VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
(dokumente)
Përzgjedhjen dhe redaktimin : Skender Asani Mehmet Prishtina Sefer Tahiri VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Botues: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve - Shkup Sektori i historisë dhe i lëvizjeve demografike Biblioteka: Histori
Për botuesin: Dr. Shefqet Zekolli
Parathënia: Prof. Dr. Blerim Reka
Recensentë: Prof. Dr. Vasilka Sancin Prof. Dr. Blerim Reka Dr. Naim Halimi
Përzgjedhja dhe redaktimi: Skender Asani Mehmet Prishtina Sefer Tahiri
Redaktor teknik : Besnik Emini
Lektor: Sevdail Demiri
Përktheu nga anglishtja, gjermanishtja, frengjishtja, serbishtja: Ismail Krifca
Kopertina: Halil Berisha
Shtypi: Focus Print - Shkup
Tirazhi: 500 kopje
ISBN : 978-608-453-01-1
Botimin e këtij libri e ndihmoi Mehmet Prishtina
~2~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
INSTITUTI I TRASHËGIMISË SHPIRTËRORE E KULTURORE TË SHQIPTARËVE - SHKUP
VEPRTIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS (dokumente)
Shkup, 2012
~3~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
~4~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Fotofrafi e Hasan Prishtinës e botuar në ballinën e numrit 34 të gazetës “Shkupi” të datës 3 tetor 1912, njëherësh foto e vetme e botuar në këtë gazetë.
~5~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
~6~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
PËRMBAJTJA
PARATHËNIE...... RECENSIONI...... NË VEND TË HYRJES - HASAN PRISHTINA, FIGURA MË EMBLEMATIKE E LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE...... LISTA E DOKUMENTEVE...... 1. LETËR DREJTUAR KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË ELBASAN 2. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME NË BEOGRAD 3. RAPORT I AGJENTIT DHE KONSULLIT BRITANIK NË SOFJE DHE MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT FUQIPLOTË TË BRITANISË NË TANGJER DHE AMBASADOR NË STAMBOLL 4. LETËR E AGJENTIT DHE KONSULLIT TË PËRGJITHSHËM BRITANIK NË SOFJE E MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË MBRETËRISË SË BASHKUAR TË BRITANISË SË MADHE 5. RAPORT I HAINROT 6. RAPORT I HAINROT 7. RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË 8. RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË 9. LETËR E KËSHILLIT REVOLUCIONAR TË SHQIPËRISË SË JUGUT, DREJTUAR KRYESISË SË KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË LUSHNJË DHE KRYESISË SË BASHKISË KORÇË LUSHNJË ~7~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
10. RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 11. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 12. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 13. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 14. RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 15. RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 16. RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 17. INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK 18. INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK 19. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 20. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD 21. NJOFTIM I KONSULLATËS BRITANIKE TË VIZAVE
~8~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
22. RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR KOMANDËS SUPREME NË SHKUP 23. RAPORT I ZËVENDËS KONSULLATËS TË BRITANISË NË MANASTIR 24. KËRKESA E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR PRESIDENTIT AMERIKAN, VUDRO UILLSON 25. LETËR E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR MUFID BEUT 26. LETËR E HASAN PRISHTINËS 27. PARASHTRESË E HASAN PRISHTINËS 28. INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME 29. INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME 30. LETËR E REXHEP MITROVICËS 31. PËRGJIGJE E TELEGRAMIT NGA ANA E ZËVENDËSIT TË PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME 32. NJOFTIM I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME- TIRANË 33. RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD 34. NJOFTIM I PROKURORISË SË GJYQIT- SHKODËR DREJTUAR MINISTRISË SË DREJTËSISË 35. RAPORT I PREFEKTIT TË KORÇËS DREJTUAR ZYRËS SEKRETE TË MINISTRISË SË BRENDSHME 36. NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME 37. NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME 38. RAPORT I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË SHTETIT SHQIPTAR 39. RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD
~9~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
40. RAPORT DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË SHQIPËRISË 41. TELEGRAM I EKSELENCËS ONOREVOLE DINO GRANDI 42. RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË TIRANË PËR HASAN PRISHTINËN 43. TELEGRAMI ME NUMËR 4280, ROMË 44. PROMEMORJA E MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME TË ITALISË 45. RAPORT NGA VJENA MBI IBRAHIM ÇELON 46. SHKRIM NGA MUSATAFA MERLIKA KRUJA: HUMBJA E PATRIOTIT TË MADH SHQIPTAR HASAN BEJ PRISHTINA 47. KUJTIM NGA HERBERT UBAN LIDHUR ME FIGURËN E HASAN PRISHTINËS 48. DEKRET PËR DHËNIE DEKORATASH I REPUBLIKËS POPULLORE TË SHQIPËRISË 49. VENDIM MBI SJELLJEN NË SHQIPËRI TË ESHTRAVE TË PATRIOTIT HASAN PRISHTINA, I MIRATUAR NGA KËSHILLI I MINISTRAVE I REPUBLIKËS POPULLORE SOCIALISTE TË SHQIPËRISË 50. VENDIM I ZYRËS SË PRESIDENTIT TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS PËR DHËNIEN HASAN PRISHTINËS URDHRIN HERO I KOSOVËS INDEKSI......
~10~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
PARATHËNIE
Njëqindvjetori i Pavarësisë së Shqipërisë është një rast i mirë jo vetëm për të festuar, por edhe për të reflektuar shkencërisht lidhur me shekullin e kaluar. Në këtë histori politike të re shqiptare figura dhe profili i Hasan Prishtinës mbetet emblematik, kurse çdo analizë serioze - pa rolin dhe kontributin e tij - e paimagjinueshme. Libri që është para jush ka pikërisht këtë synim: ndriçimin shkencor të rolit të tij, bazuar në dokumentet diplomatike të asaj kohe. Sot, 100 vjet nga pavarësimi i Shqipërisë, s’ka se si mos të përmendet njëri nga arkitektët kryesor të kësaj ngjarjeje: atdhetari, intelektuali, politikani dhe patrioti i madh shqiptar Hasan Prishtina, apo siç e quante shtypi shqiptar i kohës: “Luani i Prishtinës”. Në qarkun kohor mbi njëqindvjeçar, historia politike shqiptare njeh dy platforma politike kombëtare: “Shqipëria; ç’ka qenë, çështë dhe çdo të bëhet”, (e të madhit Sami Frashëri); dhe “14 pikat” (e Hasan Prishtinës). Atë që më herët e kishte filluar Sami Frashëri, me doktrinën e tij komb-krijuese, e kishte vazhduar Hasan Prishtina, me platformën e tij shtet-krijuese. Nëse Sami Frasheri, mbetet ndër më të merituarit për orientimin ideologjik për Prizrenin e vitit 1878, Hasan Prishtina mbase është trasuesi i rrugës së pavarësisë së Vlorës 1912. Ai mbetet nyja e një procesi shtetformues: i filluar në Prizren në vitin 1878, i vazhduar në Manastir 1908, dhe në Junik e në Shkup më 1912, duke kulmuar në Vlorë në vitin 1912. Në këtë histori politike të re shqiptare, tri prej katër ngjarjeve madhore që i paraprinë Pavarësisë se Shqipërisë, kishin ndodhur jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë së sotme politike. Vlora (e nëntorit të vitit 1912), ishte vetëm finalja e Prizrenit (të qershorit të vitit 1878), e Manastirit (të nëntorit të vitit 1908) dhe e Shkupit (të gushtit 1912). Jo rastësisht tri- nga katër
~11~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ngjarjet kyçe historike në procesin shtetkrijues shqiptar, kishin ndodhur jashtë kufijve të Shqipërisë londineze: në Prizren, (ku ishte inauguruar Lidhja Shqiptare, si platforme e unifikimit politik kombëtar), në Manastir (ku ishte inauguruar unifikimi gjuhësor- përmes alfabetit unik të shqipes), dhe në Shkup (ku kryengritësit kosovarë kishin çliruar Shkupin dhe rrethinën nga Perandoria Osmane: 3 muaj para të ashtuquajturit “çlirim serb” gjatë Luftës Ballkanike). Ishte kontributi i jashtëzakonshëm i ideologut shtetformues shqiptar Hasan Prishtinës. Dhe si rrjedhojë: një komb në Prizren, një gjuhë në Manastir, një ushtri çlirimtare në Shkup, logjikisht kishin prodhuar një shtet të pavarur në Vlorë. Platforma politike e ngritur në Prizren për unifikim politik kombëtar, ishte pasuar me platformën unike kulturore në Manastir dhe më vonë me jetësimin e tyre përmes platformës ushtarake në Shkup. Këto tri platforma kombëtare: politike, kulturore dhe ushtarake, s’ka se si të mos rezultonin në cakun logjik, në një platformë shtetërore. Shqiptarët e Ballkanit, mbetën kështu të vetmit që kufizohen me vetveten. Ky unifikim kombëtar para Vlorës së 28 Nëntorit 1912, pra, fillimisht kishte ndodhur në Shkup, si rrjedhojë logjike e filozofisë shtetformuese të vizionarit Hasan Prishtina, “deputetit kryengritës te Parlamentit Osman”, i cili edhe me shembullin e tij personal sikur deshi të dëshmonte relativitetin e këtyre kufijve ndarës ndërshqiptarë duke jetuar edhe në: Prishtinë, Shkup, e Tiranë, por edhe në Stamboll e në Selanik, nga u nda nga jeta pas atentatit antikombëtar. Dokumentet e gjertanishme arkivore udhëzonin në dyshimet për përzierjen e Ahmet Zogut në këtë atentat. Ndërkaq, siç do të shihet nga ca dokumente diplomatike italiane, të zbuluara rishtas, (e që për të parën herë botohen në këtë libër), ky shtet kishte punuar shumë që t’i afronte këta dy krerë politikë kombëtarë. Këto dokumente diplomatike të mbledhura dhe të sistemuara nga Skender Asani, Mehmet Prishtina dhe Sefer Tahiri, spikatin edhe një fakt tjetër të pakontestueshëm: Shkupi, në fillim të shekullit të kaluar ishte epiqendra e aktivitetit politik kombëtar shqiptar, apo siç e quan
~12~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
një dokument i tillë diplomatik i huaj: “Qendra e kongresit gjithëshqiptar”, nga fakti se këtu para 100 vitesh ishin tubuar jo vetëm krerët politik të Vilajetit të Kosovës, por edhe përfaqësuesit e tri vilajeteve tjera: të Manastirit, të Shkodrës dhe të Janinës. Libri që e keni para jush është edhe një kontribut në ndriçimin e figurës emblematike kombëtare që vjen pikërisht në 100 vjetorin e Shqipërisë politike. Do e përfundoj parathënien time me një fjali nga një depeshe diplomatike britanike e kohës. Në shqetësimin e Londrës, se pas çlirimit të Shkupit, shqiptarët ecnin në qytet me armë, konsulli britanik në Shkup do t’i përgjigjej: “Shqiptarët i mbajnë me vete armët, ashtu siç evropianët ombrellën”.
Prof. Dr. Blerim Reka, prorektor për hulumtime shkencore dhe marrëdhënie ndërkombëtare në Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë dhe ish ambasador i Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian në Bruksel
~13~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
RECENSION
Është kënaqësi e veçantë të shkruash për aktivitetin patriotik të Hasan Prishtinës – në origjinal: Veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës – përmbledhje dokumentesh të përzgjedhura dhe të redaktuara nga mr. Skender Asani, mr. Mehmet Prishtina dhe dr. Sefer Tahiri. Ky vëllim i rëndësishëm, para së gjithash është një kontribut për jetën dhe të arriturat e Hasan Prishtinës, një figurë udhëheqëse e lëvizjes për vetëvendosje të popullit shqiptar në të gjitha dimensionet e saj. Sidoqoftë, përmbajtja e pasur e librit kontribuon edhe për zbardhjen e disa zhvillimeve historike të periudhës përkatëse, sepse shumica e 48 dokumenteve publikohen për herë të parë dhe ka shumë fakte të pranishme që mund të ofrojnë perspektiva të reja për disa ngjarje të periudhës përkatëse. Emri i Hasan Prishtinës është i lidhur në mënyrë të pandashme me krijimin e Shtetit Shqiptar në vitin 1912 dhe botimi i këtij vëllimi në njëqindvjetorin e tij të parë thekson rëndësinë e përpjekjeve të tija të palodhshme për të siguruar respektimin e të drejtave të popullit shqiptar. Megjithatë, aktivitetet e tija nuk përfundojnë në vitin 1912 dhe 1913, kur u përcaktuan kufijtë e shtetit shqiptar, por, siç është e qartë nga dokumentet e përzgjedhura, në veçanti në lidhje me të drejtat e një pjese të konsiderueshme të popullit shqiptar të mbetur jashtë territorit të Shqipërisë, ai vazhdoi veprimtarin, e cila nuk përfundoi deri në ditën e fundit të vdekjes së tij të dhunshme dhe të parakohshme në vitin 1933. Për shkak të përpjekjeve të vazhdueshme të z. Prishtina për të siguruar arsimimin e duhur për të gjithë shqiptarët, nuk është befasi që redaktorët vendosën ta fillojnë përmbledhjen me një letër kërkesë të vitit 1909, të mbështetur nga ai, duke e konsideruar arsimimin e
~14~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
pesë nxënësve në shkollë shqiptare. Rëndësia që Hasan Prishtina i ka kushtuar arsimimit mund të ndiqet në të gjitha aktivitetet e tija dhe e drejta e arsimimit zë një vend qendror edhe në mesin e “14 pikave” të tija të famshme (Programi kombëtar i z. Prishtina për vetëvendosje të popullit shqiptar të përmendura në disa dokumente të përfshira në këtë libër). Shumë dokumente në këtë vëllim, megjithatë, kanë të bëjnë me korrespondencën diplomatike midis personelit diplomatik në Perandorinë Osmane që u raportojnë ministrave të vendeve të tyre (Zyra e Jashtme e Mbretërisë së Bashkuar, Ministria e Punëve të Jashtme e Italisë...) mbi zhvillimet që përfshijnë aktivitetet e z. Prishtina për përfaqësimin e të drejtave të shqiptarëve në forume të ndryshme, edhe brenda Perandorisë dhe globalisht, duke e përfshirë edhe letrën e tij presidentit W. Wilson me rastin e Konferencës së Paqes në Paris më 1919. Këto dokumente shpalosin fokusin e vazhdueshëm të z. Prishtina për zgjedhjen më të mirë për popullin shqiptar. Përpjekjet e tija, ishin para së gjithash të përqendruara në zgjidhjen paqësore të çështjeve të hapura me autoritetet udhëheqëse, për t’u arritur autonomi e plotë dhe funksionale, sidoqoftë, duke u zhgënjyer nga mungesa e përparimit në këtë fushë, ai nuk humbi kohë për të organizuar një rezistencë të armatosur dhe luftoi për një shtet të pavarur. Dokumentet e përmbledhura në këtë vëllim janë një dëshmi e rëndësishme e rrymave diplomatike të kohës, si dhe të rolit të luajtur nga fuqitë e mëdha të kohës. Ofron një retrospektivë për interesimet dhe vendimet e fuqive të caktuara në periudhën rreth Luftës së Parë Botërore. Sot, njëqind vjet pas, ne mundet vetëm të imagjinojmë çfarë pasoja mund të kishin shkaktuar publikimet e disa prej këtyre dokumenteve në atë kohë, nëse i kemi parasysh ngjarjet e fundit rreth aferës “WikiLeaks”. Besimi i njerëzve në qëllimet më të mira të Prishtinës është shprehur në dokumentet e ndryshme që aprovojnë mbështetjen e pakushtëzuar për nominimin e tij si deputet në Parlamentin e Perandorisë Osmane. Në të njëjtën kohë, dëshmia për rëndësinë e mendimit dhe veprimeve të tija, reflektohet në vështrimet e
~15~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
kujdesshme të lëvizjeve dhe regjistrimet e deklaratave të tija nga përfaqësuesit diplomatikë të shteteve të ndryshme. Përmbledhja përfundon me dekorime të dhëna Hasan Prishtinës nga autoritetet shqiptare dhe kosovare, që miratojnë kontributin e tij historik për popullin shqiptar. Para përmbylljes, do të doja t’u sugjeroj redaktorëve që të marrin në konsideratë mundësinë për botim të dytë të këtij libri me përfshirje gjithashtu të teksteve origjinale të dokumenteve të përzgjedhura. Duke e bërë këtë, përmbajtja e pasur e librit do të jetë gjithashtu në dispozicion të opinionit më të gjerë, që nuk e flet gjuhën shqipe. Në mbyllje, më lejoni t’u dërgoj urimet e mia redaktorëve për konceptimin dhe përkujdesjen e këtij libri. Shpresojmë që në të ardhmen e tërë kjo do të shtohet.
Lubjanë, 30 shtator 2012-10-02 Dr. Vasilka Sancin
Vasilka Sancin, Doktor i Shkencave Juridike është asistent profesor i së drejtës ndërkombëtare në Fakultetin e Drejtësisë, Universiteti i Lubjanës, Slloveni, ku ligjëron të drejtën publike ndërkombëtare në shkallë deridiplomike dhe pasdiplomike. Ajo gjithashtu është këshilltare eksperte e Ministrisë së Punove të Jashtme të Republikës së Sllovenisë për çështje të së drejtës ndërkombëtare dhe autor i një sërë shkrimeve dhe librave nga fusha e të drejtës ndërkombëtare.
~16~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
HASAN PRISHTINA, FIGURA MË EMBLEMATIKE E LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE
Hasan Prishtina (1873- 1933) nuk është vetëm emër i rëndësishëm i historisë kombëtare shqiptare, por është njëri ndër personalitetet e rralla, i cili paraqet sinonim për një epokë shumë thelbësore të rrugëtimit të gjatë të shqiptarëve drejt pavarësisë së tyre nga sunduesit e huaj. Emri i tij, kudo që përmendet nëpër libra, në diskursin shkencor, por edhe politik e diplomatik, në tërë hapësirën etnike shqiptare, përkujtohet me shumë krenari, dinjitet dhe respekt të thellë. Ndaj kësaj figure markante shqiptare kanë respekt jo vetëm shqiptarët, por edhe të huajt. Kujtojmë se këtë figurë të rrallë, veprat e mëdha në shumë plane e bëjnë me dimensione kolosale. Atij me të drejtë i jepen epitete meritore si: personalitet mendjendritur dhe i pathyeshëm në realizimin e idealeve të veta mbarëkombëtare. Në historinë kombëtare, shkurtimisht e quajmë personalitet madhështor. Bëhet fjalë për veprimtar të madh, politikan dhe deputet, diplomat, ideolog, prijës, luftëtar dhe arsimdashës me vizione të qarta e sublime për ardhmërinë e kombit shqiptar, atdhetar që asnjëherë nuk bëri kompromis për çështjen shqiptare dhe që e ndërkombëtarizoi atë në përmasa planetare. Tek Hasan Prishtina, në një personalitet u ngërthyen shumë veçori! Veprimtaria dhe përkushtimi kombëtar i Hasan bej Prishtinës është zhvilluar në shumë dimensione, por qëllimi ka qenë gjithmonë vetëm një: shqiptarët të realizojnë ëndrrat e tyre historike. Me të drejtë konsiderohet nga studiues të historisë si truri i lëvizjes kombëtare shqiptare dhe figura qendrore e saj.
~17~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Në tre dekadat e para të shekullit XX, nuk ka pasur lëvizje e kryengritje anti-osmane por edhe as zhvillim politik, diplomatik, kulturor e arsimor në trojet shqiptare, në të cilat nuk ka marrë pjesë aktivisht Hasan Prishtina. Për të njohur këtë figurë po japim një jetëshkrim të shkurtër. Hasan Prishtina lindi në Vushtrri. Në dokumentet e shkruara, viti 1873 përmendet si datë e lindjes së tij. Hasan Berisha- Polaci apo Hasan Vuçitërna, ka qenë emri që ka mbajtur deri më vitin 1908, por që nga momenti kur zgjidhet deputet në Parlamentin osman, do të mbajë emrin, me të cilin është i njohur në historinë e shkruar të shqiptarëve- Hasan Prishtina. Praktikisht ai morri mbiemrin e qytetit, prej nga u zgjodh deputet. Pas mbarimit të mësimeve të para në Vushtrri, shkollimin e vazhdoi në Selanik dhe në Stamboll. Në këtë të fundit diplomoi në Fakultetin e Shkencave Politike - Juridike. Ai luftonte në beteja e fronte, por ishte edhe veprimtar i madh i arsimit shqip. Ai kontribuoi dhe u angazhua që të mbahet Kongresi i Alfabetit në Manastir nga 14 deri më 22 nëntor të vitit 1908. Poashtu ndihmoi edhe në përhapjen e diturisë e të gjuhës amtare tek masat e gjera popullore. Pas premtimeve të xhonturqve se pas ardhjes në pushtet do ta njohin autonominë e shqiptarëve, Hasan Prishtina dha kontribut të madh në Revolucionin e Turqve të Rinj. Por duket se premtimet ishin vetëm politike, përkatësisht sa për të siguruar mbështetjen e shqiptarëve. Si shumë herë në histori shqiptarët u kanë besuar premtimeve të sunduesve të huaj, madje edhe atyre boshe! I tillë ka qenë edhe rasti me xhonturqit! Lëvizja Xhonturke siguron mbështetjen e një numri të madh të shqiptarëve, të cilët përveç që e mbështetën deklarativisht iu bashkëngjitën edhe aktivisht, madje duke pasur rol shumë vendimtar në rrëzimin e pushtetit të sulltan Abdylhamitit II (1876- 1909). Në këtë periudhë të historisë së Perandorisë Osmane, rol shumë të rëndësishëm ka pasur kazaja e Vushtrrisë në krye me Hasan Prishtinën dhe Zejnullah Begun.
~18~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Edhe pse xhonturqit nuk realizuan premtimet e dhëna ndaj kombit shqiptar, megjithatë rrëzimi i sulltan Abdylhamitit II ndikoi që shqiptarët të ndjenin sadopak lirinë, pasi periudha 500 vjeçare edhe pse ishte në perëndimin e saj, nuk hiqte dorë nga mbajtja e shqiptarëve nën “kthetrat” e saj politike. Xhonturqit në vend që të tregoheshin më dorëlirë ndaj shqiptarëve, nuk hoqën dorë nga dëshira e projektuar në qendrat politike osmane për asimilimin e joturqve. Shqiptarët fatmirësisht u treguan syhapur dhe vigjilentë, falë veprimtarisë së prijësve kombëtarë, ndër të cilët më i zëshëm ishte Hasan Prishtina. Prandaj ai luftoi edhe xhonturqit, që nga momenti kur hetoi se regjimi xhonturk cenonte qenien shqiptare. Veprimeve shkombëtarizuese ndaj popullit shqiptar dhe popujve të tjerë, shqiptarët iu përgjigjën fuqishëm dhe me rezistencë. Shqiptarët dhe deputetët e tyre në parlament patën rol shumë të madh. Hasan Prishtinën në Perandorinë Osmane e quanin “Deputeti kryengritës”, ndërsa në shtypin shqiptar “Luani i Prishtinës”. Zëri i Hasan Prishtinës do të jehojë shumë lartë. Në Kuvendin e Perandorisë Osmane ai do të mbajë diskutime të zjarrta, duke trazuar gjithë parlamentin, ndërsa fokusi qendror i diskursit të tij politik- parlamentar ishte luftimi kundër padrejtësive dhe shtypjes që bëhej nga pushtetit osman. “Hasan Bej Prishtina, në të vërtetë, atëherë tridhjetëvjeçar dhe i mbushur me flakë të pashuar, nuk e kuptonte mandatin e tij si mjet për realizimin e interesave për provincën e tij, edhe pse e donte atë shumë, madje as edhe për atë konglomerat me ngjyra të ndryshme prej popujve që quhej Perandoria Osmane. Përkundrazi, ai shkonte atje që të mbrojë të drejtat e vetëm një populli, të popullit të tij, të popullit shqiptar, të shkelur por jo edhe të nënshtruar nga robëria e përgjakur turke, i cili ka qenë i ruajtur në errësirën e arsimit”. (Mustafa Merlika Kruja, Arkivi i Maqedonisë, Fondi i MPJ-së së Italisë). Në këtë vijë ishin shumë diskutime, në të cilat vihej në mbrojtje të fuqishme të kryengritjes shqiptare në Kosovë, vendosmëri kjo e cila do të jetë faktor që gjyqësia turke ta dënojë me vdekje, por dënimi
~19~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
nuk e jetësua kurrë. Kjo ndodhi për shkak se sulltan Mehmeti V Reshati, në mënyrë diplomatike amnistoi trimin. Rritej numri i forcave të armatosura shqiptare në mbi 10 mijë luftëtarë dhe të gjithë ishin nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës. Kryengritja shqiptare u zgjerua në tërë Kosovën. Xhonturqit u larguan nga pushteti, por kryengritja shqiptare vazhdonte me intensitet të lartë. Në një raport të Konsullatës së përgjithshme të Mbretërisë Serbe në Shkup, i firmosur nga konsulli P. Gavriloviq drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme thuhej: “Bejlerët kryesorë shqiptarë pardje janë larguar nga Prishtina dhe kanë arritur në Ferizaj ku siç edhe kanë lajmëruar më herët në mënyrë paqësore, grupet shqiptare tani më kanë qenë brenda qytetit dhe de fakto janë bërë zotër të gjendjes edhe pse në distancë prej një ore janë të vendosur 7000 ushtarë. Në mesin e atyre që të parët kanë arritur në Ferizaj, në 20-tin e këtij muaji, kanë qenë Bajram Curri, Jahja beu ish deputeti i Prizrenit, Mehmet pasha nga Tetova dhe Riza beu nga Gjakova. Më është thënë se dje aty është pritur ardhja e Isa Boletinit bashkë me përcjelljen e tij por akoma nuk më është lajmëruar arritja e tij ne Ferizaj, ndërsa sot, jam i informuar se prej dje aty gjendet edhe Hasan beu, ish deputeti i Prishtinës. Sipas lajmeve të arritura nga Shkupi bejlerët kanë ndërprerë bisedimet me Ibrahim pashën ku të njëjtët i kanë dhënë afat që deri më sot të shpërbëhet parlamenti. Ja kanë bërë të ditur, siç vërtetohet këtu, që pas këtij afati, nëse nuk përmbushet kërkesa e tyre ata do të vazhdojnë rrugën për në Shkup. Në dy - tre ditët e fundit, këtu nuk mund të dëgjohet se a ekzistojnë udhëzime të reja për ushtrinë në Ferizaj dhe Kaçanik , nëse shqiptarët me të vërtet vazhdojnë rrugën për në Shkup. Sa i përket Shkupit kam patur nderin që tani më të informojë Ministrinë se këtu tani janë ndërmarrë masat për rezistencë. Tek shumica e oficerëve ndjehet i njëjti disponim mbi këtë, ndërsa Zeki pasha si komandant kryesor, na vërteton, nëse mund t’i besohet, se fare nuk do t’i lejojnë të hyjnë në Shkup. Ditëve të fundit ndjehet një hyrje graduale e shqiptarëve në Shkup. Në çdo tren nga Prishtina vijnë nga 15-20 apo më shumë udhëtarë pa armatim. Ka edhe prej atyre nga rrethina e Shkupit dhe më të vërtetë ndjehet se nëpër rrugë dhe kafene ka më shumë prej tyre se sa zakonisht. Shumica llogarisin se në
~20~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Shkup deri më tani janë grumbulluar deri në 500 vetë. Prandaj gjithëandej nëpër qytet rojet janë të ndara ndërsa me kujdes rruhet rrethina e afërt. Me 20-tin e këtij muaji këtu me tren janë sjellur 659 ushtarë Ihtijat, të cilët shpërndahen nëpër shtëpi. Në fund do të përmend se me trenin e mëngjesit për në Ferizaj është nisur konsulli i këtushëm i lartë anglez Z. Pekham për të cilin personalisht kam dëgjuar se ka raporte personale me Hasan beun.” (dokumenti 22. VII/ 4. VIII dhe 23. VII/5. VIII). Pas masivizimit të kryengritjes së përgjithshme, u miratuan vendime të rëndësishme në Kuvendin e Junikut (21-25 maj 1912), Ndërsa pas çlirimit të shumë qyteteve të rrafshit të Kosovës kryengritësit sipas traditave të vjetra, ndaluan në Ferizaj. Në këtë qytet Hasan Prishtina hartoi Memorandumin me 14 pikat e tij të njohura, që ishin një hap drejt parashtrimit të kërkesës për realizimin e të drejtës së vetëvendosje. Vendimet e Ferizajt kanë rëndësi të madhe për historinë kombëtare, meqë Memorandumi i Hasan Prishtinës i parapriu pavarësisë së shtetit shqiptar. Programi prej 14 pikash iu dërgua fuqive të mëdha. Me anë të këtyre pikave kërkohej status më i mirë politik dhe arsimor i shqiptarëve, në kuadër të Perandorisë Osmane. Sipas interpretimeve bashkëkohore të këtyre kërkesave nga prizmi i së drejtës ndërkombëtare, ato shkoqiten si përpjekjet e para në historinë moderne për të artikuluar në aspektin institucional dhe juridiko- ndërkombëtar kërkimin e së drejtës për vetëvendosje, pra për vetëpërcaktimin e shqiptarëve për të ardhmen e tyre politike dhe etnike. Memorandumi më vonë do të njihej me emrin “14 pikat e Hasan Prishtinës”. Me të drejtë Herbert Urban, djali i mikut të Hasan Prishtinës thotë: “Hasan Bej Prishtina ishte përplot shpresë për të ardhmen e popullit të tij”. 12 gushti i vitit 1912, Bajram Currin, Isa Boletinin, Ahmet Delinë e shumë luftëtarë të tjerë i gjeti në Shkup si çlirimtarë, që është njëra ndër ngjarjet më të shënuara në historinë para pavarësisë së shtetit shqiptar.
~21~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Ky veprim e tronditi në themel Perandorinë Osmane, e cila vetëm sa nuk ishte dorëzuar ndaj presionit dhe luftës për çlirimin e shqiptarëve. Si asnjëherë më parë shqiptarët ishin më afër pavarësisë shtetërore, synim që ëndërrohej me shekuj, por edhe për të cilin punohej ditë e natë nga veprimtarët e njohur të çështjes shqiptare. Kjo përpjekje e kombit shqiptar dha rezultatet e pritura, edhe pse jo në formën dhe jo me realizimin e dëshiruar të projektuar kombëtar. Më 28 nëntor të vitit 1912 në Vlorë shpallet pavarësia e shtetit shqiptar, por pas këtij akti Kosova vazhdoi të jetë e pushtuar nga Serbia e Mali i Zi. Terrori ndaj shqiptarëve të Kosovës nuk ndaloi. Shumica e udhëheqësve dhe krerëve të Lëvizjes ishin burgosur. Në mesin e tyre edhe Hasan Prishtina. Me shumë veprimtarë të njohur shqiptarë, mbahej në burgun e Kalemegadanit në Beograd. Por kurrë nuk u komprometua! Pasi u lirua, pas shpalljes së pavarësisë së shtetit shqiptar, u emërua ministër i Bujqësisë në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës. Atdhetari Hasan Prishtina themeloi organizatën politike “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, organizatë ilegale shqiptare, e cila në shkallë brilante i ndaloi përpjekjet e armiqve që të dëbohen shqiptarët e religjionit mysliman në Turqi. Dëbimi duhej të fillonte në vitin 1917. Si anëtar i Komitetit që punoi me vetëmohim ishte edhe Hasan Prishtina. Më 19 janar të vitit 1919 gazeta L’Albanie publikoi thirrjen fisnike dhe të fuqishme patriotike, të cilën Hasan Prishtina në emër të patriotëve shqiptarë ia adresoi presidentit amerikan, Vudro Uillson më 18 dhjetor të vitit 1918. Në të jehon zëri i popullit shqiptar, i cili me shekuj ishte i etur për liri dhe pavarësi. Në këtë kërkesë qartë dhe pa asnjë dobësi janë paraqitur dëshirat e sinqerta dhe aspiratat legjitime të shqiptarëve, të cilat bazohen, në të drejtat e pacenueshme të popujve, ashtu siç i proklamonte presidenti Uillson me fuqi dhe autoritet. Në publikimin e kërkesës thuhet se Hasan Bej Prishtina në mënyrë eklatante e vërteton angazhimin për pavarësi të plotë për gjithë atdheun shqiptar.
~22~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Thirrja e Hasan Prishtinës demaskoi veprimet antipatriotike të grupit që drejtohej nga Turkan Pasha. Në letrën drejtuar presidentit Uillson, i cili shihej si shpëtimtar i kombit shqiptar thuhej: “Nuk dyshojmë se Ju zoti president së bashku me aleatët Tuaj të kombit shqiptar do t’i mundësoni të drejtat e njëjta siç i gëzojnë edhe ermenët, çekët, jugosllavët dhe kombet tjera. Kombi shqiptar i cili dha aq shumë viktima për realizimin e idealit të vet kombëtar dhe për këtë qëllim derdhi aq shumë gjak, mbetet i bindur se Ju dhe aleatët tuaj do t’i vini fund vuajtjeve në emër të së drejtës dhe barazisë. Të bindur në këto premisa, ne Ju drejtohemi me lutje, z. president, që ta shfrytëzoni ndikimin tuaj që gjatë kohës së bisedimeve të cilat kanë të bëjnë me ardhmërinë e Shqipërisë, në Konferencën e paqës të ftohet për pjesëmarrje edhe delagacioni i popullit shqiptar që t’i paraqes dhe t’i arsyetoj dëshirat dhe kërkesat e kombit shqiptar”. Në dhjetor të vitit 1919 dhe janar të vitit 1920, Hasan Prishtina, kryesoi delegacionin, që Komiteti “Mbrojtja Kombëtare Shqiptare” e dërgoi në Konferencën e Paqes në Versajë- Paris, për të kërkuar bashkimin e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare të mbetura jashtë kufijve londinezë me shtetin kombëtar shqiptar. Ishte njeri intelektualisht i ngritur, madje në përmasa që edhe sot ia kemi zili. Ishte njohës i nëntë gjuhëve të huaja. Hasan Prishtina asnjëherë nuk i ndali përpjekjet për të shpëtuar Shqipërinë. Më 8 dhjetor 1921, Këshilli i Lartë ia besoi formimin e Qeverisë. Kryeministri i ri, me vizione të qarta të bashkimit kombëtar e formoi kabinetin e tij. Por, fatkeqësisht kabineti i tij nuk u pëlqye nga Ahmet Zogu dhe mbështetësit e Esad Pashë Toptanit, andaj bën veprim që ishte në interes të përgjithshëm kombëtar, duke u tërhequr pas vetëm katër ditësh, me qëllim që të shmanget gjakderdhja vëllazërore. Pasi pushtetin e mori Zogu, Hasan Prishtina iku në Vjenë. Në vitin 1928 Hasan Prishtina u dënua nga Zogu me vdekje, në mungesë. Madje qeveria e Zogut e ka dënuar tri herë me vdekje. Ai u dënua me vdekje edhe nga xhonturqit një herë, nga Esat Toptani një herë dhe
~23~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
nga serbët një herë. Përveç dënimeve të këtilla drakonike, dy herë u burgos nga pushtuesit serbë e bullgarë. Jeta e atdhetarit të madh shqiptar në mërgim po vështirësohej dita- ditës. Në gjurmë të tij ishin lëshuar shumë shpirtshitur, të cilët e ndiqnin këmba- këmbës. Kudo që shkonte, në Gjermani, në Francë etj., punonte dhe vepronte në të mirë të çështjes kombëtare. Së fundi, i lodhur, i mërzitur, i vetmuar, i demoralizuar dhe i thyer shpirtërisht, u dëbua nga Vjena dhe u vendos në Selanik, në banesën ku jetonin e ëma dhe i vëllai. Ishte mesi i vitit 1933. Spiuni kriminel, Ibrahim Çelo nga Resnja e Maqedonisë, i cili kishte mbi gjashtë muaj që po e përcillte, e nuhati dhe e gjeti edhe këtu. Në mesin e gushtit të vitit 1933, në rrugën Çimisku të Selanikut, derisa po shëtiste, Ibrahim Çelo i doli Hasan Prishtinës pas shpine dhe e qëlloi me katër plumba. Shuhet Hasan Prishtina! Këtu përfundon jeta fizike e një veprimtari gjigant, i cili bëri vepra të mëdha në planin gjithëkombëtar. Por edhe pse ndërroi jetë, emri i tij mbetet sinonim që identifikon Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, përpjekjet për çlirim nga pushteti osman dhe për ruajtjen e identitetit kombëtar shqiptar. Emri i tij është i madh në historinë kombëtare shqiptare. Jetëshkrimi i Hasan Prishtinës është dëshmi faktografike se bëhet fjalë për një kolos të madh të çështjes kombëtare shqiptare. Ishte trim në luftë, kreshnik në parlamentin turk e arsimdashës në fushën e dijes dhe kulturës! Ai luftoi me armë, por edhe me penë në dorë, duke shkruar një pjesë shumë të rëndësishme të historisë së popullit shqiptar, meqë ishte ndër ata që ndikoi që të ndodhin ndryshime të mëdha gjeopolitike dhe rirreshtime gjeostrategjike për t’i dhënë fund sundimit pesë shekullor osman, por edhe ballafaqimit me synimet antishqiptare politike e ushtarake të shteteve fqinje. Historiografia shqiptare është e njëzëshme se Hasan Prishtina është i pakontestueshëm në dimensionin kombëtar, ndërsa emri i tij mbetet i pastër si loti përgjatë gjithë veprimtarisë.
~24~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve-Shkup gjithmonë në hulumtimet shkencore nga fusha e historisë ka veçuar atdhetarin Hasan Prishtina si mjaft të rëndësishëm në ecjen e kombit shqiptar drejt lirisë dhe pavarësisë së plotë. Nisur nga kjo, përveç konferencës shkencore me temë “Veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës”, që u mbajt në Shkup, në kuadër të manifestimeve për 100 vjetorin e flamurit shqiptar, në bashkëpunim me pasardhësin e familjes së Hasan Prishtinës, Mehmet Prishtina, ndërmorëm nismën që të botojmë veprën shkencore kushtuar këtij burrështetasi të rrallë. Në këtë vepër shkencore janë përfshirë dokumentet më të rëndësishme të veprimtarisë së Hasan Prishtinës nga disa arkiva të rëndësishme siç janë: Arkivi Shtetëror i Maqedonisë, Arkivi i Institutit të Historisë Nacionale në Shkup, Arkivi Qendror Shtetëror- Tiranë, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë dhe Arkivi i Institutit të Historisë në Tiranë. Poashtu janë hulumtuar edhe fondet e Forin-Ofisit të Britanisë së Madhe, Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, dokumentet e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Serbisë dhe raportet e konsujve të ndryshëm. Janë shqyrtuar edhe shkrimet autoriale të Hasan Prishtinës të publikuara në shtypin e kohës! Qasja jonë ka qenë gjithëpërfshirëse, andaj jemi përpjekur që të sigurojmë sa më shumë dokumente nga burime të ndryshme arkivore, duke mos u bazuar vetëm në arkivat shqiptare. Përmes këtyre dokumenteve sjellim disa fakte të reja, deri më tani të panjohura për historiografinë shqiptare, duke i bërë vështrim retrospektiv-historik kësaj figure, e cila veproi në diplomaci, politikë, arsim, në fushën e mendimit, por që të gjitha veprimet i bëri në emër të kombit dhe për kombin, e asnjëherë për interesat e tij individuale. Në këto dokumente qartësohet se bashkëpunoi me forcat progresive turke, kroate, maqedonase dhe bullgare për të çliruar shqiptarët në kuptimin gjeografik dhe etnik, ndërsa zëri i tij nuk u dëgjua vetëm në Parlamentin Osman, por edhe në qendrat politike botërore.
~25~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Ky vëllim me dokumente do të pasqyrojë përpjekjet e vazhdueshme të Hasan Prishtinës për liri, të shoqëruara me dije e guxim, por edhe sakrifikim të pasurisë, e mbi të gjitha të jetës për lirinë dhe pavarësinë e plotë të kombit shqiptar. Andaj ky vëllim le të mbetet pikënisje për të hedhur sa më shumë dritë mbi figurën e Hasan Prishtinës, i cili duhet të gjurmohet me vëmendjen e duhur të institucioneve shkencore e arsimore si dhe akademive të shkencave e arteve të Kosovës e Shqipërisë.
Mr. Skender Asani Mr. Mehmet Prishtina Dr. Sefer Tahiri
~26~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
LISTA E DOKUMENTEVE
1 LETËR DREJTUAR KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË ELBASAN
Në letrën drejtuar klubit ‘Bashkimi’ në Elbasan, theksohet se me rekomandim të Hasan Prishtinës duhet të pranohen 5 shqiptarë nga Kosova që të studiojnë në Shkollën Normale të Elbasanit.
2 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME NË BEOGRAD
Në raportin e Konsullatës së përgjithshme të Mbretërisë Serbe drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme në Beograd më datën 29 gusht 1911 sqarohet se në gusht, një vit para pavarësisë së shtetit shqiptar, do të botohet gazeta “Shkupi”. Sipas këtij dokumenti themeluesi dhe kryeredaktori “Shkupi”, Jashar Erebara dhe veprimtarët shqiptarë, midis të cilëve më i spikaturi është Hasan Prishtina do ta bëjnë këtë gazetë organ të Vilajetit të Kosovës.
~27~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
3 RAPORT I AGJENTIT DHE KONSULLIT BRITANIK NË SOFJE DHE MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT FUQIPLOTË TË BRITANISË NË TANGJER DHE AMBASADOR NË STAMBOLL
Në këtë raport nënvizohet se Hasan Prishtina ka bashkëpunuar ngushtë me faktorin ndërkombëtar dhe ka pranuar këshillën e Britanisë së Madhe se në shtatorin e vitit 1911 nuk ka pasur nevojë urgjente për kryengritje.
4 LETËR E AGJENTIT DHE KONSULLIT TË PËRGJITHSHËM BRITANIK NË SOFJE E MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË MBRETËRISË SË BASHKUAR TË BRITANISË SË MADHE
Në letrën e dytë që agjenti dhe konsulli i përgjithshëm britanik në Sofje e ministër fuqiplotë në Greqi ia drejton ministrit të Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe në mënyrë të thuktë thuhet se Hasan Prishtinës duhej të vazhdohet t’i apelohet se të gjitha kërkesat politike që kanë shqiptarët duhet t’i realizojnë përmes rrugës paqësore e jo përmes kryengritjes gjithëshqiptare.
5 RAPORT I HAINROT
Në raportin e Hainrot jepen informata se në zgjedhjet e vitit 1912 përveç Nail Dragës, Hasan Prishtina mbetet kandidati më serioz dhe më i pranueshëm nga shqiptarët për postin e deputetit në Parlamentin Osman.
~28~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
6 RAPORT I HAINROT
Në raportin e dytë Hainrot flet për bashkëpunimin midis patriotëve shqiptarë dhe lëvizjes bullgare kundër lëvizjes xhonturke, e cila për shkak të rezistencës nga popullsia joturke ngadalë por sigurt, po humbte terrenin politik, ndërsa rol të veçantë në këtë proces ka pasur Hasan Prishtina.
7 RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË
Në këtë raport përshkruhet qartë se në prill të vitit 1912 qeveria turke kundërshtonte me forcë rizgjedhjen e Hasan Prishtinës për deputet në Parlamentin turk. Poashtu thuhet se Hasan Prishtinës i kishin ardhur në majë të hundës veprimet e politikës qeveritare turke, të cilën e quante “pa tru dhe barbare, ndërsa ai vetë po bëhej gati të rebelohet”.
8 RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË
Raporti i zëvendës konsullit britanik drejtuar Ministrisë së Jashtme të Britanisë jep informacionin se Hasan Prishtina i shkruan Ismail Qemalit, por nuk bëhet e ditur përmbajtja e letrës drejtuar njërit nga veprimtarët më të devotshëm të lëvizjes kombëtare shqiptare.
~29~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
9 LETËR E KËSHILLIT REVOLUCIONAR TË SHQIPËRISË SË JUGUT, DREJTUAR KRYESISË SË KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË LUSHNJË DHE KRYESISË SË BASHKISË KORÇË LUSHNJË
Në letrën e Këshillit Revolucionar të Shqipërisë së jugut, drejtuar kryesisë së klubit ‘Bashkimi’ në Lushnjë dhe kryesisë së bashkisë Korçë Lushnjë, jepet mbështetje e plotë për zgjedhjen e Hasan Prishtinë si delegat, pasi ai besnikërinë ndaj Atdheut e ruan, jo me fjalë por me vepra sakrifice.
10 RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Në raportin e Konsullatës së Mbretërisë Serbe- Prishtinë drejtuar ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe- Beograd, flitet për përpjekjet e shqiptarëve për të formuar aradhat e luftëtarëve që do të bënin rezistencë ndaj pushtetit osman, ndërsa njëri ndër udhëheqësit e këtij aksioni ishte padyshim Hasan Prishtina, i cili kishte autoritet si deputet popullor.
11 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Në këtë raport theksohet se përpjekjet për rezistencë në Shkup bëhen gjithnjë e më të mëdha, ndërsa Hasan Prishtina ka bërë lëvizje të mëdha në rajonin e Prishtinës.
~30~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
12 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Në këtë raport flitet për përmasat e shtrirjes që po merrte lëvizja kombëtare shqiptare. Raportohet se grupet shqiptare janë përqendruar në Ferizaj, ndërsa shumë shqiptarë kanë arritur përmes rrugëve të ndryshme në Shkup, i cili si asnjëherë më parë është përfshirë nga shqiptarët.
13 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Në raportin e Konsullatës së përgjithshme të Mbretërisë Serbe- Shkup drejtuar ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe- Beograd, thuhet se shqiptarët kanë përshëndetur shpërbërjen e Parlamentit turk dhe se Hasan Prishtina ka njoftuar se cilat janë kushtet e shqiptarëve.
14 RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Raporti i Konsullatës së Mbretërisë Serbe- Prishtinë drejtuar ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe- Beograd tregon se Hasan
~31~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Prishtina niset për në Shkup, ndërsa bullgarët dhe shqiptarët po bënin përgatitjet për rezistencën kundër xhonturqve.
15 RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Hasan Prishtina së bashku me luftëtarët e tjerë shqiptarë ishte shumë i pakënaqur nga pushteti i atëhershëm turk dhe se grupet e armatosura nuk duhet të shpërndaheshin derisa nuk përmbusheshin kërkesat e shqiptarëve. Ky është fakti kryesor që nënvizohet në këtë raport.
16 RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Përmes këtij raport jepet pasqyrë e qartë se valiu i ri i Kosovës Galib Pasha ka njoftuar një gazetar për pranimin e 12 kërkesave të shqiptarëve, të cilat plotësonin në masë të madhe synimet e shqiptarëve, për të pasur status më të mirë politik dhe juridik brenda Perandorisë Osmane në aspektin e punësimit, njohjes së gjuhës shqipe, arsimimit e kështu me radhë.
~32~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
17 INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK
Në informatën e zëvendës konsullit të Britanisë drejtuar ambasadorit britanik, thuhet se më 11 gusht në Shkup kanë mbërritur edhe disa shqiptarë, ndërsa Hasan Prishtina apostrofohet si veprimtar që synon me çdo kusht dhe me ngulm rënien e Komitetit xhonturk, duke kërkuar garanci se në të ardhmen do të ndryshojë qasja e qeverisë ndaj shqiptarëve.
18 INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK
Informata e zëvendës konsullit të Britanisë drejtuar ambasadorit britanik pasqyron faktin që më 14 gusht numri i shqiptarëve që janë futur në Shkup ka qenë i madh, ndërsa Hasan Prishtina ka qenë në Prishtinë duke zhvilluar negociata.
19 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Në raportin e Konsullatës së përgjithshme të Mbretërisë Serbe- Shkup drejtuar ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe- Beograd thuhet se shtohet numri i shqiptarëve që me trena vazhdojnë të mbërrijnë në Shkup, ndërsa supozohet se me një tren special ka mbërritur edhe Hasan Prishtina.
~33~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
20 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konfirmohet ardhja e Hasan Prishtinës me tren special në Shkup, ndërsa në rrugë kanë qenë shumë shqiptarë nga viset e ndryshme kombëtare.
21 NJOFTIM I KONSULLATËS BRITANIKE TË VIZAVE
Shqiptarët të inkurajuar nga depërtimi në Shkup po bëjnë presion ndaj serbëve në Kosovë, ndërsa Hasan Prishtina ka pohuar se në Shkup gjenden jo më shumë se 14 mijë shqiptarë, e jo 20 mijë siç pretendohej atëkohë.
22 RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR KOMANDËS SUPREME NË SHKUP
Njoftohet për nisjen e Hasan Prishtinës së bashku me Said efendi Hoxhën drejt Beogradit. Hasan Prishtina përshkruhet si nacionalist, por edhe si njeri që flet gjuhë të huaja.
~34~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
23 RAPORT I ZËVENDËS KONSULLATËS TË BRITANISË NË MANASTIR
Në këtë raport flitet për burgosjen e Hasan Prishtinës i cili së bashku me Said Hoxhën burgosen duke ardhur në Kuvendin e caktuar në Shkup më 14 tetor të vitit 1912, në hyrje të Shkupit. Në këtë raport theksohej: “Hasan beu është shumë i rrezikshëm për shkak të lidhjeve që i ka jashtë Turqisë, mendoj se atij në veçanti duhet t’i kushtohet një vëmendje e veçantë”.
24 KËRKESA E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR PRESIDENTIT AMERIKAN, VUDRO UILLSON
Në thirjen e fuqishme patriotike e nënshkruar nga Hasan Prishtina, jehon zëri i popullit shqiptar, i cili me shekuj ishte i etur për liri dhe pavarësi. Në dokumentin, në të cilin gazeta “Albanija” boton kërkesën e grupit të patriotëve të tubuar rreth z. Hasan bej Prishtina, drejtuar presidentit të atëhershëm amerikan, Vudro Uillson. Presidenti amerikan thuhej se me fuqinë dhe autoritetin që posedonte mbështeste vlerat pozitive humane për lirinë e popujve. Në kërkesë qartë dhe pa asnjë dobësi janë të theksuara dhe të paraqituar dëshirat e sinqerta dhe aspiratat legjitime të banorëve shqiptar, dëshira dhe aspirata të cilat bazohen, edhe atë në hollësi më të imëta, në të drejtat e pacënueshme dhe të patransferueshme të popujve, ashtu siç i proklamonte presidenti Uillson. Çdo fjalë e Hasan Bej Prishtinës në mënyrë eklatante e vërteton atë që ne, madje edhe në kohë të fundit, kemi mundësi ta vërtetojmë përmes këtyre rreshtave, e kjo është se: “Pavarësi e plotë për gjithë atdheun shqiptar”.
~35~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
25 LETËR E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR MUFID BEUT
Në letrën e Hasan Prishtinës drejtuar Mufid Beut, veprimtari i palodhur shkruan se bie dakord me Qeverinë italiane, ndërsa terrori serb në Kosovë po arrin kulmin, andaj urrejtja ndaj serbëve ishte e madhe.
26 LETËR E HASAN PRISHTINËS
Në letrën e shkurtër Hasan Prishtina flet për një vizitë në Itali, e cila nuk është realizuar për arsye objektive.
27 PARASHTRESË E HASAN PRISHTINËS
Edhe në parashtresën e tij Hasan Prishtina sqaron më saktë shkaqet e mosrealizimit të vizitës së parashikuar në Romë.
28 INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME
Në informatën e legatës së Shqipërisë në Romë drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, sqarohet pozicioni i Italisë ndaj kabinetit qeveritar të Hasan Prishtinës, e cila kishte dilema lidhur me këtë kabinet të pushtetit ekzekutiv të Shqipërisë, pasi Prishtina ishte në marrëdhënie jo të mira me Jugosllavinë e atëhershme.
~36~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
29 INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME
Në informatë flitet për formimin e kabinetit të Hasan Prishtinës dhe dorëheqjen e tij nga posti i kryeministrit, ndryshime këto që në qarqet politike dhe mediatike ndërkombëtare nuk kanë krijuar imazh të mirë për qeverisjen e shqiptarëve.
30 LETËR E REXHEP MITROVICËS
Në letrën e tij Rexhep Mitrovica lavdëron aktivitetin diplomatik të Hasan Prishtinës, duke kërkuar strukturimin e Ministrisë së Punëve të Jashtme. Në këtë letër Mitrovica flet për mizoritë serbe, ndërsa kërkonte që arsimit në Kosovë t’i jepej më shumë rëndësi.
31 PËRGJIGJE E TELEGRAMIT NGA ANA E ZËVENDËSIT TË PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
Në përgjigjen e telegramit nga ana e zëvendësit të prefektit A. Kastrati drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, thuhet se nuk dihet vendndodhja e Hasan Prishtinës, ngjashëm si edhe e Bajram Currit.
~37~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
32 NJOFTIM I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME- TIRANË
Në njoftim flitet se komiteti i Hasan Prishtinë është përleshur me ushtrinë serbe.
33 RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD
Bajram Curri dhe Hasan Prishtina kanë shkuar në Greqi, por ky lajm i publikuar në gazeta nuk është vërtetuar.
34 NJOFTIM I PROKURORISË SË GJYQIT- SHKODËR DREJTUAR MINISTRISË SË DREJTËSISË
Në njoftimin e Prokurorisë së gjyqit- Shkodër drejtuar Ministrisë së Drejtësisë nënvizohet se është shpallur falja apo amnistia e Hasan Prishtinës, i dënuar me vdekje.
35 RAPORT I PREFEKTIT TË KORÇËS DREJTUAR ZYRËS SEKRETE TË MINISTRISË SË BRENDSHME
Raporti i prefektit të Korçës drejtuar zyrës sekrete të Ministrisë së Brendshme, informon për një takim të komitëve bullgarë, në të cilin mori pjesë edhe Hasan Prishtina.
~38~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
36 NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
Në këtë njoftim flitet për lëvizjet e Hasan Prishtinës në disa vise rurale të Kosovës.
37 NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
Në raportin e zëvendës prefektit A. Kastrati drejtuar Ministrisë së Brendshme, shkurt sqarohet se Hasan Prishtina ndodhet në rrethinën e Gjakovës.
38 RAPORT I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË SHTETIT SHQIPTAR
Në njoftimin e Ministrisë së Punëve të Brendshme të shtetit shqiptar, flitet për përpjekjet e Prishtinës që të bëjnë rezistencë aktive në Kosovën shqiptare.
39 RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD
Në raportin e legatës së Shqipërisë në Beograd, flitet mbi disa goditje që i bënë forcat shqiptare të drejtuara nga Hasan Prishtina e Bajram Curri.
~39~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
40 RAPORT DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË SHQIPËRISË
Raporti drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme të Shqipërisë vë në spikamë rolin e Komitetit kosovar dhe elementin kosovar në Shqipëri, i cili sipas raportit nuk ka rëndësi të madhe.
41 TELEGRAM I EKSELENCËS ONOREVOLE DINO GRANDI
Në telegramin e ekselencës Onorevole Dino Grandi me titull “Minoriteti shqiptar në Jugosllavi” flitet se në komunikim me Hasan Prishtinën, shihet se mbetet në pozicionet e njëjta sa u përket të drejtave të shqiptarëve.
42 RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË TIRANË PËR HASAN PRISHTINËN
Në raport flitet për përpjekjet e atdhetarit shqiptar lidhur me krijimin e një fronti të përbashkët të organizatave të ndryshme revolucionare kundër Jugosllavisë. Prishtina sipas disa interpretimeve kishte mbështetjen e ekzekutivit turk, por edhe pëlqimin për të organizuar arradha të armatosura të shqiptarëve të Kosovës të emigruar në Turqi, e të cilët do ti transportonte në Shqipëri në luftën e deklaruar ndaj Jugosllavisë. Në këtë raport flitet se Prishtina kishte marrëdhënie të mira me federalistët maqedonas, si Vanço Mihajllov. Në këtë raport, i cili botohet për herë të parë në historiografinë shqiptare, flitet për një gatishmëri të Prishtinës për bashkëpunim indirekt me Mbretin Zog, por se këtë nuk ka mundur ta bëjë për ~40~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
shkak të disa personave, ndërsa në këtë bashkëpunim ka kontribuar Italia. Hasan Prishtina pasi kishte menduar gjatë kishte pranuar takimin me Ekrem Bej Libohovën, ministër i Oborrit Mbretëror të Shqipërisë, i cili do të autorizohej nga mbreti Zog.
43 TELEGRAM NUMËR 4280, ROMË
Në telegramin numër 4280- Romë, flitet për atmosferë të paraluftës në gushtin e vitit 1931, ndërsa Hasan Prishtina vazhdon me përpjekjet për kryengritje.
44 PROMEMORJA E MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME TË ITALISË
Në promemorjen e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, theksohet se Prishtina kishte vendosur të vihej në krye të një Lidhje Shqiptare e cila duhej të përmblidhte përveç irredentistëve të Kosovës edhe ata të Malësisë të bashkangjitur së pari Malit të Zi e pastaj Jugosllavisë nga konferenca e Londrës në 1932, dhe atyre të aneksuar nga Greqia, Shqipëria Jugore. Poashtu flitet për bashkëpunimin e Prishtinës me kroatët, bullgarët dhe maqedonasit, por edhe me Sali Vuçitërnin që të organizoheshin celula për aksion revolucionar. Ndërsa pas vrasjes së Hasan Prishtinë nga Ibrahim Çelo në vitin 1933 paralizohet Komiteti revolucionar në Kosovë.
~41~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
45 RAPORT NGA VJENA MBI IBRAHIM ÇELON
Në raportin nga Vjena mbi Ibrahim Çelon, atentatorin e Hasan Prishtinës raportohet se në datën 15 gusht është vrarë, në Selanik, atdhetari i njohur Hasan Prishtina. Autori i atentatit ka qenë Ibrahim Çelo, që shtypi sllav e tregon si shqiptar ose shqiptar që jeton jashtë. Vrasësi e vrau veprimtarin e njohur në kafiterinë ‘Astoria’, ndërsa nuk ishte penduar për aktin e bërë makabër.
46 SHKRIM NGA MUSATAFA MERLIKA KRUJA: HUMBJA E PATRIOTIT TË MADH SHQIPTAR HASAN BEJ PRISHTINA
Musatafa Merlika Kruja në shkrimin e tij të njohur me titullin “Humbja e patriotit të madh shqiptar Hasan bej Prishtina” shkruan për biografinë personale dhe politike të Hasan Prishtinës, duke e vlerësuar larë figurën e tij. Në këtë shkrim shkruan: “Luftëtari i ri i zgjedhur prej popullit Hasan Prishtina, është më aktiv, i palodhshëm dhe punëtor pa rezervë dhe luftëtar në tërë këtë laramani të ashpër midis shqiptarëve dhe turqve, midis të drejtave dhe fuqisë. Fjala e tij, penda e tij, si edhe torba e tij janë thesari i lëvizjes kombëtare. Në foltore në Parlament, ai gjëmon dhe i rrotullon të gjitha vetëtimat nga qielli mbi kokat e armiqve të popullit shqiptar”.
47 KUJTIME NGA HERBERT UBAN LIDHUR ME FIGURËN E HASAN PRISHTINËS
Në kujtimet e tij Herbert Uban, djali i mikut të Hasan Prishtinës lidhur me figurën e patriotit të madh, sikurse Merlika ngrit lartë
~42~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
figurën e tij. Në këtë rikujtim lidhur me personalitetin e Prishtinës, Herbert Uban shkruan se familja e tij dhe e Prishtinës kishin pasur takime të shumta në shtëpinë e tij, por edhe jashtë saj, ndërsa Prishtinën e cilësonte si njeri që ishte përplot shpresë për të ardhmen e popullit të tij.
48 DEKRET PËR DHËNIE DEKORATASH I REPUBLIKËS POPULLORE TË SHQIPËRISË
Republika Popullore e Shqipërisë në vitin 1962 miratoi dekretin për dhënie dekoratash, me të cilin Hasan Prishtina dekorohet me Urdhrin për veprimtari patriotike të klasit të I – rë.
49 VENDIM MBI SJELLJEN NË SHQIPËRI TË ESHTRAVE TË PATRIOTIT HASAN PRISHTINA, I MIRATUAR NGA KËSHILLI I MINISTRAVE I REPUBLIKËS POPULLORE SOCIALISTE TË SHQIPËRISË
Këshilli i ministrave i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë më datën 06.11.2977 miratoi vendim për sjelljen në Shqipëri të eshtrave të patriotit Hasan Prishtina.
50 VENDIM I ZYRËS SË PRESIDENTIT TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS PËR DHËNIEN HASAN PRISHTINËS URDHRIN HERO I KOSOVËS
Zyra e Presidentit të Kosovës, Fatmir Sejdiu në vitin 2010 Hasan Prishtinën e dekoron me Urdhrin “Hero i Kosovës”, me motivacion për kontribut të veçantë dhënë për lirinë dhe pavarësinë e shqiptarëve dhe të Kosovës.
~43~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
~44~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
1
LETËR DREJTUAR KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË ELBASAN
Të ndershmit Këshillit Klubit “Bashkimi“ në Elbasan
Me nismën e të ndershmit Hasan Bej,1 deputet i Prishtinës, ju rekomandojmë tre zotni Gillanas e dy Vulçiternas, të cillët, për me studjue në shkollën Normale t’Elbasanit, na u dërguen prej Klubit “Bashkimi” të Manastirit, me lutje qi të përmendurve t’u tregohen lehtësirat e duhuna në krymjen e veprimeve qi lypen, për pranimin e tyne, n’atë shkollë.
Ohri, me 18 Kallnuer 1325 “31” 1909
Kryetari Klubit “ Bashkimi “2
AQSH,F.102, D.28, fl.1.
1 Hasan Bej Prishtina, deputet i Prishtinës 2 Hamdi Bej Ohri nga Ohri ~45~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
2
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME NË BEOGRAD
KONSULLATA E PËRGJITHSHME Shkup, 29 gusht 1911 E MBRETËRISË SEREBE Nr. 2001 Ministria e Punëve të Jashtme – Beograd Nga 29 i këtij muaji filloi këtu të dalë gazeta shqiptare “Shkupi”. Pronari dhe redaktori i saj është Jashar Erebara, i njohur edhe më parë si redaktori i gazetës “Arbania” e cila është dërguar në Beograd. Gazeta “Shkupi” ka dalë më parë në shtyp. Botohet në katër faqe të formatit të vogël, gjysma në gjuhën shqipe me alfabetin latin dhe gjysma në gjuhën turke. Duke gjykuar sipas numrit që ka dalë tani, Jashar Erebara dhe delegatët Naxhib Draga, Hasan bej Prishtina dhe personalitetet të tjera të njohura shqiptare, të cilët janë lajmëruar edhe më herët si pjesëmarrës të klubit të shqiptarëve intelektual “Bashkimi i Kombit”, kjo gazetë do të jetë me siguri organ shqiptar në vilajetin e Kosovës dhe do te rregullohet në atë mënyrë që do të formohen klube, do të tregohet organizimi i shqiptarëve. Kjo gazetë i vë vetes për detyrë gjithashtu të punojë në arsimimin kombëtar. Ka arsye të besohet se kjo gazetë do të ndihmohet edhe nga bota arabe, që deri diku tregon edhe vetë personaliteti i redaktorit i cili është i njohur ministrisë tonë. Këtë muaj do të dalë numri i parë i gazetës. Konsulli Përkthime nga “Shkupi” Në numrin 3 nga 12 shtatori
Архив на Македониjа, Микрофилм
~46~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
3
RAPORT I AGJENTIT DHE KONSULLIT BRITANIK NË SOFJE DHE MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT FUQIPLOTË TË BRITANISË NË TANGJER DHE AMBASADOR NË STAMBOLL
Zv/konsulli Hough3 për Z-ri G. Louter4 (Nr. 42) Shkup, Shtator 1911 Zotëri... Kam nderin që të raportoj se Qeveria tërësisht e ka lënë pas dore politikën e tyre të “avancimit” në Shqipëri. Është e vërtetë se shtrirja e forcave është ndaluar nga shpërthimi i kolerës, por unë besoj se pavlefshmëria e vazhdimit të fushatës tanimë është e pranuar. Operacionet kanë qenë të shtrenjta dhe joproduktive, andaj edhe popullata edhe oficerët kanë qenë të pakënaqur. Valiu i Kosovës, Halil Begu, në kohë të fundit ka realizuar një shëtitje të gjatë në Shqipëri, prej së cilës ende nuk është kthyer. Prej të gjitha atyre që kam dëgjuar ai po bën qetësimin (e gjendjes, v.j.) me çdo çmim dhe po e bën atë të cilën shqiptarët në fakt e duan. Udhëheqësi famëkeq, Sulejman Batusha, i cili si të gjithë “Bajraktarët” u dorëzua në rastin e vizitës së sulltanit, përsëri pas pak kohe u ngjit në mal, duke kërkuar që nga “kulla” e tij të largohen të gjithë ushtarët që qëndronin atje dhe ta rregullojnë atë. Kjo u bë, dhe tani Sulejmani përsëri është pronar i “kullës” së tij.
3 Agjent dhe konsull i përgjithshëm britanik në Sofje (1895 – 1903), ministër fuqiplotë në Greqi (1903–1917). 4 Ministër fuqiplotë i Britanisë në Tangjer (1903–1908) dhe ambasador në Stamboll (1908– 1913). ~47~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Edhe pse negociatat po vazhdojnë sa që mundet në fshehtësi, besoj se valiu ofron kushte të favorshme njëlloj si ata që ju ofroi malësorëve në pranverë. Udhëheqësit që bëjnë agjitacion për “autonomi”, të udhëhequr nga Hasan Begu, tani për tani kanë pranuar këshillën e Ambasadorit të Mbretërisë,5 të cilën unë kisha nderin ta transmetoj dhe nuk ka ide imediate për ngritje, edhe pse është e mundur se ankthi i tyre revolucionar është ndaluar vetëm përkohësisht. Për momentin ata po mbajnë një takim të fshehtë në Shkup, por nuk kam idenë për natyrën e qëllimit të tyre. Kam nderin &... U. Hough Архив на Македониjа, МФ – 1580 Public Record Office, London FO.371/1231
5 Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe. ~48~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
4
LETËR E AGJENTIT DHE KONSULLIT TË PËRGJITHSHËM BRITANIK NË SOFJE E MINISTËR FUQIPLOTË NË GREQI DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË MBRETËRISË SË BASHKUAR TË BRITANISË SË MADHE
[39419] Z-ri G. Louter për z-ri Eduard Grej6 – (pranuar në 9 tetor) (Nr. 659) Therapia, 28 shtator 1911 Zotëri, Kam nderin që t’ju transferoj një kopje të lajmërimit nga zv/konsulli i Mbretërisë në Shkup, duke raportuar në vazhdën e politikës që është miratuar tani nga autoritetet turke në Kosovë. Lidhur me paragrafin e fundit të lajmërimit të dërguar, Hasan Beu, i cili është njëri nga deputetët e Prishtinës, i deklaroi z. Hough rreth dy muaj më parë se e tërë Shqipëria ishte e gatshme të ngrihet për bashkim, por edhe se ata tërësisht do të dëgjonin këshillat e Qeverisë së Mbretërisë. Kur z. Hough më tha këtë, unë i sugjerova atij që nëse Hasan Beu përsëri i afrohet atij, të përgjigjet se shqiptarët duhet të përdorin masa paqësore për çfarëdolloj ankese që kanë ndaj Qeverisë turke dhe se ngritja e të gjithë shqiptarëve do të shikohej në mënyrë të pafavorshme. Kam nderin &.... GERARD LOWTHER Архив на Македониjа, МФ – 1580 Public Record Office, London FO.371/123
6 Ministër i Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe ( 1905 – 1916 ). ~49~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
5
RAPORT I HAINROT
Nr.11 Prizren - Vlorë - Manastir - Mitrovicë - Shkodër Shkup, më 27 janar 1912
Fort i ndrituri komb: xhonturqit, ndikimi i të cilëve në vilajetin e Kosovës ka pësuar shumë, po mendohen të fitojnë krejtësisht përsëri rëndësinë e tyre të mëparshme, me qëllim që të dalin fitues në zgjedhje7, dhe që tani dua të vërej se ata kanë shanse të mëdha për t’ia dalë në krye dhe me të vërtetë edhe për arsye se kundërshtarëve të tyre u mungon bashkimi e organizimi. Në vendin e Hysref Sami të transferuar në Janinë ka vajtur Reshet Beu në postin e të deleguarit me përgjegjësi në Shkup, përkrah të cilit qëndron Xhevat Beu prej Stambolli: jo identik me inspektorin me të njëjtin emër të ministrisë së kulturës popullore. Të përmendurit udhëtuan nëpër pjesët e Vilajetit të Kosovës të banuara nga serbët e bullgarët dhe u përpoqën të bëjnë propagandë për idetë xhonturke, por iu desh për sa u takon bullgarëve - të binden, se puna e tyre është e kotë. Përkundrazi serbët veçanërisht edhe ata të Shkupit, tash së fundit janë deklaruar për xhonturqit, kështu që pritet që në zgjedhje të përkrahin Komitetin për Bashkim e Përparim. Si kandidat i serbëve në radhë të parë përmendet emri i Dragomanit të konsullatës së përgjithshme serbe të këtushme. Spiro Ristiq, një burrë inteligjent me formim evropian, ka kryer studimet e veta në Paris, i cili sigurisht do të ndjekë vijën e xhonturqve. Bullgarët, siç u tha, nuk mundën të merren vesh fare me xhonturqit. Nëqoftëse do të arrihej një marrëveshje e tillë, atëherë do tu emëronte
7 Zgjedhjet e parakohshme të marsit 1912. ~50~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
si kandidat centralisti Paskalev që punon në Stamboll si avokat, në rastin e kundërt deputeti i deritashëm, Pavllov, një vërhovist. Për mandatet e xhonturqve për popullsinë muhamedane do të orvaten Salih Beu dhe Jusuf Beu - Kumbaraxhi. Të dy janë tepër pasanikë, njerëz me rëndësi, por konsiderohen si oportunistë. Bëhet fjalë edhe për kandidaturën e Merkes- Kajmakamit të këtushëm, Emin Servet Beu, të një xhonturku fanatik. Partia e Mirëkuptimit Liberal këtu përfaqësohet në anën e klubit “Muhadjahede- i- millie/: Lufta Kombëtare”, që ndjek me përpikëri programin e partisë së përmendur më parë. Ky drejtim opozitar gjen simpati përnjëmend si në muhamedanët poashtu edhe në të krishterët, por nuk ka pasur akoma kohë për të lëshuar rrënjë të thella sa duhet. Ata kërkojnë të arrijnë në një marrëveshje me shqiptarët, kandidatët e të cilëve, sikur deri tash janë Nexhip Draga e Hasan Beu, dhe në këtë mënyrë të bëjnë që të sprovohen kandidatët e tyre: Rexhep Beu, drejtori i ‘Shkollës së arteve të bukura’ në Shkup dhe Sahit Hoxha deputeti i deritashëm i xhonturqve.
Njësoj Stambollit nën nr. 4/ pol.
Pranoni, shkëlqesia juaj shprehjen e respektit tim më të thellë.
Hainrot.
Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë Vj. 22- 13- 1327
~51~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
6
RAPORT I HAINROT
Nr.35 Konfidenciale Shkup, më 17 mars 1912
Fort i ndrituri kont
Popullsia fshatare bullgare gjendet, siç dihet ndërmjet terrorizmit të bandave, ndjekjes së bandave turke dhe e cila gjoja mbështetet nga ata që janë kundër bandave turke, që po dalin gjithnjë më qartë, gjë që e forcon edhe më shumë terrorizmin. Bashkë me këto dukuri të pakëndshme kohën e fundit si pasojë e manovrave xhonturke elektorale po shoqërohet edhe një mjet presioni i rrezikshëm, që me pasojat e tija mund të shpinte të luftimet e vjetra vëllazërore në mes të bullgarëve e serbëve. Komisionet serbe janë nën mbrojtjen xhonturke në kaza të Kumanovës, Kratovës e Pallankës, të cilët orvaten ti tërheqin bullgarët në anën e tyre. Këto përpjekje janë të kurorëzuara pjesërisht me sukses, por në Pallanka, ku priftërinj serb kryen veprime fetare në varrezat bullgare, çuan në grindje të ashpra ndërmjet priftërinjve, në përçarjen e komunitetit dhe së fundit në ndërhyrjen e autoriteteve, që ndihmoi në fitoren e serbëve. Nëqoftëse nuk marrin parasysh pjesët shqiptare të rajonit tim zyrtar, që nga pikëpamja e xhonturqve duhet të konsideroheshin si të humbura, gjendja e Komitetit për Bashkim e Përparim është e kërcënuar tani më shumë në vetë qytetin e Shkupit. Këtu me përkrahjen e ish deputetëve shqiptarë të njohur Hasan Beu e Nexhip Draga në metropolin bullgar, mitropoliti imzot Neofit gjendet gjithnjë në Stamboll, andaj u arrit një marrëveshje ndërmjet parisë
~52~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
bullgare të këtushme e partizanëve të mirëkuptimit liberal. Nga njëra anë ranë në ujdi ish deputetët bullgarë të Shkupit, vërhovistët Pavllov e avokati Bakllaciev, nga ana tjetër ish deputetët xhonturq Sahit Hoxha, që këtu shikohet si bartës i ideve të reja dhe Salih Beu, pozita e të cilit akoma nuk është krejt e qartë. Po atë ditë: 7 mars, në një hotel të këtushëm u zhvillua një mbledhje e thirrur nga ish deputetët bullgarë Vllahov /Selanik/ e Pavllov /Shkup/ ku pati shumë pjesëmarrës, ku të gjitha fjalimet e mbajtura kundër xhonturqve u brohoritën gjallërisht, kurse partizanët xhonturq nuk u lanë që të marrin fjalën. Dy xhonturq në influencë prej Stambolli, pikërisht nënkoloneli i xhandarmerisë Shahab beu dhe i deleguari i atjeshëm me përgjegjësi, Maliq Beu, u thirrën në Shkup, për të mbrojtur pozitat e rrezikuara, organizuan këtu mbledhje dhe vajtën me komandantin e këtushëm të xhandarmërisë Emin beu në kazatë lindore të Vilajetit, gjoja me qëllim që me ndihmën e serbëve të ndikojnë tek bullgarët në drejtimin e shënuar në hyrje. Sipas mendimit tim, jovendimtar për humbjet që pësojnë këtu xhonturqit, është karakteristikë largimi i Salih Beut, i përmendur në këtë raport si kandidat i “Mirëkuptimit Liberal” nga klubi i xhonturqve. Salih Beu prandaj për ne ka një interes të posaçëm, pse ai mban marrëdhënie të mira në këtë konsullatë. P.E.M.B është prototipi i oportunistit, që deri në situatat më të vështira di të ruaj përtimin e vet, pa ngjallur pakënaqësi në kampin kundërshtar. Pak përpara, kandidati i xhonturqve, tani është kandidat i “Entente”.... Largimin e tij prej partisë xhonturke ai e motivon me paaftësinë e anëtarëve të klubit të këtushëm për punë serioze. Ai e ka ngulitur në kokë (mendimin, v.j.) që të bëhet deputet, dhe meqë është pasanik, me influencë e dinak, është një kandidat që duhet marrë seriozisht. Këto rrethana së bashku me faktin që Partia e Mirëkuptimit Liberal në Shkup tash disa ditë është përfaqësuar edhe zyrtarisht dhe ka hapur klubin e vet, provojnë se xhonturqit këtu kanë humbur terren. Partia e tërhequr zvarrë nga konsullata e përgjithshme serbe e këtushme /kandidat Drangomani i konsullatës së përgjithshme serbe Spiro Ristiq: shih informacionin e këtushëm nr. 11 të 27 janarit 1911,
~53~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Stamboll 4/pol.:/ ka pësuar një disfatë për shkak të veprimit tepër të zjarrtë të konsullit serb. Kundër zotit Ristiq, kandidatura e të cilit edhe autoriteteve turke nuk ju duk e sigurt, meqë gjoja dy mësues të gjimnazit serb të këtushëm botuan një artikull në gazetën turke “Arsh”, ku pozita e përparshme e kandidatit u cilësua si e papajtueshme me mandatin e aspiruar. Konsulli serb bëri që të shkarkohen këta mësues, si edhe një sekretar i mitropolisë serbe, gjoja si bashkëfajtor. Çështja në vetvete është e parëndësishme, që ndoshta do të mbetej pa u vënë re pa ndërhyrjen e konsullit serb, jo vetëm e ven në pikëpyetje kandidaturën e zotit Ristiq duke tërhequr qarqe të gjëra, por provokoi edhe një ftohje ndërmjet konsullatës serbe e mitropolisë nga një anë, e të popullsisë nga ana tjetër. Së fundit do ti lejoja vetes të vërej, se me gjithë që perspektivat elektorale ndërrojnë në mënyrë kaleidoskopike e liberalët fitojnë terren, shanset më të mëdha, nën kufizimet e përmendura në këtë informacion, janë gjithnjë në anën e xhonturqve.
Njësoj Stambollit, nr. 19/pol. Pranoni, shkëlqesia juaj shprehjen e respektit tim Hainrot Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë Vj. 22-13-1349
~54~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
7
RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË
Vice/Konsullata e Britanisë Shkup, 2 prill 1912 Nr. 31
Zotëri, Në telegramin tim nr. 7 të ditës së sotme për ambasadorin Sh. T., kam nderin të raportoj se kam pasur një intervistë sot në mëngjes me Hasan bej Prishtinën, ri-zgjedhja e të cilit si deputet i Prishtinës po kundërshtohet nga qeveria turke në secilën mënyrë, legjitime ose në mënyrë tjetër. Hasan Beu më siguroi se e gjithë Shqipëria e ka në majë të hundës qeverinë e tanishme që e përshkruan si barbare e pa tru, dhe që ka qëllim të rebelohet. Qëllimi i menjëhershëm, tha ai, është që të kërkohet anulimi i zgjedhjeve të para ca kohëve parlamentare në gjithë Turqinë dhe të emërtohet Kabineti jo-partiak nën kryesimin e Fazil Pashës, ku do të përfshiheshin njerëz si Tefik Pasha dhe Nuredin Efendiu, si dhe të mbahen zgjedhje të reja që me të vërtetë do të tregojnë vullnetin e popullatës. Nëse kjo dështon, ai do të kërkojë autonomi për Shqipërinë. Unë pyeta se çfarë forme do të kishte marrë kjo. Ai u përgjigj në kompletimin e ndarjes fiskale dhe ushtarake dhe për një Republikë të Shqipërisë, lidhja e të cilës me Portën do të ishte vetëm nominale, por nuk u përgjigj për pasjen e një programi të qartë për minimumin e asaj që do ta pranonte. Ai potencoi një paralele me Bullgarinë dhe rritjen e popullatës bullgare që nga Marrëveshja e Berlinit. Ai mendonte se kjo do të pranohej nga Porta.
~55~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Unë theksova se klanet shqiptare në rastet e mëparshme nuk kanë treguar shumë për bashkim kombëtar dhe theksova kryengritjen e Malësisë në vitin e kaluar, por ai më siguroi se tani ekziston një organizim i plotë nga Shkodra deri në Janinë, edhe pse nuk ofroi dëshmi përveç marrëveshjes së mundshme me Greqinë të përmendur këtu më pas. Besoj se ka një rritje të frymës kombëtare në Shqipëri në kohën e fundit dhe kam dëgjuar për organizim të përgjithshëm edhe nga burime të tjera. Duke folur për pjesën ushtarake, ai theksoi se kryengritja e Gjakovës e raportuar në lajmërimin tim nr. 29 do të ishte thelbi i lëvizjes, se klanet e Malësisë dhe klanet e tjera gegë do të grumbullohen rreth Tuzit dhe se lëvizja me shpejtësi do të përhapet në jug dhe do të ngërthen edhe toskët. Shkupi do të kishte rënë në javën e parë të Lëvizjes dhe brenda një muaji do të ishin në Selanik. Unë vërejta se mund të besoj se do të kishte një furnizim adekuat të armëve të vogla në Shqipëri, por çka do të bënin për artilerinë? Ai u përgjigj se tani nuk kishin asnjë, por mbështetej në marrjen e tyre prej turqve, me të cilat dinë të punojnë shumë shqiptarë, që vlente e njëjta edhe për armët e inxhinierisë. Ata kishin para të mjaftueshme për fushatë disa mujore, nëse jo edhe për më tepër, dhe mbështeteshin në përkrahjen financiare nga jashtë nëse çështja nuk do zgjidhej deri atëherë. Ata nuk llogarisnin shumë në mbështetjen e maqedonasve bullgarë ose metodat e tyre të sulmimit të shtetit me banda, por kishin vullnet të bashkohen me ta dhe të zgjerojnë kërkesat e tyre për autonomi të Rumelisë në të cilat do të bashkëngjiteshin tre vilajetet, pra dhe Shkodra e Janina. Unë theksova se secili shqetësim në Turqi do të kishte ndikim në shtetet fqinje dhe tregova thashethemet për lëvizjen austriake në Tashlija (shikoni lajmërimit tim nr. 2, postscript), si edhe efektin mbi Greqinë të revolucionit të Rumelisë lindore në vitin 1885. Ai pranoi këtë, por theksoi se ata kanë arritur mirëkuptim me Qeverinë greke dhe Komitetin greko – maqedonas si edhe me Komitetin bullgaro – maqedonas, por jo edhe me qeverinë bullgare. Mali i Zi ishte i
~56~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
parëndësishëm, Malësia ishte gjithsesi shqiptare. Bullgaria dhe Serbia do të kontrollohen nga Austria, dhe vetë Austria, shpresonte ai, do të abstenonte nga ndërhyrja, duke thënë se kjo është çështje tërësisht e brendshme dhe do të linte popullatën osmane të luftojnë mes veti, por në variantin më të keq, regjimi austriak ishte më i preferuar se ai turk, edhe pse më së miri do të ishte regjimi britanik. Ajo që ai kërkonte ishte mbështetja politike nga qeveria britanike dhe nëse nevojitej edhe mbështetja financiare më vonë. Mendoj se ai nuk i është drejtuar asnjë konsulli tjetër këtu dhe shpreson se qeveria britanike do të merr udhëheqjen nëse nevojitej ndonjë aksion. Unë e sigurova atë se unë menjëherë do të komunikoj kërkesën e tij te zyrtarët e mi më të lartë dhe do t’i tregoj për rezultatet. Unë e pyeta atë se çka pritnin para se të rebelohen, dhe ai u përgjigj asgjë përveç përgjigjes nga qeveria e Stambollit. Në të njëjtën kohë, një përgjigje e pafavorshme nuk do të ndalonte kryengritjen. Gjatë intervistës Hasan Beu manifestoi optimizëm të konsiderueshëm, që sipas mendimit tim, ishte optimizmi i njeriut që ndjen se punët nuk do të shkojnë më keq dhe se mund të përmirësohen me mjete të fuqishme.
Kam nderin që të jem Zotëri,
Shërbyesi i Juaji dëgjueshëm
Zëvendëskonsulli
Архив на Македониjа, МФ – 1609 Public Record Office, London FO.294/43
~57~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
8
RAPORT I ZËVENDËS KONSULLIT BRITANIK DREJTUAR MINISTRISË SË JASHTME TË BRITANISË
Vice/Konsullata e Britanisë Shkup, 6 prill 1912 Nr. 32
Zotëri, Kam nderin të transferoj një letër me të cilën Hasan Bej Prishtina kërkoi që unë t’ia dërgoj Ismail Bej Qemalit. Siç edhe e dini, që të dy janë persona të dyshuar nga Qeveria turke. Dhe mendojnë se as pika turke e as pika serbe nuk do të ishte vend i sigurt për transmetimin e korrespondencës. Unë nuk e kam të njohur përbërjen e letrës e as saktësinë e informatave të Hasan Beut lidhur me vendin e ndodhjes momentale të Ismail Bej Qemalit.
Kam nderin që të jem Zotëri, Shërbyesi i Juaji dëgjueshëm Zëvendëskonsulli
Архив на Македониjа, МФ – 1609 Public Record Office, London FO.294/43
~58~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
9
LETËR E KËSHILLIT REVOLUCIONAR TË SHQIPËRISË SË JUGUT, DREJTUAR KRYESISË SË KLUBIT ‘BASHKIMI’ NË LUSHNJË DHE KRYESISË SË BASHKISË KORÇË LUSHNJË
Telegram nga Fieri 9165, ora 8 e mbrëmjes Kryesisë së Klubit “Bashkimi” Lushnjë
Kopje Kryesisë së Bashkisë Korçë - Lushnjë
Në Këshillin revolucionar të Shqipërisë së Jugut … telegrafisht kolegut Hasan bej Prishtina, për mbrojtjen e kërkesave tona të ditura që përbëhen prej dymbëdhjetë pikash me i dhanë kompetencën atij për me hi në bisedime me qeverinë në Kosovë, dashurinë e madhe dhe besnikërinë e të cilit ndaj Atdheut e ruan, jo me fjalë por me vepra sakrifice. Neve çuna i kishin njerëz të ndershëm këtu dhe atje, që mund t’i zgjidhnim dhe t’i dërgonim, veçanërisht si delegatë nga ana e jonë. Këtë e bëmë për të sigurue si kurdoherë shpëtimin e Atdheut, duke u ndrojtur që të mos shkaktojmë ndasi, e cila i hap rrugën shpejtimit të katastrofës dhe nuk e pranuam me qëllu për të thanë se s’kishin mundësi të emëronin delegatë tjetër përveç delegatit Hasan beut. Prandaj në emër të shpëtimit të atdheut lutemi që edhe ju të shpejtoni veprimet e mija në atë mënyrë.
Këshilli Revolucionar i Shqipërisë së jugut
AQSH, Fondi162, Dosja 96, fl. 2
~59~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
10
RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e Mbretërisë Serbe – Prishtinë Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit – Beograd
8/21.VII 29.VII/11.VIII Zotëri Ministër Me telegramin e sotëm kisha nderin që t’ju informoj mbi masat e mëdha të shqiptarëve, të cilat tubohen rreth Prishtinës dhe në të gjitha rajonet e vilajetit. Vetëm nga rrethina e Gjakovës, nën udhëheqjen e Riza beut, Bajram Currit, Ahmet bej Gjakovës dhe Bajram Daklanës, kanë arritur mbi dhjetë mijë shqiptarë. Në kampin kryengritës me Riza beun është Hasan Beu, ish deputeti popullor, dhe dy oficerë. Ata me Bajram Currin dhe Ahmet beun janë në f. Alilaç. Ushtria e tyre është e shpërndarë për rreth të gjitha fshatrave shqiptare dhe serbe. Në fshatrat serbe: Lepinë, Skullanovë, Batushë, Konjuh, Bresje etj., në çdo shtëpi ka nga 6 – 10 veta për bujti. Gjegjësisht, paraprakisht është përcaktuar se sa ushqim në ditë do të jep secila shtëpi. Shqiptarët janë të kënaqur, siç edhe dihet, me sendet ushqimore modeste. Shumica prej tyre janë me veshmbathje të dobët. Por, gati se të gjithë kanë pushkë martine ose mamzerkë, ndërsa një pjesë është e pajisur edhe me revole. Kjo armatosje relativisht e mirë e shqiptarëve sqarohet me atë se shumica prej tyre, gjatë çarmatimit, kanë mbajtur pjesën më të madhe të armatimit. Nga ana tjetër, në mënyrë autentike vërtetohet se vetë oficerët, pas çarmatimit, sërish dhe
~60~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
gradualisht kanë kthyer tek popullata pushkët e grumbulluara për një shpërblim të mirë material. Së fundi, shqiptarët një pjesë të armatimit dhe të municionit e kanë blerë, ndërsa kanë konfiskuar edhe nga ushtria. Përveç pushkëve këta kryengritës me vete kanë edhe dy mitraloz. Dhe siç jam informuar nga pala e sigurt, ata kanë edhe katër topa të cilët janë në prapavijë në rrugën Cërnаlevë – Ferizaj. Grupi kryengritës i Gjakovës është më në shumicë. Në të sundon rend shembullor. Kryengritësit e Prizrenit i udhëheq Jahja beu, ish deputeti popullor, dhe Musa beu. Janë rreth 4000 vetë. Disa vërtetojnë se ka edhe më shumë. Dhe ata janë drejtuar kah Prishtina. Rrethina e Pejës dhe Drenicës do të zbresin në Kosovë me rreth 6000 vetë. Vet Mulla Rifati, i pari i Drenicës, ka grumbulluar rreth 1300 vetë, Xhemail beu dhe Iljaz aga kanë deri më 3000 vetë nga Laba të përgatitur, të cilët gjenden në afërsi të Prishtinës në fshatrat shqiptare të Bërnjicës së Poshtme dhe të Epërme. Edhe në Gërmi ka shumë vetë. Mehmed Pashë Derralla nga Tetova, një kohë të gjatë komandant i xhandarmerisë, ka me vete mbi 1500 persona. Ndërsa, Said Hoxha, ish deputet popullor, drejton rreth 2200 shqiptarë nga rrethina e Shkupit, Kumanovës dhe Malit të Zi (Karadakut) të Shkupit. Idriz Seferi dhe Sali Kupina kanë bërë përgatitjet në Gjilan dhe Moravë. Numri i kryengritësve të tyre ka numëruar përafërsisht 2000 vetë. Mehmet pasha, Sahit Hoxha dhe Idriz Seferi kanë për detyrë zotërimin e Kaçanikut. Gjithashtu këtu pritet edhe Isa Boletini me njerëzit e vetë. Ky grumbullim i shqiptarëve ka për qëllim, siç flitet në rrethet shqiptare, ta detyrojë qeverinë që të përmbushë të gjitha kërkesat e tyre. Në të kundërtën, ata kërcënohen se do ta marrin Prishtinën, dhe prej aty do të drejtohen kah Shkupi e Selaniku, dhe deri në Stamboll. Para se të ndërmerren këto veprime serioze të armatosura, udhëheqësit shqiptarë tentojnë që në mënyrë të qetë të arrijnë marrëveshje me pushtetin. Përfaqësuesit e qyteteve në vijim: të Shkupit, Ferizajt, Prizrenit, Gjakovës, Pejës, Mitrovicës, Novi Pazarit, Vushtrrisë, Gjilanit, Preshevës dhe Prishtinës, për momentin janë këtu të grumbulluar dhe pandërprerë tubohen në xhamitë dhe banesat e pasanikëve vendas. Priten edhe delegatët nga
~61~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Tetova, Gostivari dhe Sjenica. Janë të ftuar edhe delegatët nga Plava, Gucia, Berani dhe të gjitha qytetet në veri të Novi Pazarit. Thirrja është e kufizuar vetëm në qytetet e këtij vilajeti. Për shkak të largësisë mendohet se ata nuk do të vijnë, por me shkrim do të solidarizohen me punën e shokëve të tyre. Deputetët që tani më kanë arritur këtu nuk marrin vendime përfundimtare. Ato, thuhet se do të merren kur në seancë do të marrin pjesë Riza beu, Hasan beu dhe Isa Boletini, arritja e të cilëve pandërprerë pritet. Kur do të arrijnë edhe këta udhëheqës, atëherë parashtrohet pyetja se mbi çka do të vendoset. Të gjithë janë të pajtimit rreth asaj se duhet rrëzuar qeverinë e xhonturqve. Nuk mund të shihet, se ekziston një pajtueshmëri tek kryengritësit se me çfarë qeverie do të ndërrohet ajo e tanishmja. Nga ajo që kam mund të kuptojë, siç duket, Riza beu dhe Isa Boletini në përgjithësi janë kundër parlamentit. Ata do të dëshironin që sërish në krye të vijë Abdylhamiti. Ndërsa Hasan beu, ish deputeti popullor, Qemal beu, shef i opozitës nga Shkupi dhe Sali beu, pronar i gazetës opozitare “Muxhahedin Milie”, janë kundër kësaj. Ata do të kënaqeshin me shpërndarjen e parlamentit dhe të bëhen zgjedhje të reja të lira. Shumë shpesh dëgjohen zëra se si mes shqiptarëve zgjerohet ideja e ardhjes në fron të Jusuf Izedinit. Më në fund, në këtë kohë të shqetësimeve dhe lajmeve sensacionale flitet se gjoja vetë sulltani dhe trashëgimtari i fronit i porosit shqiptarët që mos e mënjanojnë punën të cilën e kanë pranuar, por që akoma të vazhdojnë me luftimet dhe që regjimi i tanishëm të rrëzohet, sepse në të qëndron shpëtimi i atdheut. Është e qartë, se këto zëra duhet pranuar me një rezervë të madhe. Ju lutem pranoni, Zoti Ministër vërtetimin e respektit tim të thellë.
Dr. M. Q. Millojeviq
~62~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
11
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e përgjithshme e Mbretërisë Serbe- Shkup Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit- Beograd 19. VII/1. VIII 20. VII/2. VIII Zotëri Ministër, Prej pardje tek qytetarët e këtushëm pandërprerë flitet për arritjen e shqiptarëve në Shkup. Nervozizmi është shumë i madh dhe për çdo çast paraqiten lajme fantastike rreth asaj se çfarë do të ndodhë. Se sa janë zërat e këtillë shihet edhe nga ajo se dje disa nga konsujt e këtushëm besuan se dje ose sot shqiptarët do të hynë në qytet. Të dhënat, megjithatë, të cilat i kam pas unë nga informatori im, tregojnë se dje në Prishtinë kanë lëvizur Hasan beu, Riza beu, Zejnulla beu, Mehmed pasha i Tetovës dhe disa nga udhëheqësit e kryengritësve, se Bajram Curri ka vizituar Ferizajn dhe se me njerëzit e vet ka shkuar në kazanë e Gjilanit, të cilët, siç kam informuar më herët, ka 1400 – 1500 dhe se deri dje asnjë nga udhëheqësit kryengritës me numër të madh të njerëzve nuk ka kaluar në këtë anë të Kaçanikut. Ndjehen lëvizje të shumta të shqiptarëve kah jugu dhe është vërejtur se një grup prej 15 – 20 veta ose 30 shqiptarë të armatosur shkojnë prej Lipjani në drejtim të Ferizajt, të cilët e vizitojnë dhe pastaj shihen afër hekurudhës prej në Ferizaj në drejtim të Kaçanikut. Ka një qëndrim të vërtetë se tanimë ka të grupuar me qindra shqiptarë në Kaçanik të cilët qëndrojnë larg grykës dhe trupa të cilat e mbrojnë atë. Gjegjësisht, nga shqiptarët e Lumës jam i
~63~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
informuar se me 17 të këtij muaji është parë një fis i Kalisëve me një bajraktar në Lumin e Thatë në rrugën Prizren – Ferizaj. Kanë qenë rreth 5-6000 vetë. Në Ferizaj përherë ka 8 ose 9 batalione të ushtrisë, dhe është interesantë se edhe përkundër kësaj shqiptarët sërish kanë hyrë në Ferizaj, të cilët janë me qindra, pjesa më e madhe të paarmatosur. Ata kanë arritur në grupe prej 20 – 30 vetë pa armatim, rrallë ndonjë prej tyre me armatim, ashtu që pushteti edhe nuk ka rezistuar. Asnjë ballafaqim deri më tani nuk ka ndodhur. Për momentin gjendja është e këtillë, siç edhe theksova paraprakisht, këtu secili qëndron në atë se bisedimet e komisionit nuk do të pengojnë zbritjen e shqiptarëve në Shkup. Në këtë rast mund të pritet që Bajram Curri me njerëzit e vet dhe me shqiptarët e Moravës të parët ta kalojnë kazanë e Gjilanit dhe Kumanovës. Në dy – tre ditët e fundit ndjehet një grupim serioz i shqiptarëve të Kumanovës. Sasinë e ushqimit të cilën e kërkojnë nga disa fshatra të caktuara, për çdo ditë është më e madhe, dhe tanimë të gjitha fshatrat e rrethit të Shkupit fuqishëm besojnë se edhe ndonjë ditë në Shkup do të vijnë shqiptarët. Për gjithë këtë më së paku lajme ka valiu i këtushëm sepse pushteti në viset kryengritëse është plotësisht i dezorientuar dhe se ka ndërprerje në marrjen e informatave të drejtpërdrejta. Duke Ju informuar mbi këtë, kam nderin, zotëri ministër, të Ju vërtetoj mbi respektin e lartë. P. Gavrilloviq
~64~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
12
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e përgjithshme e Mbretërisë Serbe- Shkup Ministria e Punëve të Jashtme e Mbretërisë Serbe- Beograd 22. VII/ 4. VIII 23. VII/5. VIII Bejlerët kryesorë shqiptarë pardje janë larguar nga Prishtina dhe kanë arritur në Ferizaj, ku siç edhe kanë lajmëruar më herët në mënyrë paqësore, grupet shqiptare tani më kanë qenë brenda qytetit dhe de fakto janë bërë zotër të gjendjes, edhe pse në distancë prej një ore janë të vendosur 7000 ushtarë. Në mesin e atyre që të parët kanë arritur në Ferizaj, në 20-tin e këtij muaji, kanë qenë Bajram Curri, Jahja beu, ish deputeti i Prizrenit, Mehmet pasha nga Tetova dhe Riza beu nga Gjakova. Më është thënë se dje aty është pritur ardhja e Isa Boletinit bashkë me përcjelljen e tij, por ende nuk më është lajmëruar arritja e tij ne Ferizaj, ndërsa sot, jam i informuar se prej dje aty gjendet edhe Hasan beu, ish deputeti i Prishtinës. Sipas lajmeve të arritura nga Shkupi bejlerët kanë ndërprerë bisedimet me Ibrahim pashën ku të njëjtët i kanë dhënë afat që deri më sot të shpërbëhet parlamenti. Ja kanë bërë të ditur, siç vërtetohet këtu, që pas këtij afati, nëse nuk përmbushet kërkesa e tyre ata do të vazhdojnë rrugën për në Shkup. Në dy - tre ditët e fundit, këtu nuk mund të dëgjohet se a ekzistojnë udhëzime të reja për ushtrinë në Ferizaj dhe Kaçanik, nëse shqiptarët me të vërtetë vazhdojnë rrugën për në Shkup. Sa i përket
~65~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Shkupit kam pasur nderin që tani më të informojë Ministrinë se këtu tani janë ndërmarrë masat për rezistencë. Tek shumica e oficerëve ndjehet i njëjti disponim mbi këtë, ndërsa Zeki pasha si komandant kryesor, na vërteton, nëse mund t’i besohet, se fare nuk do t’i lejojnë të hyjnë në Shkup. Ditëve të fundit ndjehet një hyrje graduale e shqiptarëve në Shkup. Në çdo tren nga Prishtina vijnë nga 15-20 apo më shumë udhëtarë pa armatim. Ka edhe prej atyre nga rrethina e Shkupit, dhe më të vërtetë ndjehet se nëpër rrugë dhe kafene ka më shumë prej tyre se sa zakonisht. Shumica llogarisin se në Shkup deri më tani janë grumbulluar deri në 500 vetë. Prandaj gjithandej nëpër qytet rojet janë të ndara, ndërsa me kujdes ruhet rrethina e afërt. Me 20-tin e këtij muaji këtu me tren janë sjellë 659 ushtarë Ihtijat, të cilët shpërndahen nëpër shtëpi. Në fund do të përmend se me trenin e mëngjesit për në Ferizaj është nisur konsulli i këtushëm i lartë anglez z. Pekham, për të cilin personalisht kam dëgjuar se ka raporte personale me Hasan beun. Këto ditë, rreth kësaj do të kem të dhëna më të afërta dhe do të kem nderin ta informojë Ministrinë. Gjithashtu do të shënoja se të premten e kaluar ka pasur një shkëmbim të shkurtë zjarri mes rojës dhe një njësie shqiptare e cila është orvatur të afrohet nga ana e Tetovës diku nga ora 10 e mbrëmjes. Njësia është kthyer mbrapa pasi që ka parë që ushtria i pret me zjarr.
Konsulli P. Gavriloviq
~66~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
13
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e përgjithshme e Mbretërisë Serbe- Shkup Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit - Beograd 26. VII/8. VIII 3/16. VIII Zotëri Ministër, Me telegramin tim të djeshëm, kisha nderin t’Ju informoj mbi shpërndarjen e parlamentit i cili është përshëndetur me kënaqësi nga ana e shqiptarëve, për atë se Hasan beu, ish deputeti popullor dhe Riza beu nga Gjakova të ardhur në Prishtinë për të njoftuar komisionin mbi kushtet tjera të shqiptarëve dhe mbi atë se Bajram Curri, Isa Boletini dhe bejlerët tjerë kryesorë kanë mbetur në Ferizaj për të pritur rezultatet. Këto të dhëna mi ka sjellë prifti Anxhelko, zëvendës i Mitrovicës, i cili dje prej Ferizajt ka arritur në Shkup, ndërsa sot këto i ka vërtetuar edhe z. Berezovski, korrespodent i “Birzhevija Vjedomosti”, i cili gjithashtu ka ardhur nga Ferizaj. Nga ata kam kuptuar se bejlerët në Ferizaj një kohë të gjatë kanë diskutuar mbi kushtet, dhe siç më ka thënë z. Berezovski, janë dërguar 12 nga ata. Ai më ka përmendur disa nga këto kushte të cilat akoma plotësisht nuk i kanë pranuar dhe të cilat kryesisht janë të njëjtat me ato më herët të theksuara, gjegjësisht mbi armëmbajtjen e lirë, mbi kryerjen e shërbimit të regrutëve në rajonin e Shqipërisë, mbi njohjen e gjuhës shqipe si administrative, mbi procesin mësimor të obligueshëm në gjuhën shqipe, mbi hekurudhat dhe rrugët,
~67~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
tatimet e kështu me radhë, por më ka përmendur edhe dy kushte të reja, të cilat më herët nuk kanë figuruar, dhe këto janë: shfuqizimi i xhandarmërisë dhe rrënimi i karakollëve (rojeve) atje ku tani ekzistojnë, dhe si i 12-ti, siç duket është vënë edhe kushti që të gjitha privilegjet e mëparshme për shqiptarët të jenë edhe për popullatën serbe. Z. Berezofski më tha se këtë informatë e ka nga vetë Isa Boletini. Deri në nisjen e trenit të djeshëm prej Ferizajt për në Shkup mbledhja e shqiptarëve nuk ka përfunduar, dhe nuk dihet se çfarë afati i është lënë komisionit për një marrëveshje përfundimtare. Dihet vetëm se Boletini me disa të tjerë ka qenë i mendimit që të jepen 48 orë kohë, që të gjithë bajraktarët presin përgjigjen e Stambollit në Ferizaj, që të mund prej aty të bëjnë edhe presion, dhe në rast se përgjigjja është e pavolitshme të mund të përsërisin kërcënimin me zbritje në Shkup. Edhe prifti Anxhelko edhe z. Berezofski kanë përshtypje se me shqiptarët kësaj radhe nuk do të ketë komplikime të mëtutjeshme. Sa i përket pushtetit të këtushëm, kisha nderin t’Ju informoj në raportin e djeshëm, mbi një vërtetim të përfaqësuesit të Valiut dhe Kadiut, se për ardhjen e shqiptarëve në Shkup nuk mund të bëhet më fjalë. Duke Ju informuar, kam nderin z. Ministër t’Ju vërtetojë mbi respektin tim të thellë.
P. Gavrilloviq
~68~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
14
RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e Mbretërisë Serbe – Prishtinë Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit – Beograd 3/16.VIII 20.VIII/2.IX
Zotëri Ministër, Vonë në mbrëmje komisioni ka pranuar një telegram nga Stambolli në të cilin lajmërohet se u është lejuar armëmbajtje e pjesërishme: barinjve, rojeve komunale, spahinjve, agallarëve, mbikëqyrësve dhe drejtuesve të pronave të tyre. Pas kësaj, mbrëmë me tren të veçantë janë nisur për në Shkup, Danish beu dhe Sulejman pasha, anëtarë të komisionit. Me të njëjtin tren kanë udhëtuar edhe të gjithë shefat shqiptarë nga qytetet e ndryshme të cilët kanë qenë këtu: Mehmed pashë Derralla (Tetovë), Jahja aga (Prizren), Haki pasha (Gostivar), Sadi beu (N.Pazar), Bejtulla beu (Gjilan), Hasan beu (Vushtrri), Xhemail beu (Prishtinë). Pasi u është bërë kryengritësve një lloj i këtillë i koncesionit të pjesërishëm gjegjësisht shpërndarjen e armëve, anëtarët e komisionit kanë shpejtuar mbrëmë për në Shkup, për t’i bindur udhëheqësit që të kthehen nëpër shtëpi. Dëgjohet se, shqiptarët me qëllim do të dërgojnë rrugës për në Veles 5-600 vetë. Nëse paraqitet nevoja, ata do të mund të shpartallojnë çdo lëvizje të xhonturqve të Velesit. Njëkohësisht, flitet se, dëshirohet të gjenden në Maqedoni disa mijëra shqiptarë, për çdo eventualitet, pasi që bullgarët, në kohë të fundit, kanë shpeshtuar atentatet. Nëse
~69~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Bullgaria do të fillonte me veprimet kundër turqve, shqiptarët do të dëshironin që të jenë të parët të cilët do të rezistonin. Gjithashtu vërtetohet se Haxhi Xhemail aga, udhëheqësi i këtushëm, me qëllim ka vepruar dhe ka arritur që të gjithë shqiptarët e Llapit dhe Gollakut të qëndrojnë në shtëpitë e veta. Arsyeja e vetme për këtë, siç vërtetohet, është që kufijtë me Serbinë të mos ngelin plotësisht të pambrojtura... Ju lutem, zotëri Ministër, që të urdhëroni edhe në këtë rast të pranoni bindjen time mbi respektin tim të thellë. Dr. M. Q. Millojeviq
~70~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
15
RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- PRISHTINË DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e Mbretërisë Serbe – Prishtinë Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit – Beograd
30.VII/12. VIII 20.VIII/2.IX Zotëri Ministër, Mosmarrëveshjet e brendshme të cilat janë shtresuar kohë të gjatë në qarqet e përfaqësuesve shqiptarë, tanimë kanë marrë fizionominë e caktuar. Nga njëra anë janë njerëzit të citët kanë pasqyrë të qartë mbi shtetin dhe nevojat e tij të shumta. Pjesa më e madhe janë qytetarë me ndikim të cilët i udhëheqin kryesorët e Prishtinës. Nga ana tjetër janë tribunët popullor Isa Boletini, Idriz Seferi, Riza beu, Bajram Curri, si edhe njerëzit politikisht të pakënaqur - Hasan beu, Jahja aga, haxhi Rufat aga etj. Të dy grupet kanë qenë në pajtueshmëri për aq sa është dashur të luftohet kundër xhonturqve. Pas rënies së kabinetit dhe shpërbërjes së parlamentit xhonturk, grupi i parë këshillon që të shpërndahen nëpër shtëpi, që të gjithë të marrin detyrat e tyre dhe në mënyrë kushtetuese t’i kërkojnë dëshirat e mëtutjeshme. Grupi tjetër, përkundrazi, mendon se tani është momenti më i përshtatshëm që të mos hiqet dorë nga asnjë kërkesë dhe të mos shpërndahen nëpër shtëpi përderisa nuk plotësohen të gjitha këto. Prej të gjitha kërkesave vështirësi më të madhe shkakton çështja e mbajtjes së armëve. Vetë Isa Boletini ka thënë: “Kemi bërë gabim që
~71~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
këtë gjë e kemi kërkuar në mënyrë të shkruar. Tani na duhet edhe përgjigje me shkrim. Po të kishim ditur që rreth kësaj të mos flasim, tani do të na lënin që në qetësi të mbajmë armë”. Siç duket në Stamboll nuk guxojnë që mbi këtë çështje të na japin pajtueshmëri formale, nga frika se mos e shfrytëzojnë këtë të drejtë edhe kombësitë tjera. Por, nëse ky përfitim nuk ju lejohet udhëheqësve, shumë prej tyre gjithsesi se duhet sërish të kthehen në mal, sepse rrezikojnë që të humbin popullaritet në popull. Se në çfarë gjendje të vështirë ata janë, ilustron deklarata në vijim e Isa Boletinit. Dje gjatë nisjes prej në Ferizaj për në Shkup, Isa iu falënderua Stojan Daiqit, zëvendës i shkollave tona, mbi mikpritjen, të cilën Serbia ja ka ofruar djalit të tij. “Ai do të kthehet, e unë ndoshta së shpejti me 500 shokët e mi do të kalojë andej për të kërkuar strehim. Asnjëherë nuk kam qenë në një gjendje të këtillë. Nisemi për në Shkup, ndërsa pas nesh lamë kaq ushtri të madhe mbi lojalitetin e së cilës asnjëherë nuk kemi qenë të sigurt.” Edhe nëse qeveria do të vendoste që të shpërndan armatim, dy grupet nuk pajtohen se si kjo do të bëhej. Qytetarët kërkojnë që çdo qytet të ketë depon e vet, që në rast nevoje të mund popullit t’i shpërndahet armatimi menjëherë. Isa dhe shefat tjerë kryengritës, përkundrazi, kërkojnë që t’i jepet çdo individi. Përveç çështjes mbi armatimin, të dy grupet dallojnë në mënyrë diametrale edhe mbi çështjen e alfabetit. Përderisa shefat kryengritës janë nën ndikimin e Hasan beut për alfabetin latin, nga ana tjetër të gjithë qytetarët dhe hoxhallarët janë kundër. Ne siç thonë ata, nuk jemi vë në kryengritje për të tradhtuar Kuranin tonë. Le të shihet se me çfarë alfabeti është shkruar Kurani. Ky është i vetmi alfabet të cilën duhet ta ruajë çdo besimtar i vërtetë. Kjo është një çështje shumë e rëndësishme, ku edhe disa udhëheqës të Prishtinës janë të gatshëm që jo vetëm të mos i ndihmojnë kryengritësit, por që nga ana tjetër të grumbullojnë njerëzit e tyre dhe t’i sulmojnë së bashku me ushtrinë prapa shpine kur ata do ta rrethojnë Shkupin. Sot vetë Iljaz aga ja ka thënë këtë z. L. Neshiqit. Ne, thotë ai, do ta ngremë në këmbë gjithë Llapin e Gollakun kundër udhëheqësve, nëse akoma
~72~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ngelin me idenë e njëjtë mbi alfabetin. Por ai ka qenë një nga kryengritësit më të papajtueshëm deri në rënien e kabinetit të xhonturqve dhe shpërbërjes së kuvendit. Tani haptas deklaron që është koha që secili të shkojë në punë të vetë. Përveç këtyre dy çështjeve ka edhe çështje të tjera të cilat i largojnë këto dy grupe nga njëra tjetra, në veçanti çështja mbi mënyrën e dënimit të fajtorëve. Isa kërkon që secili vrasës të dënohet me vdekje, ndërsa e gjithë pasuria e tij t’i dorëzohet zjarrit. Të tjerët janë kundër kësaj, duke vërtetuar se gratë dhe fëmijët e fajtorit nuk duhet të përgjigjen për krimet e tij. Në të vërtetë edhe përskaj të gjitha këtyre ndarjeve rreth bindjeve, Isa, Riza beu dhe Bajram Curri kanë ndikimin më të madh në masë. Isa ju ka deklaruar njerëzve tonë të besueshëm: “Me gjithë lëvizjen udhëheqim Riza beu, Bajram Curri dhe unë. Që mos të na thonë se gjithçka bëjmë sipas dëshirës tonë, kemi kërkuar edhe nga të tjerët që të punojmë së bashku. Ata të cilët nuk pajtohen me ne le të marrin pushkët dhe le të nisen përpara si ne. Përndryshe nuk dëshirojmë të dëgjojmë mbi kërkesat e tyre”. Nuk ka dyshim se tani janë krijuar aso kushtesh ku masa do të shkojë pas tyre. Megjithatë nuk duhet humbur rëndësia e veprimeve e qytetarëve me ndikim, të cilët disponojnë me mjete të mëdha materiale. Gjithsesi qeveria do të dijë të zgjerojë dhe shfrytëzojë këto mospajtime mes shqiptarëve. Se sa këto do të ndikojnë mbi rrjedhjen e ngjarjeve akoma nuk mundet të thuhet me një saktësi. Duke pasur parasysh se grupin e qytetarëve e udhëheq haxhi Xhemail aga, pas të cilit, me një pozitivizëm mund të theksohet, qëndron Danish beu, anëtarë i komisionit të Stambollit, ka gjasa që udhëheqësit kryengritës të ballafaqohen me vështirësi të mëdha, të cilin do t’ia përgatisin bashkëpunëtorët e tyre të deridjeshëm. Ju lutem pranoni, z. Ministër, bindjen mbi respektin tim më të thellë.
Dr M. Q. Millojeviq
~73~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
16
RAPORT I KONSULLATËS SË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e Mbretërisë Serbe – Shkup Ministrit për Punë të Jashtme të Mbretërisë Serbe, Jovan Jovanoviqit – Beograd
1./14. VIII 8/21. VIII Zotëri Ministër, Dje prej në Prishtinë u kthye valiu i ri i Kosovës Galib pasha, i lindur në Nish. Unë do të takohem sot me atë sepse sot ai u ka caktuar një pranim trupave konsullorë. Korrespondenti i “Birzhevija Vjedomosti” z. Berezofski ka qenë tek ai dhe dje më informoi se valiu ia ka vërtetuar saktësinë e 12 pikave të kërkesave të shqiptarëve, edhe atë si vijon: 1) Ligje speciale për Shqipërinë (që ka të bëjë me ligjvënien e të drejtës zakonore); 2) Shërbim ushtarak në kohë paqe në Rumeli (Turqia evropiane); 3) E drejta për armëmbajtje; 4) Që nëpunësit e katër vilajeteve: atë të Kosovës, Manastirit, Shkodrës dhe Janinës, të jenë shqiptarë ose të dinë gjuhën shqipe; 5) Themelimin e gjimnazeve me internate (përmendet si një lloj i Gallata Sarajit) nga një për secilin nga katër vilajetet, ndërsa nga dy nëse popullsia numëron mbi 300000 banorë; 6) Njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare; 7) Themelimi i medreseve (shkolla fetare) me mësim në gjuhën shqipe;
~74~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
8) Mësim i lirë; 9) Ndërtimi i rrugëve dhe hekurudhës; 10) Që në katër vilajetet përveç ndarjes administrative në sanxhaqe, në kaza dhe seli të bëhet edhe ndarje në nahi; 11) Zbatim i rreptë i sheriatit; 12) Që qeveritë e Haki pashës dhe Sahit pashës jepen në gjyq; 13) Amnisti e përgjithshme e gjithë shqiptarëve të cilët kanë marrë pjesë në kryengritje; 14) Dhe, kompensim i dëmeve materiale shqiptarëve z. Berezofski më ka informuar se pikën 3 shqiptarët e kuptojnë si obligim i shtetit për t’i furnizuar me armatim dhe pika 6 se gjuha shqipe të jetë miratuar në administratë. Kryetari i klubit të shqiptarëve, shqiptarët e jugut Abdyl Upi, e ka kontestuar këtë z. Berezofskit dhe ka deklaruar se do të kërkojë mësim të obligueshëm të gjuhës shqipe nëpër ente përskaj gjuhës turke, dhe i gjithë mësimi do të zhvillohet shqip vetëm në shkollat e ulëta. Gjegjësisht pikën 11 mbi zbatimin e sheriatit Abdyl Upi e kupton vetëm si masë për mbrojtje të ligjit.
Duke Ju informuar për parapraken, kam nderin z. Ministër t’Ju bind në respektin tim të thellë. P. Gavrilloviq
~75~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
17
INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK
Vice/Konsullata e Britanisë Shkup, 12 gusht 1912 Nr. 67,
Zotëri, Siç tanimë e kam pasur nderin që të raportoj në mënyrë telegrafike (nr. 34 dje) Sh.T. Ambasadorin, një numër i shqiptarëve të armatosur, në numër prej njëqind deri në njëqind e njëzet, erdhën me tren dje në Shkup. Ata shëtitën nëpër rrugën e Shkupit pasdite, pa u thënë askush asgjë. Asnjë nuk arriti nga rruga mbrëmë, por treni i sotëm solli shumë më tepër, për të cilët kam dëgjuar se janë rreth 450 në numër. Mendimi im është se kjo është një ekzagjerim, por me siguri së paku dyqind arritën sot. Asnjëri nga udhëheqësit ende nuk ka arritur dhe shqiptarët deklarojnë se qëllimi i tyre është të sigurojnë qytetin përballë dhunës së mundshme nga Komiteti. Që nga dërgimi i lajmërimit tim nr. 66 i 10 gushtit, kam kuptuar se këtu ekzistojnë së paku edhe dy versione të kushteve të shqiptarëve në qarkullim, ku që të dyja thonë se janë versione autentike. Që të dyja vendosin theksin në alfabetin dhe shkollat, njëra që kërkon Inspektor të përgjithshëm për katër vilajetet që do të zgjidhet nga popullata, ndërsa tjetra vendos rëndësi të veçantë në Sheriatin. Më është treguar se kjo paraqet politikat e ndryshme të udhëheqësve shqiptar (Unë tanimë kam raportuar për disa dallime të vështrimeve midis Hasan dhe Riza Begut) Tre politika mund të gjurmohen:
~76~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
1. E mirëkuptimit (Hasan Beu) që ka si qëllim kryesor të saj rënien e Komitetit8 dhe tani po kërkon pak më tepër garanci se shqiptarët nuk do të trajtohen në të ardhmen ashtu si ka qenë në të kaluarën. Kushtet e dhëna në lajmërimin nr. 66 të 10 gushtit në një mënyrë reflektojnë këtë politikë. 2. E autonomisë (Riza Beu). Kjo palë ka për qëllim autonominë si përfundim, madje atë emergjente, Guvernatorin e përgjithshëm të zgjedhur nga popullata që është qëllimi i kërkesave të tyre. 3. Reaksionare (Isa Boletini). Duhet të mbahet mend se që nga shpallja e “Lirisë” ata e humbën të drejtën e vetme që e nënkuptojnë si liria për të vra ose për të qenë i vrarë sipas mundësisë së hakmarrjes.
Kam nderin që të jem Zotëri, Shërbyesi i Juaji dëgjueshëm Zëvendëskonsulli
Архив на Македониjа, МФ – 1609 Public Record Office, London FO.294/43
8 Komitetit Xhonturk ~77~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
18
INFORMATË E ZËVENDËS KONSULLIT TË BRITANISË DREJTUAR AMBASADORIT BRITANIK
Vice/Konsullata e Britanisë Shkup, 15 gusht 1912 Nr. 68
Zotëri, Që nga raportimi i fundit kam pasur nderin që t’ju dërgoj katër telegrame (nr. 35 – 38) për Sh. T. Ambasadorin. Dje në mbrëmje një numër i madh i shqiptarëve të armatosur u futën në Shkup nga rruga, përveç të tjerëve që arritën me tren. Ata të parët ishin rreth dy batalione të ushtarëve pro-shqiptar, por kuptova se këta njësi kanë qenë të ndara dhe kanë qenë pothuajse të paidentifikueshme. Numri i përgjithshëm i shqiptarëve në Shkup dhe fshatrat përreth i vlerësuar nga autoritetet arrin gjashtëmbëdhjetë mijë, prej të cilëve shtatëdhjetë për qind janë të armatosur. Gjatë 48 orëve të fundit, Riza Beu, Isa Boletini, Bajram Curri dhe Idriz Seferi kanë ardhur në Shkup. Dëgjova se Hasan Beu, Jahja Aga nga Prizreni dhe Mehmed Pasha nga Kallkandeleni, janë edhe më tutje në Prishtinë duke zhvilluar negociata. Ato duket sikur po ecin shumë mirë për shqiptarët. Valiu tanimë ka pranuar instruksionet për amnisti të përgjithshme dhe kam dëgjuar se Porta ka pranuar të gjitha pikat përveç asaj për të drejtën e bartjes së armëve. Mendoj se ka disa motive të cilat i kanë shtyrë shqiptarët të vijnë në Shkup. Me bindje them se ndjenja më së shpeshti është: -- “Kemi ardhur kaq larg, nuk do të ishte keq ta shikojmë Shkupin” — “Shkupi, me siguri për banorët e Lumës është një metropol. Siç i
~78~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
raportova sot Sh.T. Ambasadorit (telegrami nr. 36) një numër i caktuar i personave të armatosur që kanë arritur në Kuprulu, sipas shpjegimit të tyre, janë këtu që të takohen me miqtë e tyre, që mund edhe të jetë e vërtetë. Sa për pushkët, shqiptarët kur kanë mundësi mbajnë pushkë ashtu siç evropianët mbajnë ombrellën, si pjesë e pajisjeve të tyre të zakonshme. Përveç se nëse lëvizja në Kuprulu vazhdon, atëherë nuk i jap aspak rëndësi. Bejlerët këtu kryesisht paraqesin atë që unë e quaj seksionin autonom, dhe dyshoj që një nga motivet e ardhjes së tyre në Shkup është, ta them në atë mënyrë, që të ngordhin këtu. Më duhet të theksoj se nëse ndonjëherë është e nevojshme për ta ndarë Shqipërinë politikisht, çështja e përfshirjes së Shkupit, që komandon ashtu siç bën tani, hekurudhën e Mitrovicës, Beogradit dhe në fund Sofjes, do të jetë më rëndësi të veçantë. Me siguri që kjo lidhje jugore paraqet edhe trysni për Qeverinë qendrore, dhe kështu lehtëson negociatat për shqiptarët dhe sigurisht që filloi pasojat e barrës të cilën Qeveria nuk ishte e sinqertë gjatë vazhdimit të negociatave. Si edhe supozohet në përgjithësi këtu, rebelimi me bombë në Koçan ishte ndaj Komitetit, pranisë së fuqisë të madhe ushtarake e cila luante rolin e garancisë kundër incidenteve të ngjashme këtu. Mbrëmë u mbajt edhe festimi pa të cilin asnjë lëvizje nuk është e plotë në Turqi. Ishte, siç më treguan, aspak e shkaktuar nga shqiptarët, sa kuptova udhëheqësit kanë ofruar madje edhe roje shtesë në burg. Por kjo ofertë ishte injoruar dhe disa miq të personave të burgosur, të veshur me rroba shqiptare, hynë në burg dhe hapën dyert, duke mos pasur asnjë rezistencë nga gardianët në shërbim, të cilët sikur duket janë pjesë e paralizës që ka pushtuar zyrtarët osman kur ata shikojnë kapelën e bardhë dhe tirqit shqiptar. Rreth pesëdhjetë prej tetëqind të burgosurve vuanin burgim me punë të rëndë, por gjithsesi nuk pres rezultate të këqija menjëherë nga kjo rritje e madhe e menjëhershme e popullatës kriminele. Dëgjova se shqiptarët vetë kanë hapur burgun e Kumanovës ku ishin burgosur shumë persona sipas akuzave të ndryshme gjatë
~79~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
kohës së zgjedhjeve. Hysni Beu, kryetari i klubit të Unionit dhe Progresit ishte atje i keqtrajtuar, dhe kishte vështirësi që të largohet prej aty.
Kam nderin që të jem Zotëri, Shërbyesi i Juaji dëgjueshëm
Zëvendëskonsulli
Архив на Македониjа, МФ – 1609 Public Record Office, London FO.294/43
~80~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
19
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e përgjithshme e Mbretërisë Serbe – Shkup Ministrit të Punëve të Jashtme të Mbretërisë Serbe Jovan Jovanoviq - Beograd 3/16. VIII Zotëri Ministër, Edhe me trenin e sotëm kanë arritur 18 vagonë me shqiptarë. Ka pasur rreth 450. Janë nga krahina të ndryshme sepse në tren janë futur prej Mitrovice e deri në Hanin e Elezit. Ka arritur edhe një pjesë nga Mirdita. Ata në tren kanë hipur në Ferizaj të ardhur prej në Prizren. Ka pasur diku mbi 100 vetë, dhe më kanë thënë se janë nisur si përcjellës të disa kryesorëve. Të tjerë nga Mirdita, për të cilët shqiptarët thonë se janë deri në 2000 vetë, janë rrugës për në Shkup. Para agimit nga Prishtina ka ardhur dikush nga komisioni, me një tren të veçantë. Nuk kanë ditur se si saktësisht të më tregojnë se cilët anëtarë të komisionit kanë arritur. Disa mendojnë se ka ardhur Ibrahim pasha me të dy anëtarët, ndërsa të tjerë thonë se kanë arritur vetëm Danish beu dhe Sulejman pasha, ndërsa Ibrahim pasha ka qëndruar në Prishtinë. Brenda 1-2 orëve do të kuptojë dhe t’Ju lajmërojë me telegram. Është e sigurt se me atë tren ka ardhur edhe Hasan beu. Këtu do të takohen një lloj i kongresit gjithëshqiptarë. Do të ketë përfaqësues nga të gjitha krahinat shqiptare. A do të marrin vendim që të shkojnë më poshtë nuk e di. E di se shefat e dëshirojnë këtë. Të gjithë dëshirojnë ta shohin Selanikun, por kanë drojë. Më intereson të shoh se si tek udhëheqësit e këtushëm do të ndikojnë mirditasit dhe
~81~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
toskët. Këta të fundit në veçanti janë ithtarë që të kërkohet sa më shumë. Me këtë rast dëshirojë t’Ju kujtojë se as që keni biseduar dhe as që më keni shkruar mbi çështjen shqiptare dhe mbi vështrimin tuaj, gjegjësisht të qeverisë. Deri më tani unë kam vepruar në dorën time që mysafirët e këtushëm t’i vë në lëvizje sa më përpara. Deri ku duhet të shkojë kam nevojë që të di e në veçanti kam nevojë të di në çfarë mase duhet të angazhohem, se a duhet të kërkojë takime e kështu me radhë. Ju lutem gjithashtu më jepni përgjigje mbi thirrjen time të anëve materiale sepse kanë filluar të më bezdisin. Ju respektojë shumë P. Gavrilloviq Aрхив на Македонија, Фонд на Јован Јовановић Пижо
~82~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
20
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE- SHKUP DREJTUAR MINISTRIT PËR PUNË TË JASHTME TË MBRETËRISË SERBE- BEOGRAD
Konsullata e përgjithshme e Mbretërisë Serbe – Shkup Ministrit të Punëve të Jashtme të Mbretërisë Serbe Jovan Jovanoviq - Beograd 4/17. VIII 20. VIII/2. IX Zotëri Ministër, Dje kisha nderin që me telegram t’Ju informojë se prej Prishtine me një tren special kanë arritur Danish beu dhe Sulejman pasha, anëtarë të komisionit. Me ata është edhe Hasan beu, ish deputet. E di se shqiptarët e kanë pritur edhe kryetarin e komisionit mareshalin Ibrahim pashën, për të cilin kam informuar se ai ka mbetur në Prishtinë. Në mëngjes më kanë thënë se ardhja e tij pritet sot ose nesër. Me trenin e djeshëm sërish kanë arritur rreth 500 shqiptarë. Përveç tyre ka pasur edhe 120 mirditas të cilët e kanë përcjellë Mark Xhonin, kushëririn e Bib Dodës, dhe Masar beun nga Tirana. Shqiptarët vërtetojnë se sot apo nesër do të arrijnë edhe 2000 mirditas, të cilët, siç thonë ata, dje kanë qenë rrugës në mes Prizrenit dhe Ferizajt. Gjithashtu do të shënojë edhe zërat e qarqeve shqiptare se pritet të vjen edhe vet Preng Bip Doda. Përveç mirditasve, këtu pritet të arrijnë edhe disa përfaqësues nga Janina. Të gjithë duhet të jenë këtu për një apo dy ditë dhe të mbajnë një lloj të kongresit, në të cilin do të jenë të përfaqësuar të gjitha krahinat shqiptare, dhe përfundimisht të verifikohen kërkesat deri tek Porta e Lartë. Se çfarë do të realizojnë nga kjo kam nderin që t’Ju informojë në kohë për në këtë çast më duket se shqiptarët nuk janë shumë të qartë me atë që
~83~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
kërkojnë, as edhe me mënyrën me të cilën do t’Ju garantohen kushtet e përmbushura. Në mëngjes kolegu im francez më tha se tani për tani duket se Porta e Lartë do të arrijë që t’i mashtrojë shqiptarët. Janë lëshuar shumë agjent në mesin e tyre që të mbjellin pakënaqësi dhe t’i mashtrojnë, dhe siç është edhe çështja e ushqimit mjaft e vështirë, shumica siç e shoh, mendojnë se pas disa ditësh pune në Shkup pozita e shefave do të jetë shumë e vështirë. Mbrëmë janë takuar anëtarët e komisionit me Bajram Currin, Isën dhe me disa të tjerë, dhe siç më bindin nga disa anë, sërish në këtë takim nuk është zgjidhur asgjë as që edhe është arritur ndonjë marrëveshje. Në fund do të vërej se dje prej Tetove kanë arritur shqiptarët e kësaj krahine deri në 1000 vetë, në krye me Alem beun, djalin e Mehmet pashës. Ju lutem, z. Ministër të pranoni bindjen time të një respekti të lartë. P. Gavrilloviq
~84~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
21
NJOFTIM I KONSULLATËS BRITANIKE TË VIZAVE
Konsullata britanike e vizave Shkup, 17 shtator 1912 Nr. 74. Zotëri, Kam nderin që t’Ju transmetoj një memorandum të cilin ma kanë dhënë kolegët serb për tërbimin e paradokohshëm të vuajtur nga serbët e Kosovës nga ana e shqiptarëve. Kjo është në kundërthënie të drejtpërdrejtë me pohimet e shqiptarëve vendas që udhëheqin rendin në Kosovë. Prej të dyve unë do besoja te pala serbe, nga ana tjetër është e mundur që serbet të mund të shpifin gjëra të tilla që të veprojnë si kundër baraspeshë për egërsitë e bullgarëve në Koçan, por në anën tjetër është gjithashtu e mundur që shqiptarët, të armatosur dhe të inkurajuar nga suksesi i depërtimit të tyre të lehtë në Shkup, munden edhe më tepër se normalisht të shtypin fqinjët e tyre. Do të desha gjithashtu të tërheq vëmendjen se koha kur numri i shqiptarëve ishte më i madh koincidente me kohën e të vjelave, që besoj se ishte për shkak të mungesës së punës (arsyeja e njëjtë sipas njohurisë sime ka ndikuar në çmimet lokale të drurit për djegie, i cili vjen nga Shqipëria). Veç kësaj, prandaj, nga tendenca e përgjithshme nga pala momentale dominuese për të shtypur të tjetër, dhe prej metodave më tepër se të zakonshme të propagandës shqiptare, ekziston nevojë aktuale te shqiptarët për të rikuperuar veten për të vjellat e tyre me gjysmë hambari. Kur ju lajmërova Hasan Beut në Bajram e parashtrova këtë çështje. Hasan beu më siguroi se në Shqipëri kanë mbetur një numër i mjaftueshëm që të punojnë me të vjelat, dhe më pas të vazhdoi të tregojë të vërtetën e tij shumë të diskutueshme duke pohuar se asnjëherë nuk ka pasur më tepër se dymbëdhjetë deri në
~85~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
katërmbëdhjetë mijë shqiptarë në Shkup, kur ishte shumë mirë e ditur, nga të dhënat nga komuna, që kishin informata nga vizitorët, se në fund kishte diku rreth tetëmbëdhjetë deri njëzet mijë shqiptarë. Besoj se qëllimi i tij ishte të minimizojë motivet për krime në mesin e shqiptarëve. Në mbështetje të këtij mendimi, do të theksoja se, veç tre të parave, të gjitha krimet të cilat duket se janë shkaktuar nga civilët, kanë qëllimin primar në shumicën e rasteve vjedhjen ose shantazhin dhe se rastet e vrasjeve të zakonshme mund të kenë pasur grabitjen si motiv të tyre. Të gjitha këta janë nga sanxhaku i Shkupit ose kazaja e Kalkandeles (Tetovës) dhe Gostivarit. (Skopska Cërna Gora ose Karadaku i Shkupit, është një grup i fshatrave serbe në veri, dhe shumë afër vetë Shkupit), por konsullata serbe më tregon se gjendje mjaft e ngjashme dominon edhe në veri të Sharrit dhe Karadakut. Besoj se lajme të tilla, me siguri të ekzagjeruara, po i dërgohen edhe shtypit në Beograd. Si ironi e fatit, me siguri tani po përdoren aq pushkë për të shtypur serbët e Kosovës sa që fillimisht ju ishin dhënë falas shqiptarëve, nga ana e qeverisë serbe. Unë jam duke bërë disa hetime lidhur me të vërtetën e thënieve në memorandum, dhe do të raportoj përsëri më vonë.
Duke pasur nderin Zotëri, që të jam shërbyesi i Juaj i dëgjueshëm Zëvendëskonsulli Kolegët e mi rus më informojnë se, nga burimet e Konsullatës ruse në Prizren, një delegacion i katolikëve shqiptar, kryesisht nga Peja dhe Gjakova, të cilët para do kohe shkuan në Kongresin Rukaristik në Vjenë, ishin gjithashtu të angazhuar me mision politik në qeverinë austriake. Unë nuk isha i njohur për këtë gjë.
Архив на Македониjа, МФ – 1959 Public Record Office, London FO.371/1483
~86~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
22
RAPORT I KONSULLATËS SË PËRGJITHSHME TË MBRETËRISË SERBE DREJTUAR KOMANDËS SUPREME NË SHKUP
KONSULLATA E PËRGJITHSHME E MBRETËRISË SERBE Shkup, 14 nëntor 1912
Nr. ______Komandës Supreme në Shkup
Së bashku me prijësit e tjerë shqiptarë në Beograd janë nisur9 Hasan bej Prishtina dhe Said efendi Hoxha nga Shkupi. Që të dy janë ish deputetë të parlamentit të Stambollit dhe nacionalistë të shquar shqiptar. Hasan beu është intelektual, fanatik dhe flet gjuhën franceze. Ai së bashku me Ismail Qemalin kanë luajtur rol si përfaqësues kryesor për çështjen e shqiptarëve para të huajve dhe kanë mirëmbajtur lidhjet me ambasadat e interesuara në Stamboll si edhe jashtë Turqisë10 – ndërsa në Austri dhe Itali në veçanti. Hasan beu është gjithashtu i njohur edhe si person i cili lidhur me çështjen shqiptare mbështetej shumë në Austrinë, ku ai ka edhe shumë lidhje të rëndësishme. Sa ka të bëjë me Said efendi Hoxhën,11 ai nuk flet asnjë gjuhë të huaj, përveç se pak gjuhën serbe. Por është i njohur si një person energjik, i natyrës së vërtetë dhe propagandist i shkathët.
9 Duke ardhur në Kuvendin e caktuar në Shkup më 14 tetor 1912, në hyrje të Shkupit burgosen Hasan Prishtina së bashku me Said efendi Hoxhën. 10 Perandorisë Osmane 11 Said efendi Hoxha është i lindur në fshatin Maranë, rrethina e Shkupit, ndërsa pasi e kryen Fakultetin e Teologjisë, vendoset në Shkup, në mëhallën Ibën Bahrije në vitin 1393 (1877). ~87~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Pasi që, sipas njohurive që kemi, të dy janë pjesë e përbashkët me udhëheqësit e tjerë shqiptar në Beograd, është me interes që ata të ndahen. Është shumë vështirë që të mendohet se ata ndonjëherë mund të heqin dorë nga lufta për nacionalizmin shqiptar dhe autonominë e Shqipërisë, dhe mu për këtë arsye, Hasan beu është shumë i rrezikshëm për shkak të lidhjeve që i ka jashtë Turqisë, mendoj se atij në veçanti duhet t’i kushtohet një vëmendje e veçantë. Me dy të lartpërmendurit në Beograd ndodhet edhe Nexhib bej Draga nga Mitrovica, gjithashtu anëtar i mëparshëm i parlamentit të Stambollit. Ai lidhur me çështjen shqiptare ka luajtur një rol të caktuar dhe ishte i renditur në mesin e udhëheqësve shqiptar. Por, përderisa Hasan beu nuk ka pothuajse asnjë lloj prone e cila do të ishte lidhur me vendlindjen e tij, Nexhib bej Draga ka pasuri të madhe të patundshme të cilat e vendosin atë në pozitë të varur. Ai si njeri është shumë i zgjuar, nuk është i karakterit të fuqishëm, nuk është fanatik dhe do të kishte mundur të shfrytëzohet me leverdi nga ana e qeverisë, për të cilën gjë kam nder të informoj Komandën Supreme.
Dërgues
Togeri i parë i këmbësorisë, në shërbim në shtabin e Komandës Supreme
Архив на Институтот за Национална Историjа – Скопје, Микрофилм – 46, Фонд. Арнаути 1912 – 1913.
~88~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
23
RAPORT I ZËVENDËS KONSULLATËS TË BRITANISË NË MANASTIR
Vice/Konsullata e Britanisë Manastir, 5 maj 1913 Nr. 26
Konfidenciale
Zotëri, Kam nderin që të raportoj se në Shqipërinë qendrore janë bërë këto emërtime administrative: Hamid bej Toptani – Mytesarif i Durrësit Refik bej Toptani – Kajmekam i Tiranës Demir pasha – Kajmekam i Peqinit, vendlindja e tij Shahsinar beu – Kajmekam i Kavajës, vendlindja e tij Umr beu – Kajmekam i Shijakut, vendlindja e tij Umr efendiu – Kajmekam i Krujës, vendlindja e tij
Të gjitha emërtimet janë bërë para ca kohe nga qeveria kalimtare në Vlorë dhe nuk janë aprovuar dhe konfirmuar nga serbët, që me siguri është një tregues se marrëdhëniet midis autoriteteve serbe dhe nacionalistëve shqiptar janë përmirësuar që nga arrestimi i emisarëve të tyre në Elbasan. Deri tani, siç mund të vërehet këtu, autoritetet serbe duket sikur janë të përcaktuar t’ju kundërshtojnë dhjakëve austriak dhe italian në Shqipëri. Ata lirisht flasin për armatosjen e shqiptarëve dhe duken të bindur në parandalimin e cilës do lëvizje armiqësore ndaj tyre në zonat e okupuara. Në këtë ata shumë mbështeten në
~89~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
bajraktarët që momentalisht janë të burgosur në Serbi. Jam i informuar se të burgosurit më të rëndësishëm janë: Hasan bej Prishtina Jahja pasha i Pejës Shaban pasha - Prishtinë Koja Said efendi - Shkup Sulejman beu - Prishtina Haxhib beu - Dragash Hasan beu - Velishta
Kjo listë është e konfirmuar nga Fehim bej Zavalani, një nacionalist shqiptar me ndikim i cili një kohë të gjatë ka qëndruar në Manastir dhe posa është kthyer nga vizita në Beograd dhe Vlorë, ku ai kishte luajtur rolin e ndërmjetësuesit në negociatat midis serbëve dhe udhëheqësve shqiptar. Ai thekson se kur ai u largua nga Vlora para shtatë ditëve nuk kishte marrëdhënie midis qeverisë kalimtare në këtë qytet dhe Esad pashës dhe se Xhavidi atëherë ka qenë më armiqësor ndaj palës nacionaliste.
Kam nderin që të jem Zotëri, Shërbyesi i Juaji dëgjueshëm
Архив на Македониjа, МФ – 1612 Public Record Office, London FO.294/50
~90~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
24
KËRKESA E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR PRESIDENTIT AMERIKAN, VUDRO UILLSON
Sesioni i dytë Nr. 8 (19) 15 janar 1919
L’ALBANIE
Revistë dymujore për mbrojtjen e interesave shqiptare
Çmimi i numrit - 15 santim –
Adresa: Fahu.P.nr. 17393, Lozanë, stacioni hekurudhor
Zëri nga Shqipëria
Jemi të gëzuar që sot para miqve tanë por edhe para lexuesve qëllimmirë të Shqipërisë, mund të prezantojmë këtë dokument i cili për qëllim ka vënien e gjërave në vend të vet, t’i bindë ata midis nesh, qëllimmirësia e tyre e të cilëve ishte e befasuar nga poshtërsitë cinike dhe t’i përgënjeshtrojë dhe shfaq në dritë individët e pikëlluar të cilët, duke u nënshtruar interesave të shëmtuara materiale, me vetëdije kryen akte të cilat janë shumë afër kufirit të asaj që mendohet se është tradhëti. Në thirrjen të cilën do ta lexoni, aq fisnike dhe të fuqishme patriotike, do të dëgjoni se si jehon zëri i popullit shqiptar, i cili me shekuj është i etur për liri dhe pavarësi. Në kushtet e sotme, populli jonë nuk mund të gjejë përkthyes më besnik dhe më të vërtetë se sa grupi i
~91~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
patriotëve të tubuar rreth z. Hasan Bej Prishtinës, nënshkrues, në emër të tyre, i kërkesës drejtuar deri tek z. Uillson. Në të qartë dhe pa asnjë dobësi janë të theksuara dhe të paraqitura dëshirat e sinqerta dhe aspiratat legjitime të banorëve shqiptarë, dëshira dhe aspirata të cilat në hollësi më të imëta bazohen, në të drejtat e pacenueshme dhe të patransferueshme të popujve, ashtu siç i proklamonte presidenti Uillson me aq fuqi dhe autoritet. E ndjejmë edhe ndjenjën legjitime të satisfaksionit patriotik për faktin se sot kemi mundësi, para atyre të cilët akoma kanë dyshime, të tregojmë dëshmi të palëkundur se ajo për të cilën përherë kemi luftuar, në shkrimet e botimit tonë modest, në gjithçka përkon me ndjenjat e vërteta dhe reale të popullit tonë, sepse çdo fjalë e z. Hasan Bej Prishtina në mënyrë eklatante e vërteton atë që ne, madje edhe kohëve të fundit, kemi mundësi ta vërtetojmë përmes këtyre rreshtave, e kjo është: “Pavarësi e plotë për gjithë atdheun shqiptar12” Pas kësaj thirrjeje, fare nuk ka nevojë që t’i emërtojmë lëvizjet kriminale antipatriotike dhe aktivitetet e grupit të pikëlluar të nënshkruesve të Factum de Geneve, as edhe të stigmatizojmë përpjekjen e tyre të turpshme që të paraqiten si zëdhënës të besueshëm të ndjenjave të një populli, i cili aspak nuk i njeh dhe me
12 Mendojmë se nuk ka nevojë që të insistohet në identiken mbi këto ndjenja të njëjta të cilat i ndajmë me të gjithë bashkëkombasit tanë nga ana tjetër e Atlantikut. shqiptarët në SHBA dhe në Kanada janë njëzëri me këtë, ndërsa lajmëtarët e tyre siç janë: Dielli, Koha, Аlbania, Shqyrtimi Adriatik (t’i përmendim vetëm më të rëndësishmit), nuk lënë as edhe një mundësi të vogël e të mos i proklamojnë dhe vërtetojnë të njëjtat aspirata kombëtare me një bindje të thellë. Nga brigjet e botës së re nuk u paraqit as edhe një zë mospajtimi, edhe përkundër përpjekjeve të shumta të Konsultës, ku edhe shumë herë ishim të informuar mbi praninë e tyre në në kolonitë shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. A ndodh kjo për shkak të faktit se atje mes vëllezërve tanë nuk ka asnjë nga rrënojat e trishtuara të regjimit turk, nga ata njerëz të cilët ishin të larguar nga Turqia, morrën guximin që të kujtohen në kombësinë e tyre shqiptare dhe ndërkohë t’i vërsulen Shqipërsië si një gjahu të vet? Ka mundësi, megjithatë, kjo nuk është arsye që të jemi më pak krenar me sjelljen e bashkëkombasve tanë në SHBA dhe Kanada. ~92~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
të cilin, tani më me dekada, nuk kanë lidhshmëri, qoftë edhe më të dobët morale ose materiale13. Mu ky apel i reduktoi në minimum peticionet të cilat qeveria e z. Sonino vazhdoi t’i dërgojë edhe atë përmes bashkëqytetarëve tanë të cilët i ka nën pushtetin e tij në Itali, ose madje edhe nga shqiptarë të Shqipërisë, ku karabinierët së bashku me civilë të tjerë dhe agjentë ushtarak në Romë gjejnë mënyra të fuqishme për t’i nënshtruar nën një zgjedhë të huaj14. Këtu në vazhdim, do të paraqesim si një reprodukim tekstual, kërkesën e dërguar telegrafike deri tek kryetari Uillson, në Paris, më 18 dhjetor të vitit 1918: “ Z. President, Ju jeni duke u përgatitur të merrni pjesë në kongresin i cili duhet ta rikonstruojë Europën në parimet e së drejtës së popujve që vetv të vendosin për fatin e tyre, parime për të cilën lavdia e të shënuarit në flamurin e njerëzimit u takon Juve. Në këtë moment solemn, ne, përfaqësuesit e dy milion e gjysëm shqiptarëve– popullit më të vjetër të gadishullit Ballkanik, u drejtohemi Juve me lutje që t’i shqyrtoni dëshirat e popullit tonë për
13 Në mesin e 14 nënshkruesve në Gjenevë – numër i cili ditën e ardhshme u zvogëlua në 13, sa numër pa fat dhe çfarë rastësi fatale– në vendin e z. Soninos e quajnë numri i Judës. Në mesin e tyre ka 5 njerëz të cilët fare nuk e flasin gjuhën tonë kombëtare. Por për ata, agjentët e Konsultës, kjo fare nuk është arsye për shqetësim! 14 A duhet këtu të theksojmë se sa monstruoz është në kundërshtim me natyrën, me temperamentin, karakterin e vërtetë të popullit shqiptar atë që e shohim si sjellje tek një grusht individësh të cilët qoftë për shkak të dobësisë në karakterin e tyre ose për shkak të arsyeve të shumta konkrete, kanë lejuar një sjellje e cila është e uryer dhe kriminale ndaj atdheut të tyre si edhe të vëllezërve të tyre? A mund këtë, me vetëdije ta pranojmë si diçka të natyshme? A është e kuptueshme që ta lidhim këtë dëshirë qëllimkeqe të disa individëve me bindjen e pathyeshme të gjithë popullit shqiptar në akuzën për liri dhe pavarësi? Përkushtimi i cili është i padyshimtë, në veçanti pas betejave të Skënderbeut, heroit tonë kombëtar, të cilit e gjithë Europa i detyrohet në respekt dhe i cili i mundësoi që të ngritet në këmbë pas rënies së Stambollit, dhe të cilit më afër me kohën tonë, Greqia ja ka borxh pavarësinë e saj. ~93~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
paanshmëri të plotë, e cila aq shumë u dallon nga të tjerët dhe të na mundësoni që këto dëshira t’i dorrëzojmë në Konferencën e Paqes. Gjatë shumë shekujve dhe me shumë vështirësi me të cilat duhej të ballafaqohej, megjithatë populli jonë e ruajti gjuhën e vet, origjinalitetin e vet, traditat e veta. Pesë shekuj të plotë populli jonë me një rezistencë të fuqishme i kundërvihej presionit otoman dhe në fund ia morri pushtetit turk, të gjitha ato të arritura të mëdha me shfuqizimin e tij në vitin 1912. Është e vërtetë se në takimin e ambasadorëve në Londër në vitin 1913 u krijua Shqipëria e pavarur por pjesa më e madhe e shqiptarëve mbeti jashtë kufijve të këtij shteti. Prandaj, proklamimin tuaj që kishte të bënte me të drejtat e popujve që vetë të drejtojnë me fatin e tyre, populli shqiptar e priti si porosi të një shpëtimtari. Nuk dyshojmë se Ju zoti president së bashku me aleatët Tuaj të kombit shqiptar do t’i mundësoni të drejtat e njëjta siç i gëzojnë edhe ermenët, çekët, jugosllavët dhe kombet tjera. Kombi shqiptar i cili dha aq shumë viktima për realizimin e idealit të vet kombëtar dhe për këtë qëllim derdhi aq shumë gjak, mbetet i bindur se Ju dhe aleatët tuaj do t’i vini fund vuajtjeve në emër të së drejtës dhe barazisë. Të bindur në këto premisa, ne Ju drejtohemi me lutje, z. president, që ta shfrytëzoni ndikimin tuaj që gjatë kohës së bisedimeve të cilat kanë të bëjnë me ardhmërinë e Shqipërisë, në Konferencën e paqës të ftohet për pjesëmarrje edhe delagacioni i popullit shqiptar që t’i paraqes dhe t’i arsyetoj dëshirat dhe kërkesat e kombit shqiptar. Ju drejtojmë, z. president, respektin tonë të thellë. Në emër të kombit shqiptar (nënshkruar) Hasan Bej Prishtina Do të ishte një përdhosje e vërtetë tentimi që të bëhet një krahasim i kësaj kërkese patriotike dhe dinjitoze dhe të atij dokumenti servil të nënshkruar nga grupi i pikëlluar i Gjenevës të udhëhequr nga nëntëdhjetë vjeçari Turkan Pasha. Në vazhdim do të prezantojmë disa fjalë për personalitetin e z. Hasan Bej Prishtinës që më së miri të shfaqim ambisim e thellë
~94~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ndarës të atyre të cilët me aq nënshtrim e nënshkruajnë dokumentin e përpiluar nga ana e agjentit të interesuar për përfitime të imperializmit të huaj dhe patriotëve, të cilët luftojnë për shpëtimin e atdheut dhe popullit të vet. Bashkëkombasi jonë eminent, i cili i takon familjes Berisha, është i lindur para katërdhjetë viteve në Vushtri, qytezë e vogël, e vendosur mes Prishtinës dhe Mitrovicës, ajo pjesë e Shqipërisë veriore të cilën konferenca e ambasadorëve në Londër, duke shkelur mbi të drejtat e patransferuara të popujve dhe në kundërshtim flagrant me të gjitha normat e së drejtës dhe barazisë, i lejoi vetes dobësi që ta lë atë nën Serbinë, fëmijë e lazdruar e Mbretërisë ruse. Hasan Beu shumë herët u paraqit me patriotizmin e tij të ashpër dhe entuziast mbi të gjitha çështjet shqiptare. Nuk u zbraps para asnjë viktime: Shpesh herë edhe ai vetë ka paguar kur kjo do të ishte e nevojshme ndërsa qesja15 e tij ishte bujare për të gjitha veprimtaritë patriotike. Kur në vitin 1909, në Elbasan, u themelua shkolla e parë e rregullt, z. Hasan Bej Prishtina u kujdes që të dërgojë si edhe t’i mbështesë, me shpenzimet e tij, tridhjetë persona të rinj nga rajoni i këtushëm i Shqipërisë ku edhe ai vetë pa dritën e ditës. Ai është zgjedhur deputet nga rajoni i Prishtinës në Parlamentin e parë turk. Z. Hasan Bej Prishtina ishte në radhët e opozitës kundër shovinistëve të fuqishëm të Komitetit Union dhe Progresist, të cilëve ua kuptoi vizionet e verbëta pan- turke. Gjatë verës së vitit 1912, në mënyrë aktive morri pjesë në kryengritjen shqiptare e cila i lëkundi themelet e fuqisë turke në Europë. Pas disfatës dhe rigrupimit të ushtrisë së pushtetit turk në Mitrovicë, Prishtina (23 korrik 1912 dhe Kaçaniku dhe pas çlirimit të tërë vendit, Hasan Beu së bashku me udhëheqësit tjerë eminent ishin në krye të ushtrisë prej 30.000 luftëtarëve shqiptar të cilët në mënyrë triumfale hynë në Shkup (fundi i gjysmës së parë të gushtit të 1912) që solli deri në kapitulimin e ushtrisë xhonturke në Stamboll.
15 Në kuptim –portofol (ndërhyrje e përkthyesit) ~95~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Pastaj, Hasan Beu u bë ministër në qeverinë e përkohshme në Vlorë e pastaj kur u krijua qeveria e rregullt në Durrës, morri pjesë si anëtar në kabinetin ministror. Lufta e Parë Botërore e befasoi në Shqipëri të cilën nuk dëshironte ta linte; i përndjekur nga serbët dhe malazezët të cilët e pushtuan shtetin në vitin 1915, u shmnag nga vdekja vetëm duke u falëmenderuar shokëve të tij të përkushtuar, tek të cilët edhe ishte vendosur. Okupatorët e rinj të vendit tonë, pas dështimit serb, nuk ishin aspak më mirë të disponuar kundrejt bashkëkombasit tonë eminent, patriotizmi i ashpër i të cilit mbeti arsye për dyshim dhe mosbesim. Pas akuzave shpifëse u arrestua, u burgos dhe kohë të gjatë nuk kishim asnjë lajm nga ai: madje për këtë arsye kishte momente kur ishim tejet të shqetësuar, sepse sipas zërave të ndryshëm, bëhej fjalë për një dënim me vdekje. Për fat të mirë, e vërteta dhe pafajësia së fundi dolën në pah dhe z. Hasan Bej Prishtina, më në fund u lirua dhe kishte mundësi që t’i përkushtohet punës së tij –të punuarit në shkollat kombëtare, gjatë si cilës i inkurajonte të gjitha nismat fisnike dhe secilin entuziazëm që do ta vërente. Ngjarjet e fundit në Prishtinë e befasuan dhe me shumë mund e përpjekje arriti që t’u largohet bastisjeve dhe ndjekjeve të shërbimeve serbe. Menjëherë pasi doli jashtë fushëveprimit të armiqve të përbetuar të popullit tonë, z. Hasan Bej Prishtina shpejtoi për të dërguar kërkesën patriotike deri tek z. Uillson, të cilën sapo e lexuam.
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë
~96~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
25
LETËR E HASAN PRISHTINËS DREJTUAR MUFID BEUT
706.50 të Madhit z. Mufid Beu I nalti zotni
Punët janë tepër urgjent. Kam dërgue dy telegrame me ndërmjetësimin e ambasadës italiane. Nuk e dij a i muerrët? Shefat më me rëndësi të Komitetit ton ndodhen në Romë. Prandaj mbas tre a katër ditësh ka me u lypë me shkue në Romë. Kryetari i Shtatmadhorisë së Komitetit, nji i quejtun kolonel Daviç nesër do të vijë në Vjenë. Mbasi të takohemi me të, do të vemë në Romë bashkë me një kapiten të atij komiteti. Me qeverinë italiane jamë dakord në çdo mënyrë. Organizatat e tyre janë shumë të mira, janë shumë të forta shpresat për të ardhëshmen. Terori i Serbisë në Kosovë sidomos tash në këtë kohë ka mbri kulmi. Ka një vjet që tre vetë nga farefisi i em ishin në burg. Tash paskan burgos kushrijt e mij (bij xhaje) shum të ri, Qemalin, Ismetin e Sabit beun. Imbrëll-llah së afërmi e marrim hakun. Kundër serbëvet është shumë e madhe sidomos mërija. Lutem i nalti zotni të pranosh me mirësi nderimet e mija të sinqerta.
3 kallnuer 1920 Hasan Prishtina
AQSH f.65 D. 110
~97~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
26
LETËR E HASAN PRISHTINËS
Kopje e letrës së Hasan Beut
Për të marrë i shkrueni letër për punë vllaut tuej z. Eqrem Beut ashtu si dini Ju, që kur të vete atje mos të kam më ndonji vështirësi. Kroatët më thanë me më nxjerr pasaport diplomatike për Romë, edhe kjo pranon afrimin e tyre me italianët. Më thanë se janë gati me më dhanë sa pare që të dua për shpenzime udhëtimi e të tjerë. Natyrisht nuk e pranova(!). Lutem parashtroja nderimet e mija të ndershmit Kolonel Viçençit e shokut të tij Kosjos.
~98~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
27
PARASHTRESË E HASAN PRISHTINËS
Parashtresë
Sadoqi ju pata lajmërue edhe me telegram edhe me letrën e bashkangjitun se isha i shtrëngue me vajtë në Romë, porse për sod, mbas thanjëjes së përfaqësuesit të këtushëm të Komitetit qi dihet mbas dy ditësh atë Romës dhe atë të Peshtes kanë me … këtë dhe mbasi çashtjes që dihet do t’i dërgoj nji vendim i prem këtu, u desht me e .. nga udhëtimi i paramenduem. Kam shpresë së këtë javë do të mund për Shqipni, o i nalti im Zot.
Hasan bej Prishtina Burra dhe Albanie
Kopje e letrës së Hasan beut.
AQSH.F.65.Dosja.11O.
~99~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
28
INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME
LEGATA E SHQIPNISË NË ROMË Romë, 22/12/1921
Nr. 4/VI Objekt Përshtypje mbi rënjën e z. H. Prishtinës Z. Ministër, Pas letrës që Ju shkruanim më datë 16 të k.m. dhe me telegraf më datë 21 të k.m. po Ju përsëritin se rënja e z. Hasan Prishtinës përgjithësisht ka bërë një përshtypje të mirë, kaq në Ministërin italiane sa dhe në legatat e huaja që ndodhen këtu. Në konsulltë që për sot duan të mbajnë impenjet të dhëna drejt Jugosllavis kishin frikë se kabineti i z. Hasan Prishtinës do të shkaktonte trumbullime e përpjekje me Jugosllavinë. Megjithë që personaliteti i z. Hasan Prishtinës është i pëlqyer këtu, prap, qeverria italiane për arsyet e naltpërmenduna, nuk donte me gjithë zemër që ky të ishte në krye të punvet shqiptare. Për këtë shkak që posa u formua kabineti H. Prishtina, Ministria e Punëvet të Jashtëme këtu i telegrafoi z. Kasoldit që t’a porosite se mos ngatëronte punë në Jugosllavin e t’i këshillonte moderasion dhe të mbante vendimet të dhëna prej Konferencës së Ambasadorëvet dhe prej Lidhjes së Kombevet. Si ësht biazimuar mënyra me të cilën z. Hasan Prishtina hipi në fuqi, ashtu po mbushet dhe mendja se Shqiptarët nuk durojnë më diktatura as aventura. Duke u bazuar mbi këto pika është zhdrivulluar drejt konsultës dhe njerëzvet të tjerë të politikës. Pritni, shkëlqesi nderimet e mia. I ngarkuari me punë Shkëlqesës së tij Ministrit të Punëve të Jashtme Tiranë
MPJ ARKIVI, VITI 1921, DOSJA 3, FLETA 61 DHE 62
~100~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
29
INFORMATË E LEGATËS SË SHQIPËRISË NË ROMË DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME TË ITALISË
LEGATA E SHQIPNIS NË ROMË n. 4 I Romë, 16/12/ 1921 Objekt Përshtypje e këtushme mbi situatën e Shqipnis
Z. Ministër Muarme telegramin më datë 9 të k.m nga Vlora prej z. Hasan Prishtinës duke na u lajmëruar kabineti i formuar prej tij. Muarme dhe të dy telegrafet të dërguara prej S.S.J., me të cilët na komunikonit dorëheqjen e tij, ipjen e S.S.J, të hequnit e serbvet prej visevet tona dhe mbledhjen e çpejtë të Parllamentit. Këto ndryshime qeverish, të komunikuara në shtyp prej gazetavet franseze duke e paraqitun Shqipnin në anardhi dhe luftë vllazërore, kanë bërë përshtypjen më të keqe në shtyp sa dhe në qarket politike e qeveritare të këtushëm. Kundërshtarët dhe armiqtë doemos nuk presin tjetër veç se si të gjejnë shkaqe për skreditues e me na kallzue si një komb i pa karrier për vetqeverim. Ardhja e z. Hasan Prishtinës në fuqi dhe mënyra me të cilën e mori (sindërkur është marrë vesh këtu në Konsulltë) kanë lënë një përshtypje fort te keq, duke e ditur që ky zotni ka qenë në marrëveshje me D’Annunzion e duke pasur frikë se me aktin e parë do shkakëtonte një luftë me Jugosllavin. Të këtij mendimi janë dhe disa prej Legatave të huaja, duke e biazimuar aktin e tij.
~101~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
30
LETËR E REXHEP MITROVICËS
Letër e Rexhep Mitrovicës
Mehoi begu Ami n pushtet statiskes së Qustrës qëndroj në mendim deri sa prefektura e Shkodrës me gjith Malsinë e solli obstruetionin në fund e ndanë malsinë e pranime vetëm për prefekturën e Shkodrës 8 me 4. Tash si do të ja gjej jallin e Malsisë së Gjakovës nuk e di. Sikurse Ju shkrojtëm në letër që ju dërgona me major banes ardhmja e jujë asht pa hall, maker mas dy tre muej edhe në kthefhit s’prish punë, se mos ardhmja e jujë do të shkaktojë të hymët e Myftiut në Parlament. Më vjen çudi se si qeverija s’po e lajmton përfaqësuesin e vet prej ç’do send, çdo kohë? Fajin e ka vetëm paorganizimi i Ministrisë së përjashtme, nji ministrie me tri sekretar (edhe ata jo si duhet) a mund kishte me veprues mbas nevojës, me një anë tjetër burrat ma patriot e kompetent e masin rrugat e Tiranës pa far punimi. Edhe Krishtegi mos mujshin me rregullues një qeverie e me i mbyll fajet të bamuna deri sot, jam i sigurt se do të kemi vështirësi aq të mbledh sa s’mund do t’i dalim boll. Mendimi mbi sundim, me gjith që m’u duk pak extremist nuk du të ju kundërshtoj, por dishroj që të diskutohet mirë e mirë derisa sa të na mbushet koka qi ket mendim nuk do t’a refuzoj mentaliteti shqiptar, janë shumë qi e pranojnë sidomos ushtria jonë kundërshtar. Nji popull qi s‘ka njeri për kryeministër nuk di a kish për kryetar Republike? Është një kombinacion tjetër qi ka me ja propozue major Banes. Na tha mjaft fjalë mbi të, por ju drejtova qi të kuvendote më Z. juj e kur kthehemi këtu me na thanë rezultatin tim na dhanë shpjegime mbi dobiën e padobiën e mendimit të majorit. Si do qi të
~102~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
jetë pa u bashku e pa bisedue njiherë sikur duhet ç’do mendim i ç’do shokut mbi këto çashtje qi janë me rëndësi është kot.
Katundeve të Kosovës qi bojnë studime pedagogjike në Kosovë janë djelmë të mirë, mund të kërkoni lajme e tjera pa i shkrujt gjera qi janë me randësi. Në qoftë se kthehemi për Shqipni nga Roma piquni me ata dhe kshilloni që shërbimi ma i miri i tyne të jetë kujdesimi me zellë në mësim, të mos fillojnë të poletizojmë para kohe. Mizorinat serbe po vazhdojnë pa da. Tash në fund mora nji listë prej Shkodre qi nji shume prej 12 mijë vetash të vdekur e aq të plagosun prej Shkupit deri në kufjet tonin, por me qenë se nuk ishte shkruem emën për emën e katun për katuni nuk ja çova, dhe ne doni e vërtetën nuk dashta të besoj të kemi 25 mijë vetë vra e plagosun, prandaj jau kërkova qi ti shkrujn emën për emën. Jashta Hasan Prishtina e Hoxhë Kadrisë qi po mirren akoma veç a veç me italianët e me komitetin e Daumcijoit s’ka tjetër që po miren me politikë të huej, por e drejta është se kosovarët e dibranët janë shumë të lodhun. Me rast të vogël o me nji premtim që u nep uzdajë lirimi i Kosovës duken se janë gati për të ndjek premtuesin. Shkodra është mbushur me çetat kosovare, s’dojnë të bëjnë punë por presin dushkun qi të dalin të liftojnë në Kosovë, ai qi don ti kthen nga mendimi i tyre quhet tradhtar, mund të thuhet se katundarët e Kosovës ka dalë nga dera e parsies, e qi librin pak a shumë qi e mban ash Bajram Curri. Sikur ju shkrova në nji letër tjetër Serbia ka qit një amnisti gjenerale, ata që kthehen do të jenë të falun e ata që nuk vinë do tu internohet familja e do të zaptohet malli i tyre prej anës qeveries serbe. Ky vendim i kabinetit serb që u zbatue i ka trubullue keqas mendimet e kosovarëve. Ca shkuen e ca janë në kufi për me marr vesh rezultatin e atyne shqiptarve të ramun në dorë. Një prej kaçakëve të ramun në dorë u grie për mos fjalue 50 tjera janë të falun në këto ditë do të kemi lajme të sakta. Beoria nuk ka ra në shkollë të Shahin Kolonjës, por ndër ta asht bo miratoi i dytë në Shqipnie të vogël. Dënimi i tij si alkoolik vjen nga shkaku qi në çdo mledhie, nëpër shpia e kafehane ngrihet në kambë
~103~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
e këndon Lahutën e Malsies ose shkretien (qi e ka shkrujt vetë). Ky dënim vjen më tepër prej u-turtullit, se një ditë pasdarke vjen Beoria tek unë (ku banoj me Turtullin bashkë) për me ba një siestë, e takon doktorin në sallon, i cili e fton Beorinë të kovenojnë. Ky i fundit si aristokrat qi asht, i përgjigjet “të më falni z. Dr se kam bie dy gota e dua ta baj një siestë: këto fjalë e ndishkun pak doktorin e mundët qi u ka shkrue ndojë fjalë. Beoria asht si a ma mirë përstepëri i fryhet, por në qoftë e bajnë sikur se e kanë lanë deri sot pa punë, muni të baht çdo send. Kujtoj se na duhet të përdorojmë shokët sprovuam apo jo. Por gabimet janë nja mbi nja, do të mundohemi ti pakësojëm fajet. Në kohë teleksione u ba çdofarë propaganda, por sa ajo e Korçës nuk luajn asnjë përshtypje të keqe. Kostaq Kota, Kolë Predha, Llambi Dimli, i cun zanin e kristijanizmës dhe duel në shesh. Am kërkue kanton të administrojmë me krështërë se organizimi i shtetit central ishte një administratë anadollake. Sot ky zjarr ka fillue me u shujt. Ju dërgova një letër me kapedan krali shefi i kryqit të kuq Amerike në Tiranë nuk e di a ju ka gjet? Major Banes kujtoj se ju ka gjet, tjetër s’kam me ju shkruejtë përfundoj këtu.
Iu përqaf me mall.
I yti R. Mitrovica 27.3.1921 Tiranë
Sot erdh Xhustim Jovani shumë bukur një pritje u ba, mbeti shumë i kënaqur dhe mbajti fjalë shumë bukur
AMPJSH,Viti. 1921, Dosja. 41. Fleta. 172.
~104~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
31
PËRGJIGJE E TELEGRAMIT NGA ANA E ZËVENDËSIT TË PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
KRUMA 26-XI- 922 Nr. 60- 120
Ministrisë së P. të Mbrendshme
Tiranë
Përgjigje e telegramit Nr. 216/13 Res. më 23-XI
Bajram Currit, Hysniut e Hasan Prishtinës sigurisht nuk ju dihet vendi. Sadik Rama ndodhet në Junik ku edhe Azem Galica ka mbërrit para dy ditëve me gjithë shokë. Ky i fundit me anë të nji njeriut qi na dërgoi na siguron se vajtja e tij në Kosovë nuk ka pasë ndonjë qëllim tjetër veçse me kërkue ndihmë për jetesën e shokëvet të tij dhe sa ka ndejt mbrenda nuk ka shkaktue ndonjë trazim ashtu edhe vendit nuk i ka sjellë kurrfar dami. Vetëm lutet qi qeveria të mari në kujdesë përnguljen e emigrantëve qi ndodhen në zonë neutrale, emnat e të cilëvet kemi me jau paraqit me nji listë.
Zv. i Prefektit A. Kastrati
~105~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
32
NJOFTIM I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME- TIRANË
Dorëzue e deshifrue më 27-XI-922 Ora 11, 20 para darke
Vërtetohet njisia me origjinalin Sek. i Shifravet të Miinistrisë Mbrendshme AMPJSH,Viti. 1922, Dosja. 57. Fleta. 188.
Ministria e Punëve të Brendshme Tiranë
Seksion II Nr. 198
791
Simbas telegramit Nr. 19/ më 29/I/23 të Komandës s’operacionit, kemi nderin t’ju bajmë të njoftun se ndërmjet ushtërisë dhe Komiteteve të Hasan Prishtinës asht bamë nji përpjekje në katundin Batushë dhe në luftimet e bamun Komita asht thye keqas tue hik e tue lan dame, dhe mbas këtij luftimi ushtëria ka muejt me hi në Junik. Prej fuqis ushtarake nuk ka asnji damë.
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 70. Fleta. 6.
~106~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
33
RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD
LEGATA E SHQIPËRISË NË BEOGRAD Belgrad, 15 mars 1923 No 611/2 Nr: 97 Shkurtim: Lajme nga Kosova dhe mbi Bajram Curre.
Shkëlqesie, Në kohën e fundit shtypi i këtushme boton ditë pas dite lajme nga Kosova dhe Ipeku, pas të cilave mjaft të arratisur shqipëtarë të tokës jugoslave dorëzohen prap në autoritetet e vendit, dhe në më të shumëtat raste fajet u falen dhe lihen të lirë. Këto dorëzime duket mbase të jenë konsekuencat e të ngriturit të zonës neutrale. Gazetat e këtushme lajmëruan që Bajram Curri dhe Hasan Prishtina paskëkan kapërcyer në tokën greke. Në rethe private thuhet se këta të dy, me të marë vesh që ditët e para vendimin e Konferencës për zonën neutrale, u larguan së andejmi për njëherësh në drejtim të Maqedhonisë greke, ku thuhet që arritnë. Me gjithë këtë nuk na është e mundun të sigurojmë vërtetësinë të kësilloj informatave. Pritni- shkëlqesie të falat tona me nderë. Ministri fuqiplotë Shkëlqesisë së tij z. Pandeli Evangjelit Ministri i P.Jashtme Tiranë
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 70. Fleta. 13.
~107~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
34
NJOFTIM I PROKURORISË SË GJYQIT- SHKODËR DREJTUAR MINISTRISË SË DREJTËSISË
Prokuroria e Gjyqit Fillimit Shkodër Nr. 1564/II Të ndritëshmes MINISTRIES SË DREJTËSIES, Tiranë Të pandeurit Shelku Ajedin Aga e Beqir Sadiku, të cilët janë tu u gjykuem në gjyqin penal të këtushëm tue qenë të burgosun si prijës e ndihmës të Hasan Prishtinës përse kanë dashtë me e qitë jashtë toke të Shqipnis, me lutjen D. 24.X.923. na kanë lajmëruen për qi kanë marrun vesht se Hasan Prishtina ashtë i falun nga e Qeveris dhe kërkojmë ndërmjetësim t’onë ku duhet për lirimin e tyne. Lutja e përmendun e ikje paraqitë Prefekturëss e cila anshkrin na njoftoj se nuk ka dijeni mbi faljen e Hasan Begut. Sot kemi nderin me ju njoftue, si mbas informacioneve qi kemi se jashtmi i gjykuesi për vdekje, Hasan Prishtina, me ndihmën e disa zotarave të Prefekturës së Kosovës, ka kaluem ndëpër Pukë, Mirditë, Les, e Shën Gjin dhe ka dalë jasht bregut të detit. Këto njeres sikurse thuhet të shtuenun prek miqësis qi kanë padun me Hasan Begun me vull ndetin e vet, kanë guxuen t’i prijnë të arratisunit të përmendun dhe t’a përcjellin vetë deri në Shën Gjin. Prokuroria për këtë çashtje u detyrua t’i shkruajë Prefekturës së këtushme qi t’api urdhenat e rrepta zyrtaret kompetent për me bamun hetimet e nevojshme qi të diktojnë personat e guximtaret të këtij delikti qi kanë kaluem nëpër viset e Prefekturës së Shkodrës dhe t’i dorëzojnë zyrës s’onë proces-verbalet e mbajtura mbi këtë çështje qi të mundemi në anën të drejtës botore të bajmë ndjekjet e veprimet ligjore. Por me se kenë se përcjellsit e ndihmësit e H. Prishtinës
~108~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
thuhet se janë nga nëpunësit e Prefekturës së Kosovës, lutemi të bahen autorizimet e duhuna ku duhet qi të bahen hetime të veçanta dhe mbi atë Prefekturë për me nxjerrë në shesh guximtarët e deliktit të ndodhun.
Prokurori. AQSH.F.155.Viti.1923.Dosja.120.fleta.20
~109~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
35
RAPORT I PREFEKTIT TË KORÇËS DREJTUAR ZYRËS SEKRETE TË MINISTRISË SË BRENDSHME
Korça 29-V-923 Nr.146 Res.
Zyrës sekrete te Ministris së P. të Mbrendshme
Tiranë
Zotni Plumbi i ardhun prej Sofje na lajmon se më 12-V-923 në katundin Petriç - Bullgari Jugore, u ba një mbledhje kryekomitësh Bullgar ku u ndoth dhe Hasan Prishtina.
Prefekt Suma
Dorëzue e deshifrue me 30-V-923 Ora 8,50 para darke
Vërtetohet njisia me origjinalin Sekretari sekret i Ministrisë së Mbrendshme
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 183. Fleta. 15.
~110~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
36
NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
Kruma 7-II-923 Nr. 3/II Res. Ministrisë së P. të Mbrendshme Tiranë
Përgjigje e telegramit shifre më 6-II-3
Për zanjen e Bajram Currit janë dhanë urdhënat e duhun. Për Hasan Prishtinën informohemi se gjindet në katundin Trava - Gjakovës bashkë me disa cuba të Berishës.
Zav. i Prefektit A. Kastrati
Dorëzu e deshifrue më 8-II-923 Ora 10 e 40 para drake
Vërtetohet njisia me origjinalin Sekretari sekret i Ministrisë së Mbrendshme
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 70. Fleta. 9.
~111~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
37
NJOFTIM I ZËVENDËS PREFEKTIT A. KASTRATI DREJTUAR SEKRETARIT SEKRET TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME
SHTETI SHQIPTAR MINISTRIA E P. TË MBRENDSHME Tiranë më 2-VI-1923 ZYRA SEKRETE Nr. 745 Res.
Ministrisë së P. të Jashtme Tiranë
Bashkangjitun kemi nderin me ju paraqit kopjen e telegramit të deshifruem Nr. 146 Res më 29- V- 1923 qi na u drejtue nga prefektura e Korçës tue shtue edhe se lajmi ju nepet me rezervë mbasi Hasan Prishtina ndodhet në Malet e Kosovës.
Ministri i P. të Mbrendshme
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 183. Fleta. 14.
~112~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
38
RAPORT I MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË SHTETIT SHQIPTAR
Tiranë, 11 janar 1923
Bajram Curri dhe Hasan Bej Prishtina bashkë me ca të arratisur të ushtërisë Jugoslave, deshnin që nga zona neutrale të shkakëtonin trumbullime në prefekturën e Kosovës shqiptare. Ushtëria e Shqipërisë pas një lufte të gjatë i shtypë goditësit dhe po i ndjek në drejtim të zonës neutrale. Kudo mbretëron qetësie e plotë. (Gazetat: Politika, Pravda, Vreme, e.t.t 12-I-23.)
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 70. Fleta. 2.
~113~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
39
RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË BEOGRAD
LEGATA E SHQIPËRISË BELGRAD
Belgrad 11 janar 1923
Shkurtim: Mbi goditjen e fuqive shqipëtare me rebellat e Bajram Currit
Shkëlqesie, Nja dy gazeta të këtushme bënë fjalë mbi goditjet e rebellave të Bajram Currit dhe Hasan Prishtinës kontra tokës shqiptare; duket se këta gazetarë i muare lajmet nga Ministria këtu, dhe përmbajtjen e botimeve tyre jau dërgoi në Lajmet të Gazetave. Neve tue u bazuar mbi telegramet tuaj datë 8- dhe 9-I-23 dhamë një botim me anën e Zyrës së Shtypit këtu, i cili u publikua në gazetat e Jugoslavisë, dhe tekstin e të cilit jau bashkangjitim. Në Ministri të Punëve të Jashtme këtu, pas lajmeve të tre goditjeve të Bajram Currit nuk u dhanë rëndësie të madhe posa q’u shtypen përnjëherësh prej ushtrisë kombiare. Fitimin të ushtrisë sonë e ban të njojtur me ne redhe diplomatike të këtushme; ministri dhe i Amerikës n’a tha, që lajme të njejta me tonat kishte marë dhe nga kollegu i tij në Tiranë. Pritni të fala me nder. Gjerant i Legatës Shkëlqesie e tij Z. Pandeli Evangjelit Ministri i P. të Jashtme, Tiranë
AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 70. Fleta. 3.
~114~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
40
RAPORT DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË SHQIPËRISË
Nr. B-XV-2046/2 29 qershor 1923
Zotri Ministre
Kam nderin t’ju bëj të njohur se mora letrën e zotërisë suaj No. 903 më datë 7 qershor 1923 ashtu dhe tekstin frengjisht të diskurit të Z. Minçiç. E këndova me vërejtje këtë diskur, s’ka dyshim se informatat që i janë dhënë Ministrisë së Jashtme të Jugosllavis janë krejt të egzageruara. Komiteti kosovar: mund të thuhet se në Shqipëri nuk ekziston një organizatë politike me program të caktuar kundër integritetit të Serbis. Elementi kosovar në Shqipëri, tepër i pakt nga pikëpamja e kuantitetit ashtu edhe e rrëndësisë, nuk ka asnjë influencë. Personat e paktë që ndodhen në Tiranë, kanë vetëm një preokupat të sigurojnë jetën e tyre. Kosovarët kur kishin si kryetar Bajram Currin dhe Hasan Prishtinën dhe me një kohë kur qeveria shqiptare nuk kish një organizatë ushtarake nuk reugirne dot të bashkëpunonin me Danumzion. Qeveria shqiptare nuk do të tolerojë që elementet përtubatore që ikin nga Jugosllavia ta bëjnë fole Shqipërinë. Megjithë këtë do të ishim të lumtur të shihnim dhe qeverinë mbretnore të vepronte në këtë mënyrë dhe të mos pranonte agitatorët shqiptarë në tokën e saj (mirditasit, shaljanët, Musatafa Krujën dhe Hamdi Toptanit etc.). Për të siguruar relacione miqësore në kufi, midis autoriteteve shqipëtare
~115~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
dhe serbe, çështja do të studiohet me kujdesi që gjitha difikultetet dhe pengimet të çduken. Kasa administrative të kënaqshme do të merren bullgarët maqedonas: bullgarët maqedonas por nënshtetas bullgar që ndodhen në Shqipëri nuk janë më shumë se 3 a 4 persona ...... , masa të rrepta do të meren kundre tyre. Meqenëse jemi në relacion me Bullgarinë, ku rojnë shumë shqipëtar, është kundër kurtuazisë t’eksploatohen pa ndonjë shkak serioz. Duam të shtojmë dhe një pikë mbi qëllimet që ka komiteti maqedonas mbi Shqipërinë. Disa muaj më parë, ky komitet kish botuar një kartë geograike ku rrëfente si vend bullgar jo vetëm krahinat e Kosovës që ndodhin nën dominacion serb, por dhe disa pika me rëndësi të Shqipërisë indipendente janë rrëfyer si tokë bullgare. Me këto fjalë duam të themi se Bullgaria nuk ka një mendim për forcimin e lajezimin e Shqipërisë. Bullgaria dëshiron vetëm të bëhet trashëgimtar i Serbisë në këto vende. Ksisoj, Shqipëria si mund të bashkëpunojë me elemente që kanë të tilla qëllim? Në diskur bëhet fjalë edhe për droit d’optium. Pikëpamja tonë mbi këtë çështje është pikërisht konform me artikullin e statutit organik të përgatitur në 1913 nga an’ e komisionit ndërkombëtar i kontrollit. Artikulli është kështu: Les Albanais provenont des contrees annexees aux Etats Balkaniques et ayant etabli leur residence fans la Principaute d’Albanie apres ke 28 Novembre 1912, seront consideres come citoyen albanais. “Me qenë se se këta emigrane lanë vatrat e tyre pa liqiduar pasunirat e tyre, principet e drejtësisë e lypin që të kenë të drejtë për me i liqiduar definitivisht këto pasunira. Sa për cështjen e kishës së Shkodrës, pikëpamja tonë e dini plotësisht. Vetëm është për tu shënuar se Kisha Orthodokse sllave në Shkodër para luftës ballkanike ka qenë nën juridiksionin e patrikanës së Stambollit: transferimi i këtij juridiksioni në favor të patrikanës së Beligradit është bërë pas luftës në një kohë kur Shkodra ishte një pjesë e Shqipërisë indipendent. Ksisoj, marrëveshja në fjalë midis dy patrikaneve, pa pyetur qeverinë shqiptarë nuk mund të quhet valable. Qeveria shqiptare për të çelur një periudhë të re në relacionet me mbretërinë jugosllave ka bërë përpjekje tepër serioze. Çështja e
~116~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
katundit Vraka në Shkodre është një shembëll konkret pa marë aspak parasysh difikulltetet që nënshtetasit shqiptarë pësojnë në Serbi, në çështje të pasurive të tyre, ashtu dhe mosaplikimin e konvensionit të minoriteteve në Serbi, qeveria shqiptare shtrëngoi në Shkodër të quajturin Sulço Beg, i zoti i çifligut Vrag, për të shitur këtë çiflig varganëve, të cilit prej gjuhës janë sllav por janë nënshtetas shqiptarë. Është për të shtuar se kjo masë u muar në një kohë kurse në Shqipëri nuk ekziston në një ligj për reformë agrare. Pra, duke shtruar gjithë këto detaje me nji gjuhë konvenable ju lutem të ipni gjithë sigurimet e duhura në Ministri të punëve të Jashtme me sinqeritetin dhe lojalitetin të politikave shqiptare drejt Jugosllavisë. Pritni, zoti Ministre të falat e mia me nderë.
Ministri i Punëve të Jashtme AMPJSH,Viti. 1923, Dosja. 181. Fleta. 16 - 18
~117~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
41
TELEGRAM I EKSELENCËS ONOREVOLE DINO GRANDI
Gjeneve, 28 Janar 1931.IX. TELEEKSPRES (Telegram) Ekselences Onorevole Dino GRANDI Rome
MINORITETI SHQIPTAR NE JUGOSLLAVI Kam nderin të percjelli Ekselencës tuaj kopjen e një peticjoni të dërguar Sekretarit gjeneral, nga z. Hasan Prishtina, ish presidenti i Këshillit të Shqipërise, në datë 17 Janar 1931. Komunikimi i z. Hasan Prishtina asht në terminë të përgjithshme një rekapitullim i ankesave të peticioneve të mëparme të derguara “Shoqatës të kombeve “ mbi situatën të popullit shqiptar në Jugoslavi. Ai thekson mungesën e shkollave shqipe dhe denacionalizimin e shqiptarëve që banojnë në teritorin e Kosovës dhe Maqedonisë, rradhit perndjekjet ndaj shqiptarëve katolikë dhe konfiskimin e pasurive të bashkësive religjoze; dhe lutet për nominimin e nje komisioni të “Shoqatës të kombeve “, qe do të bënte një hetim në teren. Zyra kompetente e Sekretariatit kanë çmuar peticionin si të papranuaeshëm sepse nuk asht ne pajtim me kushtin e pestë të pranueshmerisë, e cila kërkon prej autorëve të peticioneve radhitjen me numër të fakteve ose të informacjonëve që nuk kanë qenë objekt i peticjonëve tjera që kanë kaluar procedurën e rendomtë.
Baddolo Архив на Македониа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~118~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
42
RAPORT I LEGATËS SË SHQIPËRISË NË TIRANË PËR HASAN PRISHTINËN
R.LEGAZIONE ALBANIA TIRANA Alb.1-5 Roma addi 23 Shkurt 1931 HASSAN BEJ PRISHTINA.-
Prezenca e mbretit Zog në Vjenë e inkurajoi tendencën e Hasan Bej Prishtinës,të manifestuar veç prej sa kohë më parë, që ti afrohet sovranit dhe ta interesojë atë reth ca projektëve të tija per krimin e nji lloj fronti të përbashkët të organizatave të ndryshme revolucjonare kundër Jugosllavisë. Për këta projekte të tija Hasan Bej Prishtina ka bërë fjalë me Macotin në Vjenë pas kthimit të tij nga Konstantinopoli dhe Selaniku. Sipas konfidencave të Prishtinës na rezultueka se ai, dakord me Fuad Bej Dibrën dhe tjera personalitete të Kosovës, qenka, prej disa muajsh, në krye të një komiteti revolucioner që paska nder mend të krijojë, me pjesmarjen e emigrantëve shqiptarë nga Kosova, një organizatë ushtarake e cila do të angazhohej në rast të ndonji konflikti të armatosur mes Italisë e Shqiperisë në një anë dhe Jugoslavisë në anë tjetër. Macoti, në një korispondencë të 8 Nëntorit të vitit të kaluar, kështu e sintetizonte planin e aksjonit te Prishtinës: 1)- Prishtina kishte intervencjon të merte nga Mustafa Qemal dhe nga Fehz Pasha, Ministër i Luftës dhe Shef i ekzekutivit turk, pëlqimin për të organizuar arradha të armatosura të shqipetarëve të Kosovës të emigruar në Turqi e të cilët do ti transportonte në Shqipëri në luftë të deklaruar Jugosllavisë.
~119~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Me nje pëlqim të tillë Prishtina mendon se mund të organizon një njisi preh afër 12.000 burrash. 2)- Gjithashtu Prishtina do të intervenonte përmes miqve që të shtynte shtetin Turk të bënte deklarata politike në drejtim që të mbyllte definitivisht emigrimin e shqiptarëve nga Kosova. 3)- Duke parë miqesite që Prishtina ka në botën politike turke kishte dashtë edhe të nisë një kampanjë kundër Jugosllavisë e posaçërisht që të komentohen metodat policore të perdorura nga Serbia kundër shqiptarëve të nënshtruar. 4)- Prishtina veç qenka në tratativa me organizatën maqedone të Mihailoffit për të lidhë një aleancë. Me federalistët maqedonë qenka në mardhanje shum të mira. Pasi kushti esencjal mer realizim të një programi të tillë ishte vemendja dhe inkurajimi eventual i shtetit Shqiptar, Prishtina i tha ne confidence Macotit se Mbreti Zog I ish afrue, para disa muajsh, nga Dok.Leo Freundlich, njeri i besueshëm i sovranit, duke i ofruar të pranonte prezidencën e komitetit revolucionar të Kosovës. Prishtina atëherë e ka pasë refuzuar ofertën, ja aq sa prej averzjonit kundër Mbretit Zog por më tepër se nuk ka dashtë të ket punë me njerëz si Bedri Pejani, Ibrahim Gjakova dhe tjerë të këti lloji. Prishtina i deklaroi Macotit se do të kishte pasë bashkpunuar në mënyrë indirekte me Mbretin nëse Italis a do të ishte në këtë punë dhe do ti kishte kërkuar këshillën e Mbretit Zog për programin e aksjonit në fjalë. Kjo Ministri, si përgjigje informacjonëve të transmetuara nga Macoti, i dërgoi këti këta instrukcjone: “Aktiviteti iredentistik i Kosovarëve nuk mundet që të mos i jetë simpatik shtetit Fashist, mirëpo prej të cilit nuk mund të presin mbështetje adekuate para se ai të jetë konkretizuar seriozisht. Projektet e Prishtinës ndoshta kanë defektin se besojnë shum në ndihmën që do të duhej tju vinte nga ana e elementeve politike turk, ndërsa nuk marin parasysh ndihmen e rëndësishme që mund tu vijë nga ana e Mbretit Zog. Nuk më duket se Hasan Bej asht në rugë të mirë kur e hudhën poshtë ofertën e Zogut i cili gjithashtu
~120~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
është i gatshëm të bëjë diçka për kauzën e Kosovarëve, për arsye të antipatisë personale ndaj Bedri Pejanit dhe Ibrahim Gjakovës. Jo vetëm domosdoshmëria që aktiviteti i Kosovarëve të mos humbet në humner të ndryshme, por edhe lëverdia që të kontrollohen nga afër punët e këtyre personave të lartpërmendur, që në basë të qëndrimeve të mëparshme nuk jenë shum të besueshëm për Italinë, për ne do të ishte e lëverdishme që Hasan Bej Prishtina të bashkpunonte me Zogun në punën që të dy kanë ndërmend të bëjnë. Nga ana tjetër asht mirë që Prishtina e dinse, në vend që të jemi të paraqesim planet e tij Zogut dhe të marim pëlqimin për ta, preferon që planet të na i tregon Zogu vetë, i cili ky mundet që bëhet i dyshimtë për faktin që ne behemi ndermjetesues mes ati dhe Prishtinës për një çështje që na intereson vetëm në mënyrë indirekte e përderisa ai vetë i asht drejtuar Prishtinës direct. Marëveshjet direkte mes të dyve janë prandaj ma të këshillueshme sepse ka rrezik që, në një fushë veprimi delikate si kjo, aksjoni mundet që prej fillimit të jetë e ngateruar prej dyshimesh dhe paragjykimesh”. Oligohet me shkrim që të mos mbajë asnjë qëndrim opozitar ndaj sovranit dhe të bashkëpunojë me shtetin shqipëtar, mirëpo i mungonte një ndërmjetës i besueshëm për korispondencë me autoritetet e Tiranës. Frendlichit nuk i besonte,. Ndaj insistonte që qeveria e Mbretërisë ti jepte në dije Mbretit Zog, nëpërmjet kësaj Legate, projektet rreth kostitucjonit të nji komitetit të ri revolucjonar Kosovar. Prishtina zotohej posaçërisht që të mbledhë 40.000 nënshkrime të emigrantëve shqiptarë për një memorial për S.D.N. për të shty shtetin turk të mbyllë emigracjonin shqiptar. Ai siguron më në fund se mund të disponon me një legjion prej 12.00 - 14.000 njerëz që ti transporton në Shqipëri ditën kur atje do të ishte në luftë me Jugosllavinë. Duke mos gjetur propozimet e Prishtinës asnji inkurajim nga ana jonë, duke pa nevojën e akordëve direkte mes Prishtinës dhe Mbretit Zog kjo u ndërpre këtu. Këto ditë, duke përfituar, siç u theksua, nga prezenca e Mbretit Zog në Vienë, Prishtina ja bëri prap prezente Macotit i cili me
~121~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ndermjetsim të Ministrit të Mbreterisë në Vjenë na informoi me telegramet e datave 10 dhe 14 të këtij muaji: “Hasan Bej Prishtina me telefonoi pardje duke caktuar takim për dje. Ndryshe nga zakonisht e pash Prishtinën shum të emocjonuar dhe pa e pyetur për motivin e takimit e lashë që vetë të filloje bisedën. Në fillim më foli për sende të parendësishme, pastaj sikur me e detyrue veten me tha: “Pas një mendimi të gjatë u binda se mund të jetë i dobishëm nje takim timi me Ekrem Bej Libohovën. Jo vetëm pse ai asht nji person i ndershëm dhe diskret, por edhe pse ai gjithmonë ka qenë shoku im. Ne mund të takohemi në ndonjë ven ashtu që takimi të duket i rastesishëm dhe ta vëj në dijeni për planet e mia për një formë të re që dua tia japi nji komiteti të ri kosovar”. Atëherë e nderpreva Prishtinën me pyetjen: Atëherë duke i trerguar Libohovës planin e juaj jeni edhe dakord për nji pajtim me Mbretin. Prishtina mu përgjegj: Këtë do ta shohim. Çdo gja do të mvaret nga rrjedha e bisedës. Mirëpo, me tha Prishtina, Unë kisha dashur që edhe Libohova të tregon interes sa timin për takimin tonë dhe të mos e bënte kundër vullnetit të tij. Prandaj ju drejtohem Ju, që nëpermjet të miqve tuaj të studjojë mundësitë e këti takimi. Prishtina pastaj më foli për marëveshjen e Rjekës me kroatët, malazezët, bullgarët, hungarezët, dhe maqedonët që u bë nën mbykeqyrjen e d’Anuncios te të cilit delegatë ishin Ekselenca Xhovani Xhurati. Dhe Korado Coli, marëveshje në të cilën u vendosën kufijtë mes shteteve pjesemarrëse në konferencën e tyre. Në pyetjen se a jen të vlefshme ende këto marrëveshje ose se kan ra poshtë me zhdukjen e qeverisë (shtetit) të Karnaros, mu pergjigj: marëveshja do të ishte e vlefshme vetëm sepse qeveria e Karnaros do të ndihmonte me çdo mjet shkatërimin e shtetit S.K.S. Por sot do të mundej të vazhdoheshin në linjat fondametale dhe të arihej në nji zgjidhje perfundimtare nëse kjo do të ishte në interes të Italisë. Prishtinës i vura në dije se kjo bisedë mund të ishte temë bisede në një takakim me mbretin. Duke vem në pah që të trajtohet me kujdes duke i dhanë në dije mbretit që, kjo çështje për aq sa mund të jetë interesante për Shqipërinë nuk asht interesante në të
~122~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
njejtën masë për Italinë, kështuqë të binde Mbretin që ta bisedoje direkt me Ministrin tonë në Tiranë”. “ Sot pata nji takim tjetër me Hasan Bej Prishtinën dhe natyrisht u fol për takimin e ardhshëm me Ekrem Bej Libohovën, pasi Prishtina më dha të kuptoj që Mbreti do të autorizonte një takim të tillë”. I thashe Prishtinës se duhet me pritë edhe disa ditë për nji pergjigje definitive, sepse lidhja ime me Libohovën ishte për momentin e ndërprerë, për arsye të udhëtimit të nji shokut tim ( Corteze). Hasan Bej Prishtina më foli për argumentet që do ti bisedojë me Ministrin e Oborit Mbretëror të Shqipërisë. 1) Se ka qenë kunder Zogut kur ky dukej një instrument i politikës Jugoslave, Mirëpo prej ditës kur Zogu e drejtoi ndryshe politikën e Shqipërisë, duke aritur deri aty që të arrijë një aleancë ushtarake me Italinë e domethanë duke i përjashtuar çfardo perzierje nga ana e Jugosllavëve ai e Peruron Zogun. 2) Duke pa marëdhanjet e tij me Kroatët, Hungarezët dhe Maqedonët në rast se Mbreti Zog e pranon programin tim të ri orientativ për Komitetin e Kosovës dashtë që Mbreti Zog të lajmëronte Italinë, që miqtë e tij të ishin të informuar dhe që do ti ritej prestigji. 3) Që do të pranonte me dëshirë të nominohej delegatë në S.d.N., që të mund të bën pjesë në Komisionin e pakicave, si dhe në Konferencën Ballkanike të ardhshme që do të mbahet në Konstantinopol. Në kët rast do të kishte lutë Mbretin që nëpërmjet Ekrem Libohovës ta pajiste me pasaportë diplomatike të Shqipërisë. 4) Që momentalisht nuk sheh oportune një takim me mbretin megjithse deklaron që nuk ka asgja kundër, po për faktin se nëse Mbreti Zog i beson që ai do ti ban një zhvillim efikas çështjes të Kosovës, për të dy palët, është me konveniente për
~123~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
të ba nji punë më të frytshme, kështu nuk do të mund të thuhet që Prishtina asht nji instrument i Mbretit Zog. 5) Që ne lidhje me detyrat që do ti mer nga qeveria e Shqipërisë do të ndjekë instruksjonet që koh paskohe do ti komunikohen.
Hasan Bej Prishtina pastaj me pyeti në mënyrë krejt konfidencjale se a mund ti tregonja se Mbreti Zog përveç intoksikimit me nikotin a vuante nga ndonji semundje të rande, sepse duke u bazuar në atë që ka zbuluar Dr.Bauer dhe disa mjeke italjanë që e kanë vizitue që më parë, si duket Mbreti qenka sëmurë nga një sëmundje kronike të lukthit të rëndë. I sigurova Prishtinës se Mbreti nuk asht i sëmurë nga tjetër veç nga intosikacjoni që mundet edhe të ketë prekë sistemin nervoz. Por që tash pas nji pushimi dhe nji regjimi të jetës regullare, Mbreti po e rikthen krejt vitalitetin. Dëshmia më e bukur e kësaj, i thash Prishtinës, asht levizja e vazhdueshme që Mbreti ban çdo ditë duke shkuar posht lart. Ndërsa një i sëmurë më shum do të rinte në shtrat se sa që të shëtiste. Prishtina u bind. Sa i përket mënyrës të zgjedhur prej ti për tu afruar Mbretit Zog ………………. Prishtina garanton prej tash që Mbreti Zog jo vetëm që do ti jep besimin e tij por edhe që do ta bisedon këtë me Ministrin tonë në Tiranë.” Për të dy telegramet e Macotit e njoftojmë Ekselencën tuaj për aq sa do të jenë të vlefshëm. Ministrit të Mbretërisë në Vienë ju komunikua se nëse Ekrem Bej Libohova binte dakord të takonte Hasan Bej Prishtinën nga ana jonë një takim i tillë do të inkurajoheshte.
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~124~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
43
TELEGRAM ME NUMËR 4280, ROMË
Viene, 1 Gusht 1931-IX
Ekselence
Mes popujve të racave tjera, krejt ndryshe nga ajo sllave, që u perfshinë në Jugosllavi dhe të cilëve entitetin nacional, gjuhësor dhe kultural ju njoh nga fuqitë e mëdha në konferencën e Londrës 1912, si dhe në Versaj në 1919, veçohet i tanë populli Shqiptar që jeton në regjionin e Kosovës dhe që si njisi numerike asht e barabartë me entitetet slave ne provincat e vjetra turke të Shkupit dhe Manastirit. Regjioni i Kosovës që nën dominacjonin otoman ushqente falë tokave të shkëlqyeshme aq të pjellshme tregun e madh lindor të Shkodrës, të vetmin asokohe në Shqiperinë e Veriut dhe të mesmën, konsiderohej perla më e pasur e gjith tokave shqiptare. Shqiptari i rajonit të Kosovës i përket të njejtës racë Ariane=Ilirike te mbretërisë. Dhe nuk asht aspak e vërtetë ajo që thonë historianët serbë që shqipëtari i Kosovës nuk ka asgja të përbashkët me shqiptaro=ilirët që jetojnë në brigjet e Adriatikut, por qenka një masë Anadolake e ardhun ne rajon pas “luftës të Kosovës” në të cilën Turqit e shkatëruan “Velika Srbska”. Hipotesa historike e serbëve nuk qëndron në këmbë në asnjërin prej memorialeve të prezantuar në mbrojtje ta parimit të tyre imperialistik, por fatkeqësisht diplomacia u ka dhanë atyre të drejtë mbi të gjitha sepse shqiptarëve u mungonte një histori një literaturë që do tu mundësonte të garojnë me popujt (e rafinuar????), e duke mos marrë parasysh se dominimi turk kishte shkatëruar deri nga rranjët çdo gja që mund të përfaqësonte një civilizim të vjetër superiore ndaj asaj të dominatorit.
~125~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Në të vërtetë shqiptarët gjithmonë kanë jetuar në tokat ku edhe sot jetojnë. Përkundrazi, shtriheshin shumë ma në jug, më tej se mali Olimp, gati deri në porte të Athinës ku ende gjinden oaza shqipetarësh e në të cilat greqishtja nuk ka mund asnjëherë të depërtojë dhe ku vetëm gjuha shqipe-ilirike dëgjohet të flitet. Këta oaza nuk duhet të konsiderohet si janë të krijuara nga valë migrimesh nën dhunën e invazionit të popujve tjerë, por që përherë kanë banuar në atë rajon. Vetë historia greke e pranon dhe ka thurur shumë epizode që nderojne si shqipen ashtu edhe greqishten. Nga ana tjetër presioni maqedonas u ndje shumë fortë nën skeptrin e mbretit te Filipit dhe Aleksandrit përgjate Vardarit dhe në tanë rajonin e Manastirit si dhe në atë të Stevan dhe Dushan Nemanjës në Novi Bazar dhe në Malin e Zi të vjetër që detyronte shqipëtarët të gjejnë strehim në vargmalet e Alpeve shqiptare dhe përgjatë bregdetit atëherë të pabanuar me përjashtim të disa qendrave bregdetare e përgjate rrugës Via Ignacia. Prandaj, edhe pse historia serbe asht veçse nji himn që ngren lart heroizmin e atij populli, mund te bie poshtë ditën kur do te dilte në dritë historia e vërtetë e popullit shqiptar që sipas studiuesit arkivet e shumta gjindeshkan pjesërisht në Venedik dhe gati në totalitet në nëntokën e bibliotekës të Vatikanit. Marshi triumfal i turqve përmes Europës Lindore duhej të shkatërronte çdo gja që ishte civilizim dhe progres. Kështuqë shqipes nuk i mbeti si histori tjetër veç këngët, ninananat, legjendat që prej babë në bir kanë pëprçuar nga brezat e parë si nji udhërrëfim i nji lumturie antike që i bashkangjitet Romës. Dominimi shekullor turk i shqiptarëve,pas konvertimit të gati totalisht të gjithë me forcë islame, u pranua si e keqja më e vogël nga këta. Sulltanët u munduan të bëjnë për vetë këtë popull luftarak duke i dhanë çfarëdo lloj privilegji, duke i lehtësuar dhe favorizuar në çdo mënyrë. Nuk dihet të harohet qe trupat e zgjedhura të sulltanit, jeniçerët e famshem, ishin nga Shqiperia katolike në Vilajetin e Shkodrës, së veziret ma të mëdhej, pashate më të njohur, kadite më të mëdhenj ishin të gjithë shqiptarë.
~126~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Kështu nëpërmjet shekujve deri te historia më e re e popullit shqiptar. Shqiptari i Kosovës duhet patjetër të konsiderohet si ma luftëtari, më i vetëdijshmi, ma patriotiku në të gjithë nacionin shqiptar. Ishte Kosova e para që filloi dhe shpërndau sentimentin nacional ndër popullin shqiptar. Ndërsa Malësia kohe pas kohe kishte lëvizje në kontaktet revolucionare të ushqyera nga urrejtja religjioze dhe parasëgjithash e shtyrë nga Mali i Zi fqi, Kosova gjithmonë ka reague nga ndjenja kombëtare dhe pavarësisht nga influencat e huaja. Kur erdhi ora e zgjimit dhe për të dalë nga dominimi turk, nuk e përcaktoj randësinë e as pasojat, por si një njeri i vetëm u çua dhe me nji fuqi të madhe e mundi ushtrinë turke në Rumeline Lindore nën komandën e Xhavit Pashës. Për radh të parë në histori shqipëtarët rebeloheshin kundër dominatorit dhe me atë gjest e dekretuan vdekjen e imperatorisë të fuqishme që për pesë shekuj kishtr dominuar krejt Ballkanin. Në ndërkohë në Vlorë Ismail Qemal Vlora shpallte pavarësine shqiptare dhe Kosova me këngë dhe festime u bashkangjit pa rezerve. Por fatkeqësisht diplomacia europjane e verbët dhe egoiste, e udhëhequr nga interesi më shumë se nga sentimenti konstruktoi një Shqipëri të lirë rahitike në trup dhe mendje prej në lindje, duke dhanë në dominin provincat më të bukura dhe të pasura dominatorëve të ri që quheshin grekë, serbe ose malazias. Kosova para një padrejtësie i mori prapë armët dhe me një lufte guerile inteligjente arrin që me sulme shumë të guximshme të dëmtojë rëndë ushtrine serbe. Por fatkeqësisht Europa i asht kundër dhe detyrohet të perkulet edhe njëhere, në pritje të kohëve më të mira. Atëherë shohim Serbin të çojë prapë kokën e bashkë me malazezët fillon politikën e terorrit dhe represionit në shkallë të madhe për të denacionalizuar rajonin. Fshatrat qe ishin vatër e kryengritjeve u rrafshuan me tokën me topa dhe gra, fëmije të sëmure dhe të gjithë burrat që nuk arritën të strehohen në male u copëtuan nga mitraljezët e fituesve të rinj. Para një kasaphanë të tillë
~127~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
askush në Europën e vjetër nuk pati guximin të bën as edhe vetëm nji protestë platonike. Kalkulohet se viktimat ishin rreth 60.000 vetë. Arrijmë te lufta e madhe. Edhe në Kosovë ndjehet erë baruti. Disa udhehëqes, Hasan Bej Prishtina, Bajram Curri, Dibrat, Tetovat, Dragat arijnë të vendosin kontakte me popullin dhe fillojnë ta përgatisin për kryengritje. Serbët pësojne disfatën e parë nga Austro- Bullgarët dhe bëjnë çkamos për të shpëtuar ushtrinë e tyre në frontin e Vardarit dhe përgjatë alpeve shqiptare. Por këtu gjejnë kosovarët që i sulmojnë nga krahët dhe atëherë fillon disfata e madhe që e detyron ushtrinë serbe në ikje pa krye. Beteja e Kosovës përsëritet pas disa shekujsh. Si atëherë edhe hakmarrja shqiptare mbi popullin serb. Dhe urrejtja mes dy racave bëhet gjithnji më e thellë. Por nuk vlen asgja. Paqja franceze e imponuar Europës e kthen prapë Kosovën nën kthetrat e Serbisë dhe shkatërron Malin e Zi djepin e serbizmit. Dhe kthehemi në kryengritje ose ma mirë në guerilë. Serbia e rifillon sistemin e saj të shtypjes dhe terorrizmit, kësaj radhe pas masakrave të 1920, tenton denacionalizimin duke favorizuar emigracionin intern, duke mbyllur shkollat, duke ndaluar përdorimin e gjuhës shqipe në të gjithe zyrat e shtetit SKS. Shoqëria e nacioneve të cilës udhehëqësit e lëvizjes nacionale iredentiste i ishin drejtuar në shpresë se do të lehtësohej presioni serb, është e shurdhër dhe nuk ka kohë për kompasin për shqiptarët e Kosovës. Dhe atëherë fillon eksodi i përafërsisht 40.000 familjeve që gjejnë strehë në Anadoll duke mos mundur të emigrojnë brenda kufijve të Shqipërisë. Në ndërkohë burrat më të mirë, ata që e kishin besimin e masave , ata të cilët u mësonin gjuhën e nënës dhe që mbanin gjallë virtytet luftarake të racës u detyruan të lëshojnë vatrat e tyre; kështuqë nëse nuk duhet lanë që krejt ajo krahinë të bie në gjum dhe të shkilet nga thembra e shtypësit, duhet që kohëpaskohe të ndjehet një frymë patriotizmi që të ushqen vetëdijen kombëtare. Sipas autorizimit të eksel.suaj për të studuar bashkë me Hasan Prishtinën nji projekt për rikodtituimit të një Komiteti revolucionar të Kosoveës u erdh në vendim që të studjohen një sërë organizatash që
~128~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
nga vetë të qenurit të tyre japin besimin e domosdoshëm që të vërteton ekzistencën e atij sentimenti të fortë nacional si brenda dhe jashtë kufijve politeike ku për fat të keq në këtë janë të penalizuara popollatat kufitare. Megjithëse këta vitet e fundit regjimi i Zogut ka bë shumë për të ushqyer posaçërisht te rinia dhe ushtria një ndërgjegje kombëtare, nuk asht arritur ende të zbuten hidhërimet e vjetra mes klaneve, mes veriut dhe jugut, të çrënjosen kontrastet regjionale dhe religjioze, të kalohen hidhërimet personale të shkaktuara nga ambicjet, kontrastet, hidhërimesh dhe xhelozish, kështuqë populli i Kosovës nuk ka ndje asnjëherë ndonjë stimulim që krijohet nga jeta nacionale e mbretërisë dhe që do të duhej të shërbente si fushë veprimi për të mbajtur gjallë flakën e kryengritjes kombëtare. Keshtuqë asht e domosdoshme që të zhvillohet deri në shkallën më të lartë ndërgjegja kombëtare. Të perçohet në çdo qendër të vogël, në çdo vatër shtëpie. Te konvertohen me një punë të ngadalshme dhe te durimshme edhe klanet të pandjeshme, ata pra te cilët sot kthehen sot nga ana e njërit e nesër nga tjetri në indiferencën më të madhe dhe posaçërisht të çohet një fryme e re rivitalizuese në sferat politike dhe ato administrative të shtetit. Bëhet fjalë pra për të zgjuar at shqipëtarin nga gjendja ku e ka fute dominimi turk dhe te bëhet instrument i civilizimit dhe punës. Megjithëse qindra të rinj kanë marrë një kulture në Universitetet e huaja, ende sot në Shqipëri edhe pas njëzet vjet të pavarësisë politike nuk gjinden njiqind persona që kishin dite të bijne ligje me ndergjegje dhe inteligjence e mbi të gjitha të ushqyer me një edukatë kombëtare dhe racionale. Duhet bërë ashtu që rajoni i Kosovës dhe gjithë trijet tjera irredente të interesohen më shumë për bashkëkombasit e tyre që jetojne në liri. Por duhet që këta të fundit tu japin në dije se irredentistët janë vëllezër e jo ndonjë pari e shkëputur nga nana nga fati i keq. Një komitet revolucioner i Kosovës kishte mund të mbledh atë që premtojnë me së shumti nëse përmbahet nga një aksion paralel patriotik brenda kufijve. Prandaj nëse duhet ti jepet jetë e shpirt që
~129~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
do tju përgjigjet premisave politike dhe revolucionare duhet që të organizohet në një fushë të gjerë racionale dhe organik që nënkupton për një p]ërmbajtje morale dhe eventualisht financiare ata organizata që do të duhej të zhvilloheshin në brendi të Shqipërisë. Në këtë mënyre do të frenohej politika përçarëse e Jugosllavisë e cila me anë të parave tenton të ndikoje në elementet ma të flakët, provokon tanë kohës kontraste, ambicie, xhelozia që të mbajë atë gjendje të turbullinës politike si gjendje latente; gjithashtu mban financiarisht të gjithë ata të larguarit dhe organizon atentate dhe banda të armatosura në kufirin politik me qëllim të pengimit të formimit te ndërgjegjes kombëtare mes popullit shqiptar duke shpartallosur shuma jo indiferente për të konsoliduar politikën e brendshme, kur këta shuma kishin mund të përdoren për punë publike. Loja jugosllave është tepër evidente për të mos e luftuar. Mirëpo deri tash nuk asht mendue ose nuk ashte dashtë të mendohet të gjendet një reagjent qe do ti jep fund mënyrave të pabesa serbe. Ata në fund të fundit mbrojnë vetë, unitetin e tyre nacional. Mbrojnë me dhembje dhe korupcion provincat të banuara nga minoritete të racave tjera që traktatet e paqës ju a kanë besue atyre. Është e njohur që korrupcioni në Gadishullin Ballkanik asht arma më e mirë për të demoralizuar dhe pasivizuar çfarëdo ndërgjegje kombëtare të zhvilluar ose në faze të parë qoftë ajo. Me këtë sistem Jugosllavia arrin të mban atë tensionin provokuese ndër klanet fqinje shqiptare për të mundur ma lehtë të rrit indiferencën dhe fatalizmin historik në territoret shqiptare të aneksuar, popujt e të cilave janë ma shumë se çdoherë të ligështuar nga një politikë dhunë dhe përndjekjesh. Por kur mendohet se mes gjithë shteteve ballkanike, disa të lidhur me Jugosllavinë me marrëveshje ose aleanca ushtarake, tjerët sepse ende nën kontroll ndërkombetarë, vetëm Shqipëria gjendet në kushte të një qartësie politike bëhet pyetja se pse ajo e braktis problemin e saj nacional=politik=etnografik=gjeografik që vetvetiu asht kundërpërgjigja përpjekjeve gjigande që ban shteti i SKS për të krijuar strukturën e vet politike-nacionale. Sepse asht e nevojshme ditën që flaka revolucionare do të kalojë në Kosovë, do të ndizet
~130~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ngadalë dhe progresivisht, por sigurisht do të shënojë shkatërrimin e shtetit Jugosllav. Prandaj Komitetit revolucionar të Kosovës do të duhej ti sigurohej edhe nji koordinim me anë të një marrëveshje paraprake me popujt tjerë të nënshtruar nga Jugosllavia që luftojnë për emancipimin e tyre politik, si për të pregaditur një aksjon revolucionar kolektiv, ashtu edhe për të akorduar një vijë kufiri mes secilit popull. Ky problem kompleks dhe me zgjidhje të vështirë u trajtua nga Prishtina në 1919 sipas shembullit të Principatit te Carnerit (Rijeka ne Kroaci???) ; aktualisht vetëm ai do te mund të arrinte një zgjidhje të barabartë për të gjithë, sipas direktivave të sakta italiane, për hatër të lidhjeve me maqedonasit dhe kroatët. Megjithatë organizata revolucionare e Kosovës do të duhej të ndryshonte nga të tjerat egzistuese në Jugosllavi sepse lind me një premise politike. Revolucionare sepse asht me qëllime kryengritëse dmth. i përgatiten njerëzit për një aksion të tillë: Politike sepse bëhet forca shtytëse që për të shkatërruar pozicionet politike të Jugosllavisë në kuptim të Shoqërise së Kombeve. Në radhë të parë Komiteti i Kosovës do të duhej të hynte në “Lidhjen e minorancave” e cila asht në margjinën e Shoqërise së Kombeve. Ndërsa malazezasit, kroatët dhe maqedonet nuk janë të pranuar në të sepse konsiderohen si racë e ngjashme me atë sllave e prandaj nuk konsiderohen minoranca, shqiptarëve nuk do të mundej tu mbyllej porta sepse do te çohej një skandal i madh që e përmban Jugosllavinë. Pasi që të kishte hy shqiptari në “Lidhjen” perveç mbrojtjes të të drejtave të bashkëkombasve të vet do të duhej të bëhej mbrojtes i minoriteteve maqedonase, malaziase, kroate. Duke krijuar përreth kështu një rryme simpatie politike dhe gazetareske që lejon të mban me të gjallë dhe të turbulluar situatën në Jugosllavi, si brenda ashtu edhe jashtë saj. Një luftë e tillë e rafinuar dhe e drejtuar me inteligjencë do të ishte shumë më efikase se qinda atentate politike që konsumohen çdo vit në Maqedoni dhe Kroaci.
~131~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
E ku me dijtë se nuk do të ishte e mundur që të arrihet deri aty sa të bëhet Shoqëria e Kombeve të intervenojë në çështjet e minoriteteve që e përçajnë Jugosllavinë? Nëse do të arrinte kjo ditë goditja do të ishte aq e rëndë sa nuk do të mund të evitohej dekomponimi. Komiteti revolucionar i Kosovës për të funksionuar do ti duhej formimi në Shqipëri i një shoqate kulturore-patriotike (shih Dante Aligierin) me detyrë që të ngrejë ndërgjegjen kombëtare në vend. Kjo shoqate për një kohe të shkurtër do të duhej të kishte qindra dege dhe nëndege në gjithë mbretninë, nëse e drejtuar nga njerëz të provuar dhe patriotë të padiskutueshëm me propagandë gojore dhe të shkruar, si me përurimin e seksioneve poashtu edhe me çfarëdo manifestimi politik e kultural do të duhej të mblidhte rreth vetes forcat e shëndosha të vendit dhe do të drejtonte energjinë kah konsolidimi i regjimit. Nga nji shoqate e tillë “Gjergj Skënderbeu” do të duhej të linde një komitet iredentistik që do të mund të maskohej nën emrin “Lidhja shqiptare” që në disa momente tjera ka funksjonuar me shumë sukses. “Lidhja shqiptare” do të duhej të duhej të zhvillonte patriotizmin më të pastër e sidomos në provincat nën të huaj. Të bëhet ky veprim i Penetracionit Politik (shih Trento dhe Trieste) dhe të pregaditën shpirtërisht shqiptarët iredentiste për të mprehë armët për ditën e thirmes nga atdheu i përbashkët. Dhe për të ushqyer me shumë urrejtjen ndaj shtypësit të organizohen ribelione të vogla lokale që të mbajnë lartë shpirtin luftarak dhe solidaritetin mes klaneve irredentiste dhe atyre nacionale. Të gjithë të dëbuarit p.sh. që do të ishin te detyruar të largohen nga tokat e tyre në territor nazional shteti do të duhej tu ndihmonte moralisht dhe materialisht. Nuk do të ishte keq të terhiqet ndonje person i njohur dhe të zgjidhet deputet në Parlamentin shqiptar. Kështu përderisa “Gjergj Skënderbeu” do të vepronte nën dritën e diellit, ndërsa “Lidhja shqiptare” do të kishte një fuksjon të hapur dhe sekret. Prandaj do të ishte e udhës që “Gjergj Skenderbeu” të merrte këshilla dhe sugjerime nga Ministri i Mbretërisë sonë
~132~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
ndërsa “Lidhja shqiptare” nga Gjën. Pariani. Si dhe që të dy shoqërite do të duhej të lindin nën krahun e sovranit dhe në të mbanim kontrollin, për të evituar xhelozia, interferime dhe mosbesime. Për “Gjergj Skenderbeu” sovrani do të duhej të indikonte Ekrem Bej Libohovën; ndërsa për “Lidhja shqiptare” Alin Bej Deralla. Deralla perveç që do të hynte në udhëheqjen e “Gjergj Skenderbeu” do të ishte edhe anëtar i Komitetit të Kosovës e gjithashtu do të kishte detyrën të mbante lidhjen mes Kosovës dhe dy shoqatave nacionale për të kurorëzuar një lëvizje të vetme tipike nacionale, e sidomos për zhvillimet e duhura politike, sipas situatave dhe rethanave. Gjithashtu Komiteti do të duhej të formonte edhe një shoqate “ Pro Patria” mes emigrantëve shqiptarë në Turqi, si për të mbajtur gjallë sentimentin nacional edhe per ti mbajtur kompakt që të mund të kontribuojnë me një Legjon Vullnetar ditën kur do të jenë të thirur të kthejnë tokën e tyre. Me qëllim nuk desha Eksel. Tre hyjë edhe në problemin maqedonas i cili do të duhej të ndiqte hap pas hapi aksionin e Komitetit Kosovar, por deshnja të mbesi ekskluzivisht në suazat e çështjes shqiptare, sepse atje kërkon më shumë impuls nga ana jonë, nëse duam si instrument i paqes por edhe si instrument i luftës në funksion të politikës tonë adriatike dhe ballkanike. Kurdo që Eksel.Tuaj do ti konvenonte formimi i komitetit rev. të Kosovës do të isha dakord me Hasan Bej Prishtinën ti parashtrojmë një preventivë të shpenzimeve të reduktuar në minimumin e domosdoshëm aq sa për të themeluar Komitetin dhe nisë organizimin bazë në Kosovë. Ju lutem Ekselenca pranoni respektet, përkushtimin tim.
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~133~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
44
PROMEMORJA E MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME TË ITALISË
TELEGRAMI N. 4280 SEKRET ROME
Viene, 17 Nentor 1931=X
Komiteti i Kosovës dhe Hasan Prishtina
Telegrami i Ekselencës tuaj nr.249198/445 I, 11 Nëntorit në corso Mazzotti komunikon si vijon: Falendëroj ekselencën tuaj për normat që më caktoi në raportet e ardhshme me Hasan bej Prishtinën. Prandaj më lejoni të kthehem në argumentet për të sqaruar pikën e tretë. Prishtina kishte vendosë të vihej në krye të një Lidhje Shqiptare e cila duhej të përmbelidhte përveç irredentistëve të Kosovës edhe ata të Malësisë të bashkangjitur se pari Malit të Zi e pastaj Jugosllavisë nga konferenca e Londrës në 1932, dhe atyre të aneksuar nga Greqia, Shqipëria Jugore. Por për t’i dhënë një impuls dhe vitalitet më të madh një organizmi të tillë, do të ishte i domosdoshëm krijimi i një organizmi tjetër përkrahës brenda vendit, i cili do të kishte një detyrë shumë të ngushtë vetëm për të ringjallur patriotizmin te populli shqiptar. Ndërsa tash duke dalluar veçmas dy organizatat dhe duke lënë secilës detyrat në mënyrë krejt autonome, është e natyrshme që Prishtina të ndjekë rrugën sipas shembullit të komitëve maqedon. Dhe për këtë nuk ka nevojë për pëlqimin e mbretit, ndërsa sa për maqedonët të cilët do të duhej të perkrahin aksionin e kosovarëve,
~134~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
veç e kanë manifestuar opinionin e tyre që është se do të ishteë shumë më mirë, për arsye të principeve edhe internacionale që Prishtina të rrinte në opozitë të regjimit aktual të Shqipërisë që të ketë kështu dorë të lirë në çfarëdo rrethane dhe eventualitet politik. Por përndryshe do të lindte dyshimet dhe mosbesimi i lindur i mbretit. Është gjithashtu e vërtetë se po të vendoste Prishtina të ndërmerrte ndonjë punë në marrëveshje me maqedonët, ne do të mbesnim prapa skenës për të mbykëqyrë këtë organizatë të re revolucionare. Por edhe me gjithë kujdesin e mundshëm dhe të imagjinueshëm do të dilte gjithmonë dikush që do të thoshte, siç thonë aktualisht për Mihajlovin, se komiteti kosovar është i subvencionuar nga ne. Gjithashtu është e domosdoshme të kihet parasysh se një organizatë revolucionare irredentiste nën mburojen e Mbretit mund të ketë vetem veprim lokal, ndërsa një organizatë revolucionare kosovare duhet të marshojë baraz me organizatat revolucionare tjera në Jugosllavi dhe t’u përmbahet atyre marrëveshtjeve bazë me ta për të përgatitur terenin për një aksion gjeneral. Dhe jo vetëm. Por me praktikue politikisht një marrëveshtje faktike për përcaktimin e kufijve të rinj, për të evitue një koklavitje nacionaliste dhe regjionale që gjithmonë ndodhin pas suksesit. Dhe për ketë Prishtina do të ishte personi ad-hoc duke pasur prej kohësh marrëveshje me maqedonët, kroatet dhe malazezët. Me këtë deshiroja të tërheq kujdesin e Ekselencës Tuaj mbi një problem që në një të ardhme të largët do të kishte aktualitet të madh, duke pasë parasysh posaçërisht të baticës që në Jugosllavi po rritet ngadalë në të gjithë sferat politike ekonomike dhe financiare kundër diktaturës, pa marrë parasysh suksesin artificial të zgjedhjeve të fundit, të mbajtuna nga qeveria e Beogradit.
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~135~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
PRO MEMORIA
SEKRET
Objekti: Hasan bej Prishtina dhe komiteti revolucionar në Kosovë
Hasan bej Prishtina që e pashë këto ditë me vërtetoi se ka ndërmend të shkojë në Bullgari kah fundi i këtij muaji për të takue Mihailovin, shefin e I.M.R.O.16, sapo të ketë marrë pasaportin që ka kërkuar nga ministri i Austrisë në Angora, z. Krall. Pas bisedës me Prishtinën rreth menyrës të bisedës me Mihailovin dhe për të arritur deri te marrëveshjet me shkrim për ndarjen të influencës politike dhe territoriale ndërmjet këtyre të dyve, si në Maqedoni ashtu edhe në Kosovë e sidomos rreth organizimit të komiteteve me frymë revolucionare, H.Prishtina më tha se pas takimit që pati me maqedonin Evtimoff në Gjenevë, ai ishte gati i sigurtë në suksesin e misionit të tij për të arritur në një marrëveshje faktike e konkret me Mihailovin. Prandaj më pyeti se nëse ai arrinte, siç është i bindur, të arrijë marrëveshje serioze me Mihailovin, se a do ta përmbante pastaj shteti italian finansiarisht në një iniciativë të tillë që kërkon kontribut në gjak jo indiferent. Dhe për këtë do të deshironte ndonjë garanci “për të mos u diskreditua padashje pranë miqve të tij dhe të mos dëmtohet dinjiteti dhe personaliteti i tij revolucionar”. Por në rastë se shteti italian nuk do të mund të dilte ballë kërkesës të tij (kërkesë për pesedhjetë mijë lira mujore, si pikëmbështetje për një punë aktive, për krijimin e komiteteve aktive në Tetovë, Dibër, Shkup, Prizren, Gjakovë, Gostivar, Prishtinë, Mitrovicë, që të mund të dërgojë korrierë të posaçëm mes Konstantinopolit dhe Kosovës, mbajtja e ndërlidhjeve mes komiteteve lokale etj., më shumë për arsye të krizës aktuale
16 Organizata Revulicionare Maqedonase ~136~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
financiare që prek nga afër vendet më të pasura, sipas tij mundet që do të ishte më mirë të anulohet për një moment më të pershtatshëm fillimin e nji aktiviteti revolucionar në Kosovë. Ju pergjigja Prishtinës se një rezolutë e tillë nuk mund të ndërmerret ashtu si e kërkon ai para takimit që do të bëjë me Mihailovin, mbi të gjitha, sepse ne duam të dimë mendimin e Mihailovit për këtë çështje. E këshillova Prishtinën që të shkojë gjithsesi në Bullgari, nëse e sheh të arsyeshme që të lidhë me Mihailovin, për momentin, vetëm marrëveshje verbale, e në vazhdim të shihet se nëse këto marrëveshje u përshtaten direktivave tona politike, e nëse po, të realizohen faktikisht, sapo të jenë studiuar në mënyrë të paanshme jashtë çdo oportunizmi. Kështu mbetem dakord që Prishtina gjithsesi të shkonte në Bullgari. Mirëpo arsyet e parashtruara nga Prishtina, duke pa se ai është i tërhequr në njërën pikëpamje, nuk duhet të eliminohen apriori. Padyshim do të ishte nji pamaturi e madhe ti jepej ndihma pa me u përcaktua më parë shumën financiare të domosdoshme për krijimin e organizatës dhe manovrimit të komiteteve. Nga ana tjetër duhet pasur parasysh situatën aktuale politike në gjithë Jugoslavinë. Ka shumë gjasa që gjatë këtij viti të verifikohen turbullira pak a shumë revolucionare, me pasoja në tërë provincat e shtetit. Në këtë rast do të ishte në intertesin tonë që në kohë të jemi të gatshëm të përgatisim shpirtërisht, sidomos në ato provinca ku për mungesë mjetesh financiare nuk kanë mundësi të krijojnë organizata politike dhe kështu të jenë në gjendje për çfarëdo zgjimi revolucionar. Gjithashtu për qëllimet tona politike për depërtim ekonomik politik në Ballkan do të ishte gabim i rëndë mosmarrja parasysh e ekzistencës të një organizate të fuqishme revolucionare maqedonase që aspiron një shtet të pavarur maqedonas e që në moment të duhur do to mund të lidhte momenti kyç në rrëzimin e Mbretërisë Jugosllave. Gjithashtu duke pasë parasysh informatat që kohë pas kohe arrijnë mbi situatën politike të Jugosllavisë, mbreti Aleksandër,
~137~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
nëse për çfardo arsye politike, do të ishte i shtyrë nga forca të brendshme ose të jashtme ti jep një rregullim të ri politik shtetit, në pajtim me principet e vjetra demokratike, do të ishte mëse natyrale që nyjet e administratës të udhëhequra sot nga një dorë e hekurt e d.m.th që i përgjigjen sistemit aktual politik, do të kishin një ngadalsim për shkak të kalimit në duar tjera, është kështu shembulli i paradokohësh i Spanjës. Në rast se do të verifikoheshte situata e mësipërme, do të mund të mbledhin frytet e aspiratave të tyre nacionale ata që do të jenë të përgatitur më së miri e do të demonstrojnë një vitalitet të fortë revolucionar. Dhe, saktësisht për këtë eventualitet do të ishte oportune prej tash të merret një vendim rreth asaj që do t’i kushtohet H.Prishtinës e njëkohësisht të zgjohet një rajon i tërë me rreth 1 milion banorë që aktualisht jetojnë në gjendje të depresionit fatal. Me respekt
Romë, 15 Mars 1932-X
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија.
SEKRET Viene, 2 Maj 1932=x
Hasan Prishtina - Komiteti Revolucionar i Kosovës
Mazzotti komunikon si vijon: Në takimin e fundit me Hasan Prishtinën, mbetëm dakord që ai të shkojë në Paris për rreth një javë për të rregulluar varrin e gruas të tij të ndjerë. Do të shkojë pastaj në Bullgari që të takojë maqedonin Mihailov e më te do të bajnë marrëveshtje dhe të studjojnë mundësinë e një aksioni të përbashkët si në Maqedoni ashtu edhe në Kosovë nëse ngjarjet politike e kërkojnë.
~138~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Prej Bullgarie Prishtina pastaj do të drejtohet në Konsantinopol (Stamboll) për t’ju kushtuar krejtësisht organizimit të Komitetit të Kosovës e veçanërisht të organizojë kosovarët të emigruar në Turqi për të mbledhur të holla direkt por edhe për të maskuar fondet e nevojshme për organizimin e revolucionit në Kosovë. Veç kësaj Prishtina më theksoi nevojën për të dërguar, urgjentisht, të paktën dy persona në rajonin Pejë-Gjakovë dhe Mitrovicë - Prishtinë para se autoritetet jugosllave të kenë dituri për marrëveshjen mes tij dhe Mihailovit, dhe para se ai të shkojë në Konstantinopol dhe prandaj më pyeti se a mundem t’i japë shumën prej dhjetëmijë lirash para se të niste udhëtimin. U përgjegja se për t’ju pergjegjur duhej të kërkoj autorizim prej superiorëve, por për t’i treguar se kemi besim në të mundem ti japë një pagë mujore të anticipuar. Në fakt këtë edhe e bëra, duke marrë shumën prej fondit që disponoj. Me Prishtinën u dakorduam edhe që para se ai të nisej për Konstantinopol do të ishte mirë që të takohemi edhe njëherë, mundet në Budapest, për të më treguar për marrëveshtjet me Mihailovin e mbi të gjitha për të më treguar se çka mendon ai për rastin e një shkatërrimi eventual të Jugosllavisë. A për një Maqedoni autonome në federatë me Bullgarinë, ose per një Maqedoni plotësisht të lirë e të pavarur që të jetë një shtet tampon me një sistem federal sipas sistemit kantonal si Zvicra. Në rast se Ekselenca juaj nuk ka asgjë kundër kërkesës të Prishtinës, do ti isha mirënjohës nëse më dergonte pagen e rregullt.
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија
SEKRET Objekti: Aksioni revolucionar në Kosovë - Hasan Bej Prishtina dhe Sali Vuçitërni
~139~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Hasan Bej Prishtina më pyeti, që pas mbarimit të marrëveshjeve me kroatët, bullgarët dhe maqedonët, se a do të ishte e udhës që të kontaktonte me ish ministrin shqiptar Sali hoxhë Vuçitërnin, i cili do të ngarkohej të organizonte qeliza revolucionare në Kosovë nën udhëheqjen e mbretit Zog dhe gjeneralit Pariani. Për këtë qëllim gjenerali Pariani do të shpenzonte shumën prej 800.000 liretash në vjet. Prishtina e çmon Vuçitërnin si person me principe të shëndosha morale dhe të aftë të mbajë të fshehtën, si krejtësisht i njohur në Kosovë, prej ku edhe e ka prejardhjen, kështu që, në pamundësi që me atë emër të eliminojë mosbesimin e lindur të atyre njerëzve dhe të fitojë besimin e duhur për një aksion revolucionar. Por, njëkohësisht është i mendimit se mundet të jetë i dobishëm nëse i jepet pozita të jetë i akredituar pranë atyre personave, të cilët në zonat e influencës të tyre janë të rëndësishëm qindpërqind, por që ngurrojnë t’i japin besimin veçse personave të të njejtit rang social dhe të lidhur nga dëshmi të vjetra të miqësisë. Motivi që e shtyn Prishtinën të kërkojë bashkepunimin e Vuçitërnit nuk është vetëm ai që të unifikojë aksionin revolucionar në Kosovë, dhe kështu të eliminon paralelizmat e ndryshme dhe përzierjet (ndërhyrjet) e tjera të praktikuara nga serbët dhe maqedonasit, por mbi të gjitha për të krye një punë konstruktive e të shpejtë në organizimin e gjithë regjionit. Ndërsa Prishtina do të ishte marë me organizimin e qendrave kosovare ma të afërta me kufirin bullgar ndërsa at ate perziera me shqiptarë e maqedonës si Shkupi, Gostivari, Tetova etj. ndersa do ti kishte lanë nën drejtimin e Vuçiternës zonat limitrofe me kufirin e Shqipërisë. Përveç kësaj Prishtina, në rast se Vuçitërni do të merrte autorizimin që ta takonte dhe bashkarisht të arrinin deri te një marrëveshje, do të këshillonte shokët e tij Dervish bej Mitrovica dhe Numan Ferishi, të cilët qëndrojnë në Zarë dhe janë nga ne të subvencionuar, të kthehen dhe vihen në dispozicion të Vuçitërnit.
~140~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Prej kohësh Prishtina ka pas dashur t’i shkruaj Vuçitërnit, por nuk e bërë prej drojës që letra, duke qenë ky i fundit instrument i mbretit, mund ti shërbente Zogut të inskenonte ndonjë nga manovrat e zakonshme për të diskredituar aksionin e ndërmarrë nga Prishtina, pa përjashtuar as mundësinë që tu jepet në dije edhe serbeve. Nga ana tjetër do të ishte i gatshëm t’i shkruaj në një mënyrë që të lëvdonte egon e mbretit që të jepte autorizimin, por gjithmonë nëse më parë do të ishte përgatitur terreni dhe dëgjuar mendimi i mbretit. Letra, para se të nisej, do t’i jepej në shqyrtim ekselencës tuaj. Për të bë një veprim të tillë pranë mbretit Zog dhe Vuçiternës person më i pershtatshëm do të ishte gjenerali Pariani, edhe sepse ky ca kohë më parë, nëpërmjet të një miku, i dha në dije Prishtinës se kishte indikacione të takohej me të për një këmbim ideshë. Prandaj gjenerali Pariani do të dukej si personi më i përshtatshëm për ti afruar Prishtinës garancionet e duhura dhe përkujdesjet derisa të definohen pozicionet reciproke mes mbretit Zog dhe Prishtinës kjo që mund të arrihet me ndermjetësimin e Vuçitërnit.
Hasan bej Prishtina
Sali Vuçitërni
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија, А/К – 17, год.1933
SEKRET
Objekti: Vrasja e Hasan bej Prishtinës – Komiteti i Aksionit Revolucionar në Kosovë
Pas vrasjes të Hasan bej Prishtinës nga një vrasës i paguar, Komiteti i aksionit revolucionar në Kosovë mbetën i paralizuar, pasi
~141~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
viktima, përveç prestigjit që kishte mes popullatës të nënshtruar të Jugosllavisë, ishte ai vetë që drejtonte organizatën revolucionare dhe mbante kontakte politike dhe revolucionare me organizatën maqedonase të Mihajlovit dhe me atë kroate të Paveliçit. Veç kësaj me udhëheqësit e këtyre dy organizatave kishte lidhë marrëveshje të natyrës politike të bazuara mbi të drejtën e nacionalitetit. Me vrasjen e Hasan bej Prishtinës, bash në momentin kur duhej të konkretizohej me bashkëpunëtorët tjerë një plan aksioni revolucionar që të zgjerohej në tetorin e ardhshëm në tërë Jugosllavinë, do të duhej të vërehet një izolim fatkeqësisht i dëmshëm në masat nëse ata pamrarë parasyshë do të ishin të thirrura në veprim pa me bë një plan fillestar të tërësishëm. Sado që vdekja e Hasan bej Prishtinës mund të shënojë një ndalesë në veprimet revolucionare të popujve të nënshtruar nga Jugosllavia, nuk do të thotë se do të ketë ndalesë edhe në organizatën e krijuar prej tij, sidomos në Kosovë. Është e domosdoshme që të zgjidhet sa më shpejt personi që do ta zëvendësojë dhe të vazhdojë rrugën e njejtë me të njejtat mendime, me të njejten qartësi praktike të Prishtinës. Sikur prej një grusht njerëzish mbi të cilët ndalet vëmendja, nuk mund të gjendet asnjë që ka kualitetet e politikanit, diplomatit, revolucionarit e njëkohesisht atë prestigj personal të domosdoshëm që të mund mosbesimin e lindur të popullit shqiptar, do të ndiqet forma e triumfiratit të Hasan Prishtinës. Por para se të tregoj emra, kam nevojë për një bisedë me Dervish Bej Mitrovicën që është pjesëmarrës i revolucioneve të para për pavarësinë shqiptare në krah të Isa Boletinit, Bajram Currit, Hasan Bej Prishtinës etj. Dhe me Numan Ferizin nga Gjakova, në të cilin Prishtina ma shumë se njëherë ka pasur besim të plotë. Si për seriozitetin, për korrektësinë dhe për kapacitetin revolucionar. Dervish bej Mitrovica dhe Numan Ferizi banojnë në Zarë dhe janë të subvencionuar nga ne nëpërmjet Mustafa Krujes. Qartësisht, nëse ekselenca juaj e sheh të arsyeshme të bashkonte në një triumfirat direksionin e Komitetit Revolucionar të
~142~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Kosovës, së pari sepse vazhdimsia e veprimit mos pëson ndërprerje siç u bë me vrasjen e Hasan bej Prishtinës, shuma mujore e duhur mund të ishte diçka mbi 10.000 liretash, siç ishin për Prishtinën edhe për faktin se Numan Ferizi do të duhej të transferohej në Bullgari dhe të jetonte bashkë me revolucionerin maqedonas Ivan Mihajlov.
17-08-33 XI
Архив на Македониjа, фонд.Министерство за Надворешни Работи на Италија
~143~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
45
RAPORT NGA VJENA MBI IBRAHIM ÇELON
23 Gusht, Viti 1933
Chelo aut Seko Ibrahim Husein
Në vazhdim të Telegramit N.32015/C të 29 Korrik të këti viti, kemi nderin të transmetojmë kopjen e një raporti që vjen nga Vjena mbi Chelo Ibrahim Husein, që vrau, në 15 të këti muaji, në Selanik, të njohtunin Hasan Prishtina. Legazcioni i Atinës asht i informuar nga precedentët që janë në akte mbi Chelon. Gazetat informojnë se në datë 15 të këtij muaji është vrarë, në Selanik, i njohtuni Hasan Prishtina Bej. Autori i atentatit paska qenë ndonji Seko Ibrahim Husein, që shtypi sllav e tregon si shqiptar ose shqiptar i dalun jashtë. Sipas gazetës Politika të 16 gushtit ky Seko paska qenë shok i Prishtinës dhe vrasja paska ndodhë për arsye politike. Këta paskan pasë një takim të gjatë në kafenenë ASTORIA. Duke dalur Seko i paska dhanë një grusht të rëndë Prishtinës, i cili paska rënë menjëherë në tokë. Seko e ka shfrytezue këtë për të qitur mbi te 6 plumba prej revolveri. Prishtina mbetej i pajetë. Vrasësi paska bërtitur: Rroftë Shqipëria, rroftë liria! Paska shtuar pastaj se ka vra një qen dhe ka në koshiencë qindra familje shqiptare. Atentati ka krijue një senzacion të madh në Selanik. Atentatorit i janë gjetë dokumente autentike nga ku rezulton se ka arritë në Selanik para 14 ditësh nga Nica, Parisi, Viena dhe Greqia. Seko qenka i lindur në Shqipëri në vitin 1896. Policisë i ka deklaruar se ka ardhur në Selanik me thirrje të Hasan bej Prishtinës. Ky i fundit është dasht t’i jep 20.000 lira si dhe një shumë në valutë të Shqipërisë, që të organizojë, me ndihmën e grupeve bullgare, një komplot për të
~144~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
vrarë mbretin. Për këtë qenkan takuar shumë herë dhe për herë të fundit në kafe ASTORIA. Hasan bej Prishtina i paska deklaruar që nuk e ka marrë ende shumën. Ky fakt paska irrituar atëherë atentatorin i cili paska ardhë në ide të lirojë atdheun nga një tradhtar të tillë të poshtër. Seko paska thanë që nuk pendohet për veprën e bërë. Në Selanik jetueka një vëlla i të ndjerit Prishtina saktësisht Prishtina Omer Fevzi. Qenka pronar në Selanik, bashkë me vëllain e ndjerë, i një kompleksi të madh terenesh. Vëllai paska deklaruar se Hasan bej Prishtina paska ardhë atje më 3 qershor nga Parisi, permes Vjenës. Më vonë duhej të kthehet në Paris, ku e thirrnin me urgjencë shokët. Atentati sipas tij paska qenë me motive politike. Omer Prishtina paska thanë: “Atentatori erdhi nga Korça dhe kjo e tregon të krejt. Pse me kërkue të vërtetën tjetërkund kur ajo është atje?” Sipas gazetës “Politika” në atë rreth shqiptarësh rezultonte se Prishtina dhe Seko njiheshin prej shumë kohësh dhe se thirrja për të ardhë në Selanik ishte prej para disa muajsh. Atentatori paska thanë: Isha në Nice kur Prishtina më thiri në Selanik, për tu vendosë definitivisht atje. Ai më kishte premtuar një vend me 6000 drahma rrogë. Erdha në Selanik me piroskaf. Prishtina nuk ishte aty. Më priti i vëllai i cili më refuzoi duke më thanë se nuk merrej me politikë. Unë insistova për të marrë para. I vëllai ishte shumë koprrac. U desht me i lënë peng një orë floriri, për me marrë nga ai 600 drakma. Prishtina ishte në atë kohë në Budapest. U drejtova atje me vetëm 10 dollarë me vete, që Prishtina mi kishte dërgue. Erdha tepër vonë. Prishtina kishte vazhduar për Vjenë. E kërkova në atë qytet. Ai ishte veç në Selanik. Prishtina ishte shumë i mirë me mua veç për arsye të projekteve që kishte ndër mend. Mbrëmë në besim më propozoi të merrnja pjesë në atentatin kundër mbretit. Do të jesh shpëtimtari i Shqipërise dhe do të kesh një monument, më pati thanë. Ju përgjigja që do të mendohesha. Mendova natë të tëra dhe vendosa të vrasi atë e jo mbretin”.
~145~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Gazeta Politika ban gjithashtu edhe këtë koment karakteristik: ”Çështja që policia duhej të sqaronte ashtë pyetja se me urdhër të kujt ka ndodhe kjo vrasje. Mbasi atentatori rezulton të jetë një i larguar nga politika, i vënë në evidencë si person i dyshimtë nga policia shqiptare, ekzistojnë gjithashtu disa premisa që ai ka qenë i konsideruar i dyshimtë vetëm për të krijue deluzion te emigrantët. Del shumë karakteristike qëndrimi i tij në Korçë, prej ku erdhi drejt në Selanik”. Ka shumë gjasa që ai, gjatë regjistrimit në Vjenë, ka shkruar mbiemrin e tij Chelo duke përdorë shkronja të alfabetit francez. Rezulton qe atentatori Chelo aut Seko është regjistruar këtu si i lindur në 15 qershor 1896. Ai vinte në Vjene 11 korrik, duke u vendosur në hotelin Kaiserkrone, një hotel të rajonit të dytë. Një ditë më pas zhdukej nga hoteli, duke thënë që shkon për në Itali. Mirëpo pas pak orësh shkonte në një banesë private prej ku zhdukej menjeherë. Hasan bej Prishtina, i vetmi shqiptar që nuk qe i përzënë nga Austria, në kohën e atentatit të njohur kundër mbrtetit Zog, kthehet në Vjenë, prej ku mungonte nga viti 1931, me 28 maj këtij viti shkon në ‘Grand Hotel’. Prishtina qendron ne Vjene deri në 16 qershor për t’u nisur për Tërst, me drejtim për Stamboll. Per Chelo aut Seko Ibrahim mësohet se ka ardhur në Vjenë pa mjete financiare dhe që ka marrë ndihma të vogla nga tregtarët shqiptarë, banues në këtë qytet dhe politikisht joaktive. Rezulton gjithashtu se vrasesi ka ardhë këtu në kërkim të Prishtinës që, sipas tij, i ka borxh para. Në bisedat me bashkatdhetaret e vet Chelo ose Seko nuk ka bë asnjë iluzion politik të asnjë natyre,
23 gusht, viti 1933
Архив на Македонија, Фонд Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~146~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
46
SHKRIM NGA MUSATAFA MERLIKA KRUJA: HUMBJA E PATRIOTIT TË MADH SHQIPTAR HASAN BEJ PRISHTINA
Humbja e patriotit të madh shqiptar Hasan bej Prishtina
Në 15 gusht të shekullit të kaluar shtypi evropian shtoi një akt të ri të dhunës në kronikën e kuqe e cila i ndjek ndodhitë në Ballkan. Ish kryetari i Këshillit shqiptar Hasan bej Prishtina ishte vrarë në një rrugë të Selanikut nga... një shqiptar tjetër. Shtypi grek ishte i dëshpëruar dhe protestonte, e shpalosi qëndrimin e tij lidhur me prejardhjen dhe arsyet e atentatit. Ndërsa ai serb nuk mundeshe të përmbahet nga kënaqësia e hapur që të shikojë se është asgjësuar njeriu të cilin e llogaritnin si armik të rrezikshëm në vendin e tyre. Në shtypin italian, në anën tjetër, asnjë lloj komenti, asnjë fjalë keqardhjeje për humbjen e një miku të dedikuar. Ndoshta sepse nuk kishte mundësi që me ndonjë akt të rëndësishëm të shprehë miqësinë e tij të madhe. Por unë jam i sigurt se kur publiku italian do të ketë para syve biografinë e tij, do ta qajë më tepër: si një patriot të madh dhe bir të dedikuar të një shteti ngushtë të lidhur me Italinë, shtet i cili ka interesa dhe ndjenja të përbashkëta dhe se ai është mik i besës së të njëjtit. Duke u munduar që të shpjegoj figurën e Hasan bej Prishtinës në radhët e organit për mendimin publik italian, unë jam i bindur se do ti shërbej jo vetëm emrit të madh të mikut tim personal dhe kom- patriotit të humbur, por edhe organit për mendimin publik. Me qëllim që të njihet më mirë personaliteti, karakteri, puna dhe ndjenjat e Prishtinës duhet të kthehemi 25 vjet më prapa, në fillimet e jetës së tij politike.
~147~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Tani jemi në vitin 1908. Një shqiptar i ri, i ri para së gjithash me shpirt, energjik, impulsiv, kishte fillimin e tij si anëtar i parlamentit të Perandorisë Osmane. Revolucioni i Turqve të rinj e ngriti nga varri në të cilin ishte mbuluar pas jetës së tij të shkurtër Abdulhamiti i II-të që sapo kishte zënë fronin e tij. Një shqiptar i ri në takimin e popullatës së re të kosovarëve, në Ferizaj, i dha goditjen vdekjeprurëse të despotizmit shumëshekullor dhe të përgjakshëm të sulltanëve të Konstantinopolit, duke ju kundërshtuar secilës rezistencë të padronit imperialist të dyzet milionë personave të nënshtruar, myslimanë dhe të krishterë, turq dhe jo turq. Por, Hasan bej Prishtina, në të vërtetë, atëherë tridhjetë vjeçar, dhe i mbushur me flakë të pashuar, nuk e kuptonte mandatin e tij si mjet për realizimin e interesave për provincën e tij, edhe pse e donte atë shumë, madje as edhe për atë konglomerat me ngjyra të ndryshme prej popujve që quhej Perandoria Osmane. Përkundrazi, ai shkonte atje që të mbrojë të drejtat e vetëm një populli, të popullit të tij, të popullit shqiptar, të shkelur por jo edhe të nënshtruar nga robëria e përgjakur turke, i cili ka qenë i ruajtur në errësirën e arsimit sepse nuk kishte mundur të shikojë të kaluarën e lavdishme të heroit të tij kombëtar. Populli i vetëm nga të gjithë popujt e perandorisë, të cilit në mënyrë të rreptë i ishte ndaluar, me dënime më të ashpra, që të lexojë dhe shkruajë në gjuhën e tij, që të ketë shkolla të veta. Ja pse intelektualët shqiptarë dhanë kontributin dhe mbështetjen efikase për suksesin e lëvizjen të turqve të rinj, për shpalljen e kushtetutës e cila duhej domosdo të sigurojë dhe garantojë të drejta të njëjta për të gjithë popujt e ndryshëm dhe për të gjithë qytetarët osmanli. Atëherë shqiptarët shtriheshin në tetëdhjetë për qind të territorit, përfshirë këtu katër vilajetet antike turke: Kosovën, Manastirin, Janinën dhe Skutarin (Shkodrën), midis detit Adriatik dhe Maqedonisë; “pasardhësit më të drejtpërdrejtë dhe ndoshta më të pastër të popullatës së të gjithë rajonit” që as edhe ata asnjëherë nuk mundën të shpresojnë se lirisht do të mësojnë dhe
~148~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
flasin në gjuhën e tyre, se do ti kenë institucionet e tyre kombëtare dhe se do të ecin me hapa të ngadalshme kah më e mira, kah liria. Por, turqit e rinj dëshironin me çdo çmim të pengojnë atë hap fatal, më keq edhe se vetë Abdylhamiti edhe me metoda më të ashpra se sa që i ka shfrytëzuar ai. Shqiptarët u nxituan me entuziazmin e tyre të pakontrolluar për të hapur shkolla private dhe qendra kulturore vetanake në të gjitha qytetet shqiptare, si edhe në vende të tjera të rëndësishme në Perandorinë në të cilat gjendeshin më pak ose më shumë bërthama të bashkatdhetarëve të tyre. Gjithkund përmbushën me mësues të improvizuar, madje edhe me ata të arsimuar në ndonjë gjuhë tjetër të huaj, turqisht, greqisht ose italisht, u mësuan për gjithçka, madje edhe për atë që është e palejueshme, që në mënyrë të fshehtë të mësojnë të lexojnë dhe shkruajnë në gjuhën e tyre. Në qytetin Elbasan, qendra gjeografike e territorit ekzistues të shtetit shqiptar, u formua instituti magjistral për përgatitjen e personalit të përgjegjshëm arsimor. Shoqata kulturore me seli në Goricë kishte për detyrë të sigurojë mjete financiare të nevojshme për punën e këtij madje edhe instituteve të tjera me karakter të përgjithshëm. Në kongresin e jashtëzakonshëm që u mbajt në Manastir alfabeti u unifikua në një alfabet të vetëm, me shkronja të pastra latine, prej alfabeteve të tjera të cilat deri atëherë i kishte shfrytëzuar gjuha shqipe. Në fakt rëndësia e arsimit në tërësi respektohet nga ana e shqiptarëve, sepse ai është elementi jetik për krijimin e kombit të tyre. Lufta për liri tanimë ka filluar me këtë rrugë përgatitore, por edhe të sigurt. Turqit e rinj nuk u zhgënjyen. Qartë e shikuan qëllimin përfundimtar të kësaj vatre qartë të dukshme nga karakteri i pastër kulturor. Nga ana e tyre ata nuk pritën, reaguan me presione, me të gjitha mjetet dhe mënyrat e mundshme, me dhunë më të madhe ekzistuese: intriga, kërcënime, mbylljen e shkollave dhe takimeve letrare me arsyetime të ndryshme. Dhe më në fund, rekrutimi i ushtrisë nëpër tërë Shqipërinë; konflikte të përgjakshme, dënime
~149~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
shumëvjeçare me burgim dhe dënime me vdekje me varje, rrahje publike me litar për të gjithë ata shqiptarë të cilit kishin trimërinë të mos e mohojnë gjuhën e tyre dhe kombësinë e tyre. Luftëtari i ri i zgjedhur prej popullit Hasan Prishtina17 është më aktiv, i palodhshëm dhe punëtor pa rezervë dhe luftëtar në tërë këtë laramani të ashpër midis shqiptarëve dhe turqve, midis të drejtave dhe fuqisë. Fjala e tij, penda e tij, si edhe torba e tij janë thesari i lëvizjes kombëtare. Në foltore në Parlament (Kuvend) ai është Zeus, ai gjëmon dhe i rrotullon të gjitha vetëtimat nga qielli mbi kokat e armiqve të popullit shqiptar. Një ditë, gjatë interpelimit rreth evenimenteve të përgjakshme në Shqipëri, përafërsisht kështu i tha vezirit të madh Haki pashës: “Nëse në këtë shtet do të qeverisej me të drejtë të barabartë për të gjithë, vendi i juaj me siguri nuk do të ishte në karrigen e ministrit, por tek ata të akuzuarit para gjykatës Supreme (të Lartë)! Dhe për shkak se këtu secili është i detyruar vetë të krijojë drejtësi, unë ju bindi se nëse vazhdoni me presionin e juaj kriminal kundër popullit shqiptar, ai mirë do të dijë ti mbrojë të gjitha të drejtat e tyre kombëtare të shkruara, dhe unë do të jem bajraktari i parë në kryengritjen e tyre të shenjtë!” Dhe ai e mbajti fjalën e tij. Hasan bej Prishtina ishte organizatori kryesor i kryengritjes së madhe kosovare e cila i paraprinte disa muaj shpalljes së luftës nga ana e shteteve ballkanike kundër Turqisë dhe e cila përfundoi me marrjen e tërë Shqipërisë veriore, përfshirë këtu edhe Shkupin, nga ana e kryengritësve. Nëse fryti prej këtij suksesi të madh nuk ishte adekuat me sakrifikimin e popullit shqiptar dhe të qëllimeve të Prishtinës dhe të bashkëpunëtorëve të tij më të ngushtë, faji tërësisht do të binte mbi disa udhëheqës të paaftë të cilët të helmuar nga propaganda dhe korrupsioni me para nga ana e armikut të interesuar, e verboi masën
17 Hasan bej i takonte një familje të shquar nga Vuçitërna, provincë në rrethin e Prishtinës, e cila në atë kohë ishte pjesë e Vilajetit të Kosovës. Pasi që atje ishte i zgjedhur si udhëheqës i kësaj province, nga njësia e tij votuese ishte i emëruar ‘Prishtina’.
~150~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
dhe e bindnin që të kundërshtojë kërkesën për autonomi të tërë Shqipërisë me përcaktimin e kufijve etnik, me frikë naive se më vonë do të bëhen pre (plaçkë) e lehtë e fqinjëve të pangopur, duke i detyruar në këtë mënyrë autonomistët e udhëhequr nga Hasan bej Prishtina dhe idealistin e madh Bajram Currin që të dakordohen për disa çështje të pastra kulturore dhe administrative, të cilat nuk kanë asnjë peshë politike mbi pjesën e cila duhej ti afrohej Shqipërisë në vazhdim të fitores në luftën ballkanike në Turqi. Se përpjekja e Hasan bej Prishtinës për popullin shqiptar ishte krijimi i shtetit autonom, vërtetohet edhe me kërkesën e tij paraprake deri te Komiteti maqedonas për sigurimin e bashkëpunimit, tërheqja e bullgarëve nga Maqedonia, në bazë të një programi autonom për një shtet shqiptaro - maqedonas. Ai propozim ka qenë i realizuar nëpërmjet të zotëri Pavlov, shef i sektorit për organizimin dhe zgjedhjen në Shkup, për këtë provincë të parlamentit turk, më vonë ministër i autorizuar i Bullgarisë gjatë sundimit të princit Vid në Shqipëri. Për fat të keq që të dy palëve, maqedonasi i zgjedhur e refuzoi propozimin e Hasan bej Prishtinës, përplot të mbushur me mençuri dhe shkathtësi. Lufta ballkanike e befasoi Hasan bej Prishtinën në njësinë e tij zgjedhore,18 në afërsi të kufirit të vjetër serb. Shpartallimi i ushtrisë turke në Shqipëri si rezultat i kryengritjes shqiptare,19 rëndësishëm ju lehtësoi detyrën luftarake të armiqve. Atëherë serbët me shpejtësi të madhe përparonin nga Kosova dhe Hasan bej Prishtina ra në duart e tyre dhe pasi që llogaritej si i rrezikshëm, ishte burgosur në kalanë afër Beogradit,20 ku qëndroi deri në kohën e nënshkrimit të paqes midis aleatëve ballkanik dhe Turqisë. I liruar, ai shkoi në Shqipëri, duke lënë në Kosovë një pronë shumë të madhe, e cila ishte e konfiskuar nga ana e serbëve. U largua në Shqipërinë e lirë, shtetin e
18 Për shkak presionit, manipulimit, dhunës zgjedhore që ushtruan xhonturqit, Hasan Prishtina si dhe kandidatët tjerë të propozuar nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk arritën të zgjedhet deputet në zgjedhjet e fillim vitit 1912. 19 Kryengritja e përgjithshme shqiptare e vitit 1912. 20 U dërgua në burgun e cila ndodhej në kështjellën e Kalemegadanit në Beograd. ~151~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
pavarur, por me zemër të thyer për shkak të humbjes së pjesëve më të mira të vendit të tij, në veçanti të pjesës kosovare, me të cilën e lidhnin një numër i madh i kujtimeve personale dhe kombëtare. Gjithsesi ai mundohej të ngushëllohej duke shikuar, së paku një pjesë, prej ëndrrave të realizuara të tij dhe gjithmonë duke shpresuar se edhe Kosova një ditë do të bëhet pjesë e Shqipërisë të lirë. Pas Konferencës në Londër, Shqipëria ishte formuar si një principatë e pavarur dhe princi Vilhem fon Vid ishte zgjedhur nga pushtetet që të sundojë me të. Pasi që arriti në Shqipëri, princi emëroi qeverinë e tij të parë – dhe të fundit – qeverinë nën udhëheqjen e Turhan pashës së vjetër. Së bashku me Esad pash Toptanin, Turtulisin, Filipo Nogën dhe Mufid bej Libohovën, si pjesë e kësaj qeverie është edhe Hasan bej Prishtina si ministër për postë dhe telegraf. Në Shqipërinë qendrore u ngrit një kryengritje reaksionare prej myslimanëve fanatik të nxitur prej elementeve të ndryshme, të brendshme dhe të jashtme dhe me qëllime të ndryshme. Princi ishte i detyruar të lëshojë Shqipërinë, por gjithashtu edhe anëtarët e qeverisë së tij. Por Hasan bej Prishtina nuk dëshironte të largohet jashtë shtetit. Tanimë dy muaj po vazhdonte lufta botërore dhe ai besonte se në rrethana të tilla misioni i tij i patriotit ishte që të qëndrojë brenda, në vendin e tij, e jo jashtë, larg prej tij. Në portin e Vlorës mori një anije italiane dhe së bashku me Bajram Currin, i cili atëherë ishte komandant i trupave të vullnetarëve kosovar shkoi ti ndihmojë Hasan bej Prishtinës dhe pavarësisë kombëtare, dhe kështu që të dy të shoqëruar nga njëra anë nga nacionalistët, nga ana tjetër nga vullnetarët, lundruan kah Shën Gjovani di Medua. Duke kaluar Mirditën, Hasan bej Prishtina u ndal në Lumë, në afërsi të Prizrenit, ndërsa Curri vazhdoi kah kalaja e tij e cila quhej Krasnicë në Gjakovë. Qëllimi i tyre ishte i qartë. Serbët, okupatorë të Kosovës shqiptare, ishin mbështetur në ushtrinë austro – hungareze e cila gjithsesi do të okuponte atë territor. Prandaj duhej të veprohet në një mënyrë të re që të provohej në mënyrë vijuese të ndjekur nga karakteri, me shqiptarë të armatosur prej atij rajoni. Ishin organizuar
~152~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
grupe dhe Hasan bej Prishtina filloi të sulmojë kufirin serb, okupoi disa fshatra, përparonte dhe arriti deri te muret e Prizrenit. Serbët së shpejti vërejtën se janë të eksponuar në një rrezik të madh. Nëse hamenden, do të linin që të bie në dorë tërë një qytet dhe shikonin se si tërhiqej një popullatë e tërë në Kosovë nga Shkupi kah Sanxhaku. Mu kjo edhe ishte ideja e dy udhëheqësve ushtarak, Hasan bej Prishtinës dhe Bajram Currit. Atëherë serbët shpejtuan të krijojnë një ekspeditë dënimi që të shkatërrojnë me gjak dhe zjarr tërë pjesën malore e cila sot paraqet krahinë shqiptare të quajtur Kosovë mu për shkak të asaj që nën pushtetin turk ajo ishte pjesë e vilajetit më të gjerë kosovar. Por, aksioni i personaliteteve tona, edhe pse pa ndonjë rëndësi ushtarake, në tërësi fitoi prefiksin politik. Me atë aksion, ata në fakt e tërhoqën vëmendjen e qeverisë në Vjenë dhe të pushtetit austro – hungarez. Dhe pasi që i gjithë territori serb ishte i okupuar nga austriakët, Hasan bej Prishtina dhe Bajram Curri kishin besim të pakufizuar në qeverisjen e okupatorit dhe me këtë kishin siguruar në rajonin e Kosovës administratë civile, para së gjithash shqiptare – në të gjitha qytetet, si edhe në shumë fshatra, hapeshin shkolla në gjuhën shqipe të cilat funksiononin gjatë kohës së sundimit të qeverisë austro - hungareze. Nga faktet e lartpërmendura lehtë mundet të parashikohet se Hasan bej Prishtina ishte i detyruar të mbetej mik i sinqertë i Austro – Hungarisë. Kjo perandori ju kishte dhënë siguri se nëse grupi i tyre fiton luftën, Shqipëria do të duhej të jetë e integruar në kufijtë e saj etnik. Por, perandoria austro–hungareze u coptua në pjesë. Shqipëria mbeti e vogël, e gjymtuar sikur më parë. Kosova përsëri ishte e dënuar nën kthetrat e robërisë së huaj. U kthyen në vitin 1913. Pasi që nuk duhej që të kthehen edhe njëherë në vitin 1916, kush e di se nën çfarë formë, a thua ndonjëherë fati do t’ju buzëqesh shqiptarëve? Por, si edhe shpresa, para së gjithash ajo e njeriut nga politika, e cila duhet të ketë bazë të fortë në realitet, ashtu edhe Hasan bej Prishtina, i cili edhe pse ishte idealist, ishte edhe politikan të cilit nuk mund ti iknin gjendjet reale, nuk vonohej në zbulimin e asaj baze në
~153~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
të cilën do të mundet të mbështesë secilën shpresë të tij për irredentizëm dhe patriotizëm të mirë shqiptar: të pritet dhe të shikohet nga Roma. Ai nuk mundej të injoronte simpatitë të cilat populli shqiptar gjithmonë i ka pasur për Italinë, si edhe lidhjet historike me shtete e ndryshme italiane, prej Venedikut deri në Napoli. Ai mirë e dinte se pjesa e cila e përbënte diplomacinë italiane në Konferencën e Londrës që ishte në favor të pavarësisë shqiptare, nuk kishte mendime të njëjta me atë në Ballplac. Por rrethanat e luftës e dërguan atë më afër Vjenës, se sa Romës, sepse vetëm në atë pjesë ai mund të zhvillonte aksion në favor të popullit të tij shqiptar. Dhe tani kur kjo kishte përfunduar, tani kur Perandoria e Habsburgëve nuk ekzistonte më, Hasan bej Prishtina mundej të shpresonte se vetëm një qeveri, ajo e Italisë, do të ishte e vetmja e cila i mbështet të drejtat e shqiptarëve. Prandaj menjëherë pas arritjes së paqes e shikojmë atë në Romë. Jo i gjunjëzuar për të kërkuar ndihmë nga Italia në favor të Kosovës së tij duke i ditur edhe rrethanat ekzistuese. Ai e dinte se Italia gjatë luftës ishte aleat i Serbisë. Por, së paku që ti tregojë argumentet e tij në favor të shtetit shqiptar si tani ashtu edhe në periudhën para luftës. Në kryeqytetin italian kaloi disa muaj dhe më pas kthehet në Shqipëri. Aktivitetet të cilat Hasan bej Prishtina i realizon në këtë epokë si brenda ashtu edhe jashtë shtetit, janë të mishëruara në patriotizmin më të sinqertë dhe miqësinë e sinqertë ndaj Italisë. Ai ju ndihmon sa mundet dhe gjithmonë në mënyrë jo vetjake njerëzve të qeverisë me qëllim që tu shmanget fatkeqësive të cilit do lloj qoftë që u krijuan nga rrethanat pas luftës; përpiqet që të eliminojë mospajtimet lidhur me elementet dhe pjesët kundërshtuese, lufton me intrigat të cilat vazhdimisht vijnë nga ana tjetër e kufirit që të krijojnë rebelime në shtet. Kur Hasan bej Prishtina vërejti se në Konferencën për paqe aspiratat italiane ju kundërshtojnë atyre jugosllave, përsëri shkoi në Romë. Por, kuptohet, së shpejti vërejti se ata kundërshtime nuk ishin të natyrës të tillë që do të jepnin ndonjë shpresë për Kosovën e tij.
~154~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Atëherë ai shkon në Rijekë dhe i prezantohet D’Anuncios, i cili bëhet idol i tij dhe prej të cilit fiton simpati të mëdha. Së bashku me mikun e tij Dervish bej Mitrovicën, inkuadrohet në komitetin para irredentist të shqiptarëve, bullgarëve, malazezëve, kroatëve dhe hungarezëve nga Vojvodina të themeluar në mbrojtjen e Ushtarit të Madh, Gariballdit. Punon me mallëngjim idealist dhe fiton admirimin nga komandanti. Asgjë nuk ishte më e rëndësishme se sa marrëdhëniet e tyre personale dhe asgjë nuk e bënte më krenar nga nderi që të jetë mik me italianin e madh, fjalët e tij dhe letrat prej tij të mbushura plot me adhurim ndaj popullit shqiptar. Në verën e vitit 1920, Shqipëri ishte e sulmuar në mënyrë tradhtare nga njësitë rebele të cilat sollën në rrezik edhe vetë qytetin Skutari. Hasan bej Prishtina gjendej atje, menjëherë pranë Bajram Currit i cili pranoi famën nga Gariballdi dhe komandonte edhe këtë herë me vullnetarët e tij kosovar për mbrojtjen e atdheut të tij. Njerëzit nuk kurseheshin dhe ishin të gatshëm që të sakrifikohen për secilën copë të vendit amë. Por edhe këtë herë ju mungonte pajisja ushtarake, nuk ishte e mjaftueshme, përveç pak municionit, mungonin pushka për secilin burrë; topa nuk kishte për asnjërin. Çka bënte Qeveria? Hasan bej Prishtina fluturoi kah Tirana. Bisedoi me qeverinë. “Çka po bëni? Pse nuk dërgoni material? Me çka duhet të luftojnë këta trima prej Skutarit dhe shqiponjat në malet e tyre?” Dhe ata njerëz të mjerueshëm të qeverisë u përgjigjën pothuajse si të gjymtuar: “Ku të gjejmë material? Madje edhe sëndukët janë të zbrazët!“ – Do të përpiqem unë që t’ju furnizoj me materiale, madje edhe pa paguar asnjë para. Ata njerëz të mjerueshëm me habi shikonin njëri tjetrin. – Atëherë bëheni atë, do të jemi shumë falënderues – i thanë patriotit të madh, por me një skepticizëm absolut dhe pa asnjë fije ironi. “Unë i shërbej Atdheut tim”, tha ai dhe u largua. Pasi disa ditëve ai ishte në portin Medua me dy anije përplot me material ushtarak prej llojeve të ndryshme të cilët arritën nga Rijeka; dhurata më e çmueshme për Shqipërinë në atë kohë nga Miku
~155~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
i madh, e siguruar nga një fjalë e Hasan bej Prishtinës. Dervish bej Mitrovica qëndroi në këtë mision pranë D’Anuncios, e shkarkoi që shpejti anijen që ti transferojë lajmin e gëzueshëm mikut të tij. Ata për shpagesë ja tërhoqën vëmendjen Qeverisë dhe e lutën që të përshpejtojë shkarkimin, duke dërguar dokumentet e nevojshme deri te autoritetet në port dhe një grumbull të punëtorëve. Ditën e nesërme në Medua arriti komandanti i policisë nga Skutari me policinë shtetërore. Por ku janë punëtorët? Madje edhe ata pak të cilët mund t’ju ndihmojnë. Pse edhe më tutje nuk ka arritur leja, i tha Dervish begu komandantin menjëherë sa e pa. Por unë kam ardhur këtu që të pengoj shkarkimin. Urdhër nga Qeveria. Materiali duhet të kthehet prapa, në formën paraprake!, u përgjigj ai. Vetëtimë nga qielli i pastër. Tradhti? Ndoshta serbët e kanë okupuar Skutarin? Madje edhe Prizrenin? Asgjë nuk është e qartë. Dervishi vrapoi deri te telefoni, i lajmëroi Hasan bej Prishtinës i cili menjëherë ju drejtua Tiranës, nga Skutari, me të njëjtin qëllim. Nga ana tjetër dëgjoheshin fjalë të paqarta dhe befasuese: “Po, qeveria ka urdhëruar ashtu, ashtu siç ju thotë komandanti i policisë. Qeveria refuzon materialin, është e detyruar t refuzojë! Por nuk mundem t’ju shpjegoj motivin: për shkak të interesit shtetëror...”. Hasan bej Prishtinës të mjerë ju dridh zemra. Hipi në automobil dhe shpejtoi kah Tirana, ministrat trima, më dhëmbët e shtrënguar, i shpjeguan interesin shtetëror: Beogradi protestonte! Patrioti i madh kot që mundohej ti detyrojë që të vendosin interesin e atdheut para interesit shtetëror. Pasi që ju shpjegua gjithçka, u largua i dëshpëruar, duke mallkuar me nënçmim të përhershëm dhe me urrejtje të përhershme. Nënçmimin dhe urrejtjen që do ti bartë me vete deri në varrin e tij dhe të cilat ishin arsyeja për vdekjen e tij të dhunshme dhe të parakohshme. Në dhjetor të vitit 1921 ai bashkëpunonte me një grup të patriotëve të tjerë me qëllim që të lirojë shtetin e tij me grushtet prej qeverisë ekzistuese. Tentim ky që e solli disa ditë në kryesinë e këshillit, por atje nuk arriti për shkak të mungesës së
~156~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
bashkëpunëtorëve të qëndrueshëm si ai. Ishte i detyruar që të largohet në brendinë e shtetit ku qëndroi pothuajse dy vite. Më pas u largua në Itali. Qëndroi në Romë disa muaj, deri në ndërrimin e Qeverisë, ashtu siç ai edhe e dëshironte, dhe ju hap mundësia për tu kthyer në atdheun e tij. Por, pas disa muajsh armiqtë përsëri u kthyen në qeveri dhe ai përsëri ishte i detyruar që të vazhdojë jetën në mërgim. Prej atëherë jetonte larg atdheut të tij të dashur: në Itali, në Austri, në Francë, në Konstantinopol dhe në fund në Budapest. Disa javë para vdekjes së tij tragjike ai kishte shkuar në Selanik që të përkujdeset për pronën e tij të patundshme që kishte pasur dhe të vizitojë nënën e tij të mjerë të vjetër dhe vëllanë e tij. Atje ballafaqohet me vrasësin e tij të paguar prej armiqve të tij. Më besoni se ai vrasës mercenar i ishte prezantuar si mik i tij. E kishte pranuar si të tillë para së gjithash duke e ditur se edhe ai ishte irredentist. Irredentist i cili asnjëherë nuk do të mundej të ishte shpirt i shitur i armikut të irredentizmit. Dhe me këtë e pagoi dënimin e tij/ Vdiq nga dashuria për Atdheun. U kurorëzua me shkallën më të lartë të sakrifikimit, 25 vjet sakrificë që të ngrejë idealin e tij më të lartë. Me të irredentizmi shqiptar humbi një udhëheqës trim, Shqipëria një bir trim dhe të dedikuar, dhe Italia njërin nga miqtë e saj më besnik.
Mustafa Merlika Kruja
Архив на Македонија, Фонд Министерство за Надворешни Работи на Италија.
~157~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
47
KUJTIM NGA HERBERT UBAN LIDHUR ME FIGURËN E HASAN PRISHTINËS
HERBERET URBAN, OBERST i.R. 08.08.1914 VIEN,05.02.1980
Deklarimi në vijim në lidhje me marrëdhëniet me familjen Hasan bej Prishtina, është shkruar sot në bazë të kujtesës që kam. Arsyeja e këtij rishikimi historik është hulumtimi i profesor Muhamet Pirrakut nga Instituti Albanologjik i Prishtinës. Ndodhitë e përshkruara datojnë para 50 viteve kështu që gabimet nuk përjashtohen.
PROCESVERBAL KUJTESE NË LIDHJE ME FIGURËN E HASAN BEJ PRISHTINËS
1.) Unë jam i lindur më 8 gusht 1914 në Vjenë, babai im në atë kohë ka qenë oficer karriere i K.u.K. me gradë lejtnant i klasit të parë dhe në lidhje me karrierën e tij ekziston një përshkrim në Arkivin austriak të Luftes zl.18.364/1955 nga d. 21 shkurt 1955. Nëna ime ishte Maria Urban, lindur më 5 maj 1886 në Vjenë, babai i lindur më 2 shkurt 1875 në Sarajevë/Bosnjë. Prindërit e mi ishin martuar në bashkinë e Vjenës në vitin 1910, kurse vëllai im PAUL ishte lindur më 1911, në Sarajevë. Babai im pas martesës ishte pushuar nga shërbimi në ushtri dhe kishte nxjerrë një kohë gazetën (Sarajevo Tagblatt), ndërsa nëna ime i kishte ndihmuar në angazhimin e tij për këtë gazetë. Më vonë babai im botonte në Vjenë gazetën (ORIENT COURIER) me seli në Kleistgasse 6. III, kKu dhe unë jam i lindur.
~158~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
2.) Gjatë dy viteve të fundit të luftës, babai im ishte në Beograd në bazën e ushtrisë në Shtabin e Përgjithshëm Austriak, por ai kishte përfituar përvojën dhe gjatë viteve 1904-1908 gjatë periudhës së mbretërisë osmane në vilajetin USKUB-Shkupi ku e dhe kishte gjetur shumë miq vendor. Gjatë shërbimit në ushtrinë e perandorisë, babai im kishte marrë me vete edhe nënën time me të dy fëmijët, ndërsa ne kemi banuar në rrugën Jevremova 6 në BG, në një shtëpi të vogël me kopsht. 3.) Kur nga Beogradi detyrimisht u evakuua ushtria e perandorisë austro-hungareze, u larguam nga qyteti me kolonën ushtarake. Babai im e kishte dërguar familjen në Pazmanitengasse 8/5 dhe u kthye në shërbim të ushtrisë në vendin e tij të punës. 4.) Gjatë viteve në vijim jemi vizituar shpesh nga familjet shqiptare. Ish-kryeministri shqiptar Hasan bej Prishtina ishte njëri nga mysafirët e shpeshtë së bashku me shoqen e tij për ne e quajtur si Madam Hasan beu. Ajo ishte një Princeshë Çerkeze. 5.) Miqësia ndaj familjes Hasan bej më është shpjeguar nga babai im në këtë mënyrë. Babai im e kishte fshehur në trupin e tij një sasi të pasurisë së Hasan beut dhe përmes Hungarisë e kishte sjellë në Austri. Meqë babai im ishte oficer i ushtrisë ai nuk kishte frikë të kontrollohej në trup. Transporti ishte bërë me anije përmes lumit Danub. 6.) Familja ime me familjen e Hasan beut takohej edhe jashtë shtëpisë ku banonim. Zakonisht të dielave takoheshin në kafenenë në REILINGER në Vjenë, në rrugën Josef stadterstrasse në këndin e rrugës Langen gasse. 7.) Gjatë viteve 1927-1929 prindërit e mi kishin një kafene në Vjenë XVIII në rrugën Kreuz gasse 39 e cila financohej nga Hasan Beu. Këtu ishte punësuar një Lejtnant shqiptar i quajtur Djaloshi me kërkesën e Hasan beut, i cili e kuptonte prodhimin e akulloreve.
~159~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
8.) Gjatë kësaj kohe erdhi edhe mbreti Ahmet Zogu në Vjenë. Para operës së Vjenës ndodhi një atentat ku Lejtnant Djaloshi shtiu mbi mbretin dhe vrau adjutantin e tij, por ai ishte arrestuar nga policia. Lejtnant Djaloshi ishte dënuar gjatë një procesi dhe kishte vdekur ne burg. 9.) Gjatë këtyre viteve prindërit e mi kishin kontakt edhe me konsullin shqiptar Pekmesi dhe gruan e tij por edhe me shqiptarët e tjerë, emrat e të cilëve më nuk më kujtohen. 10.) Gjatë viteve 1924-1926 unë isha në moshën 10-12 vjeç si nxënës në Krems-Donau. Atë botë banoja në Konviktin Piarist dhe me mua jetonin edhe fëmijë tjerë shqiptarë, njeri quhej Hamit Groshi ose disi e ngjashme. 11.) Tezja ime në vitin 1927 më kishte dhuruar një fotoaparat të markës ERNEMAN të tipit Ernemax Boxkamera. Formati ishte 6x9 cm me një optik F-11. Materiali i filmit atëherë ishte i cilësisë së ulët dhe në shumicën e rasteve me ndriçim të ulët. Në vitet 1928-1929 unë me kërkesën e nënës sime kam fotografuar Madam Hasan beun para kompleksit banesor III Nadet zkystrasse 25-27. Një negativ i filmit i asaj kohe ishte ruajtur dhe unë këtë ia kam dhënë profesor Muhamet Pirrakut për arsye historike. 12.) Komunikimi me familjen Hasan beu gjatë asaj kohe zhvillohej në disa gjuhë si gjermane, serbokroate, franceze kurse në fëmijët mësonim edhe disa fjalë në gjuhën shqipe si p.sh, Tungjatjeta. Madam Hasan beu dhe nëna ime komunikonin në gjuhen franceze.
13.) Për vdekjen e Madam Hasan bej më kishte njoftuar nëna ime, me rrëfimin se Madam Hasan beu gjatë përgatitjes së një gjeli për gatim kishte prerë gishtin. Ajo kishte marrë një infektim me fatalitet dhe kishte vdekur. Pas vdekjes së gruas së tij Hasan beu ishte larguar nga Vjena dhe më vonë kishte humbur jetën pas një atentati në Selanik.
~160~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
14.) Miqësia me Hasan beun mund të kishte origjinën qysh nga vitet 1904-1908 ku babai im në cilësinë e një misioni ndërkombëtar ushtaraku. Gjatë asaj kohe ishte stacionuar në SHKUP-USKUB. Por, mundësia tjetër është që miqësia me Hasan beun dhe babain ishte lidhur në vitin 1917-1918, kur babai ishte i stacionuar si oficer i perandorisë austro- hungareze në Beograd. Gjatë kësaj kohe ai ishte kompetent deri në Shqipëri dhe Bullgari. 15.) Mua edhe sot më kujtohet shumë mirë Hasan Beu me bashkëshorten e tij. Sa i përket kujtesës sime ai ishte një njeri me shtat të mesëm, ai ishte gjithnjë me një qëndrim të drejt burri dhe kishte një shikim mbresëlënës. Shikimi i tij por edhe zëri i tij ishin shumë bindës. Kishte një shije të shkëlqyer për veshje mode dhe në mënyrë të veçantë më kujtohet një kostum gri i kaltër me xhaketë. Materiali i kostumeve të tij ishte shumë i veçantë. Paraqitja e tij reflektonte nderë dhe karizëm të lartë. Bashkëshortja e tij Madam Hasan beu kishte një personalitet të lartë dhe të fortë, posedonte një ton të lartë dhe shumë bindës. Ajo gjithnjë dhe në çdo rast ishte e veshur në mënyrë të përshtatshme, por i preferonte veshjet me ngjyra të mbyllura. Familja Hasan beu dhe Urban takoheshin shpesh në dhomën e madhe tri dritaresh në Pazmanite ngasse në katin 1. Në të ashtuquajturin këndi shqiptaro-turk. Këtu ishin të vendosura auleseme material lëkure. Dy kolltukë dhe një sofër dhe në mes kishte një tavolinë gjashtëkëndëshe. Këtu pihej kafeja turke. Mullirin turk e përdorte babai im por nganjëherë dhe Hasan beu insistonte të bluante kafen. Ky mulli kafeje ekziston edhe sot e kësaj dite dhe unë këtë mulli kafeje ia bëj dhuratë popullit shqiptar në shenjë kujtimi për Hasan beun si dhe një taketuke prej materialit të bakrit të cilën Hasan Beu e kishte përdorur. Gjithashtu po ia dorëzoj profesor Muhamet Pirrakut një lugë dhe një thikë, nga menazhi i ushtrisë austriake në USKUB si dhe disa grada turke (lejtnant i lartë) që ti ruaj si vlera historike.
~161~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Hasan beu me bashkëshorten bashkë ishin shumë të lumtur. Ata kishin një jetë bashkëshortore shumë të mirë. Miqësia me familjen Urban ishte shumë e thellë dhe për të dy palët e përmbushur me gëzime. Hasan Bej Prishtina ishte përplot shpresë për të ardhmen e popullit të tij. Humbja e bashkëshortes, Hasan beun e kishte goditur shumë rëndë dhe me siguri kjo ishte edhe arsyeja e largimit të tij nga Vjena.
16. Unë kam mbaruar maturën në vitin 1932 në Vjenë III në shkollën Radetzkyrealschule. Prej vitit 1945 jam i punësuar në shërbimin shtetëror austriak, në fillim në polici e pastaj në ushtri. Diku kah fundi i vitit 1979 jam pensionuar si ushtarak me gradën Oberst(..... ) . Për mua ishte një kënaqësi e veçantë kur profesor Pirraku ditëve të fundit na vizitoi në Vjenë dhe unë pata mundësinë që t’i rrëfej për familjen Hasan Bej Prishtina nga kujtimet e mia personale.
Vjenë, 05.02.1980 Firmosur me dorëshkrim HERBERT URBAN
~162~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
48
DEKRET PËR DHËNIE DEKORATASH I REPUBLIKËS POPULLORE TË SHQIPËRISË
REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË Presidiumi i Kuvendit Popullor
DEKRET për dhënie dekoratash
Në mbështetje të nenit 58, pika 8, të Kushtetutës së Republikës Popullore të Shqipërisë; Në bazë të vendimit të mbledhjes së përbashkët të Byrosë Politike të Komitetit Qëndror të Partisë së Punës të Shqipërisë, Presidiumit të Kuvendit Popullor dhe Këshillit të Ministrave më datë 26.11.1962:
PRESIDIUMI I KUVENDIT POPULLOR DEKORON ME “URDHRIN E LIRISË” TË KLASIT TË I – rë
1.Abdyl Frashërin 3.Sami Frashërin 2.Ismail Qemalin
ME URDHRIN “PËR VEPRIMTARI PATRIOTIKE“ TË KLASIT I – rë
1.Abdyl Frashërin 2.Andon Zajko Çajupin 3.Avni Rustemin
~163~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
4.Azem Bejto Galica 5.Bajo Topulli 6.Bajram Shaqir Curri 7.Çerçiz Topulli 8.Dedë Gjo Luli 9.Hasan Prishtina 10.Isa Buletini 11.Ismail Qemali 12.Jani Thanas Vreto 13.Konstantin Kristoforidhi 14.Luigj Gurakuqi 15.Mihal Grameno 16.Naim Frashëri 17.Naum Veqilharxhi 18.Ndre Mjeda 19.Pashko Vasa (Pashë Shkodrani) 20.Petro Nino Luarasi 21.Riza Musa Cërova 22.Sami Frashëri 23.Selam Musa Musaj 24.Themistokli Gërmenji 25.Thimi Mitko
AQSH, Viti.1962, Dosja.104, fleta.49.
~164~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
49
VENDIM MBI SJELLJEN NË SHQIPËRI TË ESHTRAVE TË PATRIOTIT HASAN PRISHTINA, I MIRATUAR NGA KËSHILLI I MINISTRAVE I REPUBLIKËS POPULLORE SOCIALISTE TË SHQIPËRISË
REPUBLIKA POPULLORE SOCIALISTE E SHQIPËRISË KËSHILLI I MINISTRAVE
VENDIM
Nr.395 dt.6.11.1977 MBI SJELLJEN NË SHQIPËRI TË ESHTRAVE TË PATRIOTIT HASAN PRISHTINA
Mbështetur në orientimet e Komotetit Qëndror të Partisë së Punës të Shqipërisë për vlerësimin e figurave të shquara patriotike dhe, duke marrë parasysh veprimtarinë e kontributin që ka dhënë Hasan Prishtina për çlirimin e bashkimin kombëtar dhe përparimin e demokratizimin e Shqipërisë së pavarur, Kryesia e Këshillit të Ministrave.
VENDOSI: 1.Të sillen në Shqipëri eshtrat e patriotit të shquar Hasan Prishtina. 2.Eshtarat e Hasan Prishtinës të vendosen në varrezat e dëshmorëve të periudhës së para Luftës Nacionalçlirimtare në qytetin e Kukësit. 3.Për organizimin e ceremonialit zyrtar në qytetin e Tiranës dhe të Kukësit, krijohet komisioni qeveritar me kryetar Tefta Cami dhe anëtarë: Xhoxhi Robo, Anastas Kondo, Ndreko Rino, Omer Haxhia,
~165~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Stefanaq Pollo, Bujar Hoxha, Ajet Haxhia, Abdurahim Buza, Avni Zajmi e Miti Tona. 4.Të gjitha shpenzimet që do të bëhen për sjelljen dhe vendosjen e eshtrave të Hasan Prishtinës në varrezat e dëshmorëve si dhe shpenzimet e tjera të përballohen nga fondi rezervë i Këshillit të Ministrave.
Ky vendim hyn në fuqi menjëherë. KRYETARI I KËSHILLIT TË MINISTARAVE ( MEHMET SHEHU ) Pason nënshkrimi
MINISTRISË SË ARSIMIT DHE TË KULTURËS MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME DREJTORISË SË PËRGJITHSHME TË EKONOMISË KOMUNALE KOMITETIT TË VETERANËVE TIRANË
KOMITETEVE EKZEKUTIVE TË KP TË RRETHEVE: TIRANË DHE KUKËS
Nr.prot.2811
Datë.26.11.1977 SEKRETARI I PËRGJITHSHËM ( KIÇO KASAPI ) Pason nënshkrimi
AQSH, Fondi.65, Viti.1977, Dosja.233, fleta.1 – 2.
~166~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
50
VENDIM I ZYRËS SË PRESIDENTIT TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS PËR DHËNIEN HASAN PRISHTINËS URDHRIN HERO I KOSOVËS
REPUBLIKA E KOSOVËS – ZYRA E PRESIDENTIT REPUBLIC OF KOSOVO – OFFICE OF THE PRESIDENT REPUBLIKA KOSOVO – URED PRESEDNIKA
Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, neni 84, pika 28 si dhe në bazë të Rregullores mbi Dekoratat, Urdhrat dhe Titujt e Nderit të Kosovës që i jep Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Procedurat e Dhënies së tyre, Neni 3, 19 dhe 34, Presidenti i Republikës së Kosovës merr këtë:
VENDIM Me rastin e dyvjetorit të Pavarësisë së Kosovës, Hasan Prishtinës i jepet Urdhri “Hero i Kosovës” për kontribut të veçantë dhënë për lirinë dhe pavarësinë e shqiptarëve dhe të Kosovës. Ky Urdhër u jepet figurave historike shqiptare dhe të Kosovës të kohëve moderne nga Lidhja e Prizrenit e këndej, si dhe qytetarëve të Kosovës që kanë bërë vepra trimërie për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës.
Vendimi hyn në fuqi menjëherë.
Prishtinë, 16 shkurt 2010 Dr. Fatmir Sejdiu President i Republikës së Kosovës
~167~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
INDEXI
AbdylhHamiti
Abdylhamiti II
Abdylhamitit II
Abdyl Frashëri
Abdyl Frashërin
Abdyl Upi
Abdurahim Buza
Ahmet Zogu
Ahmet Zogut
Ahmet Delinë
Ahmet Beun
Ahmet Bej Gjakovës
Ajet Haxhia
A. Kastrati
Alin Bej Deralla
Alen Beun
Andon Zako Çajupin
~168~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Anastas Kondo
Anxhellko
Avni Rustemin
Avni Zajmi
Azem Bejto Galica
Azem Galica
Bajram Curri
Bajram Currin
Bajram Shaqir Curri
Bajram Currit
Bajo Topulli
Bakllaciev
Banes
Badollo
Bajram Daklanës
Bauer
Besnik Emini
Beqir Sadiku
~169~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Bejtullah Beu
Bedri Pejani
Bib Dodës
Bujar Hoxha
Chelo aut Seko Ibrahim Husein
Çerçiz Topulli
Dante Agierin
Daumcijoit
Daviq
Danish Beu
D’Annunzion
Dervish Begun
Dedo Gjo Luli
Demir Pasha
Dr. Sefer Tahiri
Dr. Blerim Reka
Dr. Shefqet Zekolli
Dr. Naim Halimi
~170~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Dr. Vasilka Sancin
Dervish Bej Mitrovica
Dr. M.Q Millojeviq
Eduard Grej
Emin Servet Beu
Emin Beu
Ekrem Bej Libohovën
Eqrem Beut
Esat Pashë Toptanit
Esat Pashës
Esat Toptani
Fatmir Sejdiu
Fehz Pasha
Fehim Bej Zavalani
Filipo Nogën
Fredlichit
Fuad bej Dibrën
Garibaldit
~171~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Galip Pasha
Gerard Loëther
G. Louter
Gjergj Skënderbeu
Gjustin Jovani
Hasan
Hasan Prishtinës
Hasan Prishtina
Hasan Bej
Hasan Prishtinën
Hasan Berisha Polaci
Hasan Vuçitërna
Hasan Beu
Hasan bej Prishtina
Hasan Begu
Hasan Begut
Halil Begu
Halil Pashës
~172~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Hamit Bej Toptani
Hamdi Bej Toptani
Haki Pashës
Hamdi Bej Ohri
Hamdi Toptani
Hainrot
Haxhi Xhemail
Haxhi Rufat Aga
Haxhib Beu
Herbert Huban
Hough
Hoxhë Kadrisë
Hysni Beu
Hysref Sami
Hysniut
Ibrahim Pashë
Ibrahim Çelo
Ibrahim Pasha
~173~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Ibrahim Pashën
Ibrahim Gjakova
Idriz Seferi
Iljaz Aga
Isa Boletini
Isa Boletinin
Ismail Qemali
Ismail Qemalin
Ismail Bej Qemalit
Ismetin
Ivan Mihajllov
Jahja Beu
Jani Thanas Vreto
Jashar Erebara
Jahja Beu
Jovan Jovanoviqit
Jovan Jovanoviqit
Jovan Jovanoviq Pizho
~174~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Jusuf Beu Kumbaraxhi
Kasoldit
Kiço Kasapi
Kostaq Kota
Kolë Predha
Kosios
Koja Said Efendi
Konstantin Kristoforidhi
Koradi Coli
Krall
Llambi Dimli
Leo Freundlich
Luigj Gjurakuqi
Marija Urban
Maliq Beu
Makallciev
Mazzoti
Macotti
~175~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Madam Hasan Bej
Marko Gjonin
Masar Beun
Mehmet Pasha
Mehmet Pashë Deralla
Mexhit Efendiu
Mehoj Begu Ami
Mihail Grameno
Mihajllofit
Minçiq
Miti Tona
Mihajllovin
Mr. Skender Asani
Mr. Mehmet Prishtina
Mustafa Merlika Kruja
Mustafa Kruja
Muahmet Pirrakut
Mufid Bej Libohovën
~176~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Musa Beun
Mulla Rifati
Mustafa Qemal
Mufid Beu
Naum Veqilharxhi
Naim Frashëri
Ndreko Rino
Ndre Mjeda
Ndre Mjeda
Nexhip Draga
Neofit
Nuredin Efendiu
Numan Ferishi
Omer Prishtina
Omer Haxhia
Paul
Paskalev
Pavllov
~177~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Pariani
Pasha Vasa (Pashë Shkodrani)
Pandeli Evangjelit
Petro Nino Luarasi
Prenk Bib Doda
P. Gavrilloviq
Qemalin
Qemal Beu
Refik Bej Toptani
Reshet Beu
Rexhep Beu
Rexhep Mitrovicës
Riza Beu
Riza Beut
Riza Beun
Riza Begut
Riza Musa Cërova
Sami Frashëri
~178~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Sami Frashërin
Sahit Hoxha
Sabit Beun
Salih Beu
Sait Hoxha
Sali Kupina
Sali Vuçitërni
Sadik Rama
Sali Hoxhë Vuçitërnin
Sadi Beu
Sahit Pashës
Sait Efendi Hoxhën
Seko Ibrahim Husein
Sulejman Batusha
Selam Musa Musaj
Sonino
Spiro Ristiq
Stefanaq Pollo
~179~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Stojan Daiqit
Sulejman Pasha
Sulltan Mehmeti i pestë Reshati
Sulço Beg
Shaban Pasha
Shahin Kolonjës
Shahsinan Beu
Shahab Beu
Sheku Ajedin Aga
Tefik Pasha
Tefta Cami
Turhan Pasha
Turtullin
Turtulisin
Themistokli Gërmenji
Thimi Mitko
Umr Beu
Umr Efendiu
~180~ VEPRIMTARIA ATDHETARE E HASAN PRISHTINËS
Villson
Vilhem fon Vidi
Vicencit
Vllahov
Xhavid Xhavidi
Xhavit Pashës
Xhevat Beu
Xhemail Beu
Xhoxho Robo
Xhovani Xhurati
Z. Berezovski
Zejnullah Begun
Zeus
Zeki Pasha
Z. Pekham
Zogu
Zogu
~181~