daaaaag.” iets van de laatste tijd. In de jaren houdelijke apparaten kunt u op de ten- vijftig nog gingen veel mensen maar toonstelling in het MIAT zien hoe wij “Jef, Ik ga van avond naar het Lof, en één keer per week in de teil en dan vanaf de achttiende eeuw ons lichaam Onder de inzendingen bevond zich een com- te geven. Nader onderzoek wees uit dat morgen niet, daar ik morgen niet goed werd meteen het lijfgoed in de was steeds beter zijn gaan verzorgen. munie- en gebedenboek Waakt en bidt! van dit, althans voor dit boek, vermoedelijk kan. Kom dus van avond in het Lof, gedaan. Niet vaker. C. Coopmans S.J. met een Imprimatur uit niet het geval is geweest. Walthera dan zullen we elkaar wel zien. Dus tot Een aparte plaats op de expositie heeft 1926. Daarin bevond zich een klein envelopje Lucia Schuurmans (Tilburg 1893-1938) van avond, in haast, Thera.” In de achttiende en negentiende het thema zeep. In de laatste kwart van met drie gedrukte visitekaartjes van Walthera is in 1920 getrouwd met haar Johannes eeuw was Europa regelmatig slacht- de negentiende eeuw daalde de zeep- Schuurmans (formaat hoog 3,2 en breed 9,3 Josephus Maria Smeets (geboren “Jef, ‘t Is van avond om half acht lof, offer van pest-, tyfus- en cholera- prijs flink en werd zeep een massapro- cm). Op de achterzijde van die kaartjes voer- Tilburg 1890). Het boek is echter van en was ik van plan daar naar toe te epidemieën. In de steden leefde de dukt. De zeepindustrie heeft door haar de `Thera’ correspondentie met haar ‘Jef’ of latere datum. Het is volgens een hand- gaan.. Als je kunt komt dan bij ons in bevolking dicht op elkaar onder zeer reclame met verleidelijke filmsterren ‘Jozef’. geschreven adres voorin, oorspronkelijk het lof, je weet dat ik dat graag heb, en slechte hygiënische omstandighe- bijgedragen aan een schoon lijf. Het is kostelijk om te lezen hoe zij met haar afkomstig van `Mevr. Smeets’ en het is anders kom maar eens kijken om kwart den. Dat leidde tot hele hoge sterfte- vriend of verloofde na het `lof’ afspraakjes later naar haar dochter Louisa Smeets over acht. Tot van avond. Vr. groeten cijfers. Vanaf 1850 gaan artsen De tentoonstelling `Lichaam en hygië- maakte. Lof was bij de katholieken de volks- gegaan. De briefjes moeten ouder zijn; Thera.” daarom aandringen op een riole- ne, vroeger en nu’ is tot en met 30 juni naam voor godsdienstige oefeningen in de dus van vóór 1920. Ze bevatten de vol- ringssysteem, de distributie van zui- te zien in het Museum voor Industriële namiddag, ‘s avonds ook wel vespers gende teksten: Het gebedenboekje viel maar op één ver water en een goede afvalverwij- Archeologie en Textiel, Minnemeers 9, genoemd. manier open: op de bladzijden waarop dering. Gedragsregels als `niet Gent, tel. 09-2235969 “Liefste Jozef, Zoo als afgesproken zou de ‘akte van verlangen’ stond, en zo lag spugen in het openbaar’ werden Op het eerste gezicht leek het alsof het gebe- ik je laten weten of ik naar het paar- het ook op de tentoonstelling. overal opgehangen. Hierdoor kwam Foto: Beamisch Museum denboek dienst heeft gedaan om op een hei- denspel ging. Ik ga er niet naar toe, dus de aandacht voor hygiëne en de melijke manier de berichtjes in de kerk door kom van avond maar na het lof. Ronald Peeters zorg voor het lichaam op gang.

8 9 VOORJAAR 1996

Wachten op het startschot

1929 De Elfstedentocht

Zich meten met de natuur warme muts vastvriest aan het ijs. Dit hij liet het er niet bij zitten. Veertien D De tocht der tochten rijden met je zoon, Slechts 69 van de 10.000 toerrijders is vechten met de elementen.” Maar nu dagen na die tocht richtte hij de reden die tocht uit. Schweigmann was vindt hij: “Het is de mooiste dag van Vereniging De Friesche Elf Steden op, dat is een echte Friese traditie één van hen. De week na de tocht zond mijn leven, dat ik dat gehaald heb”. die sindsdien de tochten organiseert. hij deze 69 echte kerels een enquête, Hij moest tot 1912 wachten eer hij de die bijna iedereen ingevuld terugstuur- De échte Elfstedenrijder kans had een tocht te rijden. Vroeger reden boerenjongens hem, zonder organisatie, op Friese houten doorlopers. de. De antwoorden zijn gebundeld. Bij de laatste tocht van 1986 waren de 15.000 rijders lang niet allemaal ‘echte’ De route was ‘om de noord’, eerst heen Nu zijn het getrainde schaatsers, op noren, in dure schaatspakken. De bevolking is Waarom zou iemand met moordende Elfstedenrijders, vindt Schweigmann. en weer naar Dokkum, dan naar oostenwind, strenge vorst en barre “Een echte rijder meldt zich de volgen- Franeker. Maar er kwamen steeds meer nog altijd even gastvrij. Het is een eer om als sneeuwstormen tweehonderd kilometer de dag op de gewone tijd weer op zijn rijders. Die kwamen op de Dokkumer schaatsen op onbeschrijfelijk slecht ijs? werk.” Hij ergert zich eraan, dat men- Ee, in het donker van de vroege och- aannemer, gastvrouw of ijsmeester mee te “Om me te meten met de natuur”, ant- sen die niet klaar zijn voor de zware tend, met elkaar in botsing. Vanaf 1933 woordde een 20-jarige jachtbouwer. tocht, wel de startkaarten vasthouden. rijdt men daarom ‘om de zuid’, eerst mogen werken. “Omdat ik het een prachtsport vind”, Want sinds 1986 is er, om overbe- naar Sneek. Als men Bartlehiem al schreef een 26-jarige buschauffeur. Een schaatsing van het ijs te voorkomen, haalt, is dat meer gespreid op de mid- 22-jarige gymnastiekleraar vulde in: een ledenstop en mogen alleen de ruim dag of avond. Een andere reden is het “Een Elfstedenrijder treft overal vrien- “Ik wist toen nog niet wat zwaar bete- 16.000 leden de tocht rijden. “Er zijn er gevaar van kistwerking op de grote den”, zegt George Schweigmann, oud- kende”. “Persoonlijke overwinning. teveel die het willen proberen, maar het meren. Als ‘s avonds het ijs afkoelt zet bestuurslid van de Vereniging De Friese Dwaasheid”, vond een 37-jarige boten- lang niet kunnen volbrengen. Laat dan het uit. Zo ontstaan er schotsen of kui- Elf Steden en fervent schaatsenrijder. bouwer. En een veehouder van 31 jaar die startkaart aan een ander. Ik vind len en - door dooi onder water - gaten. Zeven Elfstedentochten reed hij in de antwoordde:”Ik voel het als traditie.” dat een ieder die meent de tocht uit te Bij de route ‘om de zuid’ rijdt men ‘s toer. Bovendien verkende hij in 1980 kunnen rijden daarvoor de kans moet ochtends over de grote meren. en 1982 als bestuurslid de baan. “De Strompelend over de finish hebben”. tocht der tochten rijden met je zoon is Schweigmann vergeet die tocht van Sjoerd Sjoerds van der Wey en Piet Dikhoff die op 11 januari een echt Friese traditie”, vindt 1963 nooit. Zijn vrouw lag nog in het Sinds 1991 staan 10.256 belangstellen- Schweigmann. Ook Jeen van den Berg ziekenhuis, vijf dagen na de geboorte den op een lijst, waaruit jaarlijks 2.750 1868 de Elfstedentocht reden reed in 1985 mee met twee zoons en van haar achtste kind. “In elk dorp liet schaatsers worden ingeloot. Als er dat een schoonzoon. Hij behaalde viermaal ik een telegram naar haar posten met jaar een tocht komt, mogen zij hem rij- als wedstrijdrijder en tweemaal als de tijd waarop ik daar was. Het laatste den. Het jaar daarop worden anderen toerrijder het Elfstedenkruisje. telegram was uit Dokkum, 20 uur.” Zijn ingeloot. Een voorstel bij de laatste vrouw lag rustig te slapen. Om half een ledenvergadering om jongere schaatsers De beruchte tocht van 1963 ‘s nachts maakte de zuster haar wakker meer kans te geven de tocht te rijden Schweigmann en Van den Berg herin- om te vertellen dat haar man behouden heeft het niet gehaald. neren zich nog de tocht van 1963. Deze was aangekomen. “Ik reageerde nauwe- monstertocht is als legende de geschie- lijks. Ik had niet anders verwacht Niks mee te maken, De moedige rijders, 1940 denis ingegaan, ook omdat hij 22 jaar eigenlijk. Het drong niet tot me door het zit vol lang de laatste was. “Die tocht had hoe laat het was.” Ook vroeger, toen maar enkele tiental- nooit door mogen gaan”, vindt Van len mensen de tocht reden, kon niet den Berg. “Na een zoveelste val bleef ik Haar ouders doorstonden wel duizend iedereen meedoen. De student Hepkema het liefst liggen, maar zodra ik iets angsten. Dokkum-Leeuwarden is nor- meldde zich twee dagen voor de tocht hoorde aankomen dacht ik: vooruit, ik maal gesproken een goed uur rijden, van 1909 aan bij Hylkema, voorzitter moet weer mee. Hartstikke gek!” Een maar toen kwamen de deelnemers pas van de Frieschen IJs Bond. Het dienst- halfjaar later kon hij pas weer een beet- tegen twaalf uur aan. In het aardedon- meisje liet hem aan de deur in de kou je meetrainen met de dames. Hij is de ker strompelde Schweigmann door de wachten. Even later kwam ze terug met enige van de wedstrijdploeg van 1963 laatste kilometers. Op het enquêtefor- de boodschap: “De heer Hylkema zegt, die nog schaatst. Anton Verhoeven mulier schreef hij: “Telkens als ik weer een student die zich aanmeldt? Niks Mr. M.E. Hepkema, voorzitter van de Friesche Elfsteden Vereeniging, moest zijn bevroren grote teen laten neerplof heb ik moeite om mijn hoofd mee te maken. Het zit vol”. De schaatsers worden onderweg overal aangemoedigd amputeren, Reinier Paping rijdt al jaren los te maken. Het is alsof mijn natte Hepkema kon toen niet meedoen, maar Dokkum 1940 bespreekt in 1912 de route. Foto’s uit: Friesland 1940 niet meer. 11 10 VOORJAAR 1996

Elfstedenkruis

Deelnemerskaart

G. Schweigmann

1963

Van de vroege rijders zijn maar enkele Voor Voolstra hoort de Elfstedentocht Die beslissing is vaak niet gemakkelijk. namen bekend: Pals Andries en Pals bij het Fries-zijn, net als fierljeppen In 1987 leek het erop dat de tocht vrij- Geerts (1808), Sjoerd van der Werf en (polsstok springen), kaatsen en skûtsje dag of zaterdag kon worden verreden. Piet Dirkhoff (1863), Pim Mulier (1890). sielen (zeilen met een skûtsje). Het hele traject was in orde, maar het Deze laatste vroeg de Frieschen IJs ijs op de Zuidhoeksterwaard, even voor Bond in de toekomst de tocht te orga- Toerisme Bartlehiem, was op een smalle strook niseren. Dat gebeurde voor het eerst in In 1985 was het publiek meelevend en na volkomen onbetrouwbaar. Het hard 1909. gedisciplineerd. In Bartlehiem was de bevroren land naast het ijs was onbe- Pim Mulier reed op 20 december 1890 hele vaart vrij voor de rijders. Een jaar gaanbaar, er kon geen brancard komen. de tocht in bijna 13 uur. Dat was voor later was dat heel anders. Busladingen De weg was kilometers verderop. Toen die tijd heel snel. Toch had hij het nog uit Limburg en Brabant deden een bleek het ijs bij Bartlehiem, waar de rij- vlugger gekund, want hij had bij fami- dagje Elfstedentocht en wachtten uren ders tweemaal langs moesten, ook nog lie in Bolsward rustig koffie zitten drin- op de brug bij Bartlehiem onder het te dun. Het kon niet doorgaan. “Geluk- ken. genot van enige liters Berenburg. Van kig maar, want wat geen weerman had den Berg: “Ze stonden allemaal op het voorzien gebeurde: dikke dooi!” Sommige rijders molken eerst de koei- ijs. Je moest voorzichtig tussen de en, fietsten dan naar Leeuwarden en menigte door manoeuvreren. Tijdens Onvoorspelbaar begonnen daarna aan de tocht. Ze het feest in de Frieslandhal sliepen ze Dat niemand kan zeggen wanneer er waren veel minder getraind en eenvou- hun roes uit.” Ook Voolstra vindt dat een tocht komt, vindt Schweigmann dig uitgerust: houten schaatsen, pof- teveel toeschouwers in 1986 het elfste- juist de charme. “De echte schaatslief- broek, ijstrui of colbert, kranten onder stukjes sinaasappel. “Heerlijk is dat, dat dengevoel misten. Wat dat betreft is het hebber zorgt dat hij fit genoeg blijft om de kleding, geen sneeuwbril. ‘s Avonds fruit uit die warme knuistjes”, herinnert maar goed, vinden Van den Berg en een eventuele tocht te kunnen volbren- zaten die kranten bij de knieën. Schweigmann zich uit 1963, toen de Voolstra, dat een jaar later de tocht niet gen.” Schweigmann sport dagelijks. Schweigmann reed in 1942 en 1947 lagere schoolkinderen van Workum doorging. Ook Van den Berg zorgt dat hij er altijd ook nog in ijstrui met kranten eronder. hem opwachtten. klaar voor is, want de volgende Elf- In 1963 had hij zeemleer onder de kle- Zware verantwoordelijkheid stedentocht komt elk jaar dichterbij. ding en als één van de weinigen een “Een alternatieve Elfstedentocht haalt Schweigmann vindt dat de betrokken- sneeuwbril. Tegenwoordig draagt hij het niet bij een echte”, zegt Van den heid tegenwoordig nog net zo groot is “Nu is het wel weer tijd dat er een tocht een dun zweethemd en een zweetbroek Berg. “Dat is gewoon 200 km wed- als vroeger. Als het vriest, houdt de komt”, zegt Van den Berg. Schweig- Kranten onder de trui op de huid, daar overheen een katoe- strijdschaatsen en verder niks. Er is niet Elfstedentochtkoorts de hele provincie mann en Van den Berg zouden hem Elfstedentochten zijn misschien al zo nen onderpak, dan een stretch boven- die sfeer: honderden mensen in de dor- in de ban. Niemand is er op uit aan de beslist weer rijden. Voolstra zou beslist oud als Friesland. Maar ze werden pak en een warme acryl trui. Het is pen en duizenden bij de finish.” voorbereiding van de tocht te verdie- weer langs de route staan. Voolstra: nooit officieel georganiseerd. De eerste dunne kleding van hecht materiaal. In nen. Aannemers bouwen houten klûn- “Van mij mag het dan wèl snerpend vermelding stamt volgens Menno 1986 had hij klûnschaatsen, een De nacht van Leeuwarden bruggen voor niets, alle functies in het koud zijn met sneeuwjachten. Schoustra, de kroniekschrijver van de Zweedse stalen schaats die men onder Henk Voolstra, een geboren Fries, stond bestuur zijn onbetaald. Rayonhoofd of Carnavalsvierders kijken dan liever Elfstedenvereniging, uit 1763. In de stevige bergschoenen klikt. in 1985 als aanmoediger bij de Zwette: ijsmeester is een erebaan. De 21 rayon- televisie en dan is de tocht gered.” Ook Tegenwoordige Staat van Friesland van handklappend en aftellend voor de hoofden, de burgemeesters van het ijs, van Van den Berg mag het best wat dat jaar staat te lezen: “Het is ook meer Vroeger was er minder verzorging van startende schaatsers. Het was druk, om zorgen dat de banen vrij zijn in hun meer vriezen en wat harder waaien. dan eens gebeurd, dat goede schaatsers EHBO en proviand onderweg. In 1947 half zes ’s morgens, in het donker. gebied. Ze zetten takken bij de wakken, “Als vier- of vijfduizend rijders het niet op een winterse dag alle de XI Steden kreeg Van den Berg melk, die bevroren Voolstra groeide op met verhalen over peilen de dikte van de ijsvloer en laten kunnen halen is het tenminste een van Friesland doorgereden en gezien bleek: ‘spelden en naalden’. De rijder de legendarische tocht van 1963 en regelmatig de baan vegen. Gezamenlijk èchte Elfstedentocht.” hebben; doch dan moeten ze nergens achter hem kon er ook niets mee en geloofde dat een Elfstedentocht nooit beslissen zij of een tocht doorgaat. Hun lang vertoeven en het ijs moet goed en zette de fles in de sneeuw. Bij de eerste meer zou komen. De tocht van 1985 coördinator is de ijsmeester. Inez Schotanus sterk wezen”. Anrie Broere van het tochten moest men zelfs van het ijs af betekende voor hem een herleving van schaatsmuseum in Didam vond echter om te stempelen en dat kost tijd. een Friese traditie, een historisch mo- nog een oudere vermelding in een ment. De sfeer in de spontane Nacht gedicht uit 1749 over ‘een flinke knaap Friesland leeft mee van Leeuwarden was er één van ver- die d’Elf steden in één dag heeft gere- Toch blijft het een huzarenstukje. Elke broedering, van ‘hier gebeurt het waar den’. Fries weet dat en daarom is er in de wij al zo lang op wachten’. In Franeker provincie zoveel bewondering voor de bliezen de sterrekiekers de rijders moed helden die hem rijden. Gastvrijheid in. hoort erbij, rijders krijgen overal onder- De beruchte Elfstedentocht in 1963 dak, eten, warme wanten, in nood De winnaars van de Elfstedentocht in 1940: reserveschaatsen. Langs het ijs staan Foto: G. Schweigmann kinderen klaar met bekertjes thee of Adema, van der Duim, Jongert, Westra en Keizer

12 13 Herinneringen biedt ruimte voor reacties van lezers. Misschien kent u bijzondere gewoontes uit uw streek, interessante gebruiken van vroeger of hebt u zich verdiept in de achtergronden van tradities. Stuur dan een korte, bondige HERINNERINGEN brief, met vermelding van naam, adres en leeftijd naar het Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Lucasbolwerk 11, 3512 EH Utrecht. Wordt uw brief gepubliceerd, dan krijgt u een leuke attentie H thuisgestuurd. Naar beppe en haar geheimzinnige huis

Ik sta bij het bed van mijn oma en kijk naar haar vriendelijke, kenkastjes stonden, tevoorschijn haal- de. Daaruit toverde ze dan de koekjes rimpelige gezicht. Ik bevind me in een van de kamers van een en snoepjes die wij thuis nooit kregen.

verzorgingstehuis in het Friese Drachten. Terwijl ik naar haar Die dagen bij beppe, in dat oude huis op de hoek, waren voor ons prachtige kijk, moet ik denken aan vroeger. Aan hoe het eens was. vakantiedagen, waar we maandenlang op teerden. Nu, vele jaren later, zijn het Beppe woonde in een práchtig hoek- Toch konden we ook heel stil zijn en nog steeds prachtige herinneringen. huis. Het was groot, had veel kamers, netjes op de bank zitten. Meestal waren nog veel meer deuren en een prachtige dat de momenten dat beppe een van de tuin die om het hele huis heen liep. Er vele oude blikken, die boven op de keu- Saskia Kooger (24), Utrecht hing een geheimzinnige sfeer van ver- getelheid en ouderdom.

Het allermooist vonden we nog wel de zolder, die je kon bereiken via een steile, krakende trap. Hij was groot, Koude neuzen met een houten vloer die piepte als je er overheen liep. Het was een plek ver Lekker warm bij mijn kacheltje gezeten, denk ik weleens aan mijn jeugd, nu zo’n weg van bestraffende woorden en 70 jaar geleden. Wij woonden in Noord-Holland en ’s winters kon het zó koud zwaaiende vingers, waar je ongezien zijn... Wij woonden achter de dijk in een huisje met eensteensmuren en daar kon ravotten. Maar ook een plek waar tochtte het altijd heel erg. Alleen in de kamer was een kachel en daar kroop je je nooit alleen heen zou durven gaan, op koude avonden bijna in. Als wij ’s morgens wakker werden, - wij sliepen op en waar je vaak rennend vandaan ging zolder-, lag de sneeuw op de dekens en was onze adem bevroren. Je durfde omdat boze schaduwen je achter- bijna niet uit bed te komen. Gelukkig lagen wij altijd met zijn drieën in bed, volgden. zodat je elkaar warm kon maken.

Als wij opstonden dan gingen we vlug naar beneden waar moeder de kachel al aan had en daar stond in de winter altijd pap voor ons op. Pap met een vel. Nu zouden wij dat niet meer eten, maar toch smaakte dat best lekker. En dan gingen wij op weg naar school, op klompen met stro er in voor de warmte. Wij moesten ruim drie kwartier lopen om op school te komen. Wij waren dan ook door en door koud als wij daar aankwamen. Maar ook daar stond een kolenkachel te pruttelen.

Nu heb ik een gaskachel en mijn kinderen vinden dat ik centrale verwarming moet nemen. Maar ik vind zo’n kacheltje zo’n rijk gevoel. Heerlijk om bij weg te kruipen.

Mevr. de Kok, 78 jaar, Schagen

15 VOORJAAR 1996

Oplossing puzzel pagina 2: Vragen

Alfabet over vroeger

dreoviroaaa Verhalen van oude men- ainoeeaoanm sen zijn een belangrijke GASTRONOMIE bron van informatie over mt t r rr p i r s p het dagelijks leven van vroeger. Het houden van een interview lijkt een- Bene tibi: smakelijk eten eavlolrdaeo voudig maar het aantal G valkuilen is groot. ereaeoaeled De Romeinen staan bekend als fijnproevers, hoewel dat maar Dit boek is bedoeld als praktische handleiding. De verschil- rentrtmnske lende fasen van het interview worden behandeld: de voor- ten dele waar is. Het gewone volk at eenvoudig bereiding, het interviewen zelf en de verwerking van de resultaten. Daarnaast zijn hoofdstukken gewijd aan de en ook de rijkeren schoven niet dagelijks aan betrouwbaarheid van het menselijk geheugen en de geschiedenis van het historisch interview. Ook de technische overladen tafels aan. aspecten komen aan bod.

Vragen over vroeger kunt u bestellen door overmaking van Misschien is Zo’n smulpartij begon Isicia omentata ƒ 19,50 + ƒ 2,80 verzendkosten op postgiro 810806 t.n.v. het beeld van met de gustationes, Gehaktballetjes met bessen en pijn- het Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Utrecht, de Romein als een aantal voorge- boompitjes, in de oven gegaard in inge- o.v.v. vragen. smulpaap wel rechten bedoeld om dikt druivesap. veroorzaakt de ergste honger te Drenk het wittebrood in de witte wijn. doordat ons stillen, of juist om de Pureer de niet geweekte pijnboompit- maar één kookboek, dat van Apicius, is eetlust op te wekken. De tweede gang ten. Doe het gehakt, de vissaus, de pijn- De Stichting Academie voor Cultuur en Gastronomie organiseert thema-excursies overgeleverd en dat bevatte vooral was de mensa prima, bestaand uit boompitjes, de bessen, peper en het waarbij cultuur en gastronomie gecombineerd worden. haute cuisine-recepten. vlees-groente schotels, die heel geraffi- gedrenkte brood door elkaar en voeg neerd konden zijn en altijd voorzien een ei toe. Kneed het tot een gehakt- Net als wij aten de Romeinen drie keer waren van sauzen. De mensa secunda mengsel. Maak van het gehakt ballen. 30 maart: Eten en drinken als de Romeinen 8 juni: Bolderen in Bokrijk per dag. Het ientaculum was een licht was de gang met nagerechten: zoete Laat de druivesap tot de helft inkoken. ontbijt met brood als basis. Veel man- gerechten met veel honing en fruit, of Of bindt een deel van de druivesap met Hoewel de Beugelen, klootschieten en kolven zijn drie voorbeelden nen vulden dat nog aan met wat ze op juist hartige taarten met noten en kaas. bloem en maak zo een saus. Giet de Romeinen van oude volkssporten die momenteel weer volop in de weg naar hun werk konden kopen. saus in een ovenschaal en leg daarin de tamelijk eenvou- belangstelling staan. In het Openluchtmuseum Kasteel `s Middags volgde het prandium, een In ovis hapalis gehaktballen. Laat de gehaktballen in dig aten, staan ze Bokrijk in het Vlaamse land gaan wij zelf onder deskun- lichte maaltijd van brood, kliekjes en Een bij de Romeinen uiterst populair de oven garen en bruin worden. toch bekend als dige leiding al wat kaas en fruit. Verreweg de belang- gerecht van gekookte eieren met een fijnproevers. Dat die volkssporten rijkste maaltijd was de cena. Het waren saus van pijnboompitjes. Benodigdheden: is niet geheel ten uitproberen, ter- de vrouwen die deze avondmaaltijd Week de pijnboompitten een nacht van ■ 1 pond varkensgehakt onrechte. wijl de herber- bereidden, op het moment dat de man- tevoren. Meng de honing en azijn. ■ 2 witte broodjes Er is slechts één gier zorgt dat nen zich in de Thermen aan het verfris- Pureer de pijnboompitten en voeg een ■ 1 glas witte wijn kookboek uit de wij niet droog sen waren. De cena bestond meestal uit scheutje azijn-honingmengsel toe. Doe ■ 1 scheut Aziatische vissaus Romeinse tijd overgebleven, maar dat is dan wel een staan en geen een eenvoudige stoofschotel van vlees er wat vissaus, peper en lavas bij. Voeg ■ 1 blikje bosbessen kookboek voor de `haute cuisine’. In het honger lijden. en groenten en als toetje kwam er kaas, al roerende steeds wat van het honing- (85 gr. uitlekgewicht) Thermenmuseum in Heerlen gaan wij proeven wat die fruit of noten op tafel. De kinderen azijnmengsel toe tot het geheel dik- ■ 1 ons pijnboompitten Romeinen er van brouwden. Opgave door dronken water of melk bij de maaltijd, romig is. Serveer de saus bij gehalveer- ■ ingekookt druivesap overmaking van de volwassenen wijn, aangelengd met de gekookte eieren. ■ peper Opgave door overmaking van ƒ 85,- (vrienden ƒ 85,- (vrienden water. ACG/NCV) of ƒ 95,- (niet-vrienden) op postgiro 810806 ACG/NCV) of ƒ 95,- (niet-vrienden) op postgiro 810806 Benodigdheden: Ineke Strouken t.n.v. Nederlands Centrum voor Volkscultuur t.n.v. Nederlands Centrum voor Volkscultuur te Utrecht Bij een verjaardag, een feestdag of bij ■ 1 ons pijnboompitten te Utrecht o.v.v. romeinen o.v.v. volksspelen het aantreden van een nieuwe keizer ■ 8 eieren besteedden de Romeinen extra aan- ■ 3 eetlepels honing ☞Op 30 maart organiseert de ACG een dacht aan de maaltijd. Ze bereidden ■ 3 eetlepels wijnazijn excursie naar het Thermenmuseum in dan een feestmaal, dat meestal drie ■ peper Heerlen, waar hun kok voor ons Romeins zal Voor meer informatie: Stichting Academie voor Cultuur en Gastronomie, gangen telde, die elk weer uit meerdere ■ 1 theelepel gedroogde lavas koken. Opgave: 030-2319997 Lucasbolwerk 11, 3512 EH Utrecht, tel. 030-2319997 gerechten konden bestaan. ■ 1 scheutje Aziatische vissaus

16 17 VOORJAAR 1996

Brinker zich met geen mogelijkheid Ondertussen gebeuren er in het hutje meer herinneren waar hij zijn oude sok van de Brinkers weer heel andere din- met spaargeld verstopt heeft. Moeder gen. De beroemde dokter Boekman, met ans Brinker Brinker komt daardoor vaak in de ver- wie Hans contact had opgenomen, leiding het tweede raadsel, een kostbaar onderzoekt vader Brinker en stelt een zilveren horloge, te verkopen. Toch riskante operatie voor, om daarmee de durft ze dat niet aan: kort voordat pa ‘druk op zijn hersenen’ af te laten H Brinker zijn fatale ongeluk kreeg had ze nemen. De familie stemt er mee in, de hem immers beloofd goed op het horlo- operatie slaagt volkomen en vader ge te passen. De betekenis ervan heeft Brinker knapt zienderogen op. hij haar nooit kunnen onthullen. Zilveren schaatsen Operatie Na de operatie komt pa Brinkers geheu- Deze verwikkelingen laten al iets zien gen langzamerhand weer terug. Hij van de kracht van het kinderboek: het weet zich te herinneren waar de sok bevat talrijke verhaallijnen en subplots, met spaargeld verstopt ligt, en ook het waardoor het de aandacht van de lezer raadsel van het zilveren horloge komt De jongen die van begin tot eind weet vast te houden. tot een ontknoping. Als Boekman op Een ander, bijna op zichzelf staand ver- een dag komt kijken naar de herstellen- het gezicht haal, is dat van de meerdaagse schaats- de patiënt, ziet hij het horloge op het tocht die het groepje rijke kinderen uit nachtkastje liggen. Hij herkent het van Nederland Broek onderneemt. Ze doen Haarlem, meteen als het klokje van zijn verdwe- Leiden en Den Haag aan, waar ze de nen zoon Laurens! Op een kwade nacht bepaalde musea en monumenten bezoeken. ’s nam deze jongen in paniek de wijk Nachts in een herberg probeert een dief naar Engeland. Hij dacht een patiënt de hun geldbuidel te stelen, wat hem door dood te hebben ingejaagd, omdat hij het kloeke optreden van het groepje zijn vader het verkeerde potje medicij- niet lukt. nen had aangereikt. Op weg naar Enge-

Hans Brinker is een De beelden van de overstromingen eigen land. Voor de gemiddelde onder de rook van Amsterdam gelegen langs de Maas en de dreigende dijk- Amerikaan spreekt Nederlands ‘eeuwige dorpje Broek. Centraal staat een groepje wereldberoemde doorbraken langs de Rijn, de Lek en de strijd tegen het water’ dan ook zeer tot rijke Broekse kinderen, en daarnaast IJssel werden begin vorig jaar overal de verbeelding. Dit feit is terug te voe- ook broer en zus Hans en Greetje Nederlander. Hij is de ter wereld op de televisie getoond. In ren op een 130 jaar oud Amerikaans Brinker die echter van arme komaf zijn, het begeleidend commentaar namen de kinderboek: Hans Brinker or the silver en daardoor niet bij het groepje horen. hoofdpersoon uit een journalisten nogal eens een loopje met skates. Hun vader is een voormalig kanaalar- de waarheid. Een van hen legde het beider, die door een noodlottige val in Amerikaans kinderboek thuisfront uit dat de nu bedreigde pol- Bijna elke Amerikaan heeft Hans het holst van de nacht is veranderd van ders waren veroverd op de zee; hij zag Brinker gelezen, of heeft een van de een vriendelijke man in een bedlegeri- uit de vorige eeuw. Dit blijkbaar geen verschil tussen spring- talrijke verfilmingen gezien. Het is in ge, tirannieke vent. Door geheugenver- vloed op de Noordzee en hoogwater in dit boek dat het beroemde verhaal lies herkent hij zijn eigen vrouw en boek bepaalde in veel de rivieren. Een ander roemde de pijl- voorkomt van het jongetje dat zijn vin- kinderen niet meer. snelle evacuatie van één miljoen men- ger in een lekkende dijk steekt om landen de beeldvorming sen, en overdreef daarbij met een factor Nederland voor een overstroming te Aan deze toch al ongelukkige toestand vier. behoeden. Hans Brinker werd vertaald knoopt de schrijfster nog twee raadsels over Nederland, maar in het Italiaans, Frans, Noors, Japans, vast. Door zijn geheugenverlies kan pa Strijd tegen het water en Russisch, en beleeft in Amerika nog juist in Nederland bleef Vooral in Amerika stond Nederlands ieder jaar herdrukken. Daardoor bepaalt laatste strijd tegen het water volop in dit boek nog steeds in zeer sterke mate De schrijfster van het boek Hansje Brinker, Mary het boek zo goed als de belangstelling en de grote televisie- de beeldvorming over Nederland - stations zonden de onheilspellende zeker in Amerika. Mapes Dodge, verbaasde zich er telkens over, dat onbekend. beelden coast to coast uit. Het dreigen- de gevaar in het Gelders rivierengebied Geheugenverlies Nederlanders in een land konden wonen dat voor kreeg zelfs meer aandacht dan de over- Het verhaal speelt zich af rond Martin Jansen stromingen langs de Mississippi in Sinterklaastijd omstreeks 1840 in het een groot gedeelte onder de zeespiegel lag.

18 19 VOORJAAR 1996

Het verhaal van Hans Brinker speelt zich af in Broek

in Waterland.

land ontmoette Laurens in het holst tuur had toegelegd. Ze schreef twaalf maniakale schoonmakers. “Men ver- van de nacht vader Brinker, aan wie hij kinderboeken, en leidde 32 jaar lang wacht in Holland van zijn gasten dat het horloge en een contactadres gaf. het zeer succesvolle geïllustreerde die uitvoerig hun voeten vegen voor Kort daarna kreeg pa Brinker echter Amerikaanse kindertijdschrift St. Nico- men hen over de drempel laat gaan, en zijn fatale ongeluk, waardoor deze las, Scribner’s illustrated magazine for sommigen gaan zelfs zover dat ze hun nachtelijke ontmoeting uit zijn geheu- girls and boys. Tegenwoordig is ze bezoek vragen de schoenen uit te trek- gen verdween. alleen nog bekend als de schrijfster van ken, voordat ze binnenkomen.” Hans Brinker, haar beroemdste en suc- Hoogtepunt van het boek is ongetwij- cesvolste boek. Nederlanders doen veel aan liefdadig- feld de schaatswedstrijd in het dorp heid en verbergen hun emoties, vooral Broek. Greetje wint bij de meisjes, en Mary Mapes Dodge stamt uit een pro- de jongens. Ze presenteert Nederland komt thuis met haar trofee; een paar minent New Yorks geslacht dat rech- ook als de voortbrenger van talrijke zilveren schaatsen. Op de doos staat dat ters, generaals, en kooplui voortbracht. beroemdheden: schilders als Dou, ze gemaakt zijn in Birmingham, Enge- Huisleraren voedden de kleine Mary op, Potter en Van Ruysdael. Uitvinders als land bij een zekere... Vader Brinker die al op jonge leeftijd een voorliefde Laurens Janszoon Coster, Metius (teles- springt op, en roept dat dát het adres is voor literatuur ontwikkelde. Tijdens coop), en Jansen (microscoop). Zee- van Laurens. Terstond gaat er een brief haar huwelijk met een vijftien jaar helden als Van Speyk en Tromp. In heen, en alles keert zich nu ten goede. oudere advocaat leidde ze een leven als Hans Brinker staan veel verwijzingen naar de Gouden Eeuw en de Tachtig- jarige Oorlog: “Hij keek in de zacht- moedige Hollandse ogen, op zoek naar een glimp van het vuur dat ooit gestraald moest hebben van de gezich- beste tijdschriften, en wordt ze redac- lijk verkocht was. Naar later bleek nam ‘Raarland’ noemt Mapes Dodge Holland ten van die wanhopige mannen die met teur van een nieuw weekblad. In 1872 de man daarmee de beslissing van zijn in haar boek ook wel. Al haar kennis opgeheven hoofd de titel ‘Geuzen’ komt haar definitieve doorbraak als ze leven, want Hans Brinker was van meet over Holland verwerkte ze in dit boek, droegen.” In Mapes Dodge’s boek is redacteur wordt van het nieuwe kinder- af aan een bestseller. en Nederland komt er helemaal niet Nederland een klein, protestants landje, tijdschrift St. Nicolas. Het zou 70 jaar slecht vanaf. Ze beschrijft uitgebreid vechtend tegen de katholieke Spaanse lang onafgebroken verschijnen, waar- Zuinig en schoon onze karaktereigenschappen, die we nu slechterikken. van 32 jaar onder haar leiding. Hans Brinker is een vroeg en succesvol zouden scharen onder de overkoepelen- voorbeeld in de Amerikaanse literatuur de term ‘burgerlijk’. Nederlanders heb- Windmolens Bestseller van een verhaal dat zich afspeelt in een ben moed, zijn werklustig en zuinig. Ze noemt maar weinig negatieve din- Uit veel van Mapes Dodge’s werk, maar ver en vreemd land. ‘Apartland’ of Het zijn rustige mensen, maar ook gen over Nederland en zijn inwoners. het sterkst in Hans Brinker, spreekt haar fascinatie voor Holland. Volgens haar biograaf stamt die fascinatie van het moment dat ze The rise of the Dutch Republic uit 1856 van de toen beroemde historicus John Lothrop Hansje en Greetje Brinker Motley in handen kreeg. Later las ze ook de boeken die historici als William Dokter Boekman ziet zijn zoon terug. moeder en huisvrouw, maar wanneer Temple en Macaulay over Nederland Hans gaat in de leer bij Boekman en haar man na zeven jaar huwelijk komt hadden geschreven. Daarnaast kreeg ze wordt een beroemd arts. Laurens begint te overlijden, begint ze verhalen te informatie over Nederland van de In Hansje Brinker worden ‘typisch’ Nederlandse een zaak in Amsterdam, en neemt de schrijven: feuilletons voor kranten, en Scharffs, een uit Amsterdam afkomsti- gewoonten van rond 1840 beschreven. totaal herstelde vader Brinker in dienst. op aandringen van een uitgever ook ge, naar Amerika geëmigreerde familie. Het hutje van de Brinkers treft na alle haar eerste, vrij succesvolle kinderboek. Zoals het verschijnsel kraamkloppertjes. Mensen tegenspoed alleen nog maar voorspoed. Als haar vader sterft, erft ze van hem Op basis van deze informatie vertelde hingen een rood speldenkussen aan hun deur als ze alleen een hoop schulden, waardoor ze ze haar eigen kinderen voor het slapen Mary Mapes Dodge gedwongen is haar schrijverstalent ver- gaan verhaaltjes. Na weken van vertel- een zoon hadden gekregen en een wit bij een De schrijfster van Hans Brinker was de der te gelde te maken. Dat lukt haar len had ze genoeg stof voor een com- dochter. Soms waren dat kostbare kussentjes met Amerikaanse Mary Mapes Dodge aardig vanaf het moment dat een pleet boek, waarmee ze naar haar uit- (1830-1905). In de late negentiende vriend van wijlen haar vader haar gever stapte. Die zag er weinig in, maar zijde of kant versierd. Arme mensen bevestigden een eeuw was ze een beroemdheid, die zich introduceert in New Yorkse schrijvers- gaf haar het voordeel van de twijfel, lint aan de deurpost. geheel op het schrijven van jeugdlitera- kringen. Al vlug publiceert ze in de omdat haar eerste kinderboek ook rede-

20 21 VOORJAAR 1996

Over de technische prestaties van de windmolen, was Mary

Mapes Dodge niet erg onder de indruk. ``Veel windmolens zijn

nogal primitief en zouden dringend behoefte hebben aan wat

verbeteringen door de Amerikanen’’.

gat. De lekkage stopt. Peter kan gillen Als ze het voorwoord van de vertaler, en roepen wat hij wil, maar niemand de kinderboekenschrijver P.J. hoort hem. De nacht valt, en pas de Andriessen, had kunnen lezen was ze volgende ochtend wordt hij ontdekt, waarschijnlijk veel minder in haar nop- waarop hij en de dijk gered worden. jes geweest. Hij stelde onomwonden dat Ook elders in het boek wordt steeds hij het boek had moeten omwerken, weer gesproken over onze strijd tegen anders zou hij “tal van dwaasheden het water. Nederland is “één van de hebben moeten debiteren, waarvoor vreemdste landen onder de zon”, omdat mijn jeugdige lezeressen en lezers mij het voor een groot deel onder de zee- zeker op de vingers zouden hebben spiegel ligt. Het “arme land” wordt wel- getikt en die men in den vreemde voor iswaar beschermd door dijken, maar goede munt opneemt; daar men ’t werd toch vaak getroffen door over- natuurlijk niet beter weet.” stromingen. De vruchten van deze Andriessens bewerking verscheen voor permanente strijd tegen het water zijn de oorlog in tien drukken. In 1930 volgens Mapes Dodge: doorzettings- kwam daar de vertaling van H.R.S. van vermogen en vlijtigheid. Veen bij, en na de oorlog bewerkte Margreet Bruijn het oorspronkelijke Nederlandse vertaling boek. Een integrale Nederlandse ver- Als Mapes Dodge in 1873 ons land taling van Hans Brinker kwam pas in bezoekt ziet ze in een Amsterdamse 1983 uit. Het werd symbolisch door de boekwinkel de Nederlandse editie van Amerikaanse ambassadeur aan het Hans Brinker liggen (1867). Ze is er Nederlandse volk overhandigd. mee verguld en schrijft: “Het was een eigenaardige uitgave: erg mooi gedrukt, Tekenfilm en met illustraties in kleur, maar vol Hans Brinker is nog steeds een invloed- met zulke rare woorden dat ik medelij- rijk boek. In Amerika worden er ‘s win- den kreeg met de Hollandse kinderen ters zilveren schaatswedstrijden gehou- Niet Hansje Brinker maar Peter, de blonde zoon van de sluiswachter, redde Nederland van die ze moeten lezen.” den, en rond Kerst is er altijd wel een van de Hans Brinker- verfilmingen als de overstroming door met zijn vinger het lek in de dijk te dichten. fijne familiefilm op de televisie.

Alleen charme behoort niet tot onze hoogde trottoirs kent, dat Hollandse Japanse filmstudio’s maakten van het beste eigenschappen, iets wat ze illus- mannen zo enorm verknocht zijn aan boek een tekenfilm, er verschenen een treert met het volgende historische feit. hun pijpje en dat venters er de deuren Britse musical, een toneelstuk en een Toen Willem van Oranje zijn vierde langsgaan met hondekarren. symfonie. Op Schiphol zijn Hans en vrouw, Louise de Coligny, wilde trou- Greetje Brinker in Delfts Blauwe uit- wen, liet hij haar ophalen in een primi- Een lekkende dijk voering te koop, en Peter, de jongen tieve postkoets! Ook onze befaamde Wat generaties lezers in het boek echter In de winter is schaatsen een met de vinger in de dijk, kreeg in windmolens beoordeelt ze mild nega- het meest tot de verbeelding sprak is Spaarndam een standbeeldje. Hans tief: “Veel windmolens zijn nogal pri- het verhaal van de jongen met zijn vin- belangrijk tijdverdrijf. Brinker is een van de beste ambassa- mitief en zouden dringend behoefte ger in de dijk. Die jongen heette overi- deurs die Nederland heeft: een geheel hebben aan wat verbeteringen door de gens helemaal niet Hans Brinker. Het gratis totstandgekomen en wereldbe- Amerikanen.” was Peter, de zoon van de sluiswachter roemd promotiemiddel voor Nederland van Haarlem. Peter loopt op een en de Nederlanders. Alleen in Mapes Dodge duikt niet alleen in de namiddag door de polders naar een Foto’s: Ton Fischer Nederland zelf is Hans Brinker zo goed vaderlandse geschiedenis, maar geeft oude, blinde man om wat koeken te Illustratie’s: Louis Rhead als onbekend. ook een aantal actuele observaties van brengen. Op de terugweg naar huis leven en werk in het Nederland van steekt er een vreselijke storm op. omstreeks 1840. Waarschijnlijk kreeg Lopend langs de dijk ziet hij een straal- Een beeld van de tijd waarin het kinderboek Hansje Brinker zich ze die informatie van de Scharffs, haar tje water uit de dijk spuiten. “Ieder kind afspeelt, geeft het Stads- en Streekmuseum Hans Brinker, van oorsprong Nederlandse buren. Zo in Holland zou rillen bij de gedachte Voordam 6, Alkmaar, tel. 072-111217. Te zien zijn voorwerpen beschrijft ze het Sinterklaasfeest en het aan een lek in de dijk.” Peter weet ter- van volkskundige aard: stijlkamers, een verzameling schaatsen en verschijnsel ‘mooie kamer’. Ze verbaast stond wat hem te doen staat: hij klimt verschillende edities van het boek in allerlei talen. zich erover dat Nederland geen ver- de dijk op en steekt zijn vinger in het

22 23 VOORJAAR 1996

Jeanet Willems

Foto: Marcel Leroi

Achterhoofd De rechtshandige Jeanet begint altijd ortretknipster bij de borst te knippen. Vandaaruit gaat ze langs hals, kin, neus en ogen naar het achterhoofd. Dat is het punt waarop het ingewikkeld wordt. Ze zou Gelegenheidsknipsels nu, om het achterhoofd te kunnen Op haar achttiende maakte Jeanet voor P Jeanet Willems knippen, over haar linkerhand heen het eerst kennis met de papierknipkunst P naar beneden moeten gaan, maar dat is door een bezoek aan het in 1988 ter onmogelijk. ziele gegane museum van de knipkun- stenaar Tobias Lever in Westerbork. Een moderne papierknipkunstenares Voor dit probleem bedachten papier- Geïnspireerd door wat ze daar zag, knippers lang geleden al twee oplossin- begon ze thuis te knippen, wat al direct gen. De eerste is het papier 180 graden aardige dingen opleverde. Voor ver- roteren en het achterhoofd op de kop jaardagen, trouwfeesten en kerstmis Papierknippen wordt zeker al sinds de zeventiende Het is pijnloos en al na zo’n vijf minu- den heeft ze thuis een portret liggen. Ze knippen. Maar de door Jeanet toege- was ze vaak druk met de schaar in de ten stilzitten gebeurd. In die tijd heeft knipt namelijk altijd door twee aan paste methode is het papier omdraaien weer. eeuw in Nederland beoefend. Als hobby, maar ook Jeanet Willems (37) een goed gelijkend elkaar geniete papiertjes. “Eén exem- en het achterhoofd in spiegelbeeld profielportret van haar modellen klaar. plaar is voor de klant, de ander houd ik knippen. Na een paar jaar hobbyen hoorde ze bij als beroep. Ook nu nog telt Nederland beroeps- Met een klein irisschaartje, afkomstig zelf. Het leuke van mijn beroep is dat je toeval een lezing aan van To van uit de medische wereld, knipt ze voor- de mensen altijd weer blij maakt, Beeldbepalende haartjes Waning-Mijnlieff, één van de bepalen- knippers. Jeanet Willems uit Velp is er één van. zichtig, maar ook snel door het zwarte eigenlijk met zichzelf”, zegt ze. Dat spiegelbeeldknippen moet je leren, de figuren in de naoorlogse papier. maar is volgens Jeanet niet het moei- Nederlandse knipwereld. Toen Jeanet Zij knipt silhouetten, maar maakt ook vrij werk. Silhouetten Jeanet knipte in de afgelopen elf jaar In de papierknipperswereld staan haar zo’n 20.000 schaduwbeelden van even- zwarte profielportretten bekend als sil- Martin Jansen zovele Nederlanders. Van al die hoof- houetten, genoemd naar Etienne de In de achttiende eeuw Silhouette (1709-1767), de Franse con- troleur-generaal van financiën onder werd het Lodewijk de XV. De man had zijn bui- silhouetteren tenplaats opgesierd met tal van zelfge- maakte, levensgrote schaduwbeelden, populair door de die daarom zijn naam gingen dragen. silhouetmotieven die in

Jeanet knipt een profiel doorgaans in Pompeï werden gevonden. één ruk. Een enkele keer mislukt dat en moet ze opnieuw beginnen met een lijkste. Ze vindt kalende mannen knip- haar wat uit de hand geknipt werk liet ander papiertje. Maar altijd moet ze pen veel ingewikkelder. Hun hoofdhuid zien, was To heel enthousiast. Ze achteraf nog wel wat bijwerken. “Als de moet nauwgezet worden gevolgd, maar noemde Jeanet een talent. mensen model zitten, ontspannen ze ook die allerlaatste, zo beeldbepalende zich na korte tijd. De kin trekt zich dan haartjes moet ze precies uitknippen. Dat Toen Jeanet begin jaren tachtig op een ietsjes terug, waardoor ik daar later valt niet mee. “Het papier heeft zijn tekenbureau werkte, ging ze ook knip- weer wat van af moet knippen. beperkingen en je knipt al gauw te wei- werk in opdracht vervaardigen: wens- Gelukkig maar dat ‘ie niet naar voren nig of te veel haar.” kaarten, een knipkalender en gelegen- komt, want ‘bijknippen’ gaat natuurlijk heidsknipsels. Daarvoor tekende ze niet.” Meestal maakt ze pure schaduwbeelden. eerst een compositie, die ze na goed- Maar soms, vooral bij vrouwen, knipt keuring door de klant uit papier knipte. Nooit zal Jeanet aan iemands uiterlijk ze daarin nog de haarlijn, oorbellen en Ze maakte bijvoorbeeld voor het iets verdoezelen. “Een onderkin of een het kraagje van de kleding uit. Op een afscheid van een onderwijzeres een Ruimtelijk werk neus met een bobbel, ik knip het alle- witte ondergrond geeft dat een sterk knipwerk met in het midden het maal. Ik maak niemand mooier dan hij contrast, waardoor het silhouet meer schoolgebouw en daaromheen een tafe- acryl hout karton is. Het is me nog maar één keer overko- diepgang krijgt. Toch kiest ze de laatste reel met kinderen en collega’s. gemengde techniek men dat een mevrouw haar profiel wei- tijd voor het puur zwarte silhouet, gerde. Ze was er niet tevreden mee, waarin dingen gesuggereerd worden die Een week of twee knipte ze full-time 1994 maar ze was het wel degelijk.” niet te zien zijn. aan de opdracht voor een stamboom,

24 25 VOORJAAR 1996

Gelegenheidsknipsel, in 1984 gemaakt door ‘Ver-drijven verwijden vrij’

Jeanet Willems, voor W. de Haan die 10 jaar papier 1987

werkzaam was op het centrum De Hoorneboeg.

met in elke tak een portretje van een laire gebeurtenis. De zwarte silhouetten Met een minimum aan middelen heel voorouder van de klant. Jeanet: “Over op de daar gevonden Griekse vazen snel een goed gelijkend portret maken het algemeen raken mensen erg ont- werden in korte tijd razend populair in is altijd de kracht geweest van deze sil- roerd als ze zo’n gelegenheidsknipsel Europa. houettisten. De ambachtslieden oefen- cadeau krijgen. Het is ook heel per- den daarom een enorme aantrekkings- soonlijk en bijzonder.” Maar de belangrijkste reden voor de kracht uit op de verbaasde omstanders. populariteitsgroei van het silhouetteren Daarom ook betekende de uitvinding Beroepsknipster was waarschijnlijk de opkomst van de van de fotografie niet zomaar de gena- Dit gelegenheidsknipwerk bewees dat er fysiognomiek, de gelaatkunde. Daarover deklap voor het profielknippen. met de schaar wat te verdienen viel. schreef de Zwitserse predikant Johann Sommige silhouettisten leerden zelf Maar commercieel begon het pas rede- Caspar Lavater (1741-1801) een dik en fotograferen en waren zo van beide lijk te lopen toen ze zich toelegde op in heel Europa bekend boek. Hij ging markten thuis. het silhouetknippen. Sinds 1984 huren ervan uit dat iemands gezicht boekde- organisatoren van feesten en partijen len sprak. Je kon er, in het bijzonder Decoupeerzaag Jeanet in om de profielen van bezoe- Jantje de Prentenknipper mensen gelegen- van het profiel, het karakter aan afle- Ook Jeanet Willems vatte haar knip- kers te knippen. “Dat is altijd een Met een handvol anderen kan Jeanet heidsknip- zen. werk vroeger op als een ambacht, maar geweldig succes: de mensen staan er Willems van haar schaar leven. Naast werk, waar- tegenwoordig ziet ze het toch meer als zonder morren een uur of langer voor deze profs zijn er in Nederland nog mee de man Zo kreeg het silhouet een meer dan een kunst. “Gedurende de hele geschie- in de rij.” zo’n 25 semi-professionals actief. Zij wat bijver- gewone betekenis. Er kwamen pocket- denis is er een traditie van portretkunst knippen af en toe een werkje en verdie- diende. boekjes op de markt met daarin gete- geweest. Door mensen realistisch te Ze kan er inmiddels goed van leven en nen daar wat mee. Verder hanteren nog kende profielen en de bijbehorende knippen schaar ik me in die traditie. werd opgehangen aan nylondraden, kwam met haar schaar op de gekste meer dan duizend andere knippers de Als hobby karakterschetsen in tekst. Daarmee viel Het weergeven van persoonlijke gespannen tussen een houten frame. plaatsen: op de kerstmarkt van Ikea, op schaar: hobbyisten die traditioneel werd papier- op te zoeken welke snuiter er naast je impressies leef ik meer uit in mijn vrije Als onderdeel van een installatie werd een congres voor psychiaters, in bejaar- knipwerk maken (waaronder silhouet- knippen al in zat in de postkoets of de trekschuit. werk.” het tentoongesteld in een galerie. dentehuizen, winkelcentra en zwakzin- ten), maar ook enkele kunstenaars die de zeventiende nigeninrichtingen, op scholen, in zie- zich toeleggen op vrij werk. eeuw beoefend. Uit Fotografie Terugkijkend op de afgelopen jaren Jeanet beweegt zich dus tussen twee kenhuizen en vooral op 1686 stamt de eerste handleiding op dit Vooral Duitse silhouettisten trokken vindt ze dat ze het dichtst tegen de polen, tussen haar vrije werk en het sil- personeelsfeesten van bedrijven. Ook in vorige eeuwen bestond er zo’n gebied. In Friesland, Overijssel, Zeeland ons land door, op zoek naar opdracht- volkskunst aanzat toen ze nog gelegen- houetknippen in opdracht. “Maar als ik verdeling in profs, semi-profs en ama- en vooral Noord-Holland werd het een gevers. Via krantenadvertenties maak- heidsknipsels maakte. Bepaalde door mijn geld van een rijke oom zou krij- teurs. Regionaal bekend was Jantje de populaire liefhebberij. Van Noord- ten ze bekend in welk logement ze ver- haar gebruikte randversieringen, zoals gen, dan zou ik zeker minder portret- Prentenknipper, die net als Jeanet van Holland, maar ook alleen van daar, is bleven en wat hun prijs was. Bij chique bloemmotieven en symbolen, waren knippen en meer vrij werk maken.” zijn kunst kon leven. Hij zwierf in de bekend dat er in de vorige eeuw infor- klanten kwamen ze desgewenst aan geïnspireerd op dit soort knipwerk. negentiende eeuw rond in Zeeland en mele knipclubjes floreerden, de voorlo- huis. In vijf minuten knipten ze een sil- Geen koppen, maar mensen kreeg van slaapboeren ‘logies met ont- pers van de huidige knipkringen. houetje wat betaald met 18 stuivers per Sinds 1985 maakt ze dergelijke knip- Afwijkende gezichten knippen vindt ze bijt’, in ruil voor een knipseltje. Een stuk een behoorlijk jaarinkomen ople- werken niet meer, omdat haar interes- vaak het leukst. Ooit knipte ze liggend Friese bakkersknecht uit een dorpje in In Limburg en Brabant is het papier- verde. ses zich verlegden naar het vrije werk. een zwakzinnig meisje dat op de grond de buurt van Sneek kon ook aardig met knippen vreemd genoeg nooit aange- “Je kunt je leven lang bezig zijn met lag. Ook in een hoerenbuurt, of in een de schaar overweg. Bij hem bestelden slagen. De mensen daar hadden wel het knippen van gelegenheidswerk, opvangproject voor dak- en thuislozen, devotie-knipwerkjes in huis, maar die maar ik wilde meer.” Daarom volgde ze waar niet echt doorsnee-koppen te zien werden geïmporteerd. Nu nóg heeft de Streekeigen koppen de kunstacademie in Arnhem. In haar zijn, zou ze graag eens werken. Nederlandse Vereniging voor schilderijen komt de knipkunst soms Papierknipkunst bar weinig leden in die Jeanet Willems is er na het zien weer om de hoek kijken. Zo maakte ze “De indrukken van al die mensen die Vanaf de late achttiende eeuw zijn er pogingen twee zuidelijke provincies. Hoe dat en knippen van 20.000 koppen een schilderij op hout, waar ze delen model zitten blijven soms nog wéken komt weet niemand. van overtuigd dat er binnen uitzaagde. De decoupeerzaag diende hangen. Van de buitenkant, van gedaan om silhouetteermachines te maken. Nederland streekeigen uiterlijke toen als schaar. iemands haardracht en kleding, kun je De silhouetteerstoel is daarvan het simpelste voor- Karakterschetsen kenmerken bestaan. heel veel aflezen van iemands persoon- Het silhouetteren, een genre binnen de “In Twente en Overijssel komen Twee meter groot knipsel lijkheid. Ook iemands spieren verraden beeld. Iemand ging zitten in een stoel, waarvan één papierknipkunst, won vooral in de late veel geproportioneerde, bochtige Van een docent van de Kunstacademie veel: wat heeft die persoon jarenlang armleuning was vervangen door een glasplaat. achttiende eeuw aan populariteit. Daar neuzen voor. Vlamingen hebben kreeg ze de opdracht voor haar grootste ingeslikt? Dat bekijken is voor mij een waren drie redenen voor. Allereerst was vaak ronde hoofden, noorderlin- knipsel tot nu toe. Het is twee meter deel van de lol.” Een kaars bescheen het gelaat van de zijkant van het het voor mensen de goedkoopste gen een hoog voorhoofd en een groot en geknipt uit achtergrondpapier gezicht, waardoor zich een schaduwbeeld op de manier om hun portret te laten maken. uitstekende onderlip. En net als dat fotografen gebruiken. Het is een Ten tweede was het de tijd van de Brabanders hebben zij ook vaak portret van een man, balancerend op glasplaat aftekende. De omtrekken werden over- opgravingen van Pompeï en een overhangende neus.” een kruiwagen. Hij stond er een middag genomen op papier en een silhouet was geboren. Herculaneum, toentertijd een spectacu- lang model voor. Het kwetsbare knipsel

26 27 27 SSPREEKWOORD waar woord?

In spreekwoorden en gezegden legden onze voorouders hun (een ziekte van de bindweefsels van het levenservaring vast. Deze gezegden hebben met humor te lichaam), nadat men hem een overle- vingskans van 1 op 500 had gegeven. maken. Klopt het wat ze zeggen? De rubriek ‘spreekwoord, Hij genas zichzelf met hoge doses vita- waar woord?’ onderzoekt het waarheidsgehalte van spreek- mine-C en veel lachen om de video’s van Candid Camera (net zoiets als woorden en gezegden. Banana Split) en de oude films van de Marx Brothers.

Vrouwen hebben nooit Maar waarom zijn vrouwen zulke hui- Franse onderzoekers hebben verder gebrek aan tranen lebalken? Vingerhoets zoekt in hetzelf- geconstateerd dat zij, die graag lachen, Volgens deze zegswijze huilen vrouwen de interview de verklaring in de opvoe- minder kans hebben om maagzweren of vaker en meer dan mannen. Om te kij- ding. Een echte vent huilt niet, terwijl problemen met spijsverteringsorganen ken of deze stelling klopt zijn wij te meisjes worden opgevoed tot empati- te krijgen. Volgens dr. Pierre Dacher rade gegaan bij psycholoog Ad Vinger- sche mensen. Ook hormonen spelen verbetert lachen de bloedsomloop, hoets van de Katholieke Universiteit volgens hem een rol. “Vrouwen hebben bevordert het het genezen van weefsel Brabant. Als een van de weinigen in meer van het hormoon prolactine, dat en stabiliseert het vele lichaamsfunc- Nederland doet deze Tilburgse weten- het huilen vergemakkelijkt. Dat ver- ties. Sir William Osler noemde het de schapper onderzoek naar huilgedrag. klaart ook dat vrouwen tijdens de ‘muziek van het leven’. Norman Een handicap daarbij is echter dat maar zwangerschap en rond de menstruatie Cousins: ‘intern joggen’. weinig mannen willen meewerken aan veel sentimenteler zijn, want dan wordt zijn studies. Mannen willen wel mee- meer prolactine aangemaakt.” Jeffrey Goldstein, een psycholoog van doen aan onderzoeken naar stressbe- de Temple Universiteit, die zich in de stendigheid, maar bij gericht onderzoek Lachen is gezond studie van humor heeft gespecialiseerd naar emoties haken zij massaal af. Artsen veronderstellen al heel lang een relativeert bovengenoemde bevindin- positief effect van plezier hebben en gen. Hij concludeerde dat de aanspra- Of vrouwen vaker huilen dan mannen veel lachen op de menselijke gezond- ken van de genezende werking van valt dus niet af te lezen uit Vingerhoets heid. Reeds in de tweede eeuw van lachen op weinig gegevens berusten. onderzoek, omdat er maar tien procent onze jaartelling constateerde Galenus Hij wijst er verder op dat lachen bij het mannen aan meedeed. Maar in de be- dat het gedeprimeerde vrouwen waren zien van een videoband niet hetzelfde geleidende literatuurstudie haalt hij wel die borstkanker kregen en niet degenen is als een levenslang gevoel van humor een Amerikaans onderzoek aan, waar- die opgewekt waren. en dat humoristisch zijn en het hebben uit bleek dat een man gemiddeld 1,4 ‘Lachen is het beste medicijn’ wordt van een positieve levensinstelling niet keer per maand huilt, terwijl een vrouw steeds vaker serieus genomen door de automatisch samengaan. Onderzoekers 5,3 keer haar tranen de vrije loop laat. medische wereld, speciaal door de hebben volgens hem niet genoeg aan- Franssprekende wereld. In 1986 werd er dacht aan dat verschil besteed.”Het is “Vrouwen huilen ook langer en inten- in Toronto voor artsen, verpleegsters en onduidelijk of humor onze gezondheid siever”, zegt Ad Vingerhoets in een therapeuten een symposium gehouden meer beïnvloedt dan andere factoren. interview in het blad Opzij. Mannen over de genezende kracht van lachen. Ik wil humor niet naar beneden halen, krijgen eerder een brok in hun keel of want die helpt mensen er waarschijnlijk natte ogen, terwijl vrouwen letterlijk De bekende tijdschriftenredacteur Nor- bij om met iets minder stress door het tranen met tuiten huilen. Hun huilbui man Cousins vertelt in zijn succesvolle leven te gaan. Maar ik wil evenmin aan gaat vaak gepaard met geluidsproduktie boek Anatomy of an illness hoe hij humor krachten toeschrijven die hij en zelfs met lichamelijke veranderin- zichzelf genas van de verlammende en niet heeft.” gen. ongeneeslijke ziekte van Bechterev Girbe Buist

29 VOORJAAR 1996

1

CREATIEF Hoe maak ik een masker? Stap 1 Teken één van de maskers over. Neem de basismaten van uw gezicht: kin- haarlijn, breedte gezicht, positie neus C en dergelijke. En teken deze op een C plaatje hout.

Het masker Stap 2 Modelleer met klei het masker op de Benodigdheden: houten ondergrond. Houdt u aan de • klei (gewone rivierklei) getekende basismaten, zodat het mas- • kranten ker goed past. Zorg dat de bovenkant • behangselplak Met Carnaval gaan in het zuiden weer veel van de klei glad is. • potlood 2 • mesje mensen gemaskerd over straat. Ook bij Stap 3 • schaar Scheur kranten in kleine stukjes. • kwast andere gelegenheden, zoals het Breng eerst één laag natte kranten- • plaatje hout (25 cm bij 35 cm) snippers zónder behangselplak aan op • papieren beker Sunderklaasfeest op de Waddeneilanden, het kleifiguur en daarna nog zes lagen • touw (sisal) speelt het masker een grote rol. Dat krantensnippers mét behangselplak. • stukje stof Laat het masker langzaam drogen en • schellak komt omdat een masker mensen anoniem hard worden. • acrylverf Haal met uw vingers of een plat mesje • vernis maakt. Je kunt een rol spelen, zonder de klei uit het masker. Plak daarna nog één laag krantensnippers aan de bin- jezelf bloot te geven. Je kunt net doen nenkant van het masker. 3 alsof je iemand anders bent zonder Stap 4 Stap 5 Bestrijk de binnenkant van het masker Voor het Afrikaanse masker: door de mand te vallen. met schellak. Snij met een mesje ruimte Knip het touw voor de haren op de uit voor ogen, neus en mond. En con- gewenste lengte en knoop al deze stuk- En dat is soms erg troleer of u er makkelijk door kunt kij- ken aan één stuk touw. Plak deze met ken en ademen. Maak gaatjes op oog- bisonkit op het masker. spannend… hoogte voor touwtjes. Voor de duivel: Maak de horens van een stevige stof en vul deze op met watten of schapewol. Plak ze met bisonkit op het masker. Gebruik schapewol voor de snor en de baard.

4 Voor het varkentje: Gebruik voor de snuit een papieren bekertje (iets van de bovenkant afknip- pen) en stof voor de oren. Schuif ijzer- draad door de oren zodat ze wat omhoog blijven staan.

Stap 6 Beschilder het masker en breng na het schilderen nog een vernislaag aan.

Elsa Reicheld 30 31 VOORJAAR 1996

Wie wijn dronk, beleefde een godserva- ring, zo meenden de Grieken. Daar zorgde de wijngod Dionysos voor. Ze Van godendrank noemden zo’n prettige staat: enthou- siasmos. Het werkte inspirerend en maakte zorgeloos. Voor ware slemppar- tijen en groteske dronkenschap waren V de Grieken echter bang. Dat blijkt wel uit het merkwaardige verschijnsel van Romeinse drinkbeker tot alledaags vocht het symposion.

Het symposion was een drinkfeest, kunst; uit die tijd stammen de opgegra- Griekse gewoonten over, zo ook het waarbij de deelnemers elkaar onder- ven voorraadkruiken in het Minoïsche dagelijks drinken van wijn. De hielden met toespraken en conversaties. paleis in Knossos. Wijndrinken was Romeinen gingen nu zelf wijn verbou- Boek en tentoonstelling De symposiarch had de leiding. Als in beschaafd, vonden de Grieken. De his- wen en tal van landbouwtechnische een bokswedstrijd deelde hij de speel- toricus Thucydides schreef zelfs: “Het werken verschenen over snoeitechnie- tijd op in rondes. Hij bepaalde per maken van olijfolie en wijn onder- ken, rassen, de invloed van klimaat en over wijn bij de Romeinen ronde welke wijn er gedronken werd en scheidt de gecultiveerde mens van de grondsoort op de druiven en de kwali- in welke verhouding de wijn moest barbaar.” Die wijn moest aangelengd teit van de wijn. In de eerste eeuw na worden aangelengd met water. Hij sug- met water worden gedronken, want Chr. was wijn voor iedere Romein een gereerde gespreksthema’s en hield de alleen barbaren dronken hem puur. dagelijkse drank. Pas in de vorige eeuw ontdekte Louis Pasteur het chemische verschillende stadia van dronkenschap nauwlettend in de gaten. Vanaf 700 v. Chr. gingen de Grieken Aanvankelijk was het Italisch schierei- geheim van wijnmaken. De Grieken en Romeinen voor hem met schepen op weg om overal in het land de grootste wijnproducent van het Zelfbeheersing Middellandse Zeegebied koloniën te rijk. Vandaaruit was er export naar de maakten hun wijnen puur op het gevoel. Hoewel er flink ingenomen werd, was stichten. Als zo’n schip met kolonisten legers in de buitenprovincies. In de eer- een symposion geen lomp drinkgelag. werd uitgerust, waren er altijd wijnboe- ste eeuw na Christus werd wijndrinken Ze maakten simpele landwijn, De bedoeling was juist om scherpzinnig ren aan boord en stekjes van druiven- zó populair dat de produktie van Italië en intellectueel te debatteren. Daarmee ranken. Zo introduceerden Griekse niet langer toereikend was. Alleen al de maar ook ware topwijnen lieten de deelnemende burgers zien dat kolonisten de wijnbouw in Italië, miljoen inwoners van Rome slobberden ze, ondanks de wijn, nog over retori- Noord-Afrika, Spanje en Frankrijk. jaarlijks honderd miljoen liter weg. Een en voor ons vreemde sche gaven beschikten en van de Ter plekke experimenteerden ze met groot deel van die plas werd ingevoerd gesprekken en elkaar konden genieten. kruisingen tussen de meegebrachte uit Zuid-Frankrijk, Noord-Afrika en in specialiteiten als Het was een training in zelfbeheersing. druivenrassen en hun wilde soort- mindere mate Noord-Spanje. Dat waren Een verkenning van de eigen grenzen, genoten. Zo ontstonden streekrassen de bulkproducenten van veel, maar gerookte wijn en met een drank achter de kiezen die die uitstekend waren aangepast aan het kwalitatief matige wijn. overschrijding van die grenzen juist plaatselijk klimaat en de grondsoort. zeewaterwijn, mogelijk maakte. Soms werd het sym- Milieuvriendelijk posion in alle openbaarheid gehouden, De Romeinen wilden aanvankelijk niets Frankrijk leerde de wijnbouw langs kant-en-klaar zodat de deelnemers aan buitenstaan- weten van wijn. Voor hen hoorde het twee sporen kennen: via de Griekse ders hun zelfbeheersing konden etale- bij hun religieuze rituelen. Een dage- kolonie Marseille en via de Gallische uit de amfoor. ren. Slaven en kinderen mochten niet lijkse drank was het zeker niet. Ze hiel- stam der Allobrogen, die een simpele, meedoen en drinkende vrouwen von- den het bij water, melk of honingdrank. maar doeltreffende inheemse wijnbouw den de Grieken een gruwel. De mannen Toch werd dichtbij Latium, de kern- hadden ontwikkeld. Toen hun gebied in dachten dat deze toch al zo emotionele streek van de Romeinen, wijn gebrou- 121 v. Chr. door de Romeinen werd wezens met wat wijn op een gevaarlijke wen. Ten noorden ervan deden de veroverd, kreeg hun wijnbouw een zinnelijkheid en emotionaliteit aan de Etrusken dat, ten zuiden de Grieken in extra impuls. dag zouden leggen. hun Italiaanse koloniën. Romeinse vaklieden brachten allerlei Water, melk of honingdrank Dagelijkse drank verbeteringen aan, waardoor de Op het symposion werd vooral Griekse Door de verovering van tal van Griekse Allobrogen in no time een van de beste wijn gedronken. Het ambachtelijke stadsstaatjes door de Romeinen in de wijnstreken buiten Italië uit de grond wijnmaken hadden de Grieken overge- tweede eeuw v. Chr. maakten de stampten. Béziers werd het centrum, nomen uit Egypte, Libanon en Turkije. Romeinen kennis met de hoogontwik- met de bijnaam vinosus, ‘drijvend in Romeins landhuis met wijnrank Al in 2500 v. Chr. beheersten ze die kelde Griekse cultuur. Ze namen allerlei wijn’. Vanhieruit verbreidde de wijn-

32 33 VOORJAAR 1996

wijnpers. Dat was geen schroefpers, vorm van zeewater, bond de zwevende Liefdesdrank zoals wij die nog kennen, maar een pri- deeltjes. Een harde wijn met tannine Behalve om te drinken werd wijn in de mitieve installatie, die het mogelijk werd zachter door toevoeging van fijn Oudheid ook ingezet als desinfecterend maakte een loodzware steen in een ton gemalen marmer. En een primitieve middel, als pijnstiller en als kalme- te laten vallen. De schillen en pitten, manier van conserveren (pasteuriseren) ringsmiddel. Vooral de Griekse artsen, laagsgewijs uitgesmeerd tussen biezen was het laten zakken van een gloeiende populair in het Romeinse rijk, zetten matjes, gaven na zo’n klap hun sap steen in een wijnvat. voor elke kwaal weer een apart wijntje prijs. Daarvan werd een tweede kwali- in. Zure wijnen dreven volgens hen teit wijn gemaakt, de perswijn. Ook de Landwijn vocht af en wijn met veel tannine had nu nog resterende pulp werd niet weg- De bulk van de jaarlijks geproduceerde een stoppende werking op de darmen. gegooid; hiervan maakte men een sla- sloot wijn in het Romeinse rijk was Maar het bekendste effect van wijn was Romeinse pronkbeker van zilver, vendrank, de lora of vappa, vergelijk- baar met de huidige Franse piquette. Binnenhalen van de oogst gevonden in Stevensweert, Nederland Gerookte wijn de keuken. Rook uit de keuken drong Het verkregen druivesap werd in grote dan door tot de amforen en gaf de wijn bouw zich noordwaarts over Frankrijk. De druiven werden van augustus tot vaten, de dolia, gegoten. Daarin konden soms een vaag rooksmaakje. Welbewust Toch ging daar wat tijd overheen, want november geoogst. Frisse, droge wijn de gistcellen, die van nature op de druif werd dit effect nagestreefd bij de eerst moesten er rassen ontwikkeld krijg je van vroeggeplukte druiven, voorkomen, hun goddelijke werk doen. Falerner Fumosum, gerookte Falerner worden die bestand waren tegen het maar de Grieken en Romeinen hielden Gedurende vijf, zes dagen zetten zij de wijn. koudere klimaat van Noord-Gallië. juist van zoete wijn. Hoe zoeter, hoe druivesuikers om in alcohol en kool- Dankzij de Grieken en Allobrogen leer- beter zelfs. Ze lieten hun druiven zo dioxide. De gistingskelders mochten Smaakmakers de Gallië de wijnbouw kennen, maar lang mogelijk ‘aan stok’ hangen. niet te warm zijn en daarom lagen die Romeinse wijnen bevatten altijd veel het waren de Romeinen die de wijn- Daardoor nam de hoeveelheid suiker in altijd aan de noordkant van de boerde- dépôt, bestaande uit dode gistcelletjes bouw over heel het land verbreidden. het sap toe. De suiker werd dan gedeel- rij. Bij het gistingsproces kwam er en stukjes schil. De wijn werd daar Die Romeinse wijnbouw was milieu- telijk omgezet in alcohol, de rest van de schuim vrij, dat van de vaten werd vaak muf door. Als er ook nog bacte- vriendelijk, want kunstmest of bestrij- suiker hield de drank lekker zoet. afgeschept. De klare wijn die overbleef riën bij zaten, wat nogal eens voor- dingsmiddelen werden niet gebruikt. werd overgegoten in amforen van 26 kwam, kon dat een pregnante zwavel- Wel werd de stand van de hemellicha- Na de pluk gebeurde het wel dat de liter elk, het oversteken genaamd. geur opleveren. Wij gieten zo’n fles men belangrijk gevonden. Zo gaven druiven te drogen werden gelegd in de meteen door de gootsteen, maar in de landbouwtechnische handleidingen aan zon. Van het sap van deze rozijnachtige Vreemd genoeg werden die amforen Oudheid was het zo’n normaal euvel Romeinen aan tafel dat er geoogst moest worden tussen druiven werd een extreem zoete wijn aan de binnenkant luchtdicht afgeslo- dat men de smaak liever probeerde te begin september en eind oktober, de gemaakt, de passum-wijn. Dit procédé ten met pek. Dat gaf de wijn een verdoezelen. simpele landwijn. In oktober gebotteld, toch wel het opwekken van de liefde en tijd van opkomst en ondergang van de wordt tegenwoordig ook nog toegepast, vreemd bijsmaakje. Niet voor niets werd dergelijke wijn al vanaf januari het stimuleren van de hartstocht. Pleiaden aan de sterrenhemel. Als bijvoorbeeld in de vin de paille uit de merkte Plinius ergens op dat wijn zon- Daar waren verschillende manieren gedronken. Tegen de volgende oogst Daarvoor werd het door iedereen bemesting gebruikten de wijnboeren Jura, de passito-wijn uit Noord-Italië der pek de beste is. In de halsopening voor, zoals toevoeging van smaakma- was de voorraad op en veel langer viel gebruikt. het liefst duivepoep, als het moest ook en de zoete dessertwijn vin santo uit kwam een stop van hars, met wat gips kers als iriswortel, pijpkaneel, rozen- deze simpele soort ook niet te bewaren. menselijke mest, maar nooit koeiepoep; Toscane. eromheen. Die harssmaak was een min- blaadjes, gom, koriander, anijs, peper, Slechts tien procent van de produktie dat werkte volgens de antieke land- Op de boerderij stortte de plukploeg der groot probleem en in Griekenland amandelen. Gips maakte van troebele was topwijn, die lang, dat wil zeggen bouwkundigen niet. de druiven in een lage bak. Een ploeg zelfs behoorlijk populair. Nog steeds wijn een klare drank. Ook zout, in de zo’n 20-30 jaar bewaard kon worden. ☞De tentoonstelling Wijn! Wijn!! Wijn!!! slaven sprong erin en trad de druiven komt hier de retsina-wijn, wijn met Normaal werd de wijn aangelengd, is tot en met 10 maart te zien in het Zoete wijn met blote voeten. Dat was glibberig en hars vandaan. maar topwijnen werden ook wel onver- Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, Om een lekker wijntje te maken is zwaar werk en men hield elkaar daar- sneden gedronken. Rapenburg 28, Leiden, tel. 071-5163163. snoeien van de wijnrank essentieel. De om stevig vast, onderwijl liederen zin- De Romeinse amforen bevatten vaak Grieken zouden dit door een losgebro- gend. Het sap, most geheten, werd een appelation contrôlée, een herkomst- Wijnstreken waar de echte topwijnen ☞Els Lems en Lucette Faber-Oostenbroek, ken ezel ontdekt hebben. In Nauplion opgevangen en gezeefd. Daar maakte aanduiding. Het was een stempel met vandaan kwamen lagen in de Oudheid Wijn! Wijn!! Wijn!!! Een wereld van had zo’n beest kans gezien in een wijn- men afloopwijn van, de beste kwaliteit de naam van de pottenbakker, de naam zonder uitzondering op eilanden, of wijn in de Grieks-Romeinse Oudheid, gaard te komen, waar hij zich tegoed wijn. Een deel van de most werd soms van de wijnboer en een datum. In der- aan de kust. Utrecht/Antwerpen 1995. deed aan de druiventrossen. Toen men ingekookt, wat een uitstekend houdbaar gelijke amforen bleef de wijn maximaal Daar waaide een verkoelende zeebries, een paar weken later van de overgeble- sap opleverde. In slechte wijnjaren tien tot vijftien jaar rusten in de zodat de wijngaard niet dag in dag uit ☞Lucette Faber-Oostenbroek geeft op 30 ven trossen wijn maakte, bleek die uit- werd daar een zoete aperatiefwijn van opslagruimte, de apotheca. Dat rusten lag te stoven in de zon. Dat broeien maart een lezing op de thema-excursie Eten zonderlijk goed te zijn. Het principe gemaakt, de mulsum. gebeurt tegenwoordig in koele kelders. was slecht voor de smaakontwikkeling en drinken als de Romeinen van de van snoeien was ontdekt; een kleine De Romeinen deden dat liever in van de druiven; de ideale verhouding Academie voor Cultuur en Gastronomie, wijnstok geeft weinig, maar zeer sma- De van deze eerste persing overgeble- warme ruimtes, wat de rijping versnel- tussen suikers en zuren werd erdoor tel. 030-2319997. kelijke druiven. ven schillen en pitjes verdwenen in de de. De apotheca lag daarom vaak boven Het persen van de druiven verstoord.

34 35 VOORJAAR 1996

De wolf is een prachtig roofdier.

Foto uit: Jan Desmet, Dierenlevens

Stichting Wolvenopvang evaarlijke huisdieren Nederland Hoe nodig dat is blijkt wel na telefo- nisch contact met de Dierenbescher- ming. Voorheen waren apen, wasbeer- Wolf in huis: een nieuwe trend tjes en boa constrictors populaire huisgenoten. Voor tijdelijk, dan. Want G degene die zo’n beest aanschaft weet meestal niet waar hij aan begint. Op het Wolven staan de laatste tijd veel in de belangstelling. heb je een wolf waar voor een gedeelte moment dat het nieuwtje eraf is, moet hondebloed in zit, het dier is niet te het beest weg. Dat wordt dan een be- Natuurfilms op televisie tonen beelden van sociale dieren, die hanteren. Dat blijkt wel uit het verhaal zoek aan de dierenarts, die het slacht- van Trea de Wit uit Rotterdam die een offer een spuitje geeft. Ook wordt zo’n met elkaar in een roedel leven. Vanzelf komen hun donkere, vijfenzeventig procent wolf heeft. beest wel in een plastic zak gestopt en vervolgens in de sloot gegooid, waar wollige pups ook uitgebreid in beeld. In warenhuizen en “Wat ik daar nou zo speciaal aan vind, het jammerlijk verdrinkt. Of het wordt is moeilijk uit te leggen”, zegt ze. eenvoudig op de snelweg losgelaten. boekwinkels worden fraaie posters van “Voordat ik Lupa kreeg, had ik een Golden Retriever. Ook aardig hoor, Om dat soort situaties te voorkomen en allerlei wolven verkocht. Dat maakt, maar wel ontzettend saai. Via via hoor- wolven die problemen geven op te kun- de ik, dat de mogelijkheid bestond een nen vangen, richtte dierenpensionhou- dat mensen een wolf als trouwe driekwart wolf te kopen.” der en wolvenkenner Theo van Hilst uit “Dat leek me wel wat: zo’n beest dat het Brabantse Terheijden begin oktober viervoeter gaan zien en besluiten zich nog dicht bij de natuur staat, daar moet de Stichting Wolvenopvang Nederland je wel een heel speciale band mee krij- op. Dierenartsen, klinieken én de zo’n dier aan te schaffen. gen. Dierenbescherming verlenen medewer- Dat laatste is inderdaad zo. Want hoe king. “Op het moment dat er zich gek het ook lijkt, ik zou haar niet wil- ergens een calamiteit met een wolf Jeanet Zandbergen len missen. Ook al heeft ze zich tot nu voordoet, komt hij hier naar toe,” zegt toe door vier bankstellen heen gegeten. Van Hilst. “We kijken hoe zijn gedrag is Ook al heb ik verschrikkelijk veel moei- en afhankelijk van in hoeverre hij zich Een wolf in de kamer, voor de open met een wolvenpup van een paar te gehad om haar zindelijk te krijgen. kan redden, wordt het dier in een haard. Of, ook heel decoratief, naast je weken oud, vroeg of laat krijgt zijn Ook al moet ik elke dag uren met haar natuurpark geplaatst.” stoel. En dan natuurlijk spectaculair instinct de overhand. Een klein kind lopen, word ik hier in de buurt met de grommen als er iemand binnenkomt. dat rond loopt, wordt achtervolgd. In nek aangekeken en heeft ze de neiging Canadese Timberwolven Laat je hem uit, dan kun je er zeker van het begin ziet het er misschien nog aar- om fietsers en honden aan te vallen.” Van Hilst heeft zelf twee Canadese zijn dat je bekijks hebt. Want een wolf dig uit. Struikelt het kind, dan is Leiden Timberwolven, die op het terrein van corrigeert. “Dat is reden, dat ik zelf steeds opgetild en betast. Daardoor zijn aan een halsband, dat is heel wat in last. Op zo’n moment is het kind Nest jonge wolven zijn dierenpension in een omheind wolven aangeschaft heb. Het gedrag ze helemaal aan me gewend. Zo zelfs, anders dan een teckeltje. voor de wolf een zwak prooidier. In Het aanschaffen van een wolvenpup is gedeelte huizen. Zoals ze daar lopen, van de hond zie je namelijk in ver- dat toen er op een gegeven moment een Amerika hebben op die manier al vijf eenvoudig. Advertenties in dierenbla- prachtige crèmekleurige beesten met sterkte mate bij een wolf terug. Een hol gegraven was, ik er van de teef in Rage kinderen de dood gevonden. den melden, waar en wanneer er ergens dikke vachten en gele ogen kijk je er pitbull is bij hen vergeleken een doetje. mocht. De reu kon buiten blijven.” In Amerika is de wolventrend een com- een nest jonge wolven verwacht wordt. met plezier naar en lijken de verhalen Bovendien zijn ze intelligent, ze heb- plete rage. Met alle gevolgen van dien. Zowel in Nederland, België, als in Oost Officieel mogen wolven niet in Neder- over levensgevaar overdreven. Dat ben dertig procent meer herseninhoud “Toch blijf ik altijd op mijn hoede. Want wolven zijn en blijven wilde die- Europa worden wolven voor de ver- land ingevoerd worden. Maar wat is gevoel wordt nog sterker, als we de ren dan een hond.” Er kan altijd een situatie ontstaan ren en daarmee onmogelijk als huisdier koop gefokt. Soms wordt daar naar eenvoudiger dan bijvoorbeeld naar in lopen. De wolven komen naar ons waardoor een wolf toch ineens aanvalt. te houden. Ze springen vanuit stand eigen goeddunken hondebloed in België te rijden en een wolfje in de toe, nemen een deemoedige, lage hou- Rangorde Daarom denk ik er ook niet over om ze, drie meter hoog en zijn niet zindelijk te gekruist, soms zijn het echte, voor hon- achterbak te stoppen? ding aan en likken onze handen. Van het begin af aan, -de pups waren al was het maar voor een half uurtje, in krijgen. Op de commando’s lig, zit en af derd procent, wolven. Is de wolf eenmaal in Nederland, dan Van Hilst: “Dat is nou precies, waar de drie weken oud-, heeft Van Hilst rang- huis te halen. Een wolf is een roofdier. wordt niet gereageerd. Een correctie kan daar tot nu toe niet veel aan mensen zich in vergissen. Het zijn en orde bevestigende spelletjes met de Die hoort buiten. Nog afgezien van het met een slipband is een hachelijke Dicht bij de natuur gedaan worden. Hopelijk wordt de blijven roofdieren en dus nooit hele- wolfjes gedaan. “Met een doek bijvoor- gevaar, mag daar niet aan getornd wor- zaak. Want een wolf pikt zo’n correctie In Nederland en België worden op dit Gezondheids- en Welzijnswet voor die- maal te vertrouwen. Om met ze om te beeld. Ik de ene punt, de wolf de ande- den. Je moet het dier in zijn waarde niet en zal onmiddellijk een poging tot moment een onbekend aantal wolven ren dusdanig ingevuld, dat er duidelijke kunnen gaan moet je alles van hun re en dan maar trekken. Natuurlijk laten.” aanvallen ondernemen. in gezinnen gehouden. Uit hoeveel pro- richtlijnen komen welke dieren wèl en gedrag en gewoontes af weten.” zorgde ik er altijd voor te winnen. Wat Echt gevaarlijk wordt het, als er kleine cent wolf of hond zo’n dier bestaat is welke nìet in huis gehouden mogen Van Hilst krijgt in zijn asiel regelmatig wij als spel zien, is voor een dier altijd * De naam van Trea de Wit is om persoonlijke kinderen in huis zijn. Ook al begin je voor een leek niet te zien. Maar ook al worden. honden met gedragsproblemen, die hij rangorde bevestigend. Ook heb ik ze redenen veranderd.

36 37 VOORJAAR 1996

Rijssen telden één havezate. De richter- ambten Almelo en Borne telden er ieder De tuinkoepel: etalage èn uitkijkpost twee. In het richterambt Delden lagen er zes. Vier stonden er in het richter- De Utrechtse Vechtstreek werd al in de In Over-Holland schreef in 1929 Marie van Zeggelen ambt Diepenheim, één in richterambt zeventiende eeuw beroemd door de haar magnum opus De plaetse aan de Veght. Enschede, twaalf in Kedingen, vier in reeks buitenplaatsen die Slaapkamer gemaakt Oldenzaal en acht in Ootmarsum. hier zij aan zij langs de in 1921 voor het rivier verrezen. In de ACTUEEL huwelijk van Rond 1600 hadden 66 Overijsselse bijbehorende parken R.F. de Castro en families toegang tot de Staten. Natuur- werden pal aan de O.L. de Marchena lijk bewoonden zij een havezate, maar oevers rustieke koepel- daarnaast waren ze ook riddermatig tjes gebouwd. Sommige Curaçaose meubelen: tot concessies en hun vaardigheden van geboorte, wat wil zeggen dat ook staan er nu nog en wie A waren ook duidelijk minder dan die hun (verre) voorouders indertijd toe- de Vecht afvaart kan er stijlvast maar met een eigen draai van hun Europese collega’s. Verfijnde gang hadden tot de Staten. De staten- ongeveer dertig zien. technieken als fineren, houtsnij- en leden moesten daarnaast nog belijdend De eerste Spanjaarden die in 1499 op de prachtigste stukken, die zelfs geëx- inlegwerk pasten ze nauwelijks toe. lid zijn van de hervormde of gerefor- Die koepeltjes hadden Curaçao arriveerden en de eerste porteerd werden naar Venezuela, Curaçaose meubelen waren daardoor meerde kerk. Ook moesten aan hun doorgaans een wat Nederlandse soldaten die hier in 1634 Colombia en Suriname. Van cederhout nogal struise verschijningen, duidelijk havezate bezittingen verbonden zijn tweeslachtig karakter. voet aan wal zetten konden het niet en grenen maakten ze goedkope meu- minder gedecoreerd dan hun Europese met een waarde van minstens 25.000 Enerzijds waren het weten, maar ze traden een sober leven belen en ook cactushout werd gebruikt. tegenhangers. gulden. Wie gescheiden leefde of een privé-vertrekken met tegemoet. Curaçao was, vergeleken met De stam van stokoude cactussen ver- ernstige misdaad zoals doodslag had een huiselijke sfeer, andere Caraïbische eilanden, een wei- hout altijd sterk en van deze lichte Na 1850 kreeg de meubelindustrie op begaan, kwam de Staten niet meer in. waar familie en vrien- nig aantrekkelijke vestigingsplaats. houtsoort werden eenvoudige tafels en Curaçao klap na klap. Het eiland raakte Wie katholiek bleef of werd, was even- den zaten te lezen, te stoelen gemaakt. overstroomd met goedkope meubelen, eens afgesneden van deze weg naar flirten, te gokken en te Daarom duurde het tot in de achttiende afkomstig uit gemechaniseerde werk- status en roem. kletsen. Anderzijds eeuw, voordat er een klasse ontstond Over het algemeen volgden de lokale plaatsen in Amerika. Pas in de jaren waren het bijna publie- die zich enige luxe kon permitteren. ambachtslieden de stijlen die in Europa twintig verschenen er op het eiland zelf Rond 1775 hadden nog 21 families toe- ke gebouwtjes. Goed Pas toen hadden sommige families de en Amerika in zwang waren. In de enkele kleine meubelfabriekjes, die in gang tot de Staten, een forse verminde- zichtbaar voor passanten lagen ze aan gebladerte werden wel groene kabinet- rijkdom vergaard om luxe woonhuizen negentiende eeuw waren dat bijvoor- de periode 1950-1980 stuk voor stuk ring ten opzichte van 1600. Sommige de rivier of de weg en door de vele ten genoemd. In de formele tuinarchi- te bouwen en deze comfortabel in te beeld de Biedermeierstijl en het barok- weer failliet gingen. Tegenwoordig geslachten waren uitgestorven, andere ramen zat de familie in zijn eigen koe- tectuur stond de houten of stenen tuin- richten. Hun meubilair importeerden ze classicisme. De laatste stijl was rond worden alle meubelen geïmporteerd en verhuisd naar bezittingen buiten pel te kijk. koepel altijd op een kruispunt van aanvankelijk uit Zuid-Amerika en 1850 nogal in trek op het Amerikaanse is het uit met de Curaçaose stijlvarian- Overijssel. Sommige families waren paden of lanen. Nederland. Door toename van de vraag platteland. Vooral mahoniehouten bed- ten. katholiek geworden, andere verarmd. Eigenlijk waren het nutteloze gebouw- In de achttiende eeuw verschenen er ontstond er eind achttiende eeuw ook den met zware ornamenten werden op En een paar havezaten waren in het tjes. Decoratieve huisjes voor de vrije ook koepels op de stadswallen of bij een inheemse meubelindustrie. Lokale Curaçao volgens deze stijl gefabriceerd. ☞Nije-Statius van Eps, G.E., Furniture from bezit gekomen van burgers, die men tijdsbesteding. Symbolen van welstand, populaire wandelroutes zoals de schrijnwerkers maakten vanaf die tijd Curaçao, Aruba and Bonaire. Three centuries natuurlijk onder geen beding toeliet. weelde en doelbewuste verspilling. De Utrechtse Maliebaan of de Haarlemmer práchtige meubelstukken voor de Hoewel de Curaçaose meubelen in of Dutch Carribbean craftsmanship, koepel was een etalage waarin de eige- Hout. De inrichting varieerde van heel upperclass. hoofdlijnen stijlvast waren, waren ze in Zutphen 1995. In 1795 maakte de Franse overheersing naars hun weelde tentoonspreidden. simpel tot luxueus. Een minimale detail nogal afwijkend. Dat kon ook een eind aan het gewestelijk regerings- Koepeltjes waren er overigens niet inventaris bestond uit kasten, een fon- Uit ZuidAmerikaans mahoniehout niet anders. Gebrek aan goed gereed- college. Daarmee verdween ook de alleen voor rustig familiegenot als drin- teintje, een tafel met stoelen, servies- maakten de Curaçaose schrijnwerkers schap dwong de inheemse ambachtslui noodzaak de havezaten in stand te ken, lezen, roken en kouten. Ze dienden goed, boeken en wat gravures aan de houden. Een aantal van de riddermatige ook als feestruimte, gokhal en stiekeme wand. huizen werd nu gesloopt of verkocht. ontmoetingsplaats. Andere havezaten raakten in handen Ook hobby’s werden erin botgevierd: er De grootste en mooiste koepels zijn Overijsselse havezaten: centra van macht Havezate Bellinckhof werd al in de zestiende eeuw van textielbaronnen en andere nieuwe bestonden pianokoepels, schilderkoe- door architecten ontworpen in de toen bewoond door de familie Van Bellinchave. rijken. In onze eeuw werden havezaten pels, biljartkoepels en koepels met een heersende architectonische stijl. In 1578 waagden een aantal Overijs- zo was het. Overijssel telde 42 van deze Het huidige gebouw Huize de Bellinckhof is echter pas ook wel bejaardentehuis of museum. donkere kamer. Generaties schrijvers, Bescheidener exemplaren werden ver- selse edelen het voor het eerst om zon- begeerlijke huizen. Havezaten heetten in 1920 gebouwd door architect Karel Muller in Slechts een enkel pand wordt nog par- predikanten en hoogleraren schreven er vaardigd door de dorpstimmerman, der oproep van koning of landsheer bij- ze. opdracht van Johannes ten Cate. De tuin werd ontwor- ticulier bewoond. Bellinckhof, even ten hun boeken of werkten er hun corres- naar eigen ontwerp, of naar een voor- een te komen. In feite werd Overijssel Een havezate was dus meer dan een pen door Leonard Springer in landschapsstijl. Het huis westen van Almelo, is hiervan een pondentie bij. Aagje Deken en Betje beeld uit een boek. vanaf dat moment bestuurd door deze chique buitenplaats. Voor een ambi- wordt nog steeds door de familie Ten Cate bewoond. voorbeeld. Wolff zijn er voorbeelden van. Begin twintigste eeuw verdween de samenzweerders. Overijssel werd daar- tieuze edelman betekende Voor de hier woonachtige familie is er koepel als bouwwerk en zelden wordt mee een soeverein gewest binnen het bewoning ervan niets minder wel verschil met de situatie van twee Het grondplan van een koepel is altijd er nog een gebouwd. verband van de Republiek der Zeven dan toegang tot de eeuwen terug: de Ten Cates hebben niet rond of veelhoekig-symmetrisch. Verenigde Nederlanden. Of iemand tot Overijsselse Staten. langer automatisch toegang tot de Meestal zit er een koepeldak op, soms ☞Meulenkamp, W., Theekoepels en tuinhuizen dit Overijsselse regeringscollege werd (Provinciale) Staten van Overijssel. een tentdak of een dak in de vorm van in de Vechtstreek. Overvloed en Wel- toegelaten hing af van het huis waarin Elk van de stadsgerichten (een een ui. Platte daken zijn uitzonderlijk. behagen, Weesp z.j, Stichting Commissie hij woonde. Voor ons, gewend als we gericht is een administratieve ☞Gevers, A.J. en A.J. Mensema, De Havezaten In de vroege zeventiende eeuw beston- voor de Vecht en het oostelijk en westelijk zijn aan de democratische spelregels, eenheid voor rechtspraak en in Twente en hun bewoners, Zwolle z.j. den er koepeltjes van latwerken, plassengebied. klinkt dat heel vreemd in de oren, maar bestuur) Goor, Ootmarsum en begroeid met struiken. Deze hutjes van

38 39 CCOLOFON In het volgende nummer: Traditie, tijdschrift over tradities en trends jaargang 2 nummer 1 1996 Boerenerf Een uitgave van het Boerenerven behoren tot ons cultureel Nederlands Centrum voor Volkscultuur erfgoed, maar helaas zijn er niet veel met medewerking van de traditionele authentieke erven meer Federatie voor Volkskunde in over. Dat alle onderdelen van het oude Vlaanderen en de Academie voor boerenerf een functie hadden en hoe de Cultuur en Gastronomie boerentuin veranderde van nut naar sier, kunt u lezen in het zomernummer Redactie en exploitatie: van Traditie. Lucasbolwerk 11 3512 EH Utrecht tel. 00-31-(0)30-2319997 fax. 00-31-(0)30-2334047

Camp Redactieraad: Prof. dr. Stefaan Top De trend om te koketteren met kitsch drs. Albert van der Zeijden en om te spelen met seksuele rollen en identiteit heet camp. Over de achter- Redactie: gronden van deze kunstrichting en drs. Ineke Strouken (hoofdredactie) levenshouding in het volgende drs. Martin Jansen nummer meer. Traditie verschijnt vier keer per jaar. Een abonnement kost ƒ 30 of Bfrs 600 per jaar.

Opzegging van abonnementen moet uiterlijk op 1 december schriftelijk aan Texla de administratie zijn doorgegeven.

De aardappel Texla is inmiddels een © Nederlands Centrum voor Volkscultuur internationaal bekend soort. Aardappelkweker en strandjutter Gelein Niets uit deze uitgave mag worden Jansen van Texel, de kweker van overgenomen zonder toestemming van Texla, vertelt hoe dat aardappelkruisen de uitgever. in zijn werk gaat. ISSN 1382-4104

En verder nog veel meer, zoals: Reuzen in Brussel, Leven op een landgoed, Spelen met poppen TIJDSCHRIFT OVER TRADITIES EN TRENDS

Een uitgave van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur met medewerking van de Federatie voor Volkskunde in Vlaanderen en de Academie voor Cultuur en Gastronomie

Redactie en exploitatie: Lucasbolwerk 11, 3512 EH Utrecht Tel. 00-31-(0)30-2319997 Fax. 00-31-(0)30-2334047

© Nederlands Centrum voor Volkscultuur