Czerwone Listy Wybranych Grup Zwierząt Bezkręgowych Tej Jednostce

ISSN 1427-9142

RAPORTY OPINIE 6

Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego Raporty Opinie to naukowe wydawnictwo seryjne, ukazujące się do roku 2030 od 1996 roku. Dotychczas w ramach serii opublikowano 5 tomów, Raport o stanie przyrody poświęconych w całości tematyce czerwonych list gatunków województwa śląskiego dla Górnego Śląska w granicach byłych województw: bielskiego, częstochowskiego, katowickiego i opolskiego. Zawartość tomów: t UPN oD[FSXPOFMJTUZSPǴMJOOBD[ZOJPXZDIJLSǗHPXDØX 4 t UPN oD[FSXPOFMJTUZXǌUSPCPXDØX NDIØXJ[CJPSPXJTL roślinnych, CZERWONE LISTY t UPN oD[FSXPOFMJTUZDIS[ǌT[D[ZJNPUZMJE[JFOOZDI RAPORTY OPINIE t UPN oD[FSXPOFMJTUZHS[ZCØXXJFMLPPXPDOJLPXZDI WYBRANYCH i porostów, GRUP ZWIERZĄT t UPN oD[FSXPOFMJTUZQBKǌLØXJNJǗD[BLØX słodkowodnych Górnego Śląska. BEZKRĘGOWYCH

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska zostało powołane przez Wojewodę Katowickiego, Wojciecha Czecha, Zarządzeniem Nr 204/92 z dnia 15 grudnia 1992 roku, które nadało również statut 6.4 Czerwone listy wybranych grup zwierząt bezkręgowych tej jednostce. Dokumenty te zostały zmienione Zarządzeniem E

Nr 154/94 Wojewody Katowickiego z dnia 22 listopada 1994 roku. PINI CENTRUM Zgodnie z zarządzeniami i statutem, Centrum było państwową DZIEDZICTWA TY O jednostką budżetową powołaną do badania, dokumentowania

PRZYRODY POR i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Śląska. GÓRNEGO ŚLĄSKA RA W związku z reformą administracyjną kraju z dniem 1 stycznia 1999 roku Centrum zostało przekazane województwu śląskiemu Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 roku. Uchwałą Nr I/51/5/2002 Sejmiku Województwa Śląskiego

z dnia 17 czerwca 2002 roku został nadany statut wojewódzkiej O ŚLĄSKA G samorządowej jednostce organizacyjnej o nazwie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Nadzór nad Centrum wykonuje Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Y GÓRNE Województwa Śląskiego. D Celem Centrum jest działanie dla dobra przyrody nieożywionej i ożywionej Górnego Śląska poprzez gromadzenie o niej wiedzy oraz działalność naukową, ochronną i edukacyjną, aby TWA PRZYRO

zachować tożsamość regionu oraz rolę i znaczenie jego wartości C przyrodniczych (§ 6 Statutu Centrum). ZI D

www.cdpgs.katowice.pl CENTRUM DZIE

CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY Urząd Marszałkowski GÓRNEGO ŚLĄSKA Województwa Śląskiego Raporty opinie 6 Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego do roku 2030 Raport o stanie przyrody województwa śląskiego

4 Wydawca Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

Projekt graficzny okładki Anna Grycman

Projekt układu typograficznego Joanna Chwoła

ISSN 1427-9142

Skład i przygotowanie do druku Verso, Katowice

Druk Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice 2012

Copyright © by Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Raporty opinie 6 Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego do roku 2030 Raport o stanie przyrody województwa śląskiego 4 Czerwone listy wybranych grup zwierząt bezkręgowych

Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010 5 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskiego 37 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego 71

Redaktor tomu: Jerzy B. Parusel

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Katowice 2012 REports opinions 6 Conservation strategy of nature of the Silesian Voivodship by 2030 Report on the state of nature of the Silesian Voivodship 4 The red lists of chosen groups of invertebrate animals

The red list of dragonflies in Silesian Voivodship – 2010 status 5 The red list of beetles (Coleoptera) of the Silesian Voivodship 37 The red list of freshwater snails of Silesian Voivodship 71

Editor: Jerzy B. Parusel

Upper Silesian Nature Heritage Center Katowice 2012 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

u The red list of dragonflies in Silesian Voivodship – 2010 status

Alicja Miszta

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska ul. św. Huberta 35, 40-543 Katowice e-mail: [email protected]

Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Ogólna charakterystyka województwa śląskiego dla występowania ważek układały się w latach 2000- i stopień poznania ważek 2008 następująco: średnia temperatura roczna – min. Województwo śląskie zostało wyodrębnione w wyniku 8,1°C, maks. 10,0°C, średnia rocznych sum opadów – min. reformy podziału administracyjnego Polski w roku 1998. 620 mm, maks. 1096 mm, średnie usłonecznienie – min. W jego skład weszły, z pewnymi zmianami, poprzednie 1667 h, maks. 1821 h, średnie zachmurzenie – min. 5,0, województwa: bielskie, katowickie i częstochowskie. maks. 5,3, średnie prędkości wiatru – min. 2,3 m/s, maks. Obecnie województwo śląskie graniczy od zachodu 3,7 m/s (podano tylko wartości skrajne według Rocznika z województwem opolskim (długość granicy 240 km), od statystycznego województwa śląskiego 2008, na podstawie północy z województwem łódzkim (144 km), od północnego danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej). wschodu z województwem świętokrzyskim (117 km), Większa część województwa położona jest na obszarze od wschodu z województwem małopolskim (291 km), wyżynnym, na południu przechodząc w góry, a na za natomiast od południa przebiega część granicy Polski ze chodzie w nizinę. Trzon województwa, w podziale fizy Słowacją (87 km) i Republiką Czeską (150 km). czno-geograficznym, tworzy 9 makroregionów: Nizina Najdalej wysunięte punkty województwa: 51°06´N, Śląska, Wyżyna Śląska, Wyżyna Woźnicko-Wieluńska, 49°23´S, 18°02´W, 19°58´E. Rozciągłość z południa na Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Przed północ wynosi 190 km, z zachodu na wschód 138 km. borska, Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Po Najwyżej położony punkt (1534,1 m n.p.m.) znajduje się na górze Zachodniobeskidzkie i Beskid Zachodni. Dziesiąty zboczu Pilska w gminie Jeleśnia, najniżej (173,6 m n.p.m.) makroregion, Niecka Nidziańska, niewielkim tylko w gminie Kuźnia Raciborska. fragmentem zachodzi na obszar województwa (Kondracki Powierzchnia 12334 km2 lokuje województwo śląskie 2002). w grupie najmniejszych województw Polski (3,9% jej Obszar województwa należy do zlewni dwóch naj powierzchni). Województwo było do końca 2007 roku większych rzek Polski: Wisły (biorącej swój początek podzielone jeszcze na 4 mniejsze jednostki admini- w Beskidzie Śląskim) i Odry (ze źródłami w Czechach). stracyjne: podregion częstochowski o charakterze rol- Przebiega tu między nimi dział wodny. Obszary położone niczym, podregion centralny śląski i podregion rybnicko- w strefie wododziałowej są w sposób naturalny ubogie -jastrzębski, oba uprzemysłowione, oraz podregion w wodę. Dużymi zasobami wód charakteryzują się bielsko-bialski o charakterze rolniczo-przemysłowym. Od natomiast doliny dużych rzek (Jankowski i Molenda 1 stycznia 2008 roku zmienił się podział na 8 podregionów: 2003). W roku 2004 w zlewni Wisły w 36% punktów bielski, bytomski, częstochowski, gliwicki, katowicki, pomiarowych jakość wody była dobra i zadowalająca, rybnicki, sosnowiecki i tyski. w pozostałych 64% niezadowalająca i zła, w zlewni Odry Grunty rolne stanowią około 52% omawianego obszaru odpowiednio 13% i 87% (Głubiak-Witwicka i in. 2005). (ponad połowa pod zasiewami), lasy i zadrzewienia około Górnictwo węgla kamiennego i rud żelaza, rozwój dużych 32% (w tym wodochronne – 3,6%), wody – 1,5%, tereny aglomeracji miejskich i gęsta infrastruktura komunikacyjna zajęte pod budownictwo miejskie, transport i przemysł – w sposób istotny przekształciły pierwotną strukturę wód 11,2%. Wskaźnik ludności na 1 km 2 jest ponad trzykrotnie powierzchniowych i podziemnych. Częste są zaburzenia wyższy niż średnia podawana dla całego kraju. Ilość stanów wody, jej przepływów oraz jakości. Głównymi odpadów wytwarzanych w województwie (z wyłączeniem źródłami zanieczyszczeń wód są: ścieki przemysłowe komunalnych) stanowi 30,7% odpadów Polski (Rocznik i komunalne, spływy powierzchniowe z terenów użytko- statystyczny województwa śląskiego 2008). wanych rolniczo oraz zrzuty wód pochodzących z odwa Niektóre ze wskaźników meteorologicznych istotnych dniania złóż eksploatowanych surowców (Tończyk 2010a).

7 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Jankowski i Molenda (2001, 2003, 2004) charakte Śląskiem (obszar krainy fizjograficznej nie jest tożsamy ryzują region górnośląski jako jedyny obszar w Polsce, z obszarem historycznym o tej samej nazwie) oraz na którym występuje zarówno największa ilość jak częściowo z obszarem Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i różnorodność antropogenicznych środowisk wodnych: i Beskidu Zachodniego. Opis różnic w podziale admi liniowych (młynówki, kanały hutnicze, kanały tran nistracyjnym, fizyczno-geograficznym, historycznym czy sportowe, tzw. kanały ulgi spełniające rolę kanałów fizjograficznym zwraca uwagę na różne granice obszarów, przeciwpowodziowych, rowy melioracyjne, sztuczne dla których zbierano informacje o ważkach w przeszłości koryta rzek, sztolnie odwadniające odprowadzające i obecnie. wody z pól wyrobiskowych, w końcu kolektory ściekowe) W niedawno wydanym „Atlasie rozmieszczenia ważek i powierzchniowych (stawy hodowlane, młyńskie, zbio (Odonata) w Polsce” zaproponowano analizę danych rniki wyrobiskowe bezodpływowe lub przepływowe, o ważkach z podziałem na okres historyczny, obejmujący zapadliskowe, zaporowe, zalewowe). lata 1825-1990 oraz współczesny, rozpoczynający się Do większych rzek województwa objętych systemową oceną od 1991 roku. W drugim przypadku wzięto pod uwagę jakości stanu wód, oprócz Wisły i Odry, należą: Iłownica, fakt, ze początek lat 90. XX w. zbiegł się z zauważalnymi Wapienica, Biała, Pszczynka, Gostynia, Przemsza, Krynica, zmianami w rozprzestrzenieniu i częstości występowania Soła, Pilica, Warta, Mała Panew, Kłodnica, Bierawka, ważek w Polsce, w dużym stopniu związanych ze zmianami Psina, Olza, Liswarta. Ich wody zaliczono w roku 2007 na klimatycznymi oraz, że od tego czasu datuje się wzmożona podstawie monitoringu diagnostycznego do II klasy – 7%, eksploracja odonatologiczna kraju (Bernard i in. 2009). III klasy – 26%, IV klasy – 37% i V klasy – 30% (Głubiak- Pierwsze dane przypisane do regionu Śląska przyniosło Witwicka i in. 2008). opracowanie Weigla z 1806 roku, w którym podał listę Brak jest naturalnych jezior, natomiast w XX w. ważek obejmującą 10 gatunków (Mielewczyk 1998). wybudowano i oddano do użytku kilka dużych zbiorników Nieco później, w 1825 i 1840 roku ukazały się prace zaporowych i poeksploatacyjnych: Międzybrodzki – w roku Charpentier’a, który na podstawie okazów odławianych 1937, Żywiecki i Czaniecki – w roku 1966 na Sole, Dzierżono w okolicach Wrocławia i Brzegu opisał 10 gatunków Małe – w roku 1938 na Dramie, Kozłową Górę – w roku podając dla nich jako locus typicus Śląsk (cytowane za: 1939 na Brynicy, Pogoria I – w roku 1943, Goczałkowicki – Tończyk 2010b). w roku 1956 na Wiśle, Przeczycko-Siewierski – w roku Dalszy opis historii badań ważek na Śląsku znajduje 1963 na Czarnej Przemszy, Dzierżono Duże – w roku 1964 się w opracowaniu Sawkiewicza i Żaka (1966), którzy i Pławniowice – w roku 1968 w dolinie Kłodnicy, Rybnicki rozpoczęli badania faunistyczne ważek, jak sami – w roku 1972 na Rudzie i Nacynie, Poraj – w roku 1978 wspominają, w 1953 roku, a w latach 1957-1965 prowadzili na Warcie, Dziećkowicki – w roku 1976, zasilany wodą systematyczne inwentaryzacje na stanowiskach znaj przerzucaną ze Skawy i Soły. W roku 2005 powstał nowy dujących się w ówczesnych województwach: katowickim, zbiornik – Kuźnica Warężyńska, na dużym obszarze po opolskim i wrocławskim. Zwrócili oni uwagę, że w tym eksploatacji piasku (Rzętała M. 2000; Rzętała M. A. 2003; czasie znany był wykaz z opracowania Schneidera (1885), Bok i in. 2004; Kostecki i Krodkiewska 2005; Machowski który zbierał ważki ze stanowisk znajdujących się obecnie i in. 2005; Jaguś i Rzętała 2003, 2008; Rzętała M. 2008; w województwie dolnośląskim i opolskim. Nadmienili oni Rzętała M. A. i in. 2009). także, że ten wykaz wzbogacił o nowe gatunki Edward Historycznie, linia wododziału Odry i Wisły stanowiła Scholz (Eduard J. R. Scholz) – nauczyciel z Chorzowa, pierwotną granicę pomiędzy Śląskiem i Małopolską który w roku 1906 zaczął zbierać ważki z terenów (Pysiewicz-Jędrusik i in. 1998). Wschodni obszar Śląska, uprzemysłowionego Górnego Śląska. Po 100 latach od zwany Prowincją Górnośląską lub Górnym Śląskiem, pierwszych informacji o ważkach na obszarze Śląska obejmował ponad połowę obszaru obecnego województwa znano 59 gatunków. śląskiego, w całości województwo opolskie i czeską część Do 1966 roku udało się Sawkiewiczowi i Żakowi Górnego Śląska – Horní Slézko (Konopka 1996, Siwek stwierdzić trzy nowe gatunki, wyjaśnić obecność trzech i Kańok 2000). innych gatunków wątpliwych, ale jednocześnie wycofali Fizjograficznie, duża część województwa śląskiego oni z listy pięć gatunków, których nie udało się im pokrywa się z obszarem krainy nazywanej Górnym potwierdzić. Dane uzyskane przez nich i uzupełnione

8 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

o zbiory ważek zachowane w Muzeum Górnośląskim z nich uznano za wymarłe, a trzy nie mają potwierdzonego w Bytomiu i Muzeum Miejskim w Chrzanowie oraz rozrodu. Spośród 5 gatunków zaliczanych do fauny ważek informacje z publikacji: Scholza (1908), Prüffera (1918), Polski, a dotychczas nie odnotowanych w województwie Zaćwilichowskiego (1931, 1938), Siemińskiej (1956), Sowy śląskim, dla Aeshna caerulea i Erythromma lindenii (1961), Narlocha (1975), M. Żaka i W. Żaka (1981) oraz brak siedlisk. Występowanie A. caerulea w Polsce jest Buczyńskiego (2000a) wpisują się w okres historyczny. ograniczone tylko do torfowiska wysokiego na Równi Nie wzięto pod uwagę prac Zięby (1963, 1964, 1967, 1974) pod Śnieżką w Sudetach, natomiast występowanie E. i Kuflikowskiego (1970, 1974, 1977), dotyczących zbiornika lindenii tylko do niedużego obszaru w zachodniej Polsce, Goczałkowickiego oraz stawów hodowlanych w Gołyszu łączącego się ze stanowiskami na obszarze Brandenburgii ze względu na wątpliwości, co do poprawności oznaczenia w Niemczech. Coenagrion scitulum był odnotowany gatunków larw. Historyczna lista ważek do 1990 roku, dla w Polsce w dolinie Popradu w latach 20. XX w. tylko województwa śląskiego w obecnych granicach, obejmuje raz i na podstawie jednego osobnika prawdopodobnie 61 gatunków. przeniesionego wiatrem ze Słowacji, a obecnie brak jest W okresie współczesnym systematyczną inwentaryzację jego ponownych stwierdzeń (Bernard i in. 2009). Pewne i monitorowanie ważek w województwie śląskim rozpoczęto jest w przyszłości zaobserwowanie Anax ephippiger, dokładnie 28 kwietnia 2002 r., od pierwszego wyjazdu który jest gatunkiem migrującym z południa i był już terenowego do rezerwatu „Rotuz” zespołu w składzie: raz odnotowany w roku 1995 blisko granicy województwa Aleš Dolný (Uniwersytet Ostrawski), Alicja Miszta i Jerzy śląskiego, na stanowisku w ówczesnym województwie Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska). katowickim (Grzywocz 2003). Mniej prawdopodobne W roku 2005 do zespołu dołączył Piotr Cuber, a w 2009 – wydaje się stwierdzenie Lestes macrostigma, obecnej na Jakub Liberski (obaj współpracujący z CDPGŚ). stanowiskach w Czechach (Dolný i in. 2007, Harabiš Dane zgromadzone w bazie CDPGŚ zostały uzupełnione i Dolný 2008), gdzie należy do gatunków krytycznie zbiorami Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu oraz in zagrożonych wyginięciem i trudno się spodziewać jej formacjami z publikacji: Blaskiego i in. (1992), Gorczycy ekspansji na północ. L. macrostigma została stwierdzona i Herczka (1995), Cichej i in. (2000), Grzywocza (2003), w Polsce tylko raz na podstawie jednego osobnika zebra Jatulewicza (2004), Cabały i Zygmunta (2006), Czerniaw nego przez Mariana Bielewicza w Bukowinie Tatrzańskiej skiej-Kuszy i Szoszkiewicza (2007), Gniatkowskiego (2007, w roku 1960 i obecnie przechowywanego w zbiorze ważek 2008, 2009). Część danych z bazy CDPGŚ znalazła się Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu (Dolný 2005b). Od w publikacjach: Dolnego (2003a), Dolnego i in. (2002, 2003, tamtej pory brak jest jej ponownych stwierdzeń. 2004, 2008b), Dolnego i Miszty (2004), Miszty (2007a,b,c, Z przedstawionych powyżej zestawień liczbowych 2009), Miszty i Dolnego (2007), Miszty i in. (2007), Miszty wynika, że stopień rozpoznania liczby gatunków ważek i Cubera (2009), Cubera (2008, 2010), Tończyka (2010a). w województwie śląskim jest bardzo wysoki. Słabsze Należy także zwrócić uwagę, że informacje z lat 2002- jest natomiast rozpoznanie rozmieszczenia gatunków, 2008 o gatunkach chronionych oraz rzadziej spotykanych ponieważ 50 gmin spośród 166 nie było jeszcze inwen w województwie przekazano do bazy „Atlasu...” i zostały taryzowanych, a w 70 gminach przeprowadzono dotychczas one uwzględnione przy opracowywaniu rozmieszczenia tylko inwentaryzacje wstępne. Pomimo tego, możliwe jest ważek w Polsce (Bernard i in. 2009). już określenie zagrożenia ważek na podstawie częstości Lista gatunków występujących współcześnie obejmuje ich występowania, liczebności populacji, oceny warunków 58 gatunków potwierdzonych po roku 2002 i 4 gatunki rozrodu i rozwoju oraz trendów zmian, które odnotowano znalezione w województwie śląskim po raz pierwszy, ze w porównaniu z okresem historycznym. stwierdzonym rozwojem na stanowiskach. Ponadto były obserwowane pojedyncze osobniki Gomphus flavipes Dotychczasowa ocena zagrożenia ważek wojewó (Grzywocz 2003) i Leucorrhinia caudalis (Miszta, nie dztwa śląskiego na tle regionalnych list w Polsce publikowane), które zaleciały prawdopodobnie przypad Już Sawkiewicz i Żak (1966) próbowali w sposób opisowy kowo. ocenić częstość występowania gatunków i zwrócić uwagę W sumie, w obecnych granicach województwa śląskiego, na ich zagrożenie, związane przede wszystkim z obniże- było dotychczas odnotowanych 68 gatunków ważek – trzy niem jakości wód i degradacją siedlisk w wyniku

9 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

powstawania nowych zakładów przemysłowych (opisany Borkowski (1999) opracował uwagi do aktualnego stanu przykład powstania Huty Cynku „Miasteczko Śląskie” badań, zagrożeń i potrzeb ochrony ważek na terenie na terenach źródliskowych dla rzeki Granicznej/ województwa jeleniogórskiego. Spośród 43 gatunków Wody Granicznej i prognozowany w związku z tym za wyraźnie zagrożony uznał jeden, zwrócił również zanik Cordulegaster boltonii w wyniku odprowadzania uwagę na 8 gatunków rzadkich i dwa zmniejszające swoją zanieczyszczeń bezpośrednio do jej nurtu), zagospo liczebność, ale żadnemu z nich nie przypisał kategorii darowywania terenów (opisane przykłady zniszczenia zagrożenia. Następną próbą stworzenia regionalnej listy stanowisk Aeshna viridis, Coenagrion armatum, Coena ważek była ocena ich zagrożeń w województwie łódzkim. grion ornatum) oraz osuszania bagien i torfowisk Tończyk i Szymański (2006) skategoryzowali zagrożenie (opisany przykład zanikania Somatochlora arctica). tylko dla 6 gatunków oraz wyróżnili grupę liczącą 13 Zauważyli także zmiany w faunie ważek w porównaniu gatunków, których status był trudny do ustalenia (DD) z wcześniejszymi o 50 lat informacjami Scholza (opisane i wymagał dalszych badań w tym kierunku. przykłady zmian w częstości stwierdzania – Anax im- Buczyński (2009) podkreśla, że czerwona lista z je perator, Gomphus vulgatissimus, Cordulegaster boltonii, dnej strony wskazuje, które gatunki wymagają działań Somatochlora arctica). Ostatnio została opracowana ochronnych, z drugiej strony ułatwia określenie walo karpacka czerwona lista (Witkowski i in. 2003), w któ rów przyrodniczych badanych obszarów. Mimo iż li rej zamieszczono 9 gatunków ważek występujących sta regionalna ma mniejszy zasięg niż lista krajowa, w województwie śląskim. uwzględnia ona lokalną specyfikę odonatofauny, do Dla województwa śląskiego zaprezentowano listę ważek stępność siedlisk, ich stan zachowania, położenie rzadkich, zagrożonych i chronionych na konferencji geograficzne. W ostatecznym rachunku listy regionalne zorganizowanej przez Zespół Parków Krajobrazowych przekładają się na informację o znaczeniu danych Województwa Śląskiego 18 listopada 2004 r. w Rudach. stwierdzeń czy stanowisk dla ochrony ważek w całym Tematem konferencji było wypracowanie metod i środków kraju, a idąc dalej także w Europie, gdzie od dawna są czynnej ochrony zwierząt, których miejsca występowania uznanym narzędziem ochrony przyrody (Bernard i in. powinny być chronione ze względu na zagrożenie 2002 a,b, 2009; David 2003; Dolný 2001, 2003b; Bernard w Polsce i w województwie śląskim. Na zaproponowanej 2004, 2004 a,b,c,d,e; Buczyński 2004; Sahlén i in. 2004; liście umieszczono 19 gatunków (w tym 13 podlegających Bernard i Wildermuth 2005, 2006; Kalkman i in. 2010). ochronie w Polsce). Kategoryzację zagrożeń podano dla Dotyczy to w szczególności ważek, ponieważ tworzą one 14 gatunków, a dla 5 nie dysponowano w tamtym czasie wyraźne zespoły powiązane z zespołami roślin wodno- wystarczającą informacją, aby ocenić ich zagrożenie błotnych i są z powodzeniem wykorzystywane do oceny (kategoria DD). Ta pierwsza dla województwa lista stanu siedlisk, także ze względu na ich silną reakcję powstała na podstawie subiektywnej oceny autorki, która spadku lub wzrostu liczebności populacji w zależności od dysponowała danymi jedynie z trzech lat inwentaryzacji kierunku przemian zachodzących w środowisku (Dolný ważek w województwie (Miszta 2004). i A šmera 1989, Heidemann i Seidenbusch 1993, Buczyński Subiektywizm ogranicza opracowywanie list według i in. 1999, Corbet 1999, Łabędzki i in. 1999, Tończyk jednolitych kryteriów IUCN. Zostały one wypracowane i in. 1999, Dolný 2000, Czachorowski i Buczyński 2000, przede wszystkim w celu oceny zagrożenia gatunków Hanel i Zelený 2000, Jurzitza 2000, Bulánková 2001, na poziomie globalnym i krajowym, ale są stosowane David 2001a, Korkeamäki i Suhonen 2002, Askew 2004, również do takiej oceny w regionach (Głowaciński 2002, Buczyński i Łabędzki 2004, Chovanec i Waringer 2006, IUCN 2001, 2003, 2008; Rodrigez 2008; Bubb i in. 2009; Dijkstra 2006, Oppeltová 2006, Bellman 2010). Clausnitzer i in. 2009). Na potrzebę tworzenia w Polsce Obecnie, w ciągu 9 lat inwentaryzowania i monitoro- czerwonych list ważek na poziomie regionalnym zwrócił wania ważek w województwie śląskim (2002-2010), uwagę Buczyński (1999a), który opracował pierwszą zebrano w bazie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego taką propozycję w Polsce dla województwa lubelskiego, Śląska materiał na tyle bogaty, że można zaproponować uwzględniając 15 gatunków, a ostatnio opublikował kolejną czerwoną listę na poziomie regionalnym. Możliwe drugą jej edycję, w której ograniczył listę do 10 gatunków było również przeanalizowanie zmian wykorzystując (Buczyński 2009). W tym samym mniej więcej czasie dane zawarte w opracowaniu Sawkiewicza i Żaka (1966),

10 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

w którym przedstawili oni wyniki swojej 9-letniej eksploracji mieszczenia ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard terenu (1957-1965), głównie na obszarze pokrywającym się i in. 2009), jednak w skali województwa podano realną w dużej części z obszarem województwa śląskiego. liczbę stanowisk, ponieważ w obszarze wyznaczonym przez kwadraty 10x10 km znajdowało się często kilka Metody oceny zagrożenia ważek lub kilkanaście stanowisk o znacznym zróżnicowaniu Przy opracowaniu obecnej czerwonej listy ważek dla siedliskowym. W miarę potrzeby, przeliczeń tych zawsze województwa śląskiego wzięto pod uwagę częstość można dokonać na podstawie posiadanych danych o lo występowania gatunku w granicach województwa, kalizacji stanowisk, a faktycznie taka informacja znajduje liczebność populacji na stanowisku, liczbę stanowisk ze się już w „Atlasie …”. stwierdzonym rozrodem i rozwojem, realne i potencjalne Zastosowana skala częstości występowania gatunku zagrożenie siedlisk typowych dla gatunku, obecność w województwie na podstawie frekwencji stanowisk ze siedlisk zastępczych oraz częstość odnotowywania stwierdzonym występowaniem gatunku w puli wszystkich gatunku w porównaniu z okresem historycznym. stanowisk była następująca: Ostatecznie, liczba stanowisk dla okresu historycznego bardzo pospolity > 35%, wyniosła 196, a dla okresu współczesnego 210. Łącznie pospolity 25,01 - 35%, uzyskano informacje z 385 stanowisk, ponieważ 21 to rozpowszechniony 15,01 - 25%, były te same stanowiska w analizowanych okresach. umiarkowanie rozpowszechniony 11,01 - 15%, Z baz danych CDPGŚ, Muzeum Górnośląskiego i źródeł rozproszony 5,01 - 11%, literaturowych wykorzystano 6880 rekordów. Dane pocho lokalny (rzadki) 2,01 - 5%, dzą z 69 kwadratów UTM, co stanowi 47,9% wszystkich bardzo lokalny (bardzo rzadki) 0,2 - 2%, kwadratów składających się na obszar województwa sporadyczny (przypadkowy) < 0,2%. (ryc. 1). Przy ocenie liczebności, określanej na stanowiskach Do obliczenia i oceny częstości występowania gatun współczesnych dla jednego dnia obserwacji, posługiwano ku wykorzystano metodę zastosowaną w „Atlasie roz się następującymi klasami:

100 km Ryc. 1. Kwadraty UTM (10x10 km), w których prowadzono inwentaryzacje ważek w województwie śląskim. Fig. 1. UTM squares (10x10 km) in which inventory of dragonflies of Silesian Voivodship were carried out.

11 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

• klasa 1: - 1 osobnik dorosły (imago)/lub larwa (larva)/ odnotowane w województwie śląskim. Zachowano zapis lub wylinka (exuvium), kategorii zgodny z cytowanymi pracami. • klasa 2: 2 - 5 osobników dorosłych (imagines)/lub lar Trzeba zwrócić uwagę, że listy nie są w pełni poró w (larvae)/lub wylinek (exuviae), wnywalne. Na listach opracowywanych według starszych • klasa 3: 6 - 10 osobników dorosłych (imagines)/lub larw kryteriów IUCN (na przykład dla Słowacji) kategoria (larvae)/lub wylinek (exuviae), LR:nt oznaczała gatunek niskiego ryzyka, ale bliski • klasa 4: 11- 20 osobników dorosłych (imagines)/lub larw zagrożenia, obecnie NT. Natomiast kategoria LR:lc (larvae)/lub wylinek (exuviae), oznaczała także gatunek niskiego ryzyka. Sygnalizowała • klasa 5: 21- 50 osobników dorosłych (imagines)/lub larw jednak, że coś się dzieje, ale jeszcze nie ma zagrożenia. (larvae)/lub wylinek (exuviae), Gatunki całkowicie niezagrożone znajdowały się poza • klasa 6: 51-100osobników dorosłych (imagines)/lub larw listą, czyli bez żadnej kategorii. Oznacza to, że kategorii (larvae)/lub wylinek (exuviae), LR:lc nie można automatycznie uważać za stosowaną • klasa 7: > 100 osobników dorosłych (imagines)/lub larw obecnie kategorię LC (least concern, najmniejszej troski), (larvae)/lub wylinek (exuviae). gatunek faktycznie niezagrożony. Przy opisie gatunków wykorzystano informacje Podział systematyczny oraz nazwy gatunków w języku zawarte w „Faunie Polski” (Tończyk i Mielewczyk 2007) łacińskim i polskim przyjęto za „Atlasem rozmieszczenia i uwzględniono przypisanie ich do określonej formy ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard i in. 2009), ale dla życiowej: większej przejrzystości i łatwości znalezienia gatunku, • reobiont (rb) – gatunek rozwijający się wyłącznie w wo- w wykazie tabelarycznym ułożono je w kolejności al dach płynących, fabetycznej. Z powodu stosunkowo niedużej liczby • reofil (rf) – gatunek stwierdzany również poza wodami gatunków z rzędu Odonata odnotowywanych w Polsce płynącymi, ale przechodzący rozwój w wodach o wy listę przedstawiono w formie pełnego wykazu ważek raźnym przepływie, stwierdzonych dotychczas w województwie śląskim, • tyrfobiont (tb) – gatunek żyjący wyłącznie na torfowi wzorem czerwonej listy dla motyli dziennych (Buszko skach, 1998), dla pająków (Staręga i in. 2001) i dla mięczaków • tyrfofil (tf) – gatunek związany z torfem, ale przechodzący słodkowodnych (Serafiński i in. 2001). rozwój również poza torfowiskami, • stagnobiont (sw) – gatunek żyjący w wodach stojących, Zagrożenie ważek województwa śląskiego • stenotop (ste) – gatunek stenotopowy, wrażliwy na zmia- Opracowana (wg stanu na rok 2010) lista liczy 64 ny siedliska, gatunki, dla których określono kategorie zagrożenia • eurytop (eu) – gatunek zasiedlający szerokie spektrum oraz cztery gatunki, dla których nie określano kategorii siedlisk, zagrożenia ze względu na zbyt małą ilość danych (tab. 1). • migrator (mt) – gatunek migrujący, W województwie śląskim 3 gatunki zaliczono do kategorii • krenofil (kren) – gatunek źródliskowy, wymarłych (RE), 6 do krytycznie zagrożonych (CR), 6 do • argillofil (arg) – gatunek związany z podłożem glinia zagrożonych (EN), 9 do narażonych (VU), 12 do bliskich stym i ilastym, zagrożenia (NT), a 28 to gatunki niezagrożone (LC). Dla • psammofil (ps) – gatunek psammofilny, związany z po 15 gatunków zarejestrowano co najmniej 50% spadek, dłożem piaszczystym. a dla 16 co najmniej 50% wzrost częstości stwierdzania Ostateczną kategoryzację zagrożeń opracowano na gatunku w porównaniu z okresem historycznym. podstawie: „Guidelines for Using the IUCN Red List Zwraca uwagę wysoki stopień zagrożenia ważek Categories and Criteria, version 8.0” (2010) i sporządzono związanych z torfowiskami (tab. 2), natomiast wśród 15 tabelę syntetyczną zawierającą jej wyniki razem z danymi gatunków związanych z wodami płynącymi zagrożone dla województwa łódzkiego (Tończyk i Szymański 2006), są tylko cztery, których siedliskiem są niewielkie cieki dla Polski (Bernard i in. 2009), dla Republiki Czeskiej lub takie środowiska zastępcze, jak rowy melioracyjne. i czeskiej części Śląska (Harabiš i Dolný 2008), dla Niezagrożone są gatunki rzek dużych i średniej wielkości. Słowacji (David 2001b) oraz dla Europy (Kalkman i in. Spośród ważek preferujących jako siedliska rozwoju wody 2010) i świata (IUCN 2010). Uwzględniono tylko gatunki stojące zagrożone są gatunki drobnych zbiorników oraz te,

12 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Tabela 1. Czerwona lista ważek województwa śląskiego w porównaniu z czerwonymi listami dla województwa łódzkiego, czeskiej części Śląska, Polski, Republiki Czeskiej, Słowackiej Republiki, Europy i świata. Table 1. The red list of dragonflies of Silesian Voivodship in comparison with red lists for Łódź Voivodship, Czech part of Silesia, Poland, Czech Republic, Slovak Republic, Europe and the world.

Kategoria zagrożenia Nazwa gatunku Threat category Species name WS WŁ SCZ RP CR SR E G

Aeshna affinis VANDER LINDEN, 1820 NT↑ DD EN VU LR:nt LC↑ LC↑ Żagnica południowa

Aeshna cyanea (O. F. MÜLLER, 1764) LC LC LC LC Żagnica sina

Aeshna grandis (LINNAEUS, 1758) LC↓ NT LC LR:nt LC LC Żagnica wielka

Aeshna isoceles (O. F. MÜLLER, 1767) LC↑ DD VU VU VU LC Żagiew ruda

Aeshna juncea (LINNAEUS, 1758) NT↓ CR EN VU LR:nt LC Żagnica torfowa

Aeshna mixta LATREILLE, 1805 LC LC LC DD LC↑ LC↑ Żagnica jesienna

Aeshna subarctica WALKER, 1908 CR VU CR CR EN LC↓ Żagnica torfowcowa

Aeshna viridis EVERSMANN, 1836 RE DD – – NT↓ LC Żagnica zielona

Anax imperator LEACH, 1815 LC LC LC LC↑ LC Husarz władca

Anax parthenope (SÉLYS, 1839) LC↑ LC VU VU LC↑ LC Husarz ciemny

Brachytron pratense (O. F. MÜLLER, 1764) VU↑ CR EN VU LC Żagniczka wiosenna

Calopteryx splendens (HARRIS, 1782) LC↑ LC LC LC LC Świtezianka błyszcząca

Calopteryx virgo (LINNAEUS, 1758) LC↓ LC LC LC Świtezianka dziewica

Coenagrion armatum (CHARPENTIER, 1840) RE EX – CR – DD NT↓ LC Łątka zielona (?)

Coenagrion hastulatum (CHARPENTIER, 1825) NT↓ CR NT VU LC Łątka halabardówka

Coenagrion lunulatum (CHARPENTIER, 1840) CR EX CR EX LC Łątka wiosenna

Coenagrion ornatum (SÉLYS, 1850) RE – CR CR VU NT↓ Łątka ozdobna

Coenagrion puella (LINNAEUS, 1758) LC LC LC LC LC Łątka dzieweczka

Coenagrion pulchellum (VANDER LINDEN, 1825) NT↓ CR LC↑ LC Łątka wczesna

Cordulegaster bidentata SÉLYS, 1843 VU – EN VU VU NT↓ NT↓ Szklarnik górski

Cordulegaster boltonii (DONOVAN, 1807) NT – EN VU EN LC Szklarnik leśny

Cordulia aenea (LINNAEUS, 1758) LC LC LC LC LC Szklarka zielona

Crocothemis erythraea (BRULLÉ, 1832) VU↑ LC LC↑ LR:lc LC↑ LC Szafranka czerwona

Enallagma cyathigerum (CHARPENTIER, 1840) LC LC LC LC LC Nimfa stawowa

Epitheca bimaculata (CHARPENTIER, 1825) DD DD CR CR VU LC Przeniela dwuplama

Erythromma najas (HANSEMANN, 1823) LC↑ LC LC LC Oczobarwnica większa

Erythromma viridulum (CHARPENTIER, 1840) NT↑ DD NT NT LR:lc LC↑ Oczobarwnica mniejsza

Gomphus flavipes (CHARPENTIER, 1825) * CR EN VU LC↓ Gadziogłówka żółtonoga

13 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Gomphus vulgatissimus (LINNAEUS, 1758) NT↑ VU VU LC Gadziogłówka pospolita

Ischnura elegans (VANDER LINDEN, 1820) LC↑ LC LC LC LC Tężnica wytworna

Ischnura pumilio (CHARPENTIER, 1825) EN↓ DD VU NT↓ LR:nt LC Tężnica mała

Lestes barbarus (FABRICIUS, 1798) EN↓ DD EN VU LC LC Pałątka południowa

Lestes dryas KIRBY, 1890 EN↓ CR VU LC Pałątka niebieskooka

Lestes sponsa (HANSEMANN, 1823) LC LC LC LC Pałątka pospolita

Lestes virens (CHARPENTIER, 1825) LC VU VU LR:nt LC Pałątka mała

Lestes viridis (VANDER LINDEN, 1825) LC LC LC LR:nt LC Pałątka zielona

Leucorrhinia albifrons (BURMEISTER, 1839) VU NT CR CR EX NT LC Zalotka białoczelna

Leucorrhinia caudalis (CHARPENTIER, 1840) * – EX EX – NT LC Zalotka spłaszczona

Leucorrhinia dubia (VANDER LINDEN, 1825) VU↓ VU VU EN LC LC Zalotka torfowcowa

Leucorrhinia pectoralis (CHARPENTIER, 1825) NT LC VU VU EN LC↓ Zalotka większa

Leucorrhinia rubicunda (LINNAEUS, 1758) VU↓ EN EN EN LC↓ Zalotka czerwonawa

Libellula depressa LINNAEUS, 1758 LC LC LC LC Ważka płaskobrzucha

Libellula fulva O. F. MÜLLER, 1764 DD DD CR CR EN LC Ważka ruda

Libellula quadrimaculata LINNAEUS, 1758 LC LC LC LC Ważka czteroplama

Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) CR – EN CR EX VU↓ NT↓ Iglica mała

Onychogomphus forcipatus (LINNAEUS, 1758) VU – EN EN VU LC Smaglec ogonokleszcz

Ophiogomphus cecilia (FOURCROY, 1785) NT EN EN↓ EN LC LC Trzepla zielona

Orthetrum albistylum (SÉLYS, 1848) NT↑ DD LC LC↑ LC↑ LC Lecicha białoznaczna

Orthetrum brunneum (FONSCOLOMBE, 1837) EN CR EN LR:lc LC↑ LC Lecicha południowa

Orthetrum cancellatum (LINNAEUS, 1758) LC↑ LC LC LC LC Lecicha pospolita

Orthetrum coerulescens (FABRICIUS, 1798) NT EN NT EN EN LC LC Lecicha mała

Platycnemis pennipes (PALLAS, 1771) LC↑ LC LC LC LC Pióronóg zwykły

Pyrrhosoma nymphula (SULZER, 1776) LC LC LC LC Łunica czerwona

Somatochlora alpestris (SÉLYS, 1840) CR EN NT EN EN LC Miedziopierś górska

Somatochlora arctica (ZETTERSTEDT, 1840) CR CR CR EN EN EN LC Miedziopierś północna Somatochlora flavomaculata (VANDER LINDEN, 1825) NT↓ EN EN VU LC Miedziopierś żółtoplama

Somatochlora metallica (VANDER LINDEN, 1825) LC LC LC LR:lc LC LC Miedziopierś metaliczna

Sympecma fusca (VANDER LINDEN, 1820) LC LC NT LR:nt LC Straszka pospolita

Sympecma paedisca BRAUER, 1877 EN↑ DD – CR EN LC↓ Straszka syberyjska

14 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Sympetrum danae (SULZER, 1776) LC↓ LC LC LR:lc LC Szablak czarny

Sympetrum depressiusculum (SÉLYS, 1841) VU↓ DD CR CR VU VU↓ Szablak przypłaszczony

Sympetrum flaveolum (LINNAEUS, 1758) LC↓ LC LC LC Szablak żółty

Sympetrum fonscolombii (SÉLYS, 1840) EN↑ CR EN↓ DD LC↑ LC↑ Szablak wędrowny

Sympetrum meridionale (SÉLYS, 1841) VU CR EN LR:nt LC↑ Szablak południowy

Sympetrum pedemontanum (ALLIONI, 1766) CR DD CR EN DD LC Szablak przepasany

Sympetrum sanguineum (O. F. MÜLLER, 1764) LC↑ LC LC LC LC Szablak krwisty

Sympetrum striolatum (CHARPENTIER, 1840) NT DD NT NT LC LC Szablak późny

Sympetrum vulgatum (LINNAEUS, 1758) LC↓ LC LC LC Szablak zwyczajny Razem gatunki zaliczone do zagrożonych i wymarłych 24 4 33 5 34 24 2 Species reckoned to threatened and extinct in total Objaśnienia: Zagrożenie ważek: WS – województwo śląskie, WŁ – województwo łódzkie (Tończyk i Szymański 2007), SCZ – czeska część Śląska (Harabiš i Dolný 2008), RP – Polska (Bernard i in. 2009), CR – Republika Czeska (Hanel i in. 2005), SR – Republika Słowacka (David 2001b), E – Europa (Kalk- man i in. 2010), G – globalne (IUCN 2010, on line). Kategorie zagrożenia gatunków: EX, EX (?) – wymarły, prawdopodobnie wymarły; RE – regionalnie wymarły; CR – krytycznie zagrożony; EN – zagrożony; VU – narażony; NT – bliski zagrożenia; LC – najmniejszej troski; DD – dane niepełne; LR: nt – niższego ryzyka: bliski zagrożenia; LR: lc – niższego ryzyka: najmniejszej troski; ↓↑ – trendy zmian; * – gatunek wykazany na podstawie pojedynczego osobnika, nie podlega kategoryzacji; – – brak stwierdzenia gatunku. Explanations: The threat of dragonflies: WS – Silesian Voivodship, WŁ – Łódź Voivodship (Tończyk, Szymański 2007), SCZ – Czech part of Silesia (Harabiš & Dolný 2008); RP – Poland (Bernard & al. 2009), CR – Czech Republic (Hanel & al. 2005), SR – Slovak Republic (David 2001b), E – Europe (Kalkman & al. 2010), G – global (IUCN 2010, on line). Categories of the threat of species: EX, EX (?) – extinct, probably extinct; RE – regionally extinct; CR – critically endangered; EN – endangered; VU – vulnerable; NT – near threatened; LC – least concern; DD – data deficient; LR: nt – lower risk: near threatened; LR: lc – lower risk: least concern; ↓↑ – trends of changes; * – the species shown on the basis of single individual, is not subject of the categorization; – – the lack of the statement of the species.

które żyją w wodach astatycznych. Dla tego typu siedlisk im nadać z definicji kategorię LC (Bernard i in. 2009). zaobserwowano również tendencje spadkowe u części Inne stanowisko zajmują odonatolodzy czescy, którzy gatunków należących obecnie do bliskich zagrożenia lub gatunki na granicach zasięgów, nawet ekspansywne, niezagrożonych (kategorie NT i LC). traktują jako potencjalnie zagrożone (Dolný 2005a, W obecnym opracowaniu gatunki migrujące, nalatujące Dolný i in. 2007, Harabiš i Dolný 2008). Na obszarze na obszar województwa z południa Europy potraktowano województwa śląskiego można je ewentualnie traktować na równi z gatunkami rodzimymi i przypisano im jako gatunki o nieokreślonym statusie zagrożenia (DD) kategorie zagrożenia. W województwie śląskim, przy i w przyszłości, przy ponownym opracowywaniu czerwonej ogólnej tendencji wzrostowej w częstości odnotowywania listy, zweryfikować nadane obecnie kategorie. gatunków ciepłolubnych, notuje się dla nich małą powtarzalność stwierdzeń na tych samych stanowiskach Charakterystyka występowania ważek w woje oraz brak potwierdzeń rozwoju, pomimo obserwowania wództwie śląskim rozrodu. Należy jednak w tym miejscu nadmienić, że Przy charakterystyce każdego z gatunków uwzględniono według opinii autorów „Atlasu …” grupa gatunków: aktualny status w Polsce (Bernard i in. 2009), przy Aeshna affinis, Crocothemis erythraea, Orthetrum albi czym dla gatunków nie klasyfikowanych jako zagrożone stylum, O. brunneum, Sympetrum fonscolombii (także w wymienionym opracowaniu przyjęto jednakową kate Anax ephippiger) nie może być zaliczana do gatunków gorię LC. W nawiasie podano: zagrożonych, ponieważ naturalne jest ich zalatywanie do • symbole określające formę życiową gatunku, Polski przy sprzyjających warunkach cieplnych i należy • liczbę stanowisk odnotowanych w okresie historycznym,

15 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Tabela 2. Porównanie kategorii zagrożeń dla różnych form życiowych ważek odnotowanych w województwie śląskim. Table 2. The comparison of risk classes for different life forms of dragonflies recorded in Silesian Voivodship. Trend zmian Kategorie zagrożenia Trend of Threat category Forma życiowa % zagrożonych changes Life form threatened Razem EX CR EN VU NT LC ↑ ↓ Total tyrfobiont – 3 – 1↓ – – 4 100,0 – 1 tyrfofil – 1 1↑ 1/1↓ 1/2↓ 2/1↓ 10 40,0 1 4 reobiont – – – 1 2 1↓/1↑ 5 20,0 1 1 reofil 1 1 1 1 1/1↑ 1/1↑ 8 50,0 2 – stagnobiont 2 1 3↓ 1/1↓/1↑ 1/1↓/1↑ 11/4↓/6↑ 33 27,3 8 9 migrator – – 1↑ 1↑ 2↑ – 4 50,0 4 – Razem 3 6 6 9 12 28 64 37,5 16 15 Total Objaśnienia/Explanations: jak w tab. 1/as in tab. 1

• liczbę stanowisk odnotowanych w okresie współcze odnotowywania go w województwie śląskim. Preferuje snym, nieduże cieki z dobrze natlenioną wodą, płynące • liczbę stanowisk, na których stwierdzono rozród w okre- w terenie zalesionym, czasem zalatuje na pobliskie sie współczesnym, torfowiska. Jest wrażliwy na zmiany antropogeniczne. • maksymalną klasę liczebności zanotowaną podczas W okresie historycznym był na Śląsku częściej jednego dnia obserwacji, notowany niż C. splendens, dlatego, pomimo iż nie • aktualne zagrożenie w Polsce, należy do gatunków zagrożonych, wskazane jest jego • aktualne zagrożenie w województwie, monitorowanie. • status ochronny w Polsce, Rodzina: Lestidae – Pałątkowate • symbol DS II, określający gatunki ważne w skali 3. Lestes barbarus Pałątka południowa (sw/21/5/1/3/ Europy, załącznik II Dyrektywy Siedliskowej (gatunki, LC/EN↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprze- których zachowanie wymaga wyznaczenia Specjalnych strzeniony, rozproszony. Wykazuje tendencje noma Obszarów Ochrony). dyczne. Dobrze reaguje na ocieplenie klimatu, a źle na ochłodzenie i zwiększoną wilgotność. Podrząd: Zygoptera – Ważki równoskrzydłe Przed rokiem 1972 stwierdzono w województwie Rodzina: Calopterygidae – Świteziankowate koncentrację stanowisk na obszarze, którego cen 1. Calopteryx splendens Świtezianka błyszcząca (rb/42/ trum były Katowice (Mielewczyk 1972). Obecnie 82/64/7/LC/LC↑/–) : gatunek w Polsce i w województwie rzadki, stwierdzany lokalnie i nielicznie, zarówno bardzo pospolity, rzadziej spotykany powyżej 500 m na torfowiskach jak i w pobliżu zbiorników pokopal n.p.m., dosyć częsty na obszarze uprzemysłowionym. nianych. Zaobserwowanego spadku nie można Stwierdzany w różnego rodzaju ciekach naturalnych powiązać ani ze zmianami klimatycznymi, ani i przekształconych, zwykle w krajobrazie otwartym. ze słabą eksploracją terenu. Być może związany Charakteryzuje się dużą dyspersją, dlatego pojedyncze jest on z postępującym w województwie procesem osobniki, najczęściej samce, mogą być spotykane wysychania siedlisk typowych dla gatunków w przelocie w nietypowych dla niego miejscach, np. związanych z wodami astatycznymi, okresowo wy w centrach miast lub nad wodami stojącymi. sychającymi. 2. Calopteryx virgo Świtezianka dziewica (rb/76/56/35/6/ 4. Lestes dryas Pałątka niebieskooka (sw/23/5/–/2/LC/ LC/LC↓/–): gatunek w Polsce pospolity, ale współ EN↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, cześnie odnotowano około 30% spadek częstości rozpowszechniony. Związany ze śródleśnymi, asta

16 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

tycznym siedliskami bagiennymi, turzycowiskami były zaobserwowane w tandemie z osobnikami prze i sitowiskami. Przez Prüffera (1918) uważany był za ciwnej płci S. fusca (Cuber 2010). najpospolitszą z pałątek w okolicach Częstochowy. Rodzina: Platycnemidae – Pióronogowate 50 lat później był oceniany przez Sawkiewicza i Żaka 10. Platycnemis pennipes Pióronóg zwykły (rf/39/69/65/7/ (1966) jako rzadziej spotykany na Śląsku. Współcześnie LC/LC↑/–): gatunek w Polsce pospolity, sporadycznie odnotowano w województwie wyraźny spadek liczby stwierdzany powyżej 600 m n.p.m., poza wodami stanowisk, na których znajdowano tylko pojedyncze płynącymi może zasiedlać też wody stojące, w otoczeniu osobniki (Cuber 2010). Być może przyczyną zanikania drzew i krzewów, o wyraźnej strefie falowania, co gatunku jest jednoczesne współwystępowanie kil najprawdopodobniej jest przyczyną wzrostu częstości ku procesów: wylesiania, spadku poziomu wód grun stwierdzeń w województwie w ostatnich latach towych, ocieplenia klimatu. przy zbiornikach zaporowych i większych zespołach 5. Lestes sponsa Pałątka pospolita (sw, tf/67/57/29/7/LC/ zbiorników pokopalnianych. LC/–): gatunek w Polsce i w województwie pospolity, Rodzina: Coenagrionidae – Łątkowate najczęściej spotykana pałątka, może występować do 11. Ischnura elegans Tężnica wytworna (sw/49/72/50/7/ L C/ 700 m n.p.m. LC↑/–): gatunek w Polsce pospolity, jednak unika wód 6. Lestes virens Pałątka mała (sw, tf/36/26/13/7/LC/ szybko płynących i wyraźnie kwaśnych, sporadycznie LC/–): gatunek w Polsce szeroko rozmieszczony, stwierdzany powyżej 600 m n.p.m. Na stanowiskach rozpowszechniony. W województwie umiarkowanie w województwie stwierdzone były trzy formy barwne rozpowszechniony, bardziej wrażliwy na zmiany an samic: typica, violacea i rufescens. tropogeniczne niż L. sponsa. Rozród zaobserwowano 12. Ischnura pumilio Tężnica mała (sw, arg/25/5/3/4/LC/ na torfowiskach i w strefie brzegowej kilku starych EN↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, stawów, z dobrze wykształconymi zbiorowiskami ro umiarkowanie rozpowszechniony. Ma tendencje no ślin wodnych. madyczne, kolonizuje wody w początkowych stadiach 7. Lestes viridis Pałątka zielona (sw/18/20/17/7/LC/ sukcesji. Typowych dla niego siedlisk: rowów, małych LC/–): gatunek w Polsce szeroko rozmieszczony, zbiorników śródpolnych, zbiorników w piaskowniach rozpowszechniony, w niektórych regionach loka i żwirowniach nie brakuje w województwie, dlatego lnie pospolity. W województwie rozproszony, nie zastanawiający jest wyraźny spadek częstości noto potwierdzony na kilkunastu stanowiskach histo wań. Gatunek wymaga intensywnej inwentaryzacji rycznych, ale stwierdzony na podobnej liczbie sta celem wyjaśnienia przyczyn zaniku. nowisk współczesnych. Nie zawsze stwierdzany równie 13. Enallagma cyathigerum Nimfa stawowa (sw/56/57/ licznie na tym samym stanowisku, dobrze rozradza się 37/7/LC/LC/–): gatunek w Polsce pospolity, może jednak w wodach stojących otoczonych wierzbami lub rozwijać się też w wodach kwaśnych. Nie zanotowano olchami. dla niego zmian w województwie. 8. Sympecma fusca Straszka pospolita (sw/41/33/23/7/ 14. Coenagrion armatum Łątka zielona (sw/9/–/–/–/CR/ LC/LC/–): gatunek w Polsce i województwie roz RE/chroniony): gatunek w Polsce w silnym regresie, powszechniony, wyjątkowo stwierdzany powyżej 400 współcześnie odnotowany tylko z 11 stanowisk. To m n.p.m. Najliczniej obserwowany wczesną wiosną niewiele więcej niż 50 lat temu w województwie, i jesienią. kiedy został znaleziony przez Sawkiewicza i Żaka 9. Sympecma paedisca Straszka syberyjska (sw,tf/2/9/ (1966). Wszystkie stanowiska skupione były w tzw. –/2/LC/EN↑/chroniony): gatunek w Polsce rozprze niecce węglowej, w centrum obszaru przemysłowego strzeniony, ale rozpowszechniony tylko na obszarze województwa. Już na ich oczach doszło do zniszczenia Pojezierzy i wschodzie. Na pozostałych obszarach jednego ze stanowisk, a do czasów obecnych zachował lokalnie rzadki, co koreluje ze stwierdzeniami się tylko kompleks stawów w Maciejkowicach, obecnie w województwie i prawdopodobną granicą zasięgu użytek ekologiczny „Żabie Doły”, ale gatunku tam nie w kierunku południowo-zachodnim dla tego gatunku potwierdzono. Nie wyklucza się jeszcze całkowicie pochodzenia euroazjatyckiego (Buczyński 2000b). możliwości znalezienia C. armatum w województwie, Ciekawostką jest, że kilkakrotnie samiec lub samica wymaga to jednak intensywnej inwentaryzacji dro

17 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

bnych zbiorników, we wczesnym okresie wiosennym, tępowania gatunku. na obszarach jeszcze niezbadanych. Z drugiej strony 18. Coenagrion puella Łątka dzieweczka (sw/85/89/80/7/ – w całym kraju widoczne jest wyraźne cofanie się LC/LC/–): gatunek w Polsce bardzo pospolity, unika gatunku w kierunku północno-wschodnim. Na Śląsku, tylko wód szybko płynących. W województwie który był zachodnią częścią areału w Polsce, przy najczęściej spotykany spośród ważek równoskrzyd współczesnej tendencji zmian dla gatunku, ponowne łych, nie odnotowano dla niego zmian. jego odnalezienie może być trudne. 19. Coenagrion pulchellum Łątka wczesna (sw/45/20/13/7/ 15. Coenagrion hastulatum Łątka halabardówka (sw,tf/ LC/LC↓/–): gatunek w Polsce pospolity, zasiedla wody 37/15/10/7/LC/NT↓/–): gatunek w Polsce szeroko z obfitą roślinnością wynurzoną. W województwie rozprzestrzeniony, rozpowszechniony, rzadszy w gó odnotowano prawie 50% spadek częstości wystę rach i na pogórzach. W województwie odnotowano powania. Przyczyna spadku nie jest rozpoznana, prawie 60% spadek częstości notowań. Rozród odno dlatego gatunek będzie wymagał inwentaryzacji towano na torfowiskach, terenach bagiennych lub obszarów jeszcze niezbadanych i monitorowania wy zapadliskach z zaawansowaną sukcesją w kierunku krytych stanowisk. torfowiska przejściowego. Zanikanie takich siedlisk 20. Erythromma najas Oczobarwnica większa (sw/28/43 w regionie może być przyczyną zaobserwowanego /27/7/LC/LC↑/–): gatunek w Polsce bardzo pospolity, zanikania gatunku. preferuje wody z nimfeidami (Nuphar, Nymphea , 16. Coenagrion lunulatum Łątka wiosenna (sw/15/2/–/3/ Potamogeton natans) lub roślinnością zanurzoną, LC/CR/–): gatunek w Polsce rozproszony, lokalnie okresowo pojawiającą się przy powierzchni umiarkowanie rozpowszechniony. Preferuje drobne (Myriophyllum, Ceratophyllum). W województwie zbiorniki dystroficzne z obrzeżami o charakterze odnotowano wzrost częstości notowań tego gatunku. torfowisk przejściowych, także zbiorniki na glebach 21. Erythromma viridulum Oczobarwnica mniejsza (sw/ gliniastych i stare żwirownie. Trudno ocenić, czy 2/13/6/7/LC/NT↑/–): gatunek w Polsce rozszerzył zanik gatunku w województwie wynika z braku w ciągu ostatnich 30 lat zasięg w kierunku północy odpowiednich siedlisk, czy raczej jest wynikiem zmian o około 300 km, obecnie szeroko rozprzestrzeniony klimatycznych. W Czechach i Słowacji uznano go za i rozpowszechniony. Jego występowanie związane gatunek wymarły, a w czeskiej części Górnego Śląska jest z obecnością Ceratophyllum lub Myriophyllum. za krytycznie zagrożony (David 2001b, Harabiš i Dol Mimo iż Charpentier opisał go w 1840 roku, podając ný 2008). W województwie śląskim stwierdzony na jako locus typicus Śląsk, to w województwie śląskim stanowiskach w Częstochowie (Jatulewicz, informacja pierwsze stwierdzenia znane są dopiero z Szombierek ustna). – 17 sierpnia 1975 r. i z Bytomia – 3 lipca 1977 r. (W. 17. Coenagrion ornatum Łątka ozdobna (rf, ste/5/–/–/–/ Żak – zbiory Muzeum Górnośląskiego). Współcześnie CR/RE/chroniony/DS II): gatunek w Polsce w głę- został odnotowany na kilku stanowiskach, ale nie bokim regresie od około 40 lat. Po roku 2000 po- na wszystkich był potwierdzany ponownie nawet zostały tylko dwa stanowiska na południowym w następnym roku. Sytuacja gatunku jest niestabilna, wschodzie kraju (Michalczuk 2007, Michalczuk i in. wymaga monitorowania. 2009, Michalczuk i Buczyński 2010). Nie wyklucza 22. Pyrrhosoma nymphula Łunica czerwona (sw,rf/ się odnalezienia reliktowych stanowisk na południu. 48/45/33/7/LC/LC/–): gatunek w Polsce pospolity, Zasiedla małe cieki o specyficznej kombinacji cech, występuje także w górach. W województwie stwier takich jak: duże nasłonecznie, wysoka temperatury dzono preferencje siedliskowe typowe dla zachodniej wody, wolny przepływ, mała głębokość, umiarkowanie połowy kraju, tzn. zasiedlanie zarówno wód stojących obfita, niewysoka roślinność z Berula erecta i przy jak i płynących. najmniej częściowy brak pokrywy lodowej (Bernard 23. Nehalennia speciosa Iglica mała (sw, tf, ste/5/4/3/5/ i in. 2009, patrz także: www.odonata.pl – Coenagrion EN/CR/chroniony): gatunek zagrożony nie tylko ornatum). Śląskie stanowiska historyczne uległy w Polsce (Bernard 1998), ale i w Europie (Bernard degradacji, ale jeszcze nie wszystkie potencjalne i Wildermuth 2005, 2006; Kalkman i in. 2010), re siedliska zostały sprawdzone pod kątem wys liktowy, lokalny i rzadki (Bernard i Buczyński 2008).

18 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Od roku 2006 wprowadzony na czerwoną listę IUCN ka w postaci larwalnej w Maciejkowicach (Sawkie (kategoria NT). Jedyny z przedstawicieli zwierząt wicz i Żak 1966). Współcześnie na tym stanowisku bezkręgowych chronionych w Polsce, dla którego usta gatunku nie potwierdzono, natomiast od roku 2002 nowiono ochronę strefową (Rozporządzenie Ministra są stopniowo odkrywane populacje rozradzające Środowiska z dnia 28 września 2004, Dz.U. Nr 220, się w niewielkiej liczbie osobników na starych, poz. 2237; Bernard 2005). podlegających samoistnej naturalizacji, ekstensywnie Zasiedla wody kwaśne o niskiej trofii, wymaga obfitej użytkowanych stawach hodowlanych, czasem w są roślinności, w której wiodącą rolę odgrywają turzyce siedztwie niewielkich torfowisk tworzących się na o wąskich liściach (Carex limosa, C. lasiocarpa, C. zapadliskach pokopalnianych. rostrata) oraz torfowce (Sphagnum sp.). Niedawno 25. Aeshna affinis Żagnica południowa (sw, mt/3/12/3/5/ wykazano, że może też rozwijać się w siedliskach LC/NT↑/–): gatunek dawniej lokalny i rzadki, z Molinia caerulea i Juncus effusus, jednak takie obecnie w Polsce rozprzestrzeniony, o rozproszonym przypadki należą do wielkich rzadkości (Bernard występowaniu. Od początku lat 90. XX wieku wzrosła i Daraż 2008). liczba stwierdzeń rodzimych populacji. Kolonizuje W obrębie głównej części zasięgu N. speciosa preferuje astatyczne, ciepłe wody stojące. Wytypowany do siedliska pierwotne, jakimi są drobne zbiorniki okolone programu monitorowania ciepłolubnych gatunków strefą torfowiska sfagnowego o charakterystycznie na terenie Polski. W województwie dawniej i obecnie wykształconym ple na granicy otwartego lustra częściej obserwowane były samotne samce niż sa wody lub torfowiska sfagnowe typu przejściowego mice, natomiast rozród i okresowe utrzymywanie lub niskiego, bez wyodrębnionych zbiorników, ale się populacji stwierdzono dotychczas tylko na trzech płytko zalane. Natomiast w strefie peryferyjnej stanowiskach. zasięgu zasiedla siedliska wtórne, jakimi są zbiorniki 26. Aeshna cyanea Żagnica sina (eu/49/45/24/5/LC/LC/–): w potorfiach, a wyjątkowo stare glinianki zarośnięte najpospolitsza z żagnic w Polsce i w województwie, turzycami. Na potencjalnych siedliskach zajmuje gatunek zasiedlający różne siedliska, także drobne zwykle tylko niewielkie powierzchnie. oczka wodne w ogrodach. Pojedyncze osobniki mogą W województwie, większość stanowisk historycznych być obserwowane w trakcie żerowania pośród drzew i współczesnych należy do siedlisk wtórnych. Nawet na osiedlach wielkich miast, czasem wlatują do mie na terenach rezerwatów są to sztucznie kopane szkań. w przeszłości zbiorniki lub rowy, w których zaszła 27. Aeshna grandis Żagnica wielka (sw/53/35/20/5/LC/ sukcesja w kierunku torfowiska przejściowego. Ga LC↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, tunek zanikł na znanych stanowiskach historycznych, pospolity. Rzadszy jedynie na pogórzach i w górach. a na współczesnych charakteryzuje się niską licze Na tym tle zastanawiający jest spadek częstości bnością populacji. Obecnie wszystkie objęte są pra notowania w województwie, aczkolwiek dalej należy wnymi formami ochrony przyrody: jeden rezerwat, tu do ważek niezagrożonych, a składanie jaj obser dwa użytki ekologiczne włączone do sieci obszarów wowano nawet na stanowisku zanieczyszczonym „Natura 2000”, jedno stanowisko zabezpieczone przez ściekami przemysłowymi. powołanie strefy ochronnej. 28. Aeshna isoceles Żagiew ruda (sw/2/21/5/5/LC/LC↑/–): Podrząd: Anisoptera – Ważki różnoskrzydłe gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, umiar Rodzina: Aeshnidae – Żagnicowate kowanie rozpowszechniony. W województwie od 24. Brachytron pratense Żagniczka wiosenna (sw/2/6/6/5/ pół wieku w wyraźnej ekspansji na stanowiskach LC/VU↑/–): biorąc pod uwagę fakt, że gatunek jest antropogenicznych, którymi są najczęściej wody w Polsce szeroko rozprzestrzeniony i rozpowszechnio stojące z dobrze wykształconym szuwarem wysokim. ny, to jego sytuacja w województwie jest wyjątkowa. 29. Aeshna juncea Żagnica torfowa (sw, tf/19/12/5/5/LC/ W Częstochowie był odnotowany przez Prüffera (1918) NT↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, na podstawie materiału zebranego przez Franciszka ale rozproszony, czuły na degradacje torfowisk Sojskiego w roku 1917. Sprzed pół wieku znany był i drobnych zbiorników dystroficznych, które pre tylko z jednego okazu odłowionego przez Wiktora Ża feruje jako siedliska. Podobne tendencje wykazuje

19 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

w województwie. Ostatnio znajdowany na starych za nie został znaleziony ponownie, aczkolwiek znane padliskach. są stanowiska z osoką. Stopień pokrycia zbiorników 30. Aeshna mixta Żagnica jesienna (sw/31/37/12/6/LC/ nie przekracza jednak 1,5% ich powierzchni (baza LC/–): gatunek w Polsce pospolity, preferuje wody danych CDPGŚ). Znane są przypadki usuwania stojące z roślinnością wynurzoną. Przez Sawkiewicza osoki ze starorzeczy, jako rośliny przeszkadzającej i Żaka (1966) ważka uznawana była za rzadszą na w hodowli ryb. Naturalny powrót A. viridis jest ma Śląsku niż inne żagnice. Trudno obecnie ocenić, ło prawdopodobny, aczkolwiek nie niemożliwy, z po dlaczego tak uważali, ponieważ gatunek spotykany wodu znacznego oddalenia potencjalnych siedlisk od jest często w województwie na typowych dla siebie rdzennych obszarów współczesnego występowania siedliskach i dość licznie w okresie jesiennym. gatunku w Polsce oraz braku stwierdzeń w Czechach. 31. Aeshna subarctica Żagnica torfowcowa (tb, ste/–/3/ Reintrodukcja gatunku wymagałaby najpierw objęcia 1/5/LC/CR/chroniony): gatunek związany z torfowis szczególną ochroną stanowisk z osoką aloesowatą. kami sfagnowymi. Centrum zasięgu znajduje się 33. Anax imperator Husarz władca (sw/27/36/13/5/LC/ na obszarze pojezierzy północnej Polski, gdzie LC/–): 100 lat temu uważany w Polsce za gatunek lokalnie jest nawet rozpowszechniony. W pozostałej rzadki, współcześnie szeroko rozprzestrzeniony, po części kraju znany jest z pojedynczych stanowisk. spolity. Podobną tendencję zarejestrowano w woje Dokładna analiza przeprowadzona ostatnio dla wództwie. Liczebniejsze populacje stwierdzono na Nizin Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich wy stanowiskach antropogenicznych (kilku zbiornikach kazała wręcz reliktową obecność na tym obszarze, wyrobiskowych, w nieczynnym kamieniołomie i w co jest konsekwencją niewielkiej liczby siedlisk piaskowni częściowo zalanej wodą). odpowiednich dla gatunku i ma związek głównie 34. Anax parthenope Husarz ciemny (sw/2/22/6/5/LC/ z efektem antropogenicznych przekształceń śro LC↑/–): gatunek w Polsce znany był do lat 80. XX dowiska (Bernard i Tończyk 2011). Autorzy wspo w., głównie z ciepłego pojezierza Wielkopolski i z mnianej analizy uważają stan zachowania tego południowego Pomorza. Na północy gatunek ma holarktycznego gatunku w strefie brzeżnej zasięgu za swoje optimum siedliskowe w jeziorach. W ostatnim wysoce niezadowalający, źle rokujący na przyszłość dwudziestoleciu rozszerzył swój zasięg w kierun i podkreślają, że wymaga on opracowania szczególnej ku północnym, wschodnim i południowym. W woje polityki ochronnej – stałego monitoringu, obejmowania wództwie, podobnie jak B. pratense, znany sprzed pół stanowisk możliwie wysokimi formami ochrony, re wieku tylko z jednego okazu (Sawkiewicz i Żak 1966). stytucji siedlisk według modelu rotacyjnego. W wo Obecnie jest często spotykany. Prawdopodobnie jego jewództwie A. subarctica została po raz pierwszy rozprzestrzenieniu sprzyjało powstanie w drugiej stwierdzona 15 lipca 2004 r. na podstawie wylinek połowie XX w. kilkunastu zbiorników zaporowych zebranych na torfowisku w Leśniakach (baza da i większych kompleksów zbiorników wyrobiskowych nych CDPGŚ). Potwierdzana podczas corocznej na obszarze województwa. kontroli. Jest prawdopodobne jej występowanie na Rodzina: Gomphidae – Gadziogłówkowate torfowiskach w północnej części województwa, o czym 35. Gomphus flavipes Gadziogłówka żółtonoga (rb, ps, świadczą doniesienia Gniatkowskiego (2009, także ste/–/1/–/1/LC/–/chroniony): gatunek występuje w Pol informacje ustne). sce w dużych i średnich rzekach. Jedyne stwierdze 32. Aeshna viridis Żagnica zielona (sw/2/–/–/–/LC/ nie w województwie dotyczy osobnika zaleciałego RE/ chroniony): gatunek w Polsce w przeszłości (Grzywocz 2003). Obecny jest na granicy wojewódz rozprzestrzeniony, obecnie zmniejszył areał wystę twa w środkowym biegu Pilicy i Warty oraz na granicy powania. W skali kraju rozproszony z kilkoma kon Górnego Śląska w dolnym i środkowym biegu Odry. centracjami stanowisk. Do rozwoju wymaga obecności 36. Gomphus vulgatissimus Gadziogłówka pospolita (rf, w zbiornikach osoki aloesowatej Stratiotes aloides, ps/7/15/13/4/LC/NT↑/–): gatunek w Polsce szeroko jednak nie zawsze jej obecność jest wystarczająca. rozprzestrzeniony, pospolity. Nie występuje jedynie W województwie został uznany za wymarły już w górach. W województwie stwierdzany na stano w 1958 roku (Sawkiewicz i Żak 1966). Od tamtej pory wiskach równomiernie rozmieszczonych na całym

20 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

obszarze. Nie występuje w rzekach silnie zanie przekształceniami antropogenicznymi. Zasiedla małe, czyszczonych. Z tego powodu był uznany pół wieku wąskie rzeki i strumienie śródleśne z wodą czystą, temu za rzadki, ale współczesny monitoring biologiczny bogatą w tlen. Czasem stwierdzany poza typowymi WIOŚ (Tończyk 2010a) wykazał, że jest najczęściej terenami leśnymi, ale muszą to być cieki zacienione spotykanym gatunkiem z rodziny Gomphidae. z prześwitami pośród drzew porastających ich brzegi. 37. Onychogomphus forcipatus Smaglec ogonokleszcz Historycznie, województwo śląskie było jednym z pier (rf/7/4/4/4/LC/VU/–): gatunek w Polsce umiarkowa wszych obszarów w Polsce wykazanych jako obszar nie rozprzestrzeniony, na południu związany z ka o dużym skupieniu stanowisk szklarnika leśnego – mienistymi rzekami i strumieniami podgórskimi, z centrum w Lasach Lublinieckich, wzdłuż rzeki Wo na północy z rzekami i strumieniami o podłożu da Graniczna (Bernard 2000). Gatunek był spotykany piaszczysto-żwirowym wypływającymi z jezior. Nie na początku wieku XX przez Scholza w Katowicach liczne stwierdzenia w województwie nawiązują do i w Rudzie Śląskiej, a przez Prüffera w okolicach obszaru koncentracji stanowisk obejmującego niskie Częstochowy. Z historycznych lokalizacji potwierdzono Karpaty z Pogórzem Karpackim po rejon Górnej Wi współcześnie występowanie C. boltonii w okolicach sły. Gatunek wymaga ukierunkowanej inwentaryzacji Częstochowy i na skraju Lasów Lublinieckich. Po w podregionie bielskim. twierdził się prognozowany przez Sawkiewicza i Żaka 38. Ophiogomphus cecilia Trzepla zielona (rb/14/13/9/6/ (1966) zanik gatunku w rzece Granicznej/Wodzie LC/NT/chroniony/DS II): gatunek w Polsce szero Granicznej, w wyniku zanieczyszczenia jej wód przez ko rozprzestrzeniony na terenach nizinnych i niż odprowadzenie ścieków przemysłowych z Huty Cynku szych położeniach wyżynnych, pospolity. Optimum „Miasteczko Śląskie”. Znaleziono nowe stanowiska siedliskowe ma w rzekach średniej wielkości. w Lasach Kobiórskich, Lasach Raciborskich i wzdłuż W województwie obecny poza górami, ale na tle po potoku Ogrodzienieckiego, wszędzie niezbyt liczne. wszechności występowania w Polsce, nie należy do czę Rodzina: Corduliidae – Szklarkowate sto spotykanych. W podregionach uprzemysłowionych 41. Cordulia aenea Szklarka zielona (sw/25/32/12/6/LC/ – pojedyncze osobniki, w podregionie częstochowskim LC/–): gatunek w Polsce pospolity, jedynie w górach – populacje liczne. Trzepla zielona jest jednym z gatun lokalny i rzadki. W województwie nie zanotowano dla ków priorytetowych dla obszarów „Natura 2000”. niego istotnych zmian. Rodzina: Cordulegastridae – Szklarnikowate 42. Somatochlora alpestris Miedziopierś górska (sw, tb, 39. Cordulegaster bidentata Szklarnik górski (rb, kren, ste/–/1/–/1/NT/CR/chroniony): gatunek borealno- ps/6/7/1/1/LC/VU/–): endemit europejski (Kalkman -górski. W Polsce o bardzo małym, rozerwanym i in. 2010), jego występowanie jest ograniczone zasięgu, ograniczonym do Karpat i Sudetów. Sta do terenów górskich, gdzie larwy żyją w małych nowisko w Beskidzie Żywieckim jest na razie je potokach i źródliskach (Buczyński 1999b). Obecność dynym znalezionym w województwie (Dolný 2003a). w potokach szerokich tłumaczona jest znoszeniem larw Zauważono pierwsze objawy jego degradacji – za przy silniejszych opadach, zwiększających siłę spływu rastanie brzegów torfowiska borówczyskami. Pra wody. Takie same tendencje wykazuje w Polsce. wdopodobnie postępuje przesuszanie siedliska W województwie stwierdzenia ograniczone są do związane nie tylko z ociepleniem klimatu, ale również obszaru Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Dotychczas z odlesieniem części stoku pod wyciągi narciarskie. odnotowywany rzadko, ale najprawdopodobniej jest Konieczna byłaby kompleksowa inwentaryzacja tor to wynikiem słabszej penetracji obszarów górskich, fowisk w Beskidach pod kątem wykazania obecności nastawionej na inwentaryzację tego konkretnego tego gatunku na innych stanowiskach. gatunku. 43. Somatochlora arctica Miedziopierś północna (sw, 40. Cordulegaster boltonii Szklarnik leśny (rb, ps, tb/2/4/2/3/EN/CR/chroniony): gatunek w Polsce ste/9/15/3/4/LC/NT/chroniony): gatunek w Polsce umiarkowanie rozprzestrzeniony, lokalny i rzadki, umiarkowanie rozprzestrzeniony, lokalny, dość rza związany ze śródleśnymi kompleksami torfowisk. dki, nie wkracza w wyższe położenia górskie. Nie W województwie bardzo rzadki. Historyczne stano występuje na obszarach wylesionych i z dużymi wisko gatunku z potwierdzonym rozrodem (Saw

21 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

kiewicz i Żak 1966) zostało zniszczone w wyniku radzająca się corocznie (Dolný 2001, Dolný i in. wieloletniego przepływu przez torfowisko przy 2007). W województwie gatunek był zaobserwowany Wodzie Granicznej wód zanieczyszczonych ściekami ostatnio trzykrotnie w podregionie częstochowskim, galmanowymi. na stanowiskach znajdujących się na skraju zasięgu 44. Somatochlora flavomaculata Miedziopierś żółtoplama w Polsce. Niektóre doniesienia ze strony przyrodników (sw/22/14/8/5/LC/NT↓/–): gatunek w Polsce szeroko amatorów muszą być potwierdzone, ponieważ ten rozprzestrzeniony, rozpowszechniony na torfowiskach rzadki w województwie gatunek jest mylony z po niskich i terenach bagiennych. W województwie spolitym Orthetrum cancellatum, preferującym nieco odnotowany w większości na drugim typie siedlisk, inne siedliska niż L. fulva. powiązanych ze śródleśnymi zapadliskami na 49. Libellula quadrimaculata Ważka czteroplama (sw, obszarach eksploatacji górniczej. Jest to o tyle eu/63/50/34/7/LC/LC/–): gatunek w Polsce bardzo ciekawe, że pół wieku temu nie był znajdowany pospolity, rzadszy w górach. W województwie ob w niecce węglowej (Sawkiewicz i Żak 1966). serwowano jednoczesne wylęgi nawet kilkuset 45. Somatochlora metallica Miedziopierś metaliczna (rf, osobników, także na stanowiskach, których wody eu/48/43/16/5/LC/LC/–): gatunek w Polsce pospolity, zanieczyszczone były ściekami przemysłowymi. w województwie nie odnotowano dla niego zmian. 50. Orthetrum albistylum Lecicha białoznaczna (sw /5/16/6/4 46. Epitheca bimaculata Przeniela dwuplama (sw/–/1/1/3/ /LC/NT↑/–): gatunek w ekspansji, dawniej lo LC/DD/–): gatunek w Polsce rozprzestrzeniony, kalny i rzadki, obecnie w Polsce umiarkowanie rozproszony. Na Śląsku znany z kilku stanowisk rozprzestrzeniony, o rozproszonym wystę powa historycznych już od 1825 roku (Charpentier 1825, niu. Od początku lat 90. XX w. wzrosła liczba locus typicus), ale potwierdzony współcześnie tylko stwierdzeń rodzimych populacji. Kolonizuje zbiorniki na dwóch stanowiskach. W województwie śląskim antropogeniczne, płytkie, łatwo nagrzewające się. pierwsze stanowisko zostało znalezione dopiero 22 Wytypowany do programu monitorowania cie maja 2010 roku (Cuber, niepublikowane). Najbliższe płolubnych gatunków na terenie Polski. W woje mu, to rezerwat „Smolnik” w województwie opolskim wództwie stwierdzony po raz pierwszy na postawie (Dolný i in. 2008b). Obydwa stanowiska znajdują okazu zebranego przez Jana Rymara 15 sierpnia się na linii południowo-zachodniego skraju zasięgu 1928 r. w Radziechowach (Zaćwilichowski 1931). gatunku w Polsce. Później stwierdzony tylko przez Tolla w roku 1941 Rodzina: Libellulidae – Ważkowate w Katowicach-Muchowcu (zbiór Muzeum Górno 47. Libellula depressa Ważka płaskobrzucha (sw, arg śląskiego w Bytomiu) i Grzywocza (2003) w latach /46/31/8/4/LC/LC/–): gatunek w Polsce szeroko 1994-95 w Rudzie Śląskiej-Halembie. Regularnie rozprzestrzeniony, pospolity, preferujący siedliska notowany od roku 2002 (baza danych CDPGŚ). we wczesnych stadiach sukcesji. W województwie 51. Orthetrum brunneum Lecicha południowa (rf/6/5/2/3/ pojedyncze osobniki zauważane były dosyć często, LC/EN/–): gatunek nomadyczny, o zmiennym roz nawet w przelotach przez miasta. Rozród stwierdzany przestrzenieniu i zmiennej częstości występowania, był jednak rzadziej, nie wyjaśniono jeszcze, dlaczego. nalatujący do Polski. W ciepłe lata pojawia się 48. Libellula fulva Ważka ruda (sw, eu/–/3/–/3/LC/DD/–): licznie, jednak udany rozwój larwalny potwierdzany gatunek w Polsce rozpowszechniony, poza południem, był tylko na niektórych stanowiskach, nie dłużej pogórzami i górami. Spektrum zasiedlanych siedlisk niż 1-2 lata. Jako gatunek pionierski zasiedla jest szerokie, chociaż preferuje jeziora, strefy bardzo ciepłe, ledwie sączące się wody, ubogie w ro lenityczne rzek i strumieni z roślinnością wynurzoną. ślinność, szczególnie świeżo oczyszczone rowy oraz Może zasiedlać także siedliska względem nich strużki w żwirowniach. Wytypowany do programu zastępcze. Decyduje jakość wody i zwykle położenie monitorowania ciepłolubnych gatunków na terenie do 200-300 m n.p.m. Tuż przy granicy województwa Polski. W województwie gatunek bardzo niestabilny. znajduje się jedno ze stanowisk tego gatunku Na jednym ze stanowisk, na którym zauważono rozród w Czechach, na zbiorniku pokopalnianym Mokroš gatunku nie potwierdzono zamknięcia cyklu rozwoju. w Karviné, na którym żyje silna populacja roz 52. Orthetrum cancellatum Lecicha pospolita (sw/33/

22 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

53/34/7/LC/LC↑/–): gatunek w Polsce bardzo pospoli Konieczne będzie zintensyfikowanie obserwacji tego ty, poza górami. Preferuje większe zbiorniki naturalne gatunku, aby ustalić stan rzeczywisty. Typowym sie i pochodzenia antropogenicznego. W województwie dliskiem są rowy i drobne zbiorniki. rozradza się także w wodach umiarkowanie zanie 57. Sympetrum flaveolum Szablak żółty (sw/59/23/14/7/LC/ czyszczonych ściekami przemysłowymi. LC↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, 53. Orthetrum coerulescens Lecicha mała (rf/20/15/7/7/ pospolity. Zasiedla wody ciepłe, astatyczne, cechuje się NT/NT/–): gatunek w Polsce umiarkowanie roz tendencją do dyspersji i wtedy jest spotykany z daleka przestrzeniony, rzadki. W południowym areale nieco od wody. Ponad 60% spadek częstości stwierdzeń częstszy, rozproszony. Jako siedliska wybiera płytkie, gatunku w województwie śląskim może mieć takie zarośnięte rowy, strumienie, obszary źródliskowe. same przyczyny jak spadek częstości stwierdzeń Związany z wodami czystymi. Wytypowany do Lestes barbarus i L. dryas. programu monitorowania ciepłolubnych gatunków 58. Sympetrum fonscolombii Szablak wędrowny (sw, mt/ na terenie Polski. Na tle sytuacji w Polsce, w wo 1/5/2/5/LC/EN↑/–): gatunek nomadyczny, o zmiennym jewództwie spotykany dosyć często, aczkolwiek na rozprzestrzenieniu i zmiennej częstości występowania, innych stanowiskach niż dawniej, a jego status przylatujący do Polski z południa. Wytypowany do nie zmienił się istotnie w porównaniu z danymi programu monitorowania ciepłolubnych gatunków na historycznymi. terenie Polski. Kolonizuje płytkie, szybko nagrzewające 54. Crocothemis erythraea Szafranka czerwona (sw,mt/1/ się zbiorniki antropogeniczne. W województwie 10/3/4/LC/VU↑/–): gatunek w okresie historycz stwierdzony po raz pierwszy w sierpniu 1928 roku nym znany w Polsce tylko z 6 stanowisk, także w Węgierskiej Górce i Radziechowach (Zaćwilichowski z Chorzowa. Od lat 90. XX w. w ekspansji o po 1931, na podstawie zbioru Jana Rymara). W tamtym dłożu klimatycznym, mimo to w skali kraju jest okresie uznawano te stwierdzenia za północną granicę nadal lokalny i rzadki. Zasiedla płytkie zbiorniki zasięgu. Obecnie pojawia się w ciepłe lata, podobnie antropogeniczne, o wodzie przeźroczystej i z bogatą jak w Polsce. Obserwowano zachowania rozrodcze, roślinnością zanurzoną. Wytypowany do programu ale rozwój nie był pełny albo gatunek przeżywał na monitorowania ciepłolubnych gatunków na terenie stanowisku tylko dwa lata (Grzywocz 2003). Polski. W województwie jego sytuacja jest niestabilna. 59. Sympetrum meridionale Szablak południowy (sw/ Nieco lepiej przedstawia się w dolinie Odry, gdzie 9/10/6/4/LC/VU/–): gatunek o niewielkim zasięgu stwierdzono stałe populacje rozrodcze na obszarze w Polsce, obejmującym południowo-wschodnią Polskę, czeskiej części Górnego Śląska i w województwie po górną Odrę. Nie zasiedla gór. Poza podstawowym opolskim. zasięgiem, pojedyncze stwierdzenia dotyczą całego 55. Sympetrum danae Szablak czarny (sw, tf/55/28/15/7/ kraju. Zasiedla ciepłe wody stojące. Wytypowany do LC/LC↓/–): gatunek w Polsce pospolity. W woje programu monitorowania ciepłolubnych gatunków wództwie najbardziej wytrzymały spośród tyrfofili, na terenie Polski. Wydaje się, że w województwie rozwój stwierdzono nawet na torfowisku, przez nie uległ istotnym zmianom w porównaniu z danymi które przepływały wody zanieczyszczone ściekami historycznymi. przemysłowymi. Zauważalny jest jednak prawie 50% 60. Sympetrum pedemontanum Szablak przepasany spadek liczby stwierdzeń w porównaniu z okresem (sw, rf/21/2/1/5/LC/CR/–): gatunek w Polsce sze historycznym. roko rozprzestrzeniony, rozproszony. W wyższych 56. Sympetrum depressiusculum Szablak przypłaszczony położeniach górskich niestwierdzany. Zwraca uwa (sw/31/11/5/4/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce roz gę drastyczny spadek częstości notowania gatun przestrzeniony, rozproszony. W Europie zaliczany ku na Górnym Śląsku w porównaniu z danymi do narażonych na wyginięcie (Kalkman i in. 2010), historycznymi. Gatunek przechodzi rozwój w czystej w Czechach do krytycznie zagrożonych (Harabiš wodzie wolno płynącej, w niewielkich ciekach, często i Dolný 2008), w Polsce nie zaliczono go jeszcze do pochodzenia antropogenicznego. Istnieje pilna po zagrożonych (Bernard i in. 2009). Sytuacja gatunku trzeba przeprowadzenia inwentaryzacji na obszarze w województwie koreluje ze statusem europejskim. całego województwa, ze względu na istotne zagrożenie

23 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

gatunku. Przyczyny zaniku nie są rozpoznane. i Nymphea alba, N. candida, Potamogeton sp. Przypuszcza się, że jedną z nich może być zwyczaj 66. Leucorrhinia dubia Zalotka torfowcowa (sw, tb, ste/ głębokiego oczyszczania rowów i niedużych kanałów 13/9/8/7/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce szeroko roz z roślinności je porastającej (Tończyk i in. 1999). przestrzeniony, rozpowszechniony, związany z tor 61. Sympetrum sanguineum Szablak krwisty (sw/34/ fowiskami sfagnowymi. Na tle rozpowszechnienia 70/52/7/LC/LC↑/–): gatunek w Polsce bardzo po w Polsce, w województwie potwierdzony współcześnie spolity. W województwie stwierdzono nawet dwukro tylko na stanowiskach poza podregionami wysoce tny wzrost częstości notowań w porównaniu z okresem uprzemysłowionymi. Zanik gatunku na stanowiskach historycznym. historycznych jest wyraźnie związany z degradacją 62. Sympetrum striolatum Szablak późny (sw/23/19/8/ i zanikaniem torfowisk w województwie. 6/LC/NT/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrze 67. Leucorrhinia pectoralis Zalotka większa (sw, tf/16/ niony, rozproszony. Na południu i w centrum kraju 19/10/5/LC/NT/chroniony/DS II): gatunek w Polsce sze zasiedla małe zbiorniki, szybko nagrzewające się. roko rozprzestrzeniony, rozpowszechniony, z wy Na północnych pojezierzach zasiedla jeziora z czystą jątkiem wyższych położeń górskich. Spektrum wodą, także kwaśne, z ubogą roślinnością. W woje siedliskowe gatunku jest szerokie. Zasiedla wody wództwie nie odnotowano dla niego istotnych zmian. stojące, od umiarkowanie kwaśnych po słabo 63. Sympetrum vulgatum Szablak zwyczajny (sw/102/ zasadowe, preferując niską lub umiarkowaną 52/35/7/LC/LC↓/–): gatunek w Polsce bardzo pospolity. żyzność wody. W województwie najczęściej spotykana Zwraca uwagę dwukrotny spadek częstości notowań zalotka, największe liczebności populacji odnotowano w województwie w porównaniu z okresem histo na stanowiskach antropogenicznych, ale nigdy nie rycznym. Przeciwnie niż dla S. sanguineum. przekraczały 5 klasy. Stwierdzono jednocześnie, 64. Leucorrhinia albifrons Zalotka białoczelna (sw, tf/ że ten typ stanowisk podlega często zniszczeniu 6/6/2/4/LC/VU/chroniony): gatunek w Polsce roz w wyniku zabiegów hydrotechnicznych. Jest to przestrzeniony, na pojezierzach północnych rozpo o tyle istotne w warunkach województwa, że zalotka wszechniony, na południu rzadki. Preferuje natural większa jest jednym z gatunków priorytetowych dla ne, śródleśne zbiorniki, często o wodzie kwaśnej. obszarów „Natura 2000”. W województwie stwierdzono dwa stanowiska rozrodu 68. Leucorrhinia rubicunda Zalotka czerwonawa (sw, zgodne z charakterystyką siedlisk dla gatunku, na tf/15/9/5/7/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce szeroko pozostałych stanowiskach antropogenicznych tylko rozprzestrzeniony, umiarkowanie rozpowszechniony, pojedyncze osobniki, być może w przelocie. zasiedla szersze spektrum siedlisk niż L. dubia, 65. Leucorrhinia caudalis Zalotka spłaszczona (sw/–/1/– w tym drobne zbiorniki i jeziora dystroficzne, tor /1/LC/–/chroniony): gatunek w Polsce umiarkowanie fowiska sfagnowe, rzadziej niskie, bagna śródleśne, rozprzestrzeniony, głównie na północy. W skali torfianki. Preferuje wody kwaśne i o umiarkowanej kraju lokalny, dość rzadki. Na Śląsku stwierdzony żyzności. W województwie L. rubicunda ma wcześniejszy w 1840 roku w okolicach Brzegu (Charpentier 1840, i krótszy okres pojawu, niż podobna do niej L. dubia. locus typicus) i było to jedyne stwierdzenie aż do Często występują razem. Czasem obydwa gatunki 15 lipca 2009 r., kiedy zauważono jednego samca są słabo rozróżniane przez przyrodników amatorów, na małym zbiorniku na Dolinie Trzech Stawów co może fałszować liczbę ich stwierdzeń. Gatunek w Katowicach, w samym centrum miasta (Miszta, potwierdzony współcześnie głównie na stanowiskach niepublikowane). Znaczna odległość najbliższych poza podregionami uprzemysłowionymi. Zanik ga stanowisk współczesnych od miejsca stwierdzenia tunku na stanowiskach historycznych jest również powoduje, że trudno wytłumaczyć, w jaki sposób ten związany z degradacją i zanikaniem torfowisk w wo pojedynczy osobnik znalazł się aż tak daleko, tym jewództwie. niemniej warto poszukiwać gatunku na potencjalnych dla niego siedliskach, jakimi są wody stojące o niskiej Zalecenia w zakresie badań i ochrony ważek lub umiarkowanej żyzności, z obfitą roślinnością w województwie śląskim zanurzoną i/lub pływającą, w tym: Nuphar lutea Obecna czerwona lista ważek dla województwa śląskiego

24 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

została opracowana już po ukazaniu się podstawowego appendix 1). dla odonatologów Polski opracowania, jakim jest „Atlas Większość zagrożonych gatunków z obszaru EU lub rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard EU27 nie występuje w Polsce, a tylko dwa z nich – i in. 2009) i dlatego musi być przedstawiona na jego tle. Nehalennia speciosa i Sympetrum depressiusculum, są Dane dla Polski pochodzą z 58,1% wszystkich kwadratów stwierdzane obecnie na obszarze województwa śląskiego, składających się na obszar kraju, dane dla naszego gdzie znalazły się odpowiednio w kategoriach CR i VU. regionu z 47,9% kwadratów składających się na obszar Spośród gatunków z obszaru EU27, które występują województwa śląskiego (włączając w to również kwadraty także w Polsce i mają na liście europejskiej status NT, graniczne). Dla Polski analizowane były dane z lat 1825- Coenagrion armatum, C. ornatum i Aeshna viridis – 2008, dla województwa z lat 1906-2010. Wyczerpujące w województwie uznane zostały za regionalnie wymarłe dane (powyżej 25 gatunków na kwadrat UTM) uzyskano (RE), natomiast Cordulegaster bidentata (jedyny endemit dla Polski z 16% powierzchni, dla województwa z 11,3% europejski obecny w Polsce) i Leucorrhinia albifrons – powierzchni. uznano za narażone na wyginięcie (VU). Już pobieżne porównanie wymienionych liczb Zwraca uwagę stan bliski zagrożenia (NT) w wo wskazuje, że stopień rozpoznania występowania ważek jewództwie dla Ophiogomphus cecilia i Leucorrhinia w województwie jest nieco niższy niż dla Polski, aczkolwiek pectoralis, które są gatunkami wymienianymi w za region Górnego Śląska pomimo tego, należy do lepiej łączniku II Dyrektywy Siedliskowej i ich siedliska przebadanych, razem z obszarami Polski środkowej, powinny podlegać ochronie. Wielkopolski środkowej i zachodniej, Pojezierza połu W województwie aż 21 gatunków zaliczono obecnie do dniowo-pomorskiego oraz Polski środkowo-wschodniej. kategorii zagrożonych (CR-VU). Liczba ta koresponduje Zauważalne różnice wynikają przede wszystkim z 22 gatunkami ważek na czerwonej liście Słowacji (Da z podjęcia działań inwentaryzacyjnych w województwie vid 2001 b) oraz 33 gatunkami na czerwonej liście ważek o 10 lat później w okresie współczesnym, w stosunku do Republiki Czeskiej i 31 gatunkami dla czeskiej części innych regionów Polski. Górnego Śląska (Dolný 2005a, Hanel i in. 2005, Harabiš Jednym z podstawowych zaleceń na przyszłość jest i Dolný 2008), bez uwzględniania gatunków uznanych za kontynuowanie inwentaryzacji, aż do poziomu uzyskania wymarłe. Na liście dla województwa i listach sąsiadują- danych wyczerpujących dla już poznanych stanowisk cej z województwem Republiki Czeskiej oraz Słowacji znaj- ważek w województwie, i objęcie inwentaryzacją kilku duje się więcej gatunków zagrożonych niż na liście krajowej. obszarów jeszcze nieprzebadanych. W drugim przypadku W Polsce czerwona lista ważek została ostatnio ograni chodzi o obszary graniczące z sąsiednimi województwami czona do 5 gatunków w kategoriach CR-EN i dwóch w ka oraz obszar północno-zachodni (dolinę Liswarty – powiat tegorii NT (Bernard i in. 2009), w porównaniu z propozycją Kłobucki, powiat Lubliniecki), obszar na północ od wcześniejszą, obejmującą: 7 gatunków w kategoriach Częstochowy (dolinę Warty, Wiercicy i Pilicy – powiat CR-VU, 7 NT-LC i dwóch DD (Bernard i in. 2002a,b). Częstochowski), obszar na zachód od Gliwic (dolinę Propozycja dla województwa łódzkiego liczy trzy gatunki Kłodnicy – powiat Gliwicki) i obszar południowo-wschodni w kategoriach CR-VU (Tończyk i Szymański 2006). (Kotlinę i Beskid Żywiecki – powiat Żywiecki). Trudno jest teraz ocenić, dlaczego różnice są tak wyraźne. Na obszarze województwa zostały już wykazane Dość duże rozbieżności pomiędzy listami powinny być możliwe do stwierdzenia gatunki – 68 spośród 73 w najbliżej przyszłości poddane dokładniejszej analizie notowanych w Polsce. Symptomatyczne jest jednak to, porównawczej. Zanim do niej dojdzie, potrzebne byłoby że wiele z nich ma na razie pojedyncze notowania oraz, jednak jeszcze opracowanie obszarów województw że stwierdzane są one w mniej licznych populacjach niż sąsiadujących z województwem śląskim. Na razie dla można to zaobserwować w innych regionach Polski. województw: małopolskiego, świętokrzyskiego i opolskiego W całej Europie (EU) występuje 137 gatunków ważek, nie podjęto prób opracowania list ważek zagrożonych. natomiast w 27 krajach Unii Europejskiej (EU27) – 134 Rodzi się pytanie, czy stosując te same kryteria gatunki. Do zagrożonych na tych obszarach zaliczono IUCN dla regionów zdecydowanie większych obszarowo odpowiednio 21 gatunków (w tym 8 endemicznych) i 22 (Europa, Polska) i dla regionów mniejszych obszarowo gatunki (w tym 6 endemicznych) (Kalkman i in. 2010, (Słowacja, Czechy, Górny Śląsk, województwa) nie za

25 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

niża się lub nie zawyża liczby zagrożonych gatunków. Niemiec, gdzie gatunki te również uznano za zagrożone Przynajmniej w przypadku województwa śląskiego (Ott i Piper 1998). odpowiedź będzie można sprecyzować dopiero po Konieczne byłoby zintensyfikowanie przeglądu siedlisk zakończeniu inwentaryzacji na całym obszarze. Wydaje potencjalnych dla Coenagrion armatum i C. ornatum – się również, że mniejszy obszar rozważany jako region uznanych za gatunki wymarłe w województwie, ale być w podziale administracyjnym, może charakteryzować się może jeszcze tu egzystujących, oraz siedlisk potencjalnych wyższymi wskaźnikami zagrożenia gatunków niż większy dla ważek uznanych za krytycznie zagrożone w wo region w podziale geograficznym lub historycznym. jewództwie – Coenagrion lunulatum i Sympetrum pedemon Pamiętać jednak trzeba, że czerwone listy są narzędziem tanum, nie zaniedbując jednocześnie innych gatunków wspomagającym przyrodników oraz administrację i jako o wysokich kategoriach zagrożenia (EN-VU). takie spełniają swoją rolę, niezależnie od definicji regionu Określenia wymagałaby: wielkość populacji Cordulega i wielkości jego obszaru. ster bidentata i Onychogomphus forcipatus w Beskidzie Jest też prawdopodobne, że w związku z najwyższym Śląskim i Żywieckim oraz Epitheca bimaculata, Libellula stopniem uprzemysłowienia województwa śląskiego fulva w podregionie częstochowskim. Należałoby również w porównaniu z innymi województwami, wyższa liczba wyznaczyć strefy występowania Cordulegaster boltonii zagrożonych gatunków jest odzwierciedleniem większej w kompleksach leśnych Wyżyny Śląskiej. degradacji siedlisk wodno-błotnych niż w innych regionach Nowym zjawiskiem w województwie, potwierdzonym Polski (Buczyński 1999). Jest to jednocześnie informacja- przez analizę częstości stwierdzeń gatunków, jest sygnał, że brak wielokierunkowego przeciwdziałania kolonizowanie płytkich zbiorników pochodzenia antro degradacji siedlisk ważek, zachodzących głównie pod pogenicznego przez gatunki migrujące z południa wpływem antropopresji, może skutkować uzyskaniem – Aeshna affinis, Crocothemis erythraea, Orthetrum podobnych ocen zagrożenia na innych obszarach. albistylum, Sympetrum fonscolombii (Bernard i Samoląg Obecna analiza wykazała dalsze, prognozowane już 1994, Grzywocz 2003, Dolný i Miszta 2004, Miszta przez Sawkiewicza i Żaka (1966) 50 lat temu, zanikanie 2007b, Miszta i in. 2007). Aczkolwiek ich populacje są gatunków związanych z torfowiskami sfagnowymi, dlate jeszcze niestabilne, to zdarza się już potwierdzenie go konieczne byłoby zinwentaryzowanie w województwie rozwoju i obecności populacji rodzimych. W roku 2010 tego typu torfowisk i przeprowadzenie oceny wielkości rozpoczął się również program monitorowania tej populacji gatunków tyrfobiontycznych i tyrfofilnych. grupy ważek w Polsce, do którego wytyczne można W pierwszej kolejności – Nehalennia speciosa, Aeshna znaleźć na stronie internetowej Sekcji Odonatologicz subarctica, Somatochlora alpestris i S. arctica, ale też nej PTE (www.odonata.pl). Monitorowanie gatunków – Leucorrhinia dubia, L. rubicunda, L. pectoralis, L. południowych, ciepłolubnych jest jedną z metod oceny albifrons. zmian różnorodności biologicznej w krajach europejskich Drugim, zarysowującym się procesem zanikania ważek pod wpływem zmian klimatycznych (Parmesan 2006, w województwie jest znaczny spadek częstości notowania Dumortier i in. 2008, Flenner i Sahlén 2008). gatunków związanych z drobnymi zbiornikami, ciekami, Do gatunków, które w porównaniu z okresem histo obszarami podmokłych łąk i siedlisk astatycznych. rycznym, wyraźnie zwiększyły swój zasięg występowa Gatunki, które w Polsce należą do niezagrożonych (LC), nia należą też Brachytron pratense i Anax parthenope. w województwie znalazły się w kategoriach zagrożenia Ich ekspansja na obszar województwa przebiega jednak – na przykład Sympetrum pedemontanum (CR), Lestes z kierunku północnego. Wydaje się, że przynajmniej barbarus i L. dryas (EN), a dla niektórych niezagrożonych temu drugiemu sprzyjało powstanie dużych zbiorników zanotowano znaczny spadek częstości notowań, na zaporowych, które stały się siedliskami zastępczymi przykład dla Sympetrum flaveolum. Ta grupa gatunków w sytuacji braku naturalnych jezior. wydaje się ustępować w wyniku silnej antropopresji Ciekawe wydaje się również odwrócenie częstości (melioracji obszarów zabagnionych, głębokiego oczy występowania dwóch par pospolitych gatunków, takich szczania rowów, zasypywania drobnych zbiorników, jak: Calopteryx splendens – Calopteryx virgo i Sympetrum odlesiania pod budowę tras komunikacyjnych). Podobne sanguineum – Sympetrum vulgatum. C. splendens był 50 zagrożenie stwierdzono w uprzemysłowionych regionach lat temu dwukrotnie rzadszy niż C. virgo, obecnie jest

26 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

przeciwnie. Podobnie S. vulgatum był dawniej dwukrotnie roślin wodnych, wytwarzanie strefy litoralu i szybsze częstszy niż S. sanguineum, obecnie jest przeciwnie. oczyszczanie naturalne wody (Stalmachová, informacja Wynika z tego, że nie tylko gatunki rzadkie powinny ustna). podlegać monitorowaniu, ale także gatunki pospolite. Przykładem wprowadzania zasad dobrej praktyki Oprócz ochrony naturalnych siedlisk ważek, jednym do ochrony siedlisk wodnych jest program rewitalizacji ze specyficznych zaleceń, co do kierunku przyszłych rzeki Ślepiotki w Katowicach w ramach europejskiego badań ważek w województwie śląskim, powinno być projektu REURIS, pilotowanego przez Główny Instytut inwentaryzowanie ważek i obserwacja ich rozwoju na Górnictwa w Katowicach i Wydział Kształtowania zapadliskach pokopalnianych, które stają się na naszych Środowiska Urzędu Miasta Katowice. Potrzeb w zakresie oczach siedliskami zastępczymi dla gatunków tracących rewitalizacji rzek w województwie jest bardzo dużo. Jedną siedliska naturalne. Warto również zastanowić się nad z propozycji na najbliższe lata mogłoby być opracowanie ochroną śródleśnych zapadlisk. W tym celu konieczne rewitalizacji rzeki Woda Graniczna, płynącej w środku byłoby wprowadzenie zmiany ustawy nakazującej Lasów Lublinieckich, a od pół wieku zanieczyszczanej obecnie rekultywację zapadlisk po ustaniu działalności przez odprowadzanie do niej ścieków galmanowych kopalń i procesów osiadania terenu. Przywracanie z Huty Cynku „Miasteczko Śląskie”. Jest to jeden takich terenów do stanu wyjściowego, sprzed zmian z historycznych obszarów, na którym Sawkiewicz i Żak spowodowanych pozyskiwaniem kopalin, odbywa się w latach 1958-1965 odnotowali najcenniejsze gatunki najczęściej w momencie, kiedy w środowisku zaszła ważek w województwie. już wyraźna sukcesja z wytworzeniem się zbiorowisk Ochrona bierna siedlisk ważek jest w województwie charakterystycznych dla torfowisk przejściowych i po konsekwentnie stosowana dla gatunków obecnych na jawiły się zespoły zwierząt typowe dla nich. Gatunkiem Górnym Śląsku, a najbardziej zagrożonych w Polsce ważki, który charakteryzuje te zmiany jest zalotka wię- – Nehalennia speciosa, Somatochlora alpestris i S. ksza Leucorrhinia pectoralis. Jej obecność na zapadliskach arctica. W miarę znajdowania kolejnych stanowisk są jest dla nas wyraźnym sygnałem, szczególnie w pod one obejmowane ochroną w formie rezerwatów, użytków regionach uprzemysłowionych województwa, w jakim ekologicznych lub powoływane są strefy ochronne. kierunku będą zachodziły przemiany. Wszystkie znane miejsca ich występowania są obecnie Nie mniej istotnym zaleceniem jest kontynuowanie chronione na obszarze województwa. Konieczna jest badań nad rozwojem larwalnym ważek w zanieczyszczo dalsza inwentaryzacja torfowisk, które są pierwotnymi nych wodach oraz zintensyfikowania działań mających siedliskami dla tej grupy gatunków. na celu wyeliminowanie odprowadzania ścieków (prze Na tle sytuacji w kraju, korzystnie prezentuje się mysłowych, komunalnych) do najcenniejszych siedlisk w województwie sytuacja Orthetrum coerulescens, który warunkujących rozwój larwalny ważek. Częstą praktyką też został zakwalifikowany do monitorowania w Polsce, w uprzemysłowionych podregionach województwa jest jako gatunek bliski zagrożenia. Tym większa staje się wykorzystywanie skały płonnej, będącej odpadem po odpowiedzialność śląskich przyrodników o zachowanie wydobyciu węgla, do obudowywania brzegów zbiorników jego siedlisk, jakimi są obszary źródliskowe, małe oraz utwardzania dróg pomiędzy nimi. Funkcjonowanie i płytkie, częściowo lub umiarkowanie zarośnięte siedlisk wodnych zostaje w takich sytuacjach mocno rowy, strumienie, także torfowiska niskie. Obecnie zaburzone. Związane jest to z faktem, że padające najcenniejsze miejsca rozrodu gatunku są skupione na deszcze wypłukują związki występujące w skale i mo terenach niezabudowanych miasta Tarnowskie Góry cno zaburzają własności chemiczne wody zbiorników. – boczny ciek dopływający do rzeki Woda Graniczna Rozwój larw ważek jest w takich wodach bardzo w rejonie torfowiska oraz staw „Siwcowy” i potok trudny. Doświadczenia prowadzone na terenie Ostrawy Pniowiec, także w miejscowości Ciężkowice – na obszarze nad przywracaniem zbiorników pokopalnianych do chronionym rezerwatu „Dolina Żabnika” i nie objętego funkcjonowania przyrodniczego wykazały również, ochroną potoku Kozi Bród. To ostatnie stanowisko że prosty zabieg techniczny profilowania brzegów jest również wyjątkowe, dlatego że tylko na podmokłej zbiorników tak, aby ich nachylenie nie przekraczało łące przylegającej do potoku Kozi Bród stwierdzono 15% znacznie przyspiesza samoistne zasiedlanie się rozradzającą się populację Sympetrum pedemontanum,

27 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

a w wodach samego potoku jednoczesny rozwój jeszcze z osoką aloesowatą), kilku gatunków ważek reobiontycznych i reofilnych • koszenie torfowisk niskich zapobiegające ich zanikowi – Ophiogomphus cecilia, Onychogomphus forcipatus, poprzez zarastanie roślinnością wysoką, Gomphus vulgatissimus, Calopteryx splendens i C. • ingerencja w sukcesję (model rotacyjny). virgo. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że na torfowisku Przykładem udanej introdukcji było zasiedlenie przez przy równolegle płynącym potoku Żabnik znajduje się Aeshna viridis zbiorników w centrum Olsztyna po jedna z dwóch znalezionych w województwie populacji sztucznym wprowadzeniu osoki aloesowatej (Buczyński rozrodczych Leucorrhinia albifrons, to obszar ten można i in. 2000). W warunkach województwa śląskiego ocenić jako jeden z najcenniejszych z punktu widzenia czynnikiem ograniczającym jest mała liczba stanowisk ochrony ważek na naszym terenie. z osoką i jednocześnie bardzo niski procent pokrycia Wobec wyjątkowego zagrożenia S. pedemontanum powierzchni zbiorników tą rośliną, jeśli ona występuje. w województwie istnieje pilna potrzeba zabezpieczenia Pierwszym krokiem w kierunku introdukcji A. viridis jedynego miejsca jego rozrodu, albo przez powiększenie musiałoby być objęcie ochroną stanowisk osoki i umo obszaru otuliny dla rezerwatu „Dolina Żabnika”, albo żliwienie roślinie nieograniczonego rozwoju. Potrzebne włączenie potoku Kozi Bród i przylegających do niego byłoby również przełamanie zwyczaju usuwania osoki ze płatów wilgotnej łąki do systemu Specjalnych Obszarów starorzeczy i zbiorników, ponieważ przeszkadza w hodow Ochrony, wykorzystując jako dodatkowy argument li ryb. Ten krok może być najtrudniejszy, na co wskazuje fakt, że jest to jednoczesne stanowisko rozrodu O. ce wiele przykładów z kotewką orzechem wodnym Trapa cilia – gatunku priorytetowego dla obszarów „Natura natans. Pomimo, iż kotewka należy do roślin chronionych 2000”. Zanik tego pięknego gatunku na naszych oczach w Polsce znane nam są przykłady usuwania jej ze sta powinien też doprowadzić do dyskusji czy nie należałoby wów (Domański 1996). Doprowadzenie do intensywnego S. pedemontanum wprowadzić na listę gatunków rozwoju osoki na wybranych stanowiskach może być chronionych w Polsce, nie tylko w województwie. dopiero warunkiem wyjściowym do próby reintrodukcji W ramach zadań związanych z ochroną ważek ważnych A. viridis w województwie śląskim. dla obszarów przyrodniczych Unii Europejskiej należy Do natychmiastowego wykorzystania w praktyce zwrócić uwagę na siedliska realne i potencjalne dla może być metoda koszenia w celu ochrony torfowisk – Coenagrion ornatum, Aeshna viridis, Leucorrhinia niskich przed zarastaniem przez trzcinę pospolitą, albifrons, L. caudalis, Sympecma paedisca, Gomphus szczególnie niedużych, występujących w podregionach flavipes, Ophiogompus cecilia i Leucorrhinia pectoralis. uprzemysłowionych, gdzie obniżenie poziomu wód grun Są to gatunki występujące w Polsce, które znajdują się towych sprzyja szybkiemu wkraczaniu trzciny na płaty w załączniku II i/lub IV Dyrektywy Siedliskowej i państwa torfowisk. W najbliższej przyszłości należałoby wskazać członkowskie mają obowiązek podjęcia koniecznych takie torfowiska, najlepiej we współpracy z botanikami działań, aby ustanowić system ścisłej ich ochrony. oraz leśnikami, i opracować program usuwania trzciny W przypadku gatunków reobiontycznych, które re z torfowisk. Istniałaby też szansa na wykorzystanie usu prezentuje O. cecilia, taka ochrona jest możliwa poprzez wanej trzciny do tworzenia sztucznych gniazd dla pszczół konsekwentne osiąganie, co najmniej III klasy czystości samotnych i wzmacniania tą drogą lokalnych populacji wody w rzekach województwa (patrz: przewodnik me owadów zapylających rośliny kwiatowe. todyczny GIOŚ – 1037 Trzepla zielona Ophiogomphus Ciekawą metodą jest ingerencja w sukcesję, tzw. model cecilia), zamiast obecnie dominującej IV i V (Głubiak- rotacyjny (Wildermuth 2001). Pozwala ona tworzyć moza Witwicka i in. 2004, 2008). ikę różnych stadiów sukcesji na torfowiskach lub innych Spośród znanych form czynnej ochrony ważek (Bernard siedliskach, na których dochodzi do zarastania otwartej i in. 2002b,) żadne nie były dotychczas planowo stosowane powierzchni wody. Metoda polega na wykonywaniu, co w województwie. Możliwe są takie rozwiązania, jak: kilka lat, niewielkich zbiorników o rozmiarach kilku • introdukcje i reintrodukcje zagrożonych gatunków, metrów kwadratowych i zróżnicowanej głębokości od 0,5- zwłaszcza tych o ograniczonej dyspersji (Nehalennia 1,5 m. Sprzyja to utrzymywaniu się różnych gatunków, speciosa) lub związanych z określoną rośliną (Aeshna ułatwia ich rozród i rozwój larwalny, często przetrwanie viridis, której rozwój larwalny jest ściśle powiązany niekorzystnych okresów suszy (Buczyński 1998, Dolný

28 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

i in. 2007). Istniałaby potrzeba prowadzenia takich Cordulegaster boltonii (Donovan, 1807) w Polsce działań także w rezerwatach, ale tu konieczne byłyby (Odonata: Cordulegastridae). Rocznik Naukowy zmiany obowiązujących przepisów prawnych, które Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Sala na razie zabraniają jakiejkolwiek ingerencji. Należy mandra”, 4: 55-87. podkreślić, że chodzi tu o kontrolowaną ingerencję, bo Bernard R. 2004. Mity i rzeczywistość – ocena stanu przykładów niekontrolowanej ingerencji mamy w wo krajowej populacji wybranych gatunków ważek jewództwie więcej niż w innych regionach Polski. (Odonata), chronionych lub uznawanych za Ostatnio przedstawiono wyniki udanej introdukcji 88 rzadkie w Polsce na tle sytuacji w Europie, s.: 6-7. larw L. dubia w roku 2001 na sztucznie wykopane zbior W: Buczyński P., Serafin E., Ptaszyńska A. (red.) niki w PP Kudlačena w czeskiej części Beskidów (uwaga: 2004. Badania ważek, chrząszczy i chruścików na skrót PP = Přírodní památka; polski odpowiednik – pom obszarach chronionych. Materiały II Krajowego nik przyrody, ale tu należałoby ten przykład rozpatry - Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum wać raczej jako coś pośredniego pomiędzy małym Sekcji Koleoptorologicznej PTE, III Seminarium rezerwatem, a użytkiem ekologicznym). Pozytywny Trichopterologicznego, Urszulin, 21-23.V.2004 r. efekt rozwoju, utrzymywania się gatunku i koegzysten Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn. cji z innymi gatunkami żyjącymi w tym miejscu przed Bernard R. 2004a. Nehalennia speciosa (Charpentier, introdukcją uzyskano po czterech latach trwania eks 1840). Iglica mała, s.: 54-55. W: Głowaciński Z., perymentu (Dolný i in. 2008a). Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Model rotacyjny można by wykorzystać na torfo Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, wiskach wysokich w Beskidach w celu ułatwienia Kraków i Akademia Rolnicza im. Cieszkowskiego, rozwoju Somatochlora alpestris, także na torfowiskach Poznań. sfagnowych na Wyżynie Śląskiej w celu ułatwienia Bernard R. 2004b. Cordulegaster boltonii (Donovan, rozwoju Aeshna subarctica. Wskazany byłby również 1807). Szklarnik leśny, s.: 56-57. W: Głowaciński w rezerwacie „Rotuz”, gdzie doszło już do silnego zaro Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga śnięcia rowu przebiegającego przez rezerwat, co skutku zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony je coraz słabszym rozradzaniem się charakterystycznych Przyrody PAN, Kraków i Akademia Rolnicza im. dla tego rezerwatu zalotek – Leucorrhinia dubia, L. Cieszkowskiego, Poznań. pectoralis, L. rubicunda. Bernard R. 2004c. Coenagrion ornatum (Sélys, 1850). Łąt ka ozdobna. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński Podziękowanie A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt Autorka dziękuje dr. Pawłowi Buczyńskiemu i dr. (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk Grzegorzowi Tończykowi za cenne uwagi i sugestie i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny, pomocne w opracowaniu listy i ocenie zagrożenia ważek 6: 25-29. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. w województwie śląskim. Bernard R. 2004d. Ophiogomphus cecilia (Geoffroy in Fourdroy, 1785). Trzepla zielona. W: Adamski P., Piśmiennictwo Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Askew R. R. 2004. The dragonflies of Europe. Revised Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). edition. Harley Books, Colchester, ss. 308. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 Bellman H. 2010. Ważki. Łatwe oznaczanie gatunków – podręcznik metodyczny, 6: 30-34. Ministerstwo Europy Środkowej. Edycja polska, Mutlico Oficyna Środowiska, Warszawa. Wydawnicza, Warszawa, ss. 280. Bernard R. 2004e. Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, Bernard R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i eko 1825). Zalotka większa. W: Adamski P., Bartel logii Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocznik Na Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – po „Salamandra”, 2: 67-93. dręcznik metodyczny, 6: 35-38. Ministerstwo Bernard R. 2000. Stan wiedzy o występowaniu i biologii Środowiska, Warszawa.

29 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Bernard R. 2005. Strefy ochronne dla iglicy małej badań, zagrożeń oraz potrzeby ochrony. Przyroda Nehalennia speciosa – wizja, prawo i problemy. Sudetów Zachodnich, 2: 37-56. Odonatrix, 1 (2): 21-24. Bubb P.J., Butchart S.H.M., Collen B., Dublin H., Kapos Bernard R., Buczyński P. 2008. Stan zachowania V., Pollock C., Suart S.N., Vié J-C. 2009. IUCN Red i wybiórczość siedliskowa iglicy małej Nehalennia List Index – Guidance for National and Regional speciosa (Charpentier, 1840) w Polsce. Odonatrix, Use. IUCN, Gland, Switzerland. 4 (2): 43-60. Buczyński P. 1998. Wysychanie torfowisk sfagnowych Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 2002a. a występowanie larw ważek (Odonata): obserwacje Odonata – Ważki, s.: 125-127. W: Głowaciński z Lasów Janowskich (Polska południowo-za Z., (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i za chodnia). W: 43 Zjazd Polskiego Towarzystwa grożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody Entomologicznego, 4-6 IX 1998, Poznań. Materiały PAN, Kraków. Zjazdowe. Wiadomości entomologiczne, 17 (supl.): Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002b. Present state, 160-161. threats and conservation of dragonflies (Odonata) Buczyński P. 1999a. Wykaz i „Czerwona lista” ważek in Poland. Nature Conservation, Kraków, 59: 53-71. (Insecta: Odonata) województwa lubelskiego. Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wędzonka J. 2009. Chrońmy przyr. ojcz., 55(6): 23-39. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce/ Buczyński P. 1999b. Ważki (Odonata) terenów źró A distribution atlas of dragonflies (Odonata) in dliskowych Polski – stan poznania i propozycje Poland. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań , dalszych badań, s.: 31-36. W: Źródła Polski – stan ss. 256. badań, monitoring i ochrona. WSP, Olsztyn. Bernard R., Daraż B. 2008. Stan zachowania i siedlisko Buczyński P. 2000a. On the occurence of Coenagrion peryferyjnej, izolowanej populacji iglicy małej armatum (Charpentier, 1840) in Poland (Odonata: Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840 w połu Coenagrionidae). Opuscula Zoologica Fluminensia, dniowo-wschodniej Polsce (Odonata: Coenagrio 179: 1-10. nidae). Odonatrix, 4 (1): 12-19. Buczyński P. 2000b. Zwischen Ost und West: Sympecma Bernard R., Samoląg J. 1994. Aeshna affinis (VANDER paedisca in Polen, s.: 16. W: Jahrestagung der LINDEN, 1820) in Poland (Odonata: Aeshnidae). Gesellschaft deutschsprachiger Odonatologen Opusc. Zool. Fluminensia, 117: 1-7. GdO, 17-19, März 2000, Schwäbisch Hall, Bernard R., Tończyk G. 2011. Wyspowe występowanie Tagungsband. żagnicy torfowcowej Aeshna subarctica WALKER, Buczyński P. 2004. Coenagrion armatum (Charpentier, 1908 na Nizinach Środkowopolskich i Sasko- 1840). Łątka zielona, s.: 52-54. W: Głowaciński Z., Łużyckich. Odonatrix, 7(1): 1-13. Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Bernard R., Wildermuth H. 2005. Nehalennia speciosa Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, (Charpentier, 1840) in Europe: case of a vanishing Kraków i Akademia Rolnicza im. Cieszkowskiego, relict (Zygoptera: Coenagrionidae). Odonatologica, Poznań. 34 (4): 335-378. Buczyński P. 2009. Czerwona lista ważek (Odonata) Blaski M., Herczek A., Kimsa T., Wojciechowski W. 1992. województwa lubelskiego (Polska wschodnia). Opracowanie przyrodnicze rezerwatu „Buczyny”. Druga edycja. Odonatrix, 5 (1): 25-29. Maszynopis, Katowice. Buczyński P., Czachorowski S., Pakulnicka J. 2000. Bok M., Jankowski A. T., Michalski G., Rzętała M. Czy drobne zbiorniki antropogeniczne mogą być 2004. Zbiornik Dziećkowice – charakterystyka siedliskiem zastępczym dla bentosu litoralowego?, fizycznogeograficzna i rola w górnośląskim syste s.: 45-47. W: Materiały VII Ogólnopolskich mie wodno-gospodarczym. Polskie Towarzystwo Warsztatów Bentologicznych, Poznań-Jeziory, 25- Geograficzne – Komisja Hydrologiczna, Warszawa, 27 maj 2000, Poznań. ss. 72. Buczyński P., Łabędzki A. 2004. Oddziaływanie czynni Borkowski A. 1999. Ważki (Odonata) byłego województwa ków antropogenicznych na ważki (Odonata) Lasów jeleniogórskiego z uwagami do aktualnego stanu Janowskich (Kotlina Sandomierska), s.: 15-17.

30 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

W: Różnorodność biologiczna środowisk wodnych David S. 2001a. Červený (ekosozologický) seznam Polski – stan i zmiany (w 25-lecie działalności vážek (Insecta: Odonata) Slovenska. W: Baláž Lubelskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa D., Marhold K., Urban P. (eds.) Červený zoznam Hydrobiologicznego), 8-8 października 2004 r. rastlin a žívočíchov Slovenska. Ochr. Prír., 20 Lublin-Janów Lubelski, Streszczenia prac. (Suppl.): 96-99. Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 1999. Ważki David S. 2001b. Bioindikační využití vážek (Insecta: (Odonata) torfowisk Polski: zagrożenie i ochrona, s.: Odonata) na příklade potamalu řeky Ipel’ (JZ 24. W: Materiały Konferencji Naukowej „Ochrona Slovensko). Acta Facultatis Rerum Naturalium owadów w Polsce u progu integracji z Unią Universitas Ostraviensis 200, Biologia-Ekologia, Europejską, 23-24 wrzesień 1999 r., Kraków. 8: 93-99. Bulánková E. 2001. Vážký ako induktory zmen životného David S. 2003. Vážký (Insecta, Odonata) – bioindikátorý prostředía v oblasti VD Gabčíkovo. Acta Facultatis vodních biotopů. Acta Facultatis Rerum Natu Rerum Naturalium Universitas Ostraviensis 200, ralium Universitatis Ostraviensis (Biologica-Eco Biologia-Ekologia, 8: 88-92. logica), Ostrava, 10: 46- 56. Buszko J. 1998. Czerwona lista motyli dziennych Dijkstra K.-D B. (ed.) 2006. Field guide to the dragonflies (Rhopalocera) Górnego Śląska. Raporty Opinie, of Britain and Europe including western Turkey 3: 69-82. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego and north-western Africa. British Wildlife Publi Śląska, Katowice. shing, Milton on Stour, ss. 320. Cabała S., Zygmunt J. 2006. Przyroda zespołu przy Dolný A. 2000. K využití vážek (Odonata) pro biologické rodniczo-krajobrazowego „Uroczysko Buczyna” monitorování jakosti vod. Acta Facultatis Rerum w Chorzowie. Przewodnik po ścieżce dydaktycznej. Naturalium Universitas Ostraviensis 192, Bio Urząd Miasta w Chorzowie, Chorzów, ss. 48. logica-Ecologica, 6-7: 89-104. Chovanec A., Waringer J. 2006. Libellen als Bio Dolný A. 2001. Využití vážek k indikaci stavu prostředí indikatoren, s.: 311-324. W: Raab R., Chovanec v hornické krajině. Acta Facultatis Rerum Na A., Pennerstorfer J. (red.) Libellen Österreichs. turalium Universitas Ostraviensis 200, Biologia- Springer, Wien, New York. Ekologia, 8: 100-107. Cichá I, Jaworski K., Ondraszek B., Stalmachová B., Dolný A. 2003a. Faunistical data on endangered and Stalmach J. 2000. Olza – od pramene po ujscie. protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the Region Silesia, Český Tešín, ss. 168. Polish part of Upper Silesia (Opolskie and Śląskie Corbet S. P. 1999. Dragonflies: Behaviour and Ecology of Voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: 89-91. Odonata. Harley Books, Colchester, ss. 308. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Cuber P. 2008. Biodiversity of Kozłowa Góra Reservoir Katowice. (Upper Silesia, Poland). W: Kočarek P., Plášek Dolný A. 2003b. Využití vážek k hodnocení přirozenosti V., Malachová K. (eds.) Environmental changes rašeliništních biotopů. Acta Facultatis Rerum and biological assessment IV. Scripta Facultatis Naturalium Universitatis Ostraviensis (Biologica- Rerum Naturalium Universitatis Ostraviensis, Ecologica), Ostrava, 10: 38-45. Ostrava, 186: 342-347. Dolný A. 2005a. Check list of dragonflies (Odonata) Cuber P. 2010. Lestidae (Odonata: Zygoptera) rzadko of Czech part of Upper-Silesia. Čas. Slez. Muz. stwierdzane w województwie śląskim. Odonatrix, Opava (A), 6: 3-10. 6 (2): 37-41. Dolný A. 2005b. Lestes macrostigma (Eversmann, 1836), Czachorowski S., Buczyński P. 2000. Zagrożenia i och a new species for the odonate fauna of Poland rona owadów wodnych w Polsce. Wiadomości (Zygoptera: Lestidae). Notulae Odonatologicae, entomologiczne, 18, Supl. 2: 95-120. 6 (6): 64. Czerniawska-Kusza J., Szoszkiewicz K. 2007. Biologiczna Dolný A., Ašmera J. 1989. Příspěvek k ekologickému i hydromorfologiczna ocena wód płynących na hodnocení vážek. Studia Oekologica, 2: 9-115. przykładzie rzeki Mała Panew. Katedra Ochrony Dolný A., Bartá D., Waldhauser M., Holuša O., Hanel L., Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski, Opole. Lizler R. 2007. Vážký České Republiky: Ekologie,

31 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

ochrana a rozšíření/The dragonflies of the Czech State of Nature in Flanders (Belgium). Research Republic: Ecology, Conservation and Distribution. Institute for Nature and Forest, Brussels. Vlašim: Český svaz ochránců přírody, Vlašim, ss. INBO.M.2008.6: 1-35. 672. Flenner I., Sahlén G. 2008. Dragonfly community re- Dolný A., Hesoun P., Waldhauser M. 2008. Activní ochra organisation in boreal forest lakes: rapid species na vážek – příklady managementu mokřadních turnover driven by climate change? Insect Con biotopů, s.: 145-162. W: Dolný A. (ed.): Vážký servation and Diversity, 1: 169-179. 2008. Sborník referátů XI. Celostátního semínáře Głowaciński Z (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt odonatologů v Českém lese. ZO ČSOP, Vlašim. ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Dolný A., Miszta A. 2004. Występowanie ważek (Odonata) Przyrody PAN, Kraków, ss. 155. w czeskiej i polskiej części Górnego Śląska. Głubiak-Witwicka E., Krawczak-Kajdańska J., Łatkowska Wiadomości entomologiczne, 23 (3): 133-152. M., Nowakowska T., Piszczek S., Solich J., Szu Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2002. Perspektywy mowska A. 2005. Wody powierzchniowe, s.: 37- ochrony ważek w czeskiej i polskiej części Górnego 62. W: Stan środowiska w województwie śląskim Śląska, s.: 33-34. W: Materiały Ogólnopolskiej w roku 2004. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Konferencji Naukowej „Ochrona owadów w Pol Katowice. sce – ekologiczne i gospodarcze konsekwencje Głubiak-Witwicka E., Laszczak S., J., Łatkowska M., wymierania i ekspansji gatunków”, 21-23 września Piszczek S., Solich J., Szumowska A. 2008. Wody 2002 r., Olsztyn. powierzchniowe, s.: 53-94. W: Stan środowiska Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2003. Ważki (Insecta: w województwie śląskim w roku 2007. Biblioteka Odonata) czterech rezerwatów przyrody woje Monitoringu Środowiska, Katowice. wództwa śląskiego (polska część Górnego Śląska) Gniatkowski J. 2007. Ważki (Odonata) w okolicach Czę – wyniki wstępnych badań. Natura Silesiae stochowy. Biuletyn Częstochowskiego Koła Ento Superioris, 7: 93-103. Centrum Dziedzictwa Przy mologicznego, 6: 7-8. rody Górnego Śląska, Katowice. Gniatkowski J. 2008. Ważki (Odonata) w okolicach Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2004. Ważki wybranych Częstochowy. Cz. II. Biuletyn Częstochowskiego rezerwatów i obszarów proponowanych do ochrony Koła Entomologicznego, 7: 8-9. na terenie województwa śląskiego i opolskiego, s.: Gniatkowski J. 2009. Ważki (Odonata) w okolicach 12-13. W: Buczyński P., Serafin E., Ptaszyńska Częstochowy. Cz. III. Biuletyn Częstochowskiego A. (red.) 2004. Badania ważek, chrząszczy i chru Koła Entomologicznego, 8: 7-8. ścików na obszarach chronionych. Materiały II Gorczyca J., Herczek A. 1995. Waloryzacja przyrodnicza Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX rezerwatu florystycznego „Ochojec” w Katowicach. Sympozjum Sekcji Koleoptorologicznej PTE, III Uwagi o faunie. Kształtowanie środowiska ge Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21- ograficznego i ochrona przyrody na obszarach 23.V.2004 r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn. uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 16: 38-46. Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2008. Ważki (Insecta: WBiOŚ, WNOZ Uniwersytet Śląski, Katowice – Odonata) rezerwatu „Smolnik” (Szumirad, woje Sosnowiec. wództwo opolskie). Natura Silesiae Superioris, 11: Grzywocz J. 2003. Materiały do poznania odonatofauny 75-83. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Polski. Acta Entomologica Silesiana, 11 (1-2): 97-99. Śląska, Katowice. Hagen H. 1845. Libellula caudalis Charpentier. Ento Domański R. 1996. Kotewka orzech wodny – gatunek mologische Zeitung, Stettin, 6 (10): 318-322. zagrożony wymarciem. Przyroda Górnego Śląska, Hanel L., Dolný A., Zelený J. 2005. Odonata (vážky), 4: 5. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Ślą s.: 125-127. W: Farkač J., Král D., Śkorpík M. ska, Katowice. (eds.) Red list of threatened species in the Czech Dumortier M., De Bruyn L., Hens M., Peymen J., Republic. Intervebrates. Agentura ochrany příridy Schneiders A., Turkelboom F., Van Daele T., Van a krajiny ČR, Praha. Reeth W. 2008. Biodiversity indicators 2008. The Hanel L., Zelený J. 2000. Vážky (Odonata), výzkum

32 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

a ochrana. Český svaz ochránců přírody, základní GmbH & Co., Stuttgart, ss. 191. organizace,Vlašim. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wy Harabiš F., Dolný A. 2008. Red list of dragonflies dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441. (Odonata) of the Czech part of Silesia [2008]. Čas. Konopka Z. 1996. Waloryzacja przestrzeni Górnego Ślą Slez. Muz. Opava (A), 57: 31-36. ska – wprowadzenie. Przestrzeń i Wartości, 1: 7-10. Heidemann H., Seidenbusch R. 1993. Die Libellenlarven Korkeamäki E., Suhonen J. 2002. Distribution and habitat Deutschlands und Frankreichs. Handbuch für specialization of species affect local extinction in Exuviensammler. Erna Bauer, Keltern, ss. 328. dragonfly. Ecography, 25: 459-465. Jaguś A., Rzętała M. 2000. Zbiornik Poraj – charakte Kostecki M., Krodkiewska M. 2005. Zbiornik Paproca rystyka fizycznogeograficzna. Wydział Nauk o Zie ny: limnologia – hydrobiologia, Wyd. Instytutu mi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, ss. 81. Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Jaguś A., Rzętała M. 2003. Zbiornik Kozłowa Gó Nauk, Zabrze, ss. 101. ra – funkcjonowanie i ochrona na tle chara Kuflikowski T. 1970. Fauna in vegetation in carp ponds at kterystyki geograficznej i limnologicznej. Komisja Goczałkowice. Acta Hydrobiologica, 12 (4): 439-456. Hydrologiczna Polskiego Towarzystwa Geogra Kuflikowski T. 1974. The phytophilous fauna of the dam ficznego, Warszawa, ss. 156. resevoir at Goczałkowice. Acta Hydrobiologica, 16 Jaguś A., Rzętała M. 2008. Znaczenie zbiorników wodnych (2): 189-207. w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie Kuflikowski T. 1977. Macrophytes and phytophilous kaskady jezior Pogorii). Akademia Techniczno- macrofauna of the pond Zimowy Wielki at Gołysz. Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wydział Nauk Acta Hydrobiologica, 19 (4): 413-422. o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Bielsko-Biała – Łabędzki A., Buczyński P., Tończyk G. 1999. Zagrożenia Sosnowiec, ss. 152. i ochrona ważek (Odonata) w Polsce, s.: 21-23. W: Jankowski A. T., Molenda T. 2001. Antropogeniczne Materiały Konferencji Naukowej „Ochrona owa- środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 1. dów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską”, Środowiska liniowe. Przyroda Górnego Śląska, 23: 23-24 wrzesień 1999 r., Kraków. 10-11. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Machowski R., Rzętała M. A., Rzętała M., Wistuba Śląska, Katowice. B. 2005. Zbiornik Żywiecki – charakterystyka Jankowski A. T., Molenda T. 2003. Antropogeniczne fizycznogeograficzna i znaczenie społeczno-go środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 2. spodarcze. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Środowiska powierzchniowe – stawy hodowlane Oddział Katowicki, Sosnowiec, ss. 80. i młyńskie. Przyroda Górnego Śląska, 33: 12-13. Michalczuk W. 2007. Stwierdzenie łątki ozdobnej Co Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, enagrion ornatum (Sélys, 1850) na Wyżynie Wo Katowice. łyńskiej (Polska południowo-wschodnia). Odona Jankowski A. T., Molenda T. 2004. Antropogeniczne trix, 3 (2): 40-42. środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 3. Michalczuk W., Buczyński P. 2010. Drugie współczesne Środowiska liniowe. Przyroda Górnego Śląska, 37: stanowisko łątki ozdobnej Coenagrion ornatum 10-11. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego (Sélys, 1850) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce Śląska, Katowice. południowo-wschodniej. Odonatrix, 6 (1): 15-20. Jatulewicz I. 2004. Ważki (Odonata) zbiorników Michalczuk W., Daraż B., Buczyński P. 2009. Pierwsze powyrobiskowych Częstochowy, s.: 59-60. W: dane z monitoringu stanu populacji łątki ozdo Namiotko T., Sywula T. (red.) Bioróżnorodność bnej Coenagrion ornatum (Sélys, 1850) w dolinie środowisk dna zbiorników wodnych. XI Ogólno Sieniochy (Śniatycze, Polska południowo-wscho polskie Warsztaty Bentologiczne, Jastrzębia Góra, dnia). Odonatrix, 5 (2): 33-44. Nadmorski Park Krajobrazowy, 6-8 maja 2004 r. Mielewczyk S. 1972. Über das Vorkommen von Lestes BEL Studio, Gdańsk – Warszawa. barbarus (Fabricius) in Polen (Zygoptera: Le Jurzitza G. 2000. Der Kosmos Libellenfürer. Die Arten stidae). Odonatologica, 1 (1): 37-40. Mittel- und Südeuropas. Franckh-Kosmos Verlags- Mielewczyk S. 1998. Historia badań odonatologicznych

33 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

w Polsce, s.: 10-13. W: I Krajowe Seminarium indikaci. W: Kočarek P., Plášek V., Malachová Odonatologiczne. Materiały Zjazdowe, Bromie K. (eds.) Environmental changes and biological rzyk, 17-19 kwietnia 1998 r. assessment III. Scripta Facultatis Rerum Na Miszta A. 2004. Typowanie obszarów cennych dla ochrony turalium Universitatis Ostraviensis, Ostrava, owadów w województwie śląskim na przykła 163: 199-206. dzie wybranych grup, s.: 89-96. W: Konferencja Ott J. , Piper W. 1998. Rote Liste der Libellen (Odonata). „Metody i środki czynnej ochrony fauny” (Rudy, W: Binot M., Bless R., Boye P., Gruttke, H., Pretscher 18 listopada 2004). Materiały pokonferencyjne P. Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Schriftenreihe für Landschaftspflege und Natur Śląskiego, Będzin. schutz, 55: 260-263. Miszta A. 2007a. Ważki Górnego Śląska 40 lat po ba Parmesan C. 2006. Ecological and evolutionary responses daniach Sawkiewicza i Żaka. I. Część historyczna. to recent climate change. Annual Review of Przyroda Górnego Śląska, 48; 12-13. Centrum Ecology, Evolution and Systematics, 37:637-639. Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. Prüffer J. 1918. Wykaz ważek okolic Częstochowy. Miszta A. 2007b. Ważki i ich biotopy w województwie Pamiętnik Fizjograficzny, 25 (zoologia): 1-10. śląskim. Przyroda Górnego Śląska, 48 (wkładka): Pysiewicz-Jędrusik R., Pustelnik A., Konopska B. 1998. I-VIII. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Granice Śląska. Wyd. „Rzeka”, Wrocław, ss. 105. Śląska, Katowice. Rodrigez J. P. 2008. National Red Lists: the largest global Miszta A. 2007c. Ważki Górnego Śląska 40 lat po bada market for IUCN Red List Categories and Criteria. niach Sawkiewicza i Żaka. II. Część współczesna, Endangered Species Research, 6: 193-198. Przyroda Górnego Śląska, 49: 5-6. Centrum Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących Miszta A. 2009. Ważki rezerwatu „Ochojec” i jego oto zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220, poz. 2237. czenia, s.: 161-167. W: Parusel J. B. (red.) Rezerwat Rzętała M. 2000. Bilans wodny oraz dynamika zmian przyrody „Ochojec” w Katowicach (Górny Śląsk). wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Monografia naukowo-dydaktyczna. Centrum Dzie Duże w warunkach silnej antropopresji. Wyda dzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. wnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 175. Miszta A., Boroń, M., Cuber P., Dolný A. 2007. Pojawienie Rzętała M. 2008. Funkcjonowanie zbiorników wodnych się Aeshna affinis Bander Linden, 1820 i Cro oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach cothemis erythraea (Brullé, 1832) w 2006 roku zróżnicowanej antropopresji na przykładzie re na zbiornikach pokopalnianych województwa ślą gionu górnośląskiego. Wydawnictwo Uniwersy skiego (Odonata: Aeshnidae, Libellulidae). Odo tetu Śląskiego, Katowice, ss. 172. natrix, 3 (2): 42-46. Rzętała M. A. 2003. Procesy brzegowe i osady denne Miszta A., Cuber P. 2009. Nowe stanowiska ważek wybranych zbiorników wodnych w warunkach (Odonata) zagrożonych w Polsce stwierdzone zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie w latach 2006-2008 w województwie śląskim poza Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Wydawnictwo obszarami chronionymi. Odonatrix, 5 (2): 48-54. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 147. Miszta A., Dolný A. 2007. Stanowiska chronionych Sahlén G., Bernard R., Cordero Rivera A., Ketelaar R., i rzadkich gatunków ważek w województwie ślą Suhling F. 2004. Critical species of Odonata in skim stwierdzone poza rezerwatami wodno-tor Europe. International Journal of Odonatology, 7 fowiskowymi w latach 2003-2005. Odonatrix, 3 (2): 385-398. (1): 9-14. Sawkiewicz L., Żak M. 1966. Ważki (Odonata) Śląska. Narloch L. 1975. Fauna denna potoku Kochłówka (Górny Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Śląsk) na tle wskaźników saprobowości. Archiwum Przyroda, 3: 73-132. Ochrony Środowiska, 1: 177-236. Schneider W. G. 1885. Verzeichniss der Neuropteren Oppeltová M. 2006. Charakteristika odonatocenóz Schlesien. Zeitschrift für Entomologie, Breslau, vybraných jesenických rašeliništ’ ve vztahu k bio N. F., 10: 17-32.

34 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

Scholz E. J. R. 1908. Die schlesischen Odonaten. Zuglich Entomologiczne, Poznań. ein Vereichnis der schlesischen Arten. Zeitschrift Wildermuth H. 2001. Das Rotationsmodell zur Pflege für wissenschaftliche Insektenbiologie, Berlin, 4 kleiner Moorgewässer. Simulation naturgemäßer (11,12): 417-420, 457-462. Dynamik. Naturschutz und Landschaftsplanung, Serafiński W., Michalik-Kucharz A., Strzelec M. 2001. 33 (9): 269-273. Czerwona lista mięczaków słodkowodnych (Gas Witkowski Z.J., Król W., Solarz W. (eds.). 2003. Carpa- tropoda i Bivalvia) Górnego Śląska. Raporty thian list of endangered species. WWF and Opinie, 5: 37-49. Centrum Dziedzictwa Przyrody Institute of Nature Conservation, Polish Academy Górnego Śląska, Katowice. of Sciences, Vienna-Krakow, ss. 64. Siemińska J. 1956. Hydrobiologiczna i rybacka cha Zaćwilichowski J. 1931. Ważki z kotliny żywieckiej. rakterystyka rzeki Brynicy. Polskie Archiwum Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej (PAU), 65: Hydrobiologii, 3: 69-160. 159-162. Siwek T., Kańok J. 2000. Vědomí slezké identity v men Zaćwilichowski J. 1938. Przyczynki do znajomości fauny tální mapě. Spisy Pedagog. Faculty, Ostrava, 136: ważek Polski. Sprawozdanie Komisji Fizjogra 1-98. ficznej (PAU), 71: 161-163. Sowa R. 1961. Fauna denna rzeki Bajerki. Acta Hydro Żak M., Żak W. 1981. Ważki (Odonata) regionu biologica, 3 (1): 1-32. Chrzanowskiego. Studia Ośrodka Dokumentacji Staręga W., Majkus Z., Miszta A. 2001. Czerwona lista Fizjograficznej PAN, 8: 223-231. pająków (Araneae) Górnego Śląska. Raporty Zięba J. 1963. Fauna dennych zwierząt bezkręgowych Opinie, 5: 8-36. Centrum Dziedzictwa Przyrody w stawach rybnych. Acta Hydrobiologica, 5: 79-128. Górnego Śląska, Katowice. Zięba J. 1964. Dwuletnie badania fauny dennej w od Tończyk G. 2010a. Ocena występowania ważek re rostowych stawach karpiowych. Acta Hydrobio obiontycznych i reofilnych w województwie ślą logica, 8 (suppl. 1): 167-197. skim. Raport opracowany dla Centrum Dziedzic Zięba J. 1967. Dalsze badania nad bentosem stawów twa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach, ma w Gołyszu. Acta Hydrobiologia, 9 (1-2): 137-158. szynopis, ss. 22. Zięba J., Srokosz K. 1974. Macrofauna of invertebrates in Tończyk G. 2010b. Tereny Polski jako locus typicus dla the fry ponds at Gołysz. Part I. Littoral vegetation niektórych gatunków ważek. Odonatrix, 6 (1): 4- 5. zone. Acta Hydrobiologica, 16 (3/4): 331-343. Tończyk G., Buczyński P., Łabędzki A. 1999. Zagrożenia i potrzeba ochrony ważek (Odonata) związanych Źródła w zapisie elektronicznym z wodami płynącymi Polski, s.: 23. W: Materiały Bernard R. 2008. 1037 Trzepla zielona Ophiogomphus Konferencji Naukowej „Ochrona owadów w Polsce cecilia (Fourcroy, 1785) Dostęp - http://www.gios. u progu integracji z Unią Europejską”, 23-24 gov.pl/siedliska/przewodniki metodyczne wrzesień 1999 r., Kraków. Bernard R., Wildermuth H. 2006. Nehalennia speciosa. Tończyk G., Mielewczyk S. 2007. Ważki (Odonata). W: 2006 IUCN Red List of Threatened Species. W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Available from http:// www.iucnredlist.org Skibińska E. (red.). Fauna Polski – charakterys Clausnitzer V., Kalkman V. J., Ramc M., Collen B., tyka i wykaz gatunków. Muzeum i Instytut Baillie J. E.M., Bedjanič M., Darwall W. R.T., Zoologii PAN, Warszawa, t. 2: 293-312. Dijkstra K.-D. B., Dowf R., Hawking J., Karube Tończyk G., Szymański J. 2006. Stan poznania, ocena H., Malikova E., Paulson D., Schütte K., Suhling zagrożeń i propozycje ochrony ważek (Odonata) F., Villanuevam R. J., von Ellenrieder N., Wilson Polski Środkowej, s.: 17-18. W: Buczyński P. (red.) K. 2009. Odonata enter the biodiversity crisis IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa Ochrona debate: The first global assessment of an insect Owadów w Polsce „Badania entomologiczne group. Biological Conservation, Elsevier Ltd., 142: a obecna sytuacja prawna i organizacyjna och 1864-1869. Available from http:// www.elsevier. rony przyrody”. Materiały konferencyjne. Zwie com/locate/biocon rzyniec, 3-4 lipca 2006. Polskie Towarzystwo Coenagrion ornatum. Dostęp – http://www.odonata.pl

35 Czerwona lista ważek województwa śląskiego – stan na rok 2010

IUCN 2001. Red List Categories and Criteria: version storage reservoirs, sinkhole ponds and many linear water 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, constructions e.g. channels, drainage ditches, artificial Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Available river beds, drain collectors. Most of the waters is of purity from http://www.iucn.org class IV and V. IUCN 2003. Guidelines for application of IUCN Red List In 1906-2010 68 species of dragonflies was recorded Criteria at Regional levels: version 3.1. IUCN in this area out of 73 recorded in Poland. Since 1966 for Species Survival Commission. IUCN, Gland, 16 species which untill then were thought to be rare or Switzerland and Cambridge, UK. Available from absent in Silesian Voivodship, at least 50% increase of http://www.iucn.org/static/categories_criteria frequency of occurence has been observed. These species IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. are: Sympecma paedisca, Erythromma. viridulum, Aesh Version 2010.4.: www.iucnredlist.org. na affinis, A. isoceles , A. subarctica, Anax parthenope, IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version Brachytron pratense , Gomphus flavipes, Gomphus vulga 2010.4. European Red List: www.iucnredlist.org/ tissimus, Somatochlora alpestris, Crocothemis erythraea , initiatives/europe. Epitheca bimaculata, Libellula fulva, Orthetrum albisty IUCN Standards and Petitions Working Group 2008. lum, Leucorrhinia caudalis, Sympetrum fonscolombii . Guidelines for Using the IUCN Red List Nowadays within regional extinct species (RE) are Categories and Criteria, version 8.0. Prepared included – Coenagrion armatum, C. ornatum, Aeshna by the Standards and Petitions Working Group viridis; within critically endangered (CR) – Coenagrion of the IUCN SSC Biodiversity Assessments Sub- lunulatum, Nehalennia speciosa, Aeshna subarctica, Committee in August 2010. Available from http:// Somatochlora alpestris, S. arctica, Sympetrum pede www.iucnredlist.org/static/categories_criteria montanum; endangered (EN) – Ischnura pumilio, Lestes Kalkman V.J., Boudot J.-P., Bernard R., Conze K.-J., De barbarus, L. dryas, Sympecma paedisca, Orthetrum Knijf G., Dyatlova E., Ferreira S., Jović M., Ott J., brunneum, Sympetrum fonscolombii; vulnerable (VU) Riservato E., Sahlén G. 2010. European Red List – Brachytron pratense, Onychogomphus forcipatus, of Dragonflies. Luxemburg: Publications Office of Cordulegaster bidentata, Crocothemis erythraea, Leu the European Union. Available from http://www. corrhinia albifrons, L. dubia, L. rubicunda, Sympetrum iucn.org/publications depressiusculum and S. meridionale. Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2008. Among species considered as near threatened (NT) and Dostęp - http://www.google.pl species of least concern (LC) for 9 at least 50% decrease Ważki. Baza danych Centrum Dziedzictwa Przyrody in frequency of occurence was recorded in comparison Górnego Śląska w Katowicach. to historical data. These species were: Calopteryx virgo, Ważki. Baza danych muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Coenagrion hastulatum, C. pulchellum, Aeshna grandis, A. juncea, Somatochlora flavomaculata, Sympetrum Summary danae, S. flaveolum, S. vulgatum. Silesian Voivodship is the area of Europe ranging among: The high level of risk concerns species related to peat 51°06´ N, 49°23´ S, 18°02´ W, 19°58´ E. It is the most bogs, small streams, ponds and astatic waters. The main industrialised region of Poland. About 30,7% of wastes cause for high risk for dragonflies in Silesian Voivodship from whole Poland (apart from municipal wastes) is is thought to be the degradation of their habitats under produced here. At the same time it is geographically impact of strong anthropogenic factors such as peat bogs diverse region, located on watershed between the largest and swamps draining, direct inflow of municipal drains rivers of Poland: Vistula and Oder. Both rivers are into the waters, backfilling of small field ponds, placing supplied with waters coming up from the mountains the concrete in river beds, deforestation of areas under such as Silesian, Żywiec and Small Beskids as well as communication tracks construction. from Silesian Uppland. There are no natural lakes in the area of the Province, in the river valleys however there is a system of large water dam reservoirs. There are many anthropogenic reservoirs such as: fish ponds, forest

36 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskiego

u Red list of beetles (Coleoptera) of the Silesian Voivodship

Czesław Greń1, Roman Królik2, Henryk Szołtys3

1) ul. Gaikowa 10, 41-707 Ruda Śląska [email protected] 2) ul. Mickiewicza 8, 46-200 Kluczbork [email protected] 3) Park 9, 42-690 Brynek [email protected]

Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Ogólna charakterystyka i stopień poznania chrząsz mooczyszczenie cieków wodnych. Przykładami mogą być czy województwa śląskiego celulozownia w Kaletach zatruwająca Małą Panew, czy Województwo śląskie w obecnych granicach powstało Jamna w Mikołowie odbierająca ścieki z całego miasta. w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej kraju. Przekształceniom podlegają również zbiorowiska le- W jego skład weszła część obszarów byłych województw: śne, zarówno wskutek zanieczyszczenia powietrza, gospo- katowickiego, bielskiego oraz częstochowskiego. Pierwsza darki leśnej, turystyki, jak i zjawisk abiotycznych (wiatry, „Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska” huragany, okiść, pożary) oraz biotycznych. Trwająca od (Kubisz i in. 1998) swoim zakresem obejmowała oprócz ok. sześciu lat gradacja kornika drukarza w Beskidzie wyżej wymienionych byłych województw również woje- Śląskim i Żywieckim doprowadziła do masowego zamie- wództwo opolskie, co odpowiadało 25071 km2 powierzchni rania lasu. Prawie całkowitemu odlesieniu uległy m.in. z ok. 6,3 mln mieszkańców, natomiast obecne opracowa- wschodnie stoki Pasma Baraniej Góry od Baraniej Góry nie ograniczone zostało tylko do samego województwa ślą- po Skrzyczne, co niewątpliwie będzie miało dalekosiężne skiego, czyli 12333,09 km2 (ok. 3,95% powierzchni Polski), skutki również dla chrząszczy. ale z ok. 4,65 mln mieszkańców (co stanowi ok. 12,1% lud- W zatrważającym tempie w ostatnich latach postępuje ności Polski) (Nowak i in. 2010). Porównanie tych danych urbanizacja, i to zarówno w obrębie miast, gdzie znika- uświadamia nam skalę antropopresji, na jaką narażone ją ostatnie fragmenty niezabudowanych łąk, pól i różno- jest środowisko naturalne województwa śląskiego. W jego rodnych nieużytków, będących często siedliskiem wielu środkowej części znajduje się największa w Polsce konur- ciepłolubnych gatunków, jak również w rejonach do nie- bacja górnośląska, w której skład wchodzi 14 miast: Bę- dawna zupełnie pozbawionych zabudowań. Na terenie Be- dzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gli- skidów budownictwo, szczególnie letniskowe wkracza ca- wice, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice, łymi osiedlami w tereny wykorzystywane dotąd rolniczo Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze. W części po- i pastersko. W związku ze zmianami w sposobach hodowli łudniowo-zachodniej leży z kolei mniejsza konurbacja ryb- i strukturze gatunkowej zwierząt hodowlanych (chów za- nicka, m.in.: Rybnik, Wodzisław Śląski, Jastrzębie-Zdrój. mknięty, drastyczny spadek pogłowia owiec i krów), moż- Duże nagromadzenie, na niewielkim obszarze, zakła- na się spodziewać w najbliższym czasie daleko idących dów przemysłowych, kopalń oraz największe w Polsce zmian w składzie gatunkowym zgrupowań chrząszczy zaludnienie (376 os./km2) niesie za sobą olbrzymie prze- łąk i pastwisk (szczególnie gatunków koprofagicznych, kształcenie środowiska naturalnego. Do najbardziej za- które ze względu na brak bazy żerowej mogą, w skrajnych grożonych elementów środowiska należą wszelkie siedli- przypadkach, zupełnie ustępować). ska wodne i nadwodne. Regulacje rzek i melioracje mające Obszar województwa śląskiego należy do stosunkowo na celu osuszenie terenów podmokłych przyczyniły się do dobrze poznanych pod względem składu gatunkowego za- bezpowrotnego zniszczenia większości torfowisk i środo- siedlających go chrząszczy. Pierwsze obszerne zestawie- wisk bagiennych. Przemysł i duże zaludnienie spowodo- nie gatunków Śląska, obejmujące w dużej części obecne wały również znaczne zanieczyszczenie wód płynących województwo śląskie, zostało opracowane już sto lat temu w konsekwencji, czego większość rzek jest zanieczysz- przez Gerhardta (1910), który oparł się w dużej mierze czona prawie od samych źródeł i niesie takie ilości zanie- na pracach wcześniejszych autorów (Lgocki 1808, Kelch czyszczeń, że ich wody nie mieszczą się w żadnej klasie 1846, Roger 1856, Wachtl 1870). Wykaz ten był stopniowo czystości (Szumowska i in. 2010). Z drugiej strony, obser- uzupełniany kolejnymi pracami (Wanka 1915-1927; No- wuje się również zjawiska odwrotne. Zamknięcie jednego wotny, Polentz 1933; Stefek 1939) i wieloma drobniejszy- zakładu przemysłowego, lub budowa oczyszczalni ścieków mi przyczynkami dotyczącymi nowych gatunków dla tego sprawiają, że w stosunkowo krótkim czasie następuje sa- regionu. Do poznania chrząszczy Górnego Śląska w dużej

39 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

mierze przyczynili się amatorzy, których bogate zbiory w której określono zagrożenie gatunków w granicach ów- znajdują się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu (zbiór czesnych województw: bielskiego, częstochowskiego i kato- H. Nowotnego, F. Kirscha, M. E. Krzoski i wielu innych). wickiego (Kubisz i in. 1998). W opracowaniu tym poddano Większa część z tych zbiorów nie doczekała się do dnia analizie około 4000 gatunków chrząszczy, z których 1236 dzisiejszego szczegółowego opracowania i zapewne kryją zamieszczono na czerwonej liście (około 31%). Z obszaru one jeszcze wiele niespodzianek. Opracowanie tylko ro- byłych województw: bielskiego, częstochowskiego i kato- dzin Noteridae i Dytiscidae przyczyniło się do wykazania wickiego, których obszar pokrywa się w znacznej części z terenu województwa śląskiego kolejnych czterech gatun- z obszarem obecnego województwa śląskiego, wykaza- ków (Greń 2010b). Szereg nowych dla Górnego Śląska, no 1146 gatunków (tab. 1). Ostatnio została opracowana w tym nowych dla Polski gatunków chrząszczy wykaza- karpacka czerwona lista (Witkowski i in. 2003), w któ- no w ciągu ostatnich kilkunastu lat w czasopiśmie Acta rej zamieszczono 29 gatunków chrząszczy występujących entomologica silesiana, wydawanym przez Śląskie Towa- w województwie śląskim. rzystwo Entomologiczne. Zdecydowanie najpełniejszą li- stę gatunków stwierdzonych na omawianym obszarze za- Metody oceny zagrożenia wiera Katalog fauny Polski (Burakowski i in. 1971-2000) W celu określenia kategorii zagrożenia dla poszczegól- obejmujący prawie komplet danych literaturowych do nych gatunków przyjęto metodę IUCN podaną w najnow- momentu wydania poszczególnych tomów. W roku 1998 szym wydaniu kategorii i kryteriów zagrożenia gatunków opracowano listę gatunków zagrożonych Górnego Śląska (IUCN. 2001. IUCN Red List Categories and Criteria. (Kubisz i in. 1998), będącą pierwszą w Polsce regionalną Version 3.1. Prepared by the IUCN Species Survival Com- czerwoną listą obejmującą swym opracowaniem wszyst- mission. IUCN - The World Conservation Union, Gland, kie rodziny chrząszczy. Switzerland and Cambridge, UK). Przyjęte kategorie zagrożenia: Dotychczasowa ocena stanu zagrożenia chrząszczy RE – gatunek regionalnie wymarły, województwa śląskiego CR – gatunek krytycznie zagrożony, Stan zagrożenia fauny chrząszczy województwa śląskie- EN – gatunek zagrożony, go w jego obecnych granicach nie był dotychczas określa- VU – gatunek narażony, ny. Oceną zagrożenia fauny chrząszczy różnych terenów NT – gatunek bliski zagrożenia, wchodzących w skład obecnego województwa śląskiego LC – gatunek najmniejszej troski, zajmowano się już w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wie- DD – gatunek o nieokreślonym stopniu zagrożenia, ku. Pierwszą czerwoną listę chrząszczy, uwzględniającą wymagający dokładniejszych danych. kryteria zagrożenia IUCN, opracował dla byłego woje- W przypadku danych zaczerpniętych z czerwonej listy wództwa częstochowskiego Skalski (1994). W roku 1998 chrząszczy Słowacji (Ho l e c o v á , Fr a n c 2001) zachowano ukazuje się czerwona lista chrząszczy Górnego Śląska, zastosowaną tam kategorię LR, którą należy interpreto-

Tabela 1. Zagrożenie fauny chrząszczy (Coleoptera) na Górnym Śląsku w roku 1998. Table 1. The threat of beetles (Coleoptera) fauna on Upper Silesia in the year 1998.

Kategorie zagrożenia Razem zagro- % zagrożenia Województwo Threat category żonych fauny Province Threatened % of fauna’s Ex E V R I in total threat bielskie 58 114 153 330 107 762 częstochowskie 17 47 40 115 40 259 katowickie 51 102 96 257 82 588 opolskie 38 68 71 140 49 366 Górny Śląsk 111 224 236 483 182 1236 ca 31 Objaśnienia/Explanations: Ex – wymarłe i prawdopodobnie wymarłe/extinct or probably extinct, E – wymierające/endangered, V – narażone/vulnerable, R – rzadkie/rare, I – o nieokreślonym zagrożeniu/indeterminate. Źródło/Source: Kubisz i in. (1998).

40 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

wać jako sumę kategorii NT, LC i DD. na liście. Wzięto pod uwagę dostępną literaturę dotyczą- Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto dodat- cą chrząszczy omawianego terenu, która ukazała się od kową kategorię – RE? – gatunek prawdopodobnie wymar- czasu opublikowania poprzedniej listy (Kubisz i in. 1998). ły regionalnie. W niektórych przypadkach, szczególnie Wykorzystano również zbiory i badania własne. w przypadku takich organizmów jak owady, na podstawie Na liście nie umieszczono gatunków o niewyjaśnionym dostępnych danych, trudno jednoznacznie stwierdzić wy- statusie taksonomicznym: Osmoderma eremita (Scopoli, marcie gatunku. 1763) i Psammoporus sabuleti (Panzer, 1797). Przy zaliczaniu poszczególnych gatunków do określo- Osmoderma eremita (Sc opo l i , 1763) jest szeroko roz- nej kategorii zagrożenia brano pod uwagę jego bionomię, siedlona na zachodzie Europy, na wschód sięgając do ekologię i zasięg geograficzny. Przeanalizowano również Niemiec i Słowenii. Zgodnie z ogólnym rozmieszczeniem kategorie zagrożenia dla poszczególnych gatunków przy- taksonów należących do rodzaju Osmoderma – pachnica, jęte w „czerwonych listach” opracowanych dla Słowacji obszar Polski powinien zasiedlać gatunek O. barnabita (Holecová, Franc 2001), Czech (Farkač i in. 2005), Polski Motschulsky, 1845 (= coriarium De Geer, 1774) (Audisio (Pawłowski i in. 2002), Europy (Nieto, Alexander 2010). i in. 2009), jednak w zachodniej części Polski nie do końca Gatunki umieszczone w Polskiej czerwonej księdze zwie- da się jednak wykluczyć obecności O. eremita, czy nawet rząt (Głowaciński, Nowacki 2004) oznaczono symbolem strefy hybrydyzacji między tymi populacjami czy takso- RB. Gatunki prawnie chronione w Polsce zaznaczono nami (Oleksa 2010). symbolem wykrzyknika (!). W przypadku gatunków, dla Psammoporus (= Aegialia) sabuleti (Panzer, 1797) – których niniejsza lista stanowi pierwsze stwierdzenie na zgodnie z ostatnimi badaniami (Pittino 2006), teren Pol- terenie województwa śląskiego (opatrzonych gwiazdką ski zasiedlać mogą dwa gatunki Psammoporus sabuleti *), jak również dla kilkunastu bardzo rzadkich i od daw- oraz P. mimicus Pittino, 2006. Wg tegoż autora P. sabule na nie notowanych z omawianego obszaru (opatrzonych ti występuje jedynie na północy Polski, a jej południową dwoma gwiazdkami **), podano pełne dane dotyczące część zamieszkuje P. mimicus. lokalizacji i terminu połowu. Gatunki te zamieszczono Komentarz do: Cornumutila lineata (Letzner, 1844). w aneksie. Według nowych ustaleń (Lazarev 2009), Cornumutila qu Punktem wyjścia w sporządzaniu niniejszej listy adrivittata (Gebler, 1830) jest gatunkiem wschodniopale- była „Czerwona Lista Chrząszczy (Coleoptera) Górnego arktycznym, w Europie występuje C. lineata, w związku Śląska” (Kubisz i in. 1998). Ze względu na obszar, jaki z tym do tego gatunku należy odnieść wszystkie dane obejmowała, w pierwszym rzędzie usunięto z niej gatun- z Polski dotyczące C. quadrivittata. ki nie występujące w granicach województwa śląskiego. Nomenklaturę i układ systematyczny przyjęto wg Ca- Opracowanie obejmuje obszar ograniczony granicami talogue of Palaearctic Coleoptera (Löbl, Smetana 2003- administracyjnymi województwa śląskiego, a nie, po- 2010) oraz Wanat, Mokrzycki (2005) z późniejszymi zmia- wszechnie przyjętymi w opracowaniach faunistycznych, nami. W obrębie rodzin gatunki ułożono alfabetycznie. krain zoogeograficznych zaproponowanych przez autorów Katalogu fauny Polski (Burakowski i in. 1973). W wie- Zagrożenie chrząszczy województwa śląskiego lu przypadkach bardzo utrudnione było stwierdzenie czy Prezentowana Czerwona lista (tab. 2 , s. 44) jest już trzecią dany gatunek został wykazany z obszaru województwa, próbą określenia zagrożenia fauny chrząszczy części oma- czy też nie, ze względu na zbyt ogólne dane odnoszące wianego obszaru, lecz pierwszą uwzględniającą gatunki się jedynie do krainy zoogeograficznej (np. Śląsk Górny), w obecnych granicach województwa śląskiego. Po prze- tym bardziej że województwo śląskie nie obejmuje żadnej analizowaniu danych, z czerwonej listy Górnego Śląska z krain zoogeograficznych w całości. W jego skład wcho- (Kubisz i in. 1998) usunięto 175 gatunków nie występu- dzą: od południa Beskid Zachodni, w centralnej części jących w obecnych granicach województwa śląskiego, 177 Śląsk Górny i dalej w kierunku północno-wschodnim Wy- nie spełniających naszym zdaniem kryteriów przyjętych żyna Krakowsko-Wieluńska oraz fragmentarycznie Wy- do umieszczenia na liście (niezagrożonych), dwa o niewy- żyna Małopolska. W przypadku, gdy nie było możliwe jed- jaśnionym statusie taksonomicznym oraz 4 w wyniku sy- noznaczne potwierdzenie występowania danego gatunku nonimizacji, natomiast włączono 129 nowych gatunków. w województwie śląskim rezygnowano z umieszczenia go Ostatecznie na czerwonej liście chrząszczy województwa

41 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

śląskiego umieszczono 1007 gatunków. Obejmuje ona 449 2002). Dwukrotnie większy odsetek zagrożonych gatun- taksonów zagrożonych (tj. gatunki wymarłe oraz katego- ków chrząszczy na obszarze województwa śląskiego, niż rie CR, EN i VU), 122 gatunki bliskie zagrożenia i 184 dla obszaru całego kraju, wynika ze specyfiki regionu: gatunki najmniejszej troski. Dla 252 gatunków brak wy- największego w Polsce uprzemysłowienia i zaludnienia, starczających danych do określenia ich statusu zagroże- co skutkuje nasilonym negatywnym oddziaływaniem na nia (tab. 3). środowisko naturalne i przekłada się na stopień zagroże- nia fauny. Tabela 3. Liczby taksonów chrząszczy województwa śląskiego w po- Za gatunki krytycznie zagrożone uznano chrząszcze szczególnych kategoriach zagrożeń. Table 3. Number of beetles taxa of Silesia Province in the particular wykazywane sporadycznie, związane z podlegającymi sil- threat categories. nej antropopresji, niewielkimi powierzchniowo siedliska- Kategorie mi kserotermicznymi (np. Rhizotrogus aestivus), bagien- zagrożenia Liczba taksonów Udział % Threat categories Number of taxa Share % nymi i torfowiskowymi (m.in.: Hydroporus scalesianus, RE 4 0,4 H. sabaudus, H. nigellus), słonawiskowymi (Ochthebius RE? 138 13,7 marinus, Carpelimus halophilus) czy leśnymi o pewnych CR 57 5,7 cechach naturalności (mało zmienionymi działalnością EN 101 10,0 człowieka), a zwłaszcza starodrzewiami (m.in.: Rhysodes VU 149 14,8 sulcatus, Cerambyx cerdo, Akimerus schaefferi). NT 122 12,1 Zgodnie z zaleceniami IUCN, w tabeli 4 zamieszczono LC 184 18,3 5 gatunków zagrożonych w skali globalnej, lecz nie zagro- DD 252 25,0 żonych obecnie w województwie śląskim. Komentarz do Razem taksonów: Taxons together: 1007 100,00 tabeli 4: Ampedus aethiops – gatunek wymagający rewizji oka- Umieszczone na liście gatunki stanowią niecałe 30% zów dowodowych pochodzących ze Śląska. Ostatnio Ro- z wykazanych ogółem z województwa śląskiego chrząsz- man Królik (w druku) wykazał nowego dla Polski Am czy. W przypadku czerwonej listy chrząszczy dla ca- pedus brunnicornis, który był długo uważany za synonim łej Polski odsetek ten wyniósł ok. 15% (Pa w ł o w s k i i in. A. aethiops. W przypadku potwierdzenia ewentualnego

Tabela 4. Niezagrożone w roku 2011 w województwie śląskim gatunki chrząszczy (Coleoptera) zagrożone globalnie. Table 4. Unendangered in the year 2011 in Silesian Voivodship species of beetles (Coleoptera) threatened globally.

Rok oceny Oceniający Nazwa gatunkowa Kategoria zagro- Kryteria oceny zagrożenia Sprawdzający Uwagi Species name żenia Assessment Year of threat Assessor/s Annotations Threat category criteria assessment Reviewer/s

Alexander K.N.A., Horák, J., Mason, F., Schlaghamersky, J., Trend populacji: Ampedus aethiops Least Concern 2001 (v. 3.1) 2009 Schmidl, J. & Petrakis, P. nieznany Alexander, K. & Nieto, A.

Campanaro, A., Horák, J., Clytus lama Least Concern 2001 (v. 3.1) 2009 Tezcan, S. & Mico, E. Trend populacji: Alexander, K. & Nieto, A. nieznany Mannerkoski, I., Hyvärinen, E., Grynocharis Alexander, K., Trend populacji: oblonga Least Concern 2001 (v. 3.1) 2009 Büche, B. & Campanaro, A. spadek Alexander, K. & Nieto, A. Méndez, M., Dodelin, J., Schlagha- Tenebroides fuscus Data Deficient 2001 (v. 3.1) 2009 mersky, J. & Nardi, G. Trend populacji: Alexander, K. & Nieto, A. stabilny Mannerkoski, I., Hyvärinen, E., Alexander, K., Büche, B., Mico, Trend populacji: Tritoma bipustulata Least Concern 2001 (v. 3.1) 2009 E. & Pettersson, R. stabilny Alexander, K. & Nieto, A.

Źródło/Source: IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4.: www.iucnredlist.org. Downloaded on 30 June 2011.

42 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

występowania w województwie śląskim, po weryfikacji wymarcia organizmów takich jak owady, niejednokrotnie oznaczeń, należałoby umieścić go w następnej wersji czer- o bardzo skrytym trybie życia, jest bardzo trudne i wiele wonej listy chrząszczy tego województwa. razy okazywało się, że gatunek uznawany za wymarły na Tenebroides fuscus – w Catalogue of Palaearctic Co- danym terenie, po bliższym poznaniu biologii i ukierun- leoptera (Löbl, Smetana 2007) jest to synonim synan- kowanych badaniach terenowych z wymarłego stawał się tropijnego i pospolitego gatunku T. mauritanicus. Mimo częsty. Pozostała część gatunków z tej kategorii zagroże- ostatnich prób „restytuowania” tego gatunku uważamy, nia, dzięki nowym danym, a także kryteriom kategory- że zsynonimizowanie tego gatunku było zasadne. Wszyst- zacji znalazła się we wszystkich pozostałych kategoriach kie okazy, które autorzy widzieli w kolekcjach (w tym zagrożenia, włącznie z grupą gatunków nie ocenianych, i z terenu województwa śląskiego) wykazują wiele cech czyli jako gatunki nie zagrożone. Zmiana kategorii za- pośrednich pomiędzy tymi gatunkami i tak naprawdę grożenia poszczególnych gatunków w dużej mierze zależy trudno jest na podstawie dostępnych kluczy jednoznacz- również od aktualnego zainteresowania daną grupą, a w nie przypisać dany okaz do któregoś z w/w taksonów. Być związku z tym i bieżącym jej rozpoznaniem. może się okazać, że w Polsce występuje tylko jeden z tych W grupie gatunków o wysokim zagrożeniu (dawne E gatunków, a klucze opierają się na „słabych” cechach. oraz V mniej więcej odpowiadające łącznie obecnym ka- tegoriom CR, EN i VU) odsetek z ok. 31% spadł do ok. Zmiany w zagrożeniu fauny chrząszczy wojewódz 22,5%. Aż 6% gatunków z tej grupy przeklasyfikowano twa śląskiego do grupy gatunków nieocenianych (NE), natomiast blisko Oceny zagrożenia fauny chrząszczy sporządzone w latach 4% do gatunków prawdopodobnie wymarłych (RE?). 1998 i 2011 dla omawianego obszaru pozwalają na porów- W liście z roku 1998 bardzo duży odsetek gatunków nanie statusu poszczególnych gatunków. Porównania tego (ok. 34%) został zaklasyfikowany do bardzo nieprecyzyj- dokonano metodą analizy zgodności ocen w obu rozpatry- nej kategorii gatunków rzadkich (R). Obecnie ponad 10% wanych okresach (tab. 5). z nich trafiła do grupy gatunków nieocenianych (NE) oraz W grupie gatunków o najwyższej kategorii zagroże- ponad 9% do kategorii o nieokreślonym stopniu zagroże- nia, czyli regionalnie wymarłych RE i prawdopodobnie nia (DD). Sama rzadkość występowania w obecnej kate- wymarłych RE? odsetek ten wzrósł z ponad 7 do ponad goryzacji nie skutkuje umieszczeniem na czerwonej liście, 10%. Najwięcej, bo blisko 3,5% gatunków z kategorią gdyż wiele gatunków występujących z natury w dużym EX z pierwszej czerwonej listy, obecnie zostało przesze- rozproszeniu i rzadko poławianych nie jest zagrożonych regowanych do kategorii RE? Jednoznaczne stwierdzenie w rozumieniu obecnych kryteriów zagrożenia.

Tabela 5. Zestawienie wyników oceny zagrożenia fauny chrząszczy województwa śląskiego w latach 1998 i 2011. Table 5. The composition of the Silesian’s Province beetles (Coleoptera) fauna threat evaluation results in years 1997 and 2011. 2011 Razem 1998 RE RE? CR EN VU NT LC DD NE Total EX 3 47 10 4 1 4 2 5 20 96

E 0 38 27 30 31 16 10 34 38 224

V 0 13 2 28 48 25 26 14 44 200

I 0 16 1 6 13 6 33 34 54 163

R 0 11 2 24 25 54 79 126 140 461

nt 0 0 0 0 0 0 1 1 1 3

NE 1 13 15 9 31 17 33 38 60 217 Razem Total 4 138 57 101 149 122 184 252 357 1364 Objaśnienia/Explanations: NE – gatunki nie oceniane (pominięte)/species not evaluated (omitted), nt – gatunki niezagrożone/unendangered species.

43 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

W porównaniu do pierwszej listy wzrósł istotnie odse- znajdują się 64 rezerwaty przyrody i żaden do tej pory nie tek gatunków zaklasyfikowanych do najniższych kategorii został kompleksowo zbadany pod kątem występowania zagrożenia – z około 12% w dawnej kategorii I, do ponad chrząszczy. Ukazało się jedynie kilka publikacji doty- 18% w nowej kategorii DD. Tak duży odsetek gatunków czących chrząszczy saproksylicznych (Szafraniec, Szoł- o bliżej nieokreślonym stopniu zagrożenia wynika w du tys 1997; Melke i in. 1998; Szafraniec i in. 1999; Szołtys żej mierze z braku precyzyjnych danych, opartych na 2009) i wodnych (Greń 2003, 2009, 2010a) w kilkunastu współczesnych badaniach. rezerwatach województwa śląskiego. Przeprowadzenie W tabeli ujęto również gatunki nieoceniane (NE), tzn. kompleksowych badań nad całością fauny chrząszczy re- takie, które nie były umieszczone na pierwszej czerwonej zerwatów umożliwiłoby w przyszłości obserwację zmian liście chrząszczy Górnego Śląska (217 gatunków, 15,91%), w składzie gatunkowym i stosunkach ilościowych, a tak- natomiast zostały ujęte w obecnej oraz te, które były że ocenę sposobu prowadzonej ochrony, co ma istotne zna- umieszczone na pierwszej czerwonej liście chrząszczy czenie dla planowanych dalszych działań ochronnych. Górnego Śląska, a zgodnie z obecnym stanem wiedzy nie Z całą pewnością do najważniejszych działań mających są zagrożone na terytorium województwa śląskiego i nie podstawowe znaczenie dla ochrony chrząszczy związanych zostały obecnie ujęte na czerwonej liście (357 gatunków, troficznie, jak i siedliskowo z roślinnością drzewiastą jest 26,17%). wyeliminowanie, lub ograniczenie do niezbędnego mini- Ogólnie można stwierdzić, że przeszeregowania gatun- mum, pozyskania drewna (zarówno drzew martwych, jak ków w obrębie poszczególnych kategorii wynikają zarów- i żywych) w rezerwatach przyrody (Buchholz i in. 2000). no z postępu badań faunistycznych i pełniejszej wiedzy na Natomiast dla ochrony gatunków środowisk wodnych temat ich rozmieszczenia, jak i zmiany kryteriów przy- i nadwodnych należy dążyć do ograniczenia zanieczysz- jętych w kategoryzacji zagrożenia gatunków. W związku czenia wody ściekami przemysłowymi i komunalnymi z powyższym, porównanie to, może mieć charakter tylko oraz zabiegów melioracyjnych polegających na regulacji bardzo ogólnikowy, mający na celu zobrazowanie ogól- cieków wodnych i odwadnianiu terenu (Czachorowski, nych tendencji. Obecne kryteria kategoryzacji zagrożeń Buczyński 2000). Z kolei zachowanie gatunków kseroter- dają możliwość precyzyjnego przeanalizowania poszcze- micznych wymaga zabiegów z zakresu ochrony czynnej, gólnych gatunków i zaklasyfikowanie do danej kategorii. powstrzymujących zarastanie przez krzewy i drzewa śro- dowisk kserotermicznych. Dla ochrony gatunków terenów Zalecenia w zakresie badań i ochrony rolniczych i synantropijnych kluczowe znaczenie ma pro- Poszczególne rodziny chrząszczy na terenie województwa mowanie ekstensywnych metod uprawy roślin i hodowli śląskiego były w ostatnich latach poddane badaniom bar- zwierząt gospodarskich. dzo nierównomiernie. Na temat niektórych grup nie uka- Szczegółowe przedstawienie zaleceń ochronnych dla zały się żadne nowe oryginalne dane od czasu pierwszego poszczególnych obiektów ochronnych możliwe jest jednak całościowego spisu chrząszczy Śląska z początku XX wie- jedynie na podstawie systematycznych badań w zakresie ku (Ge r h a r d t 1910). W celu pełnej oceny współczesnego składu gatunkowego fauny i flory, stanu siedliska wraz rozmieszczenia i zagrożenia chrząszczy na terenie woje- z przyległym otoczeniem oraz obecnego i perspektywicz- wództwa śląskiego należałoby przeprowadzić komplekso- nego nasilenia antropopresji. we badania monitoringowe wszystkich rodzin chrząszczy na całym jego obszarze. Zdajemy sobie sprawę, że jest to Podziękowania postulat w chwili obecnej niemożliwy do zrealizowania W pracy nad niniejszą czerwoną listą chrząszczy woje- w pełnym zakresie, pomijając już względy finansowe, cho- wództwa śląskiego korzystaliśmy również z nieocenionej ciażby z uwagi na brak zainteresowania lub brak specja- pomocy i doświadczenia wielu naszych kolegów i przy- listów od pewnych grup chrząszczy. Jednakże należałoby jaciół. Na szczególne wyróżnienie zasługują: Jerzy Bo- dążyć w pierwszym rzędzie przynajmniej do rozpoznania rowski, Lech Buchholz, Andrzej Lasoń, Jacek Kalisiak, zasobów obiektów chronionych, a zwłaszcza rezerwatów Daniel Kubisz, Zygmunt Kwapis, Andrzej Melke, Miłosz przyrody, chroniących z założenia obszary zachowane Mazur oraz Marek Przewoźny, którym serdecznie dzięku- w stanie najmniej zmienionym, wyróżniające się szcze- jemy. Januszowi Grzywoczowi dziękujemy za udostępnie- gólnymi wartościami. Na terenie województwa śląskiego nie swoich zbiorów.

44 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Piśmiennictwo dae, Haliplidae, Hydrophilidae, Elmidae) obszaru Audisio P., Brustel H., Carpaneto G. M., Coletti G., Mancini źródliskowego Wisły w rezerwacie przyrody „Ba- E., Trizzino M., Antonini G., De Biase A. 2009. Data rania Góra” (Beskid Śląski). Acta entomol. siles., on molecular taxonomy and genetic diversification 17 (2009): 41-52. of the European Hermit beetles, a species-complex Greń C. 2010b. Chrząszcze z rodziny Noteridae i Dyti- of endangered insects (Coleoptera: Scarabaeidae, scidae (Coleoptera) w zbiorach Muzeum Górnoślą- Cetoniinae, Osmoderma). J. Zool. Syst. Evol. 47, 1: skiego w Bytomiu. Acta entomol. siles., 17 (2009): 88-95. 53-76. Buchholz L., Kubisz D., Gutowski J.M. 2000. Ochrona Holecová M., Franc V. 2001. Červený (ekosozologický) zo- chrząszczy (Coleoptera) w Polsce – problemy i moż- znam chrobákov (Coleoptera) Slovenska. W: Balaž liwości ich rozwiązania. Wiadomości Entomolo- D., Marhold K., Urban P. (red.) Červený zoznam giczne, 18 (Supl. 2): 155-163. rastlin a živočíchov Slovenska. Ochr. Prír., 20, Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1971-2000. Suppl.: 111-128. Chrząszcze Coleoptera. Kat. fauny Pol., Warszawa, Kelch A. 1846. Grundlage zur Kenntniss der Käfer Ober- XXIII, tomy 1-22. Warszawa. schlesiens, insonders der Umgegend von Ratibor. Czachorowski S., Buczyński P. 2000. Zagrożenie i ochro- W: Zu der öffentlichen Prüfung aller Classen des na owadów wodnych w Polsce. Wiad. entomol., 18, Königlichen Gymnasiums zu Ratibor den 4. und 7. Supl. 2: 95-120. April, und dem mit Entlassung der Abiturienten Farkač J., Král D., Škorpík M. (red.) 2005. Červený se- verbundenen Redeactus den 20. April laden erge- znam ohrožených druhů České republiky. Bezo- bens ein Director und Lehrer-Collegium. Ratibor, bratlí. Red list of threatened species in the Czech ss. 54. Republic. Invertebrates, Agentura ochrany přírody Królik R. Ampedus brunnicornis Germar, 1844 – nowy a krajiny ČR, Praha, ss. 760. dla fauny Polski gatunek chrząszcza. Acta ent. Gerhardt J. 1910. Verzeichniss der Käfer Schlesiens siles. (w druku). preussischen und österreichischen Anteils, geord- Kubisz D., Kuśka A., Pawłowski J. 1998. Czerwona lista net nach dem Catalogus coleopterorum Europae chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Raporty vom Jahre 1906. Dritte, neubearbeitete Auflage. Opinie, 3: 8-68 Centrum Dziedzictwa Przyrody Berlin, XVI + 431 ss. Górnego Śląska, Katowice. Głowaciński Z. 2000. Wyznaczanie zagrożonych gatun- Lazarev, M.A., 2009. Cornumutila quadrivittata (Gebler, ków owadów i innych zwierząt w świetle nowych 1830) and C. lineata (Letzner, 1844), stat. rest. kryteriów IUCN/WCU. Wiad. entomol., Poznań, (Coleoptera, Cerambycidae) from Western Europe 18 (1999), Supl. 2: 233-249. and Russia. Spec. Bull. Jpn. Soc. Coleopterol., To- Głowaciński Z., Nowacki J. (Red.) 2004. Polska czerwona kyo, (7): 117-126. księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR Po- Lgocki H. 1908. Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w oko- znań, ss. 447. Wersja internetowa. licy Częstochowy w Królestwie Polskiem w latach Greń C. 2003. Chrząszcze wodne (Coleoptera: Dytiscidae, 1899-1903. Spraw. Kom. Fizyogr., Kraków, 41: 18- Hydrophilidae, Gyrinidae) rezerwatu „Ochojec” 151. w Katowicach. Acta entomol. siles., 9-10 (2001- Löbl L., Smetana A. (red.) 2003-2010. Catalogue of Palae- 2002): 41-43. arctic Coleoptera, Volume1-6. Apollo Books, Sten- Greń C. 2009. Chrząszcze wodne (Coleoptera: Noteridae, strup. Dytiscidae, Haliplidae, Gyrinidae, Hydrophilidae) Melke A., Szafraniec S., Szołtys H. 1998. Saproksyliczne rezerwatu „Ochojec” w Katowicach, s.: 171-173. kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) rezerwa- W: Parusel J.B. (red.) Rezerwat przyrody „Ochojec” tów przyrody województwa katowickiego. Natura w Katowicach (Górny Śląsk). Monografia nauko- Silesiae Superioris, 2: 73-79. Centrum Dziedzictwa wo-dydaktyczna. Centrum Dziedzictwa Przyrody Przyrody Górnego Śląska, Katowice. Górnego Śląska, Katowice. Nieto A., Alexander K.N.A. 2010. European Red List of Greń C. 2010a. Chrząszcze wodne (Coleoptera: Dytisci- Saproxylic Beetles. Luxembourg: Publications Of-

45 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

fice of the European Union. Środowiska w województwie śląskim w 2009 roku. Nowak L. (kierujący), Stańczak J., Znajewska A. 2010. Wojewoda Śląski, s.: 69-94 Wojewódzki Inspekto- Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorial- rat Ochrony Środowiska w Katowicach. Biblioteka nym (Stan w dniu 30 VI 2010 r.). Warszawa: www. Monitoringu Środowiska, Katowice. stat.gov.pl Wachtl F. 1870. Spis chrząszczów z dorzecza Soły i Kosza- Nowotny H., Polentz.G. 1933. Beiträge zur schlesischen Kä- rawy. Spraw. Kom. Fizyogr., Kraków, 10: 246-262. ferfauna. Ent. Anz., Wien, 13, 13: 12-15, 31-35. Wanka Th. v. 1915. Beitrag zur Coleopterenfauna von Oleksa A. 2010. Pachnica dębowa. W: Przewodnik meto- Österr.-Schlesien. Wien. Ent. Ztg., Wien, 34: 199- dyczny monitoringu gatunków chronionych Dyrek- 214. tywą Siedliskową. Biblioteka Monitoringu Środo- Wanka Th. v. 1917. Zweiter Beitrag zur Coleopterenfauna wiska: 90-111. von Österr.-Schlesien. Wien. Ent. Ztg., Wien, 36: Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera, 276-282. s.: 88-110. W: Głowaciński Z. (red.). Red list of Wanka Th. v. 1920. Dritter Beitrag zur Coleopterenfau- threatened animals in Poland. Polish Academy of na von Österr.-Schlesien. Ent. Bl., Berlin, 16: 202- Sciences, Institute of Nature Conservation PAS, 213. Kraków. Wanka Th. v. 1927. IV. Beitrag zur Coleopterenfauna von Pittino R. 2006. A revision of the genus Psammoporus Schlesien. Col. Wien. Ent. Ztg., Wien, 44: 1-32. Thomson, 1859 in Europe, with description of two Wanat M., Mokrzycki T. 2005. A new checklist of the wee- new species. Giornale Italiano di Entomologia, 11: vils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Genus, 325-342. 16 (1): 69-117. Roger J. 1856. Verzeichniss der bisher in Oberschlesien Witkowski Z.J., Król W., Solarz W. (eds.). 2003. Carpa- aufgefundenen Käferarten. Z. Ent., Breslau, 10, thian list of endangered species. WWF and Insti- Coleoptera: 1-132. tute of Nature Conservation, Polish Academy of Stefek K. 1939. Przyczynek do fauny tęgopokrywych Ślą- Sciences, Vienna-Krakow, ss. 64. ska i sąsiednich okolic. Prace Oddz. Przyr. Muz. Śląskiego, 1: 125-174. Summary Szafraniec S., Szołtys H. 1997. Materiały do poznania The presented list contains 1007 species of beetles, found występowania chrząszczy (Coleoptera) kambio- in the Silesian Voivodship, for which the specified risk i ksylobiontycznych w rezerwatach przyrody woje- category according to the methodology adopted by the wództwa katowickiego. Natura Silesiae Superioris, IUCN. Of these, 4 species classified as extinct (EX), 138 1: 43-55. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego probably extinct (EX?), 57 critically endangered (CR), 101 Śląska, Katowice. endangered (EN), 149 vulnerable (VU), 122 near threate- Szafraniec S., Szołtys H., Melke A. 1999. Materiały do po- ned (NT), 184 least concern ( LC) and 252 with an unde- znania chrząszczy (Coleoptera) saproksylicznych termined degree of threat, or requiring more specific data w wybranych projektowanych rezerwatach przyro- (DD). Two species not included in the list because of the dy byłego województwa katowickiego. Natura Sile- unexplained presence status in Poland and commented siae Superioris, 3: 77-86. Centrum Dziedzictwa on. Selection of species based on the analysis of bionomy, Przyrody Górnego Śląska, Katowice. ecology and geographical distribution, especially on the Szołtys H. 2009. Saproksyliczne chrząszcze (Coleoptera) degree of habitat threat of their existence. rezerwatu przyrody ,,Ochojec”, s.: 168-170. W: Pa- As the most vulnerable elements of the environment in rusel J.B. (red.) Rezerwat przyrody „Ochojec” the Silesian Voivodship are water and water-fringes habi- w Katowicach (Górny Śląsk). Monografia nauko- tats as well as bogs and marshes biotopes. wo-dydaktyczna. Centrum Dziedzictwa Przyrody The second group are the best preserved areas of fore- Górnego Śląska, Katowice. sts, most of which is protected in nature reserves. These Szumowska A., Glubiak-Witwicka E., Łatkowska M., environments are less in danger of disappearance (if not Piszczek S., Solich J., Słupczyński S., Holecki A. remove diseased or dead trees), but the survival of organi- 2010. Wody powierzchniowe, s.: 69-94. W: Stan sms living here is threatened by high isolation of popula-

46 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

tions on relatively small living area. lands, often habitat for many thermophilic species. Chan- The third group comprised habitats threatened due to ges in methods of animal husbandry (breeding closed) urbanization, which causes the disappearance of the last lead to drastic changes in beetle communities of meadows pieces of undeveloped meadows, fields and various waste- and pastures (especially coprophagous species).

47 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Tabela 2. Czerwona lista chrząszczy województwa śląskiego (stan na rok 2011). Table 2. The red list of beetles of Silesian Voivodship (the state for a year 2011). Kategoria zagrożenia Gatunek Category of threat Species WS RP CR SR E G CARABIDAE Abax schueppeli rendschmidtii (Ge r m a r , 1839) DD Acupalpus exiguus De j e a n , 1829 VU VU Acupalpus flavicollis (St u r m , 1825) EN Acupalpus suturalis De j e a n , 1829 DD VU Agonum duftschmidi J. Sc h m i d t , 1994 NT Agonum moestum (Du f t .) Agonum ericeti (Pa n z e r , 1809) EN VU VU Agonum versutum St u r m , 1824 NT Amara cursitans C. Zi m m e r m a n n , 1832 VU VU Amara quenseli (Sc h ö n h e r r , 1806) VU VU Amara schimperi We n c k e r , 1866 EN EN Asaphidion caraboides (Sc h r a n k , 1781) DD EX Badister sodalis (Du f t s c h m i d , 1812) NT Bembidion argenteolum Ah r e n s , 1812 DD CR Bembidion azurescens (Da l l a To r r e , 1877) DD Bembidion bipunctatum nivale (He e r , 1837) NT LC Bembidion decoratum (Du f t s c h m i d ), 1825) VU EN Bembidion dentellum (Th u n b e r g , 1787) DD Bembidion doderoi (Ga n g l b a u e r , 1891) NT NT NT Bembidion foraminosum (St u r m , 1825) VU CR Bembidion fulvipes (St u r m , 1827) RE? EX Bembidion fumigatum (Du f t s c h m i d , 1812) EN EN Bembidion humerale (St u r m , 1825) VU Bembidion lunatum (Du f t s c h m i d , 1812) NT NT Bembidion lunulatum (Ge o f f r o y , 1785) NT Bembidion Ma n n e r h e i m ii (C. R. Sa h l b e r g , 1827) VU Bembidion milleri carpathicum (J. Mü l l e r , 1918) DD Bembidion minimum (Fa b r i c i u s , 1792) VU VU Bembidion monticola (St u r m , 1825) DD Bembidion nigricorne (Gy l l e n h a l , 1827) EN Bembidion obtusum (Au d i n e t -Se r v i l l e , 1821) CR CR Bembidion prasinum (Du f t s c h m i d , 1812) EN VU Bembidion punctulatum (Dr a p i e z , 1820) DD Bembidion ruficolle (Pa n z e r , 1797) DD CR Bembidion semipunctatum (Do n o v a n , 1806) DD Bembidion velox (Li n n a e u s , 1761) DD CR Blethisa multipunctata (Li n n a e u s , 1758) VU VU LR Brachinus crepitans (Li n n a e u s , 1758) VU NT Brachinus explodens Du f t s c h m i d , 1812 VU VU Callistus lunatus (Fa b r i c i u s , 1775) NT NT Calosoma auropunctatum (He r b s t , 1784) ! VU VU EN Calosoma inquisitor (Li n n a e u s , 1758) ! NT Calosoma sycophanta (Li n n a e u s , 1758) ! CR NT VU Carabus intricatus Li n n a e u s , 1761 ! NT LC LR/nt Carabus irregularis Fa b r i c i u s , 1792 ! NT NT NT Carabus marginalis Fa b r i c i u s , 1794 ! NT VU Carabus obsoletus St u r m , 1815! VU LC LR Carabus scheidleri scheidleri Pa n z e r , 1799 ! NT Carabus sylvestris sylvestris Pa n z e r , 1793 ! CR VU Carabus sylvestris transylvanicus De j e a n , 1826 ! RE? VU Carabus variolosus Fa b r i c i u s , 1787 ! LC LR Chlaenius spoliatus (P. Ro ss i , 1792) RE? EX? Chlaenius tristis (Sc h a l l e r , 1783) LC

48 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Cilindera germanica germanica (Li n n a e u s , 1758) VU VU Cicindela germanica germanica (L.) Cymindis angularis (Gy l l e n h a l , 1810) VU NT Demetrias imperialis (Ge r m a r , 1824) VU VU Diachromus germanus (Li n n a e u s , 1758) NT NT Dicheirotrichus placidus (Gy l l e n h a l , 1827) DD Dromius laeviceps Mo t s c h u l s k y , 1850 DD Dyschirius digitatus (De j e a n , 1825) DD NT Elaphrus ullrichii W. Re d t e n b a c h e r , 1842 VU EN EX Harpalus hirtipes (Pa n z e r , 1796) DD VU Harpalus luteicornis (Du f t s c h m i d , 1812) DD Harpalus melancholicus (De j e a n , 1829) DD Harpalus modestus De j e a n , 1829 DD NT Laemostenus terricola terricola (He r b s t , 1784) RB CR CR Aechmites terricola (He r b s t , 1784) Lebia cruxminor (Li n n a e u s , 1758) DD Licinus cassideus (Fa b r i c i u s , 1792) CR EN Licinus depressus (Pa y k u l l , 1790) DD Licinus hoffmannseggii (Pa n z e r , 1803) CR NT Lionychus quadrillum (Du f t s c h m i d , 1812) NT NT Masoreus wetterhallii (Gy l l e n h a l , 1813) VU VU Miscodera arctica (Pa y k u l l , 1798) VU DD VU Nebria jockischii hoepfneri De j e a n , 1826 NT Nebria livida (Li n n a e u s , 1758) CR CR Nebria picicornis (Fa b r i c i u s , 1801) VU VU VU Nebria rufescens (St r ø m , 1768) NT Ocys quinquestriatus (Gy l l e n h a l , 1810) NT Odacantha melanura (Li n n e a u s , 1767) VU VU Colliuris melanura (L.) Omophron limbatum (Fa b r i c i u s , 1777) VU NT VU Oodes gracilis A. Vi l l a e t G. B. Vi l l a , 1833 EN EN VU Oodes helopioides (Fa b r i c i u s , 1792) VU VU Ophonus parallelus (De j e a n , 1829) CR CR Harpalus zigzag (Co s t a ) Patrobus assimilis Ch a u d o i r , 1844 NT Perigona nigriceps (De j e a n , 1831) RE? EX? Perileptus areolatus (Cr e u t z e r , 1799) DD Philorhizus sigma (P. Ro ss i , 1790) VU VU Dromius sigma (Ro ss i ) Poecilus kugelanni (Pa n z e r , 1797) CR CR Pterostichus kugelanni (Pa n z .) Polistichus connexus Ge o f f r e y , 1785 DD Porotachys bisulcatus (Ni c o l a i , 1822) NT NT Tachys bisulcatus (Ni c o l a i ) Pterostichus morio carpathicus Ku l t , 1944 EN VU Pterostichus ovoideus (St u r m , 1824) NT Pterostichus rufitarsis cordatus Le t z n e r , 1842 VU LC Pterostichus cordatus Le t z n . Sphodrus leucophthalmus (Li n n a e u s , 1758) RE? EX? CR Stenolophus skrimshiranus St e p h e n s , 1828 DD Acupalpus skrimshiranus (St e p h .) Syntomus obscuroguttatus (Du f t s c h m i d , 1812) DD Metabletus obscuroguttatus (Du f t .) Syntomus pallipes (De j e a n , 1825) CR CR Metabletus pallipes (De j .) Tachys bistriatus (Du f t s c h m i d , 1812) NT Tachys micros (Fi s c h e r v o n Wa l d h e i m , 1828) DD Tachyura parvula (De j e a n , 1831) NT Tachys parvulus (De j .) Tachyura sexstriata (Du f t s c h m i d , 1812)

VU t Tachys sexstriatus (Du f t .)

49 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Thalassophilus longicornis (St u r m , 1825) DD Trechus amplicollis Fa i r m a i r e , 1879 VU VU Trechus latus Pu t z e y s , 1847 DD Trechus montanellus Ge m m i n g e r e t Ha r o l d , 1868 CR CR VU Trechus pulchellus Pu t z e y s , 1846 NT Trechus rubens (Fa b r i c i u s , 1792) NT RHYSODIDAE Rhysodes sulcatus (Fa b r i c i u s , 1787) RB CR EN CR VU HALIPLIDAE Brychius elevatus (Pa n z e r , 1793) * VU LC EN VU Haliplus apicalis Th o m s o n , 1868 VU EN Haliplus fulvicollis Er i c h s o n , 1837 VU VU CR Haliplus fulvus (Fa b r i c i u s , 1801) DD VU Haliplus immaculatus Ge r h a r d t , 1877 DD Haliplus variegatus St u r m , 1834 NT NT CR Haliplus varius Ni c o l a i , 1822 EN EN EX DYTISCIDAE Agabus didymus (Ol i v i e r , 1795) VU EN Agabus unguicularis (Th o m s o n , 1867) DD Bidessus grossepunctatus Vo r b r i n g e r 1907 * EN CR Deronectes latus (St e p h e n s , 1829) VU VU VU Deronectes platynotus (Ge r m a r , 1837) LC VU Dytiscus latissimus Li n n a e u s , 1758 ! RB RE VU EX EX? VU Dytiscus semisulcatus (O. F. Mü l l e r , 1776) CR EX Graphoderus bilineatus (De GIER, 1774) ! CR CR VU VU Hydroporus elongatulus St u r m , 1835 VU VU EX Hydroporus ferrugineus St e p h e n s , 1829 NT Hydroporus longicornis Sh a r p 1871 VU EN VU Hydroporus morio Au b e , 1838 EN EN VU Hydroporus melanocephalus (Ma r s h .) Hydroporus nigellus Ma n n e r h e i m , 1853 CR Hydroporus notatus St u r m , 1835 EN EX Hydroporus sabaudus Fa u v e l , 1865 CR EN CR Hydroporus nivalis He e r Hydroporus scalesianus St e p h e n s , 1828 CR CR VU Hydrovatus cuspidatus (Ku n z e , 1818) VU EN Hygrotus nigrolineatus (St e v e n , 1808) * NT EN VU Laccornis oblongus (St e p h e n s , 1835) EN CR VU Nebrioporus depressus (Fa b r i c i u s , 1775) VU Oreodytes sanmarkii (C. R. Sa h l b e r g , 1826) NT CR VU Oreodytes septentrionalis (Gy l l e n h a l , 1827) VU CR VU GYRINIDAE Gyrinus paykulli Oc h s , 1927 VU EN Gyrinus suffriani Sc r i b a , 1855 EN CR SPERCHEIDAE Spercheus emarginatus (Sc h a l l e r , 1783) NT VU HYDROPHILIDAE Berosus frontifoveatus Ku w e r t , 1888 NT VU Berosus spinosus (St e v e n , 1808) DD Cercyon granarius Er i c h s o n , 1837 DD CR Cercyon nigriceps (Ma r s h a m , 1802) * DD VU Crenitis punctatostriata (Le t z n e r , 1840) NT EN VU Enochrus bicolor (Fa b r i c i u s , 1792) NT EN Hydrochara flavipes (St e v e n , 1808) DD Hydrophilus aterrimus Es c h s c h o l t z , 1822 ! NT VU CR VU Hydrophilus piceus (Li n n a e u s , 1758) ! CR NT CR VU Laccobius albipes Ku w e r t , 1890 VU EX Laccobius alternus Mo t s c h u l s k y , 1855 EN EN

50 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Laccobius colon (St e p h e n s , 1829) DD EX Laccobius biguttatus Ge r h . Laccobius sinuatus Mo t s c h u l s k y , 1849 VU HELOPHORIDAE Helophorus laticollis Th o m s o n , 1853 DD Helophorus pumilio Er i c h s o n , 1837 DD EX HISTERIDAE Aeletes atomarius Au b é , 1842 VU VU VU Atholus bimaculatus Li n n a e u s , 1758 DD NT Hetaerius ferrugineus (Ol i v i e r , 1789) LC LR Hister helluo Tr u q u i , 1852 DD Hister illigeri Du f t s c h m i d , 1805 EN CR Hister sepulchralis Er i c h s o n , 1834 RE? EX? Hypocaccus specularis Ma r s e u l , 1855 CR VU Margarinotus bipustulatus Sc h r a n k , 1781 DD Onthophilus striatus Fo r s t e r , 1771 VU NT Platysoma deplanatum (Gy l l e n h a l , 1808) CR Plegaderus discisus Er i c h s o n , 1839 NT VU HYDRAENIDAE Ochthebius marinus (Pa y k u l l , 1798) CR CR Hydraena belgica d’Or c h y m o n t , 1930 NT NT Hydraena excisa Ki e s e n w e t t e r , 1849 NT Hydraena rufipes Cu r t i s , 1830 DD Hydraena schuleri Ga n g l b a u e r , 1901 NT NT AGYRTIDAE Necrophilus subterraneus (Da h l , 1807) CR CR CR LEIODIDAE Agathidium bescidicum Re i t t e r , 1885 VU CR Agathidium pisanum Br i s o u t d e Ba r n e v i l l e , 1872 LC Agathidium bicolor J. Sahlb. Agathidium plagiatum (Gy l l e n h a l , 1810) NT Amphicyllis globiformis (Sa h l b e r g , 1833) NT Anemadus strigosus (Kr a a t z , 1852) LC Catops grandicollis Er i c h s o n , 1837 NT NT Catops kirbyi Sp e n c e , 1813 LC Catops nigriclavis Ge r h a r d t , 1900 NT Catops tristis infernus Sz y m c z a k o ws k i , 1957 EN EN Choleva agilis (Il l i g e r , 1798) NT Choleva lederiana gracilenta Sz y m c z a k o ws k i , 1957 VU VU Choleva nivalis (Kr a a t z , 1856) VU Choleva spadicea (St u r m , 1839) DD Choleva sturmii Br i s o u t d e Ba r n e v i l l e , 1863 LC Colon angulare Er i c h s o n , 1837 NT Colon appendiculatum (Sa h l b e r g , 1822) LC Colon bidentatum (Sa h l b e r g , 1822) LC Colon brunneum (La t r e i l l e , 1807) NT Colon calcaratum Er i c h s o n , 1837 EN EN Colon clavigerum He r b s t , 1797 LC Colon dentipes Sa h l b e r g , 1822 LC Colon fuscicorne Kr a a t z , 1852 LC Colon murinum Kr a a t z , 1850 NT Colon puncticolle Kr a a t z , 1850 DD Colon viennense He r b s t , 1797 NT Hydnobius punctatus (St u r m , 1807) NT Leiodes badia (St u r m , 1807) EN EN Leiodes carpathica Ga n g l b a u e r , 1896 NT Leiodes ciliaris W. L. E. Sc h m i d t , 1841 RE?

Leiodes flavescens (W. L. E. Sc h m i d t , 1841) LC t

51 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Leiodes lucens (Fa i r m a i r e , 1855) NT Leiodes nigrita (W. L. E. Sc h m i d t , 1841) NT Leiodes nitida (Re i t t e r , 1885) CR Leiodes obesa (W. L. E. Sc h m i d t , 1841) ** LC CR Leiodes rotundata (Er i c h s o n , 1845) NT Leiodes rubiginosa (W. L. E. Sc h m i d t , 1841) RE? VU Leiodes silesiaca (Kr a a t z , 1852) NT Liocyrtusa minuta (Ah r e n s , 1812) NT Liodopria serricornis (Gy l l e n h a l , 1813) EN EN VU VU Nargus wilkini (Sp e n c e , 1813) LC Nemadus colonoides (Kr a a t z , 1851) LC NT LR Sciodrepoides alpestris Je a n n e l , 1934 LC NT Triarthron maerkelii W. L. E. Sc h m i d t , 1841 NT LR Zeadolopus latipes (Er i c h s o n , 1845) RE? DD VU SILPHIDAE Ablattaria laevigata (Fa b r i c i u s , 1775) RE? EN VU Silpha laevigata F. Nicrophorus germanicus (Li n n a e u s , 1758) CR VU VU STAPHYLINIDAE Abemus chloropterus (Pa n z e r , 1796) CR CR CR Acrolocha minuta (Ol i v i e r , 1795) NT Acrotona nigerrima (Au b é , 1850) RE? Atheta nigerrima (Au b é ) Aleochara maculata Br i s o u t d e Ba r n e v i l l e , 1863 RE? Alevonota egregia (Ry e , 1875) CR Alevonota rufotestacea (Kr a a t z , 1856) NT Aloconota appulsa (W. Sc r i b a , 1868) EN EN Anotylus clypeonitens (Pa n d e l l é , 1867) NT EN Anotylus intricatus (Er i c h s o n , 1840) NT Anotylus mendus He r m a n , 1970 NT Anotylus pumilus (Er i c h s o n , 1839) NT Anotylus saulcyi (Pa n d e l l é , 1867) NT Anthophagus praeustus P. Mü l l e r , 1821 RE? EX? Arrhenopeplus tesserula (Cu r t i s , 1828) LC Micropeplus tesserula Cu r t i s Atheta benickiella Br u n d i n , 1948 NT VU Atheta diversa (Sh a r p , 1869) CR Atheta grisea (Th o m s o n , 1852) RE? Atheta melanaria (Ma n n e r h e i m , 1830) DD Atheta rugulosa He e r , 1839 RE? VU Atheta brisouti (Ha r o l d ) Autalia longicornis Sc h e e r p e l t z , 1947 LC VU Autalia puncticollis Sh a r p , 1864 VU VU Batrisodes adnexus (Ha m p e , 1863) VU Batrisodes delaporti (Au b é , 1833) VU Batrisodes unisexualis Be s u c h e t , 1988 VU Batrisus formicarius Au b é , 1833 VU Bisnius scribae (Fa u v e l , 1867) NT EN Philonthus varipennis Sc r i b a Bisnius sordidus (Gr a v e n h o r s t , 1802) VU Bledius atricapillus (Ge r m a r , 1825) DD EN Bledius baudii Fa u v e l , 1872 EN EN Bledius defensus Fa u v e l , 1872 EN Bledius fergussoni Jo y , 1912 DD VU EN Bledius pygmaeus Er i c h s o n , 1839 RE? EN Bledius agricultor He e r Brachygluta haematica (Re i c h e n b a c h , 1816) DD Brachygluta sinuata (Au b é , 1833) LC Brachygluta trigonoprocta (Ga n g l b a u e r , 1895) DD

52 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Brachygluta xanthoptera (Re i c h e n b a c h , 1816) DD VU Bryaxis clavicornis (Pa n z e r , 1805) LC Bryaxis nigripennis (Au b é , 1844) LC Bryaxis nodicornis (Au b é , 1833) LC Bryaxis ullrichii (Mo t s c h u l s k y , 1851) LC Bryaxis glabricollis auct. Bryophacis rugipennis (Pa n d e l l é , 1869) NT EN Bryoporus rugipennis (Pa n d .) Carpelimus despectus (Ba u d i d i Se l v e , 1870) EN EN Carpelimus halophilus (Ki e s e n w e t t e r , 1844) CR CR EN VU Carpelimus politus (Ki e s e n w e t t e r , 1850) CR EX? VU VU Cephennium carnicum Re i t t e r , 1882 DD EX? Cephennium carpathicum Sa u l c y , 1878 DD EN Chennium bituberculatum La t r e i l l e , 1807 DD EN EN Claviger longicornis P. W. J. Mü l l e r , 1818 DD VU EN VU Cypha lindbergi (Pa l m , 1935) DD Cypha pulicaria (Er i c h s o n , 1839) ** VU VU Cyphea curtula (Er i c h s o n , 1837) ** CR VU Dacrila fallax (Kr a a t z , 1856) VU EN Dasycerus sulcatus Br o n g n i a r t , 1800 ** VU CR Dianous coerulescens Gy l l e n h a l , 1810 DD Dochmonota rudiventris (Epp e l s h e i m , 1886) CR Emus hirtus (Li n n a e u s , 1758) NT NT EN Euconnus denticornis (P. W. J. Mü l l e r & Ku n z e , LC EN 1822) Euconnus fimetarius (Ch a u d o i r , 1845) EN Euconnus hirticollis (Il l i g e r , 1798) LC EN Euconnus pragensis (Ma c h u l k a , 1923) * CR VU Euconnus rutilipennis (P. W. J. Mü l l e r & Ku n z e , EN EN 1822) Euplectus decipiens Ra f f r a y , 1910 RE? EX? EN Euplectus kirbii De n n y , 1825 RE? DD Euplectus mutator Fa u v e l , 1895 CR Euplectus fauveli Gu i l l . Eusphalerum luteum (Ma r s h a m , 1802) NT Eusphalerum marshami (Fa u v e l , 1869) RE? EN Eusphalerum rectangulum (Ba u d i d i Se l v e , 1870) VU Eusphalerum signatum (Mä r k e l , 1857) NT Eutheia linearis Mu l s a n t & Re y , 1861 NT NT Eutheia scydmaenoides St e p h e n s , 1830 VU Euthiconus conicicollis (Fa i r m a i r e , 1855) * VU CR VU VU Geodromicus nigrita (P. Mü l l e r , 1821) VU EN VU Psephidonus nigrita (P. W. J . Mü l l .) Geodromicus plagiatus (Fa b r i c i u s , 1798) VU EN VU Psephidonus plagiatus (F.) Gyrophaena joyioides Wü s t h o f f , 1937 LC Gyrophaena nitidula (Gy l l e n h a l , 1810) LC Hydrosmecta delicatula (Sh a r p , 1869) VU EN VU Hydrosmecta fluviatilis (Kr a a t z , 1854) VU Thinoecia fluviatilis (Kr a a t z ) Hydrosmecta fragilicornis (Kr a a t z , 1854) VU Thinoecia fragilicornis (Kr a a t z ) Hydrosmecta fragilis (Kr a a t z , 1854) VU EN Hydrosmecta tenuissima (Epp e l s h e i m , 1892) VU EN Thinoecia tenuissima (Epp e l s h .) Hydrosmectina perpusilla (Sc h e e r p e l t z , 1944) VU VU Hydrosmectina subtilissima (Kr a a t z , 1854) VU EN VU Lithocharis ochracea (Gr a v e n h o r s t , 1802) RE? Lomechusoides strumosus (Fa b r i c i u s , 1775) EN t Lomechusa strumosa (F.)

53 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Megarthrus nitidulus Kr a a t z , 1857 LC Neuraphes carinatus (Mu l s a n t & Re y , 1861) LC Neuraphes parallelus (Ch a u d o i r , 1845) EN EN Neuraphes rubicundus (Sc h a u m , 1841) VU VU Neuraphes talparum Lo k a y , 1920 VU Oligota rufipennis Kr a a t z , 1858 CR Omalium oxyacanthae Gr a v e n h o r s t , 1806 EN EN Omalium septentrionis Th o m s o n , 1857 EN EN Omalium validum Kr a a t z , 1857 EN VU Oxypoda exoleta Er i c h s o n , 1839 VU Paederus schoenherri Cz w a l i n a , 1889 VU Paranopleta inhabilis (Kr a a t z , 1856) CR EN Philonthus alpinus Epp e l s h e i m , 1875 CR Philonthus binotatus (Gr a v e n h o r s t , 1806) RE? Philonthus ebeninus (Gr a v e n h o r s t , 1802) VU VU Philonthus nitidus (Fa b r i c i u s , 1787) VU Phloeonomus punctipennis Th o m s o n , 1867 LC Phloeopora nitidiventris Fa u v e l , 1900 LC Phloeopora scribae Epp e l s h e i m , 1884 LC Phloeopora bernhaueri Lo h s e Phloeostiba lapponica (Ze t t e r s t e d t , 1838) LC VU Phloeonomus lapponicus (Ze t t .) Phyllodrepa linearis Ze t t e r s t e d t , 1828 Hapalaraea linearis (Ze t t .) CR DD EN Hapalaraea scabriuscula (Kr a a t z ) Platydomene bicolor (Er i c h s o n , 1840) VU Lobrathium bicolor (Er.) Platystethus capito He e r , 1839 VU Plectophloeus nitidus (Fa i r m a i r e , 1858) LC DD Pronomaea rostrata Er i c h s o n 1837 DD EN Proteinus atomarius Er i c h s o n , 1840 VU Pycnoglypta lurida (Gy l l e n h a l , 1813) RE? CR Quedius boopoides Mu n s t e r , 1923 NT VU Quedius curtipennis Be r n h a u e r , 1908 LC Reichenbachia juncorum (Le a c h , 1817) VU DD Saulcyella schmidtii (Mä r k e l , 1845) VU VU VU Scaphisoma balcanicum Ta m a n i n i , 1954 VU DD EN Scaphisoma boreale Lu n d b l a d , 1952 * VU VU Schistoglossa aubei (Br i s o u t d e Ba r n e v i l l e , 1860) VU EN Scopaeus rubidus Mu l s a n t & Re y , 1855 VU EN Scydmaenus perrisii (Re i t t e r , 1879) VU CR Scydmoraphes helvolus (Sc h a u m , 1844) VU Scydmoraphes minutus (Ch a u d o i r , 1845) LC Sepedophilus transcaspicus (Be r n h a u e r , 1917) LC Sepedophilus lokayi Sm e t . Silusa rubra Er i c h s o n , 1839 RE? Stenichnus bicolor (De n n y , 1825) LC VU Stenus carpathicus Ga n g l b a u e r , 1896 ** EN Stenus flavipalpis Th o m s o n , 1860 ** EN EN VU Stenus fulvicornis St e p h e n s , 1833 EN Stenus fuscicornis Er i c h s o n , 1840 EN EN Stenus indifferens Pu t h z , 1967 RE? EN Stenus longipes He e r , 1839 EN Stenus longitarsis Th o m s o n , 1851 EN VU Stenus nitens St e p h e n s , 1833 ** EN Stenus pallitarsis St e p h e n s , 1833 EN Stenus picipennis Er i c h s o n , 1840 NT NT Stenus picipes St e p h e n s , 1833 EN Stenus providus Er i c h s o n , 1839 ** EN

54 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Stenus pusillus St e p h e n s , 1833 EN EN Stenus exiguus Er. Stenus ruralis Er i c h s o n , 1840 EN Stenus scrutator Er i c h s o n , 1840 RE? EN Stenus solutus Er i c h s o n , 1840 NT NT Stenus subdepressus Mu l s a n t & Re y , 1861 CR CR EN Tachinus scapularis St e p h e n s , 1832 EN EN Tachyporus quadriscopulatus Pa n d e l l é , 1869 RE? Tachyporus tersus Er i c h s o n , 1839 EN Tachyusida gracilis (Er i c h s o n , 1837) EN CR VU Taxicera deplanata (Gr a v e n h o r s t , 1802) EN EN Taxicera truncata (Epp e l s h e i m , 1875) EN CR Tetartopeus angustatus (La c o r d a i r e , 1835) RE? EX? CR Lathrobium angustatum La c o r d . Tetartopeus sphagnetorum (Mu o n a , 1977) EN CR Lathrobium sphagnetorum Mu o n a Thinobius ligeris Py o t , 1874 CR VU Thinobius linearis Kr a a t z , 1857 CR Thinobius petzi Be r n h a u e r , 1908 RE? CR Thinobius pusillimus (He e r , 1839) RE? EX? CR Thoraxophorus corticinus Mo t s c h u l s k y , 1837 VU VU EN VU Trimium carpathicum Sa u l c y , 1875 LC Velleius dilatatus (Fa b r i c i u s , 1787) ! ** VU VU VU VU Zeteotomus brevicornis (Er i c h s o n , 1839) EN EN LUCANIDAE Ceruchus chrysomelinus (Ho c h e n w a r t h , 1785) ! VU VU CR LR NT NT Dorcus parallelipipedus (Li n n a e u s , 1758) ! VU VU LC Lucanus cervus (Li n n a e u s , 1758) ! RB EN EN EN LR NT TROGIDAE Trox hispidus (Po n t o pp i d a n , 1763) EN EN BOLBOCERATIDAE Odontaeus armiger (Sc o p o l i , 1772) DD EN GEOTRUPIDAE Geotrupes mutator (Ma r s h a m , 1802) VU VU EX Typhaeus typhoeus (Li n n a e u s , 1758) NT NT CR SCARABAEIDAE Amphimallon assimile (He r b s t , 1790) NT NT NT Amphimallon ochraceum (Kn o c h , 1801) RE? EX? Amphimallon ruficorne (Fa b r i c i u s , 1775) DD DD CR Rhizotrogus ruficornis (F.) Anisoplia agricola (Po d a v o n Ne u h a u s , 1761) EN EN EN Anisoplia villosa (Go e z e , 1777) RE? EX? VU Aphodius biguttatus Ge r m a r , 1824 DD Aphodius circumcinctus W. L. E. Sc h m i d t , 1840 RE? VU Aphodius lugens Cr e u t z e r , 1799 DD EN VU Aphodius maculatus St u r m , 1800 NT NT Aphodius niger Il l i g e r , 1798 DD EN Aphodius niger (Pa n z .) Aphodius obscurus (Fa b r i c i u s , 1792) RE? EX? EX Aphodius paykulli Be d e l , 1907 DD Aphodius tessulatus (Pa y k .) Aphodius porcus (Fa b r i c i u s , 1792) * DD EX Aphodius quadrimaculatus (Li n n a e u s , 1761) RE? EX? EX Aphodius satellitus (He r b s t , 1789) RE? LC EX VU Aphodius scrofa (Fa b r i c i u s , 1787) DD EN Aphodius tomentosus (O. F. Mü l l e r , 1776) RE? EX? Aphodius zenkeri Ge r m a r , 1813 DD Caccobius schreberi (Li n n a e u s , 1767) NT NT EX VU Chaetopteroplia segetum (He r b s t , 1783) NT NT EN

Copris lunaris (Li n n a e u s , 1758) NT NT CR LR t

55 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Euheptaulacus sus (He r b s t , 1783) DD DD EX Heptaulacus sus (He r b s t ) Euheptaulacus villosus (Gy l l e n h a l , 1806) EN EN VU EN Heptaulacus villosus (Gy l l .) Euoniticellus fulvus (Go e z e , 1777) VU VU CR Oniticellus fulvus (Go e z e ) Gnorimus variabilis (Li n n a e u s , 1758) VU VU EN VU NT Gymnopleurus geoffroyi (Fu e ss l y , 1775) RE EX EX VU Heptaulaus testudinarius (Fa b r i c i u s , 1775) VU VU EX Holochelus aequinoctialis (He r b s t , 1790) CR CR VU VU Rhizotrogus aequinoctialis (He r b s t ) Hoplia hungarica Bu r m e i s t e r , 1844 DD DD CR Hoplia subnuda Re i t t . Hoplia philanthus (Fu e ss l y , 1775) DD EX? Hoplia praticola Du f t s c h m i d , 1805 NT NT EN Melolontha pectoralis Me g e r l e v o n Mü h l f e l d , 1812 DD DD VU Melolontha pectoralis Ge r m . Onthophagus furcatus (Fa b r i c i u s , 1781) NT NT NT Onthophagus gibbulus (Pa l l a s , 1781) DD CR VU Onthophagus lemur (Fa b r i c i u s , 1781) RE? EX? VU Onthophagus semicornis (Pa n z e r , 1798) NT NT NT Onthophagus vacca (Li n n a e u s , 1767) VU VU CR Onthophagus verticicornis (La i c h a r t i n g , 1781) EN EN VU Onthophagus vitulus (Fa b r i c i u s , 1777) EN EN Oryctes nasicornis (Li n n a e u s , 1758) NT NT EN VU Pleurophorus caesus (Cr e u t z e r , 1796) NT NT NT Pleurophorus caesus (Pa n z .) Polyphylla fullo (Li n n a e u s , 1758) NT NT EN VU Protaetia aeruginosa (Dr u r y , 1773) ! VU VU EN VU NT Netocia aeruginosa (Dr u r y ) Psammodius asper (Fa b r i c i u s , 1775) VU VU CR Psammodius sulcicollis (Il l i g .) Rhizotrogus aestivus (A. G. Ol i v i e r , 1789) CR CR Trichius rosaceus (Vo e t , 1768) DD DD CR LC EUCINETIDAE Nycteus hopffgarteni (Re i t t e r , 1885) LC LC EN Eucinetus hopffgarteni (Re i t t .) SCIRTIDAE Hydrocyphon deflexicollis (P. W. J. Mü l l e r , 1821) DD CR BUPRESTIDAE Agrilus convexicollis L. Re d t e n b a c h e r , 1849 LC VU Agrilus graminis Ki e s e n w e t t e r , 1857 LC Agrilus graminis Ca s t . & Go r y Agrilus integerrimus (Ra t z e b u r g , 1837) NT NT EN VU Agrilus obscuricollis Ki e s e n w e t t e r , 1857 LC Agrilus subauratus (Ge b l e r , 1833) LC VU Anthaxia manca (Li n n a e u s , 1767) VU EN VU Anthaxia millefolii (Fa b r i c i u s , 1801) RE? EX? EX Anthaxia nigritula (Ra t z e b u r g , 1837) RE? EX? Anthaxia podolica Ma n n e r h e i m , 1837 DD VU Anthaxia salicis (Fa b r i c i u s , 1777) EN NT Anthaxia sepulchralis (Fa b r i c i u s , 1801) RE? Aphanisticus pusillus (A. G. Ol i v i e r , 1790) DD DD EN VU Buprestis haemorrhoidalis He r b s t , 1780 LC NT Buprestis octoguttata Li n n a e u s , 1758 LC VU Buprestis rustica Li n n a e u s , 1758 LC NT Chrysobothris chrysostigma (Li n n a e u s , 1758) EN CR VU Coraebus elatus (Fa b r i c i u s , 1787) LC NT Coraebus rubi (Li n n a e u s , 1767) RE? DD CR LR Cylindromorphus filum (Gy l l e n h a l , 1817) RE? DD EN VU Dicerca aenea (Li n n a e u s , 1761) EN EX VU

56 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Dicerca alni (Fi s c h e r v o n Wa l d h e i m , 1824) LC EN VU Dicerca berolinensis (He r b s t , 1779) VU VU Eurythyrea austriaca (Li n n a e u s , 1767) ! EN VU EX VU Habroloma nanum (Pa y k u l l , 1799) DD EN VU Lamprodila decipiens (Ge b l e r , 1847) VU VU EN Scintillatrix dives (Gu i l l .) Lamprodila rutilans (Fa b r i c i u s , 1777) NT NT VU Melanophila acuminata (DeGe e r , 1774) VU VU Perotis lugubris (Fa b r i c i u s , 1777) RE? EX? EX VU Poecilonota variolosa (Pa y k u l l , 1799) NT NT VU Trachypteris picta decostigma (Fa b r i c i u s , 1787) EN DD EN VU Melanophila picta (Pa l l .) BYRRHIDAE Byrrhus glabratus He e r , 1841 LC NT Byrrhus luniger Ge r m a r , 1817 LC CR Curimopsis setosa (Wa l t l , 1838) DD EX Simplocaria maculosa Er i c h s o n , 1847 DD CR ELMIDAE Esolus pygmaeus (P. W. J. Mü l l e r , 1806) DD EX Limnius muelleri (Er i c h s o n , 1847) DD EX Macronychus quadrituberculatus P. W. J. Mü l l e r , NT NT VU CR 1806 Stenelmis canaliculata (Gy l l e n h a l , 1808) RE? EX? DRYOPIDAE Dryops lutulentus (Er i c h s o n , 1847) DD CR EN Dryops nitidulus (He e r , 1841) DD EX Dryops rufipes (Kr y n i c k i , 1832) DD CR Dryops striatopunctatus (He e r , 1841) DD EN VU Pomatinus substriatus (P. W. J. Mü l l e r , 1806) DD DD EX Helichus substriatus (Mü l l .) LIMNICHIDAE Limnichus pygmaeus (St u r m , 1807) DD CR HETEROCRERIDAE Augyles intermedius (Ki e s e n w e t t e r , 1843) DD Augyles pruinosus (Ki e s e n w e t t e r , 1851) DD Heterocerus pruinosus Ki e sw . Augyles sericans (Ki e s e n w e t t e r , 1843) DD Heterocerus sericans Ki e sw . Heterocerus fossor Ki e s e n w e t t e r , 1843 DD PSEPHENIDAE Eubria palustris (Ge r m a r , 1818) DD CR EUCNEMIDAE Dromaeolus barnabita (A. Vi l l a & J. B. Vi l l a , 1838) DD EN VU LC Hylis olexai (Pa l m , 1955) DD DD CR VU LC Microrhagus lepidus Ro s e n h a u e r , 1847 DD DD EN VU LC LC Dirhagus lepidus (Ro s e n h .) Xylophilus corticalis (Pa y k u l l , 1800) DD CR VU LC LC THROSCIDAE Trixagus obtusus (Cu r t i s , 1827) DD DD ELATERIDAE Adrastus lacertosus Er i c h s o n , 1841 DD EX Adrastus montanus (Sc o p o l i , 1763) DD DD EN Ampedus cinnabarinus (Es c h s c h o l z , 1829) NT EN LC Ampedus nigerrimus (La c o r d a i r e , 1835) NT EN VU NT Ampedus praeustus (Fa b r i c i u s , 1792) LC VU LC Ampedus rufipennis (St e p h e n s , 1830) NT DD VU LC Ampedus tristis (Li n n a e u s , 1758) LC DD EN LC Anostirus gracilicollis (St e r l i n , 1896) DD NT VU Athous bicolor (Go e z e , 1777) DD

Betarmon bisbimaculatus (Fa b r i c i u s , 1803) CR EN EN t

57 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Calambus bipustulatus (Li n n a e u s , 1767) LC NT LC Cardiophorus gramineus (Sc o p o l i , 1763) VU VU NT Crepidophorus mutilatus (Ro s e n h a u e r , 1847) EN DD CR EN NT NT Ctenicera heyeri (Sa x e n , 1838) RB EN EN EN Danosoma fasciata (Li n n a e u s , 1758) EN EN EN LR LC Lacon fasciatus (L.) Diacanthous undulatus (DeGe e r , 1774) LC EN LC Dicronychus equiseti (He r b s t , 1784) LC VU Dicronychus equisetioides Lo h s e , 1976 DD VU VU Drapetes mordelloides (Ho s t , 1789) LC EN Elater ferrugineus Li n n a e u s , 1758 ! RB VU VU CR VU NT Fleutiauxellus maritimus (Cu r t i s , 1840) CR DD CR Lacon querceus (He r b s t , 1784) EN EN EN VU NT Melanotus crassicollis (Er i c h s o n , 1841) NT DD VU Oedostethus tenuicornis (Ge r m a r , 1824) DD CR Orithales serraticornis (Pa y k u l l , 1800) LC DD EN VU Paracardiophorus musculus (Er i c h s o n , 1840) NT CR VU Paraphotistus nigricornis (Pa n z e r , 1799) VU EN Pheletes quercus (A. G. Ol i v i e r , 1790) NT DD VU Cidnopus quercus (Ol.) Quasimus minutissimus (Ge r m a r , 1823) LC LC VU Stenagostus rhombeus (A. G. Ol i v i e r , 1790) CR CR EN LR LC Stenagostus rufus (DeGe e r , 1774) LC NT NT VU LC LC Zorochros flavipes (Au b é , 1850) LC LC CR Zorochros meridionalis (La p o r t e , 1840) DD DD CR Zorochros meridionalis (Ca s t .) LYCIDAE Benibotarsus taygetanus (Pi c , 1905) DD DD VU VU Dictyoptera fiedleri (Re i t t .) Erotides cosnardi (Ch e v r o l a t , 1831) DD Platycis cosnardi (Ch e v r .) Lopheros rubens (Gy l l e n h a l , 1817) DD VU Aplatapterus rubens (Gy l l .) LAMPYRIDAE Phosphaenus hemipterus (Go e z e , 1777) DD VU CANTHARIDAE Ancistronycha erichsonii (Ba c h , 1852) DD Ancistronycha occipitalis (Ro s e n h a u e r , 1847) DD Cantharis nigra (DeGe e r , 1774) DD Cantharis pallida Go e z e , 1777 VU Cantharis pulicaria Fa b r i c i u s , 1781 EN DD VU Cantharis quadripunctata (O. F. Mü l l e r , 1776) DD Cantharis tristis Fa b r i c i u s , 1798 CR VU VU Cratosilis denticollis (Sc h u m m e l , 1844) DD Malthinus moravicus Šv i h l a , 1997 DD VU Malthodes brevicollis (Pa y k u l l , 1798) DD Malthodes dispar (Ge r m a r , 1824) DD Malthodes lobatus Ki e s e n w e t t e r , 1852 EN EN VU Malthodes lucernensis Wi t t m e r , 1981 DD VU Malthodes transeuropaeus Wi t t m e r , 1970 DD DD VU Podistra rufotestacea (Le t z n e r , 1845) DD Absidia rufotestacea (Le t z n .) Podistra schoenherri (De j e a n , 1836) DD Absidia schoenherri (De j .) Rhagonycha atra (Li n n a e u s , 1767) DD Rhagonycha nigripes (W. Re d t e n b a c h e r , 1842) DD Silis nitidula (Fa b r i c i u s , 1792) DD DERODONTIDAE Laricobius erichsonii Ro s e n h a u e r , 1846 DD VU

58 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

NOSODENDRIDAE Nosodendron fasciculare (A. G. Ol i v i e r , 1790) DD LR DERMESTIDAE Attagenus pantherinus (Ah r e n s , 1814) DD EN EN Attagenus punctatus (Sc o p o l i , 1772) DD BOSTRICHIDAE Lichenophanes varius (Il l i g e r , 1801) VU CR VU NT Stephanopachys substriatus (Pa y k u l l , 1800) RE? EX? EN EN LC PTINIDAE Anitys rubens (J. J. Ho f f m a n n , 1803) VU EN Caenocara affine (St u r m , 1837) RE? VU Caenocara bovistae (J. J. Ho f f m a n n , 1803) VU VU Gastrallus immarginatus (P. W. J. Mü l l e r , 1821) VU DD Gastrallus laevigatus (A. G. Ol i v i e r , 1790) RE? DD Gibbium psylloides (Cz e n p i n s k i , 1778) EN Grynobius planus (Fa b r i c i u s , 1787) RE? EX? Hadrobregmus denticollis (Cr e u t z e r , 1796) RE? Anobium denticollis Cr e u t z . Mesocoelopus niger (P. W. J. Mü l l e r , 1821) VU DD Ptinus calcaratus Ki e s e n w e t t e r , 1877 VU DD Ptinus lichenum Ma r s h a m , 1802 RE? Ptinus pusillus St u r m , 1837 RE? EN Ptinus sexpunctatus Pa n z e r , 1789 VU Ptinus variegatus P. Ro ss i , 1792 VU EN Xyletinus pectinatus (Fa b r i c i u s , 1792) VU LYMEXYLIDAE Elateroides flabellicornis (D. H. Sc h n e i d e r , 1791) EN CR Lymexylon navale (Li n n a e u s , 1758) LC VU TROGOSSITIDAE Calitys scabra (Th u n b e r g , 1784) RB CR CR VU LC Peltis grossa (Li n n a e u s , 1758) VU VU LR LC Thymalus limbatus (Fa b r i c i u s , 1787) DD LC CLERIDAE Allonyx quadrimaculatus (Sc h a l l e r , 1783) DD DD CR VU Clerus mutillarius Fa b r i c i u s , 1775 RE? EX? Dermestoides sanguinicollis (Fa b r i c i u s , 1787) RB EN EN CR EN Opetiopalpus scutellaris (Pa n z e r , 1797) DD CR VU Opilo domesticus (St u r m , 1837) DD DD Opilo mollis (Li n n a e u s , 1758) DD Opilo pallidus (Ol i v i e r , 1795) EN EN VU Tilloidea unifasciata (Fa b r i c i u s , 1787) DD DD DASYTIDAE Aplocnemus tarsalis (C. R. Sa h l b e r g , 1822) DD DD Danacea morosa Ki e s e n w e t t e r , 1863 LC LC Danacea nigritarsis (Kü s t e r , 1850) DD DD Dasytes subaeneus Sc h ö n h e r r , 1817 DD DD Enicopus pilosus (Sc o p o l i , 1763) RE EX MALACHIIDAE Charopus concolor (Fa b r i c i u s , 1801) RE? EX? Clanoptilus elegans (A. G. Ol i v i e r , 1790) RE? EX? Clanoptilus geniculatus (Ge r m a r , 1824) NT NT Ebaeus appendiculatus Er i c h s o n , 1840 DD EN Ebaeus thoracicus (Ge o f f r o y , 1785) DD EN Ebaeus thoracicus (Fo u r c r .) Malachius scutellaris Er i c h s o n , 1840 DD VU Sphinginus coarctatus (Er i c h s o n , 1840) RE? EX? KATERETIDAE Brachypterolus antirrhini (Mu r r a y , 1864) RE? CR t Brachypterolus villiger (Re i t t .)

59 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

NITIDULIDAE Cyllodes ater (He r b s t , 1792) LC VU Epuraea oblonga (He r b s t , 1793) DD CR Epuraea silesiaca Re i t t e r , 1873 DD DD CR Ipidia binotata (Re i t t e r , 1875) LC VU Ipidia sexguttata (R. F. Sa h l b e r g , 1834) RE? EN Meligethes anthracinus C. N. F. Br i s o u t d e Ba r n e v - DD DD CR i l l e , 1863 Meligethes corvinus Er i c h s o n , 1845 DD VU Meligethes exilis St u r m , 1845 DD VU Meligethes kunzei Er i c h s o n , 1845 DD VU Meligethes nanus Er i c h s o n , 1845 DD CR Meligethes rosenhaueri Re i t t e r , 1871 DD EN Meligethes serripes (Gy l l e n h a l , 1827) DD CR Meligethes sulcatus C. N. F. Br i s o u t d e Ba r n e v i l l e , DD 1863 MONOTOMIDAE Rhizophagus aeneus Ri c h t e r , 1820 EN EN VU Rhizophagus brancsiki Re i t t e r , 1905 EN EN VU Rhizophagus cribratus (Gy l l e n h a l , 1827) DD VU Rhizophagus grandis (Gy l l e n h a l , 1827) LC LC VU SILVANIDA E Silvanoprus fagi (Gu é r i n -Mé n e v i l l e , 1844) DD VU CUCUJIDAE Cucujus cinnaberinus (Sc o p o l i , 1763) ! LC LC EN LR NT NT Cucujus haematodes Er i c h s o n , 1845 ! LC LC CR VU EN Pediacus depressus (He r b s t , 1797) DD EN VU LC Pediacus dermestoides (Fa b r i c i u s , 1792) DD VU LR DD LAEMOPHLOEIDAE Cryptolestes corticinus (Er i c h s o n , 1846) DD CR Laemophloeus monilis (Fa b r i c i u s , 1787) DD VU Lathropus sepicola (P. W. J. Mü l l e r , 1821) LC VU Notolaemus castaneus (Er i c h s o n , 1845) DD VU Placonotus testaceus (Fa b r i c i u s , 1787) DD PHALACRIDAE Olibrus gerhardti Fl a c h , 1888 DD CRYPTOPHAGIDAE Atomaria attila Re i t t e r , 1878 DD DD Cryptophagus quercinus Kr a a t z , 1852 DD Kryptophagus quercinus Kr a a t z Hypocoprus latridioides Mo t s c h u l s k y , 1839 DD DD Hypocoprus quadricollis Re i t t . Pteryngium crenatum (Fa b r i c i u s , 1798) DD Telmatophilus schonherrii (Gy l l e n h a l , 1808) DD EROTYLIDAE Combocerus glaber (Sc h a l l e r , 1783) DD CR EN Dacne notata (Gm e l i n , 1790) DD EN LC LC BIPHYLLIDAE Diplocoelus fagi (Ch e v r o l a t , 1837) DD DD Diplocoelus fagi (Gu é r .) BOTHRIDERIDAE Teredus opacus Ha b e l m a n n , 1854 RE? EX? CR EN CERYLONIDAE Cerylon impressum Er i c h s o n , 1845 DD EN Philothermus evanescens (Re i t t e r , 1876) * DD CR VU ALEXIIDAE Sphaerosoma carpathicum Re i t t e r , 1883 RE? EX? ENDOMYCHIDAE Dapsa denticollis (Ge r m a r & Ka u l f u ss , 1816) DD DD VU VU

60 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Leiestes seminiger (Gy l l e n h a l , 1808) NT NT CR VU COCCINELLIDAE Sospita vigintiguttata (Li n n a e u s , 1758) DD LATHRIDIIDAE Corticarina latipennis (J. R. Sa h l b e r g , 1871) DD DD MYCETOPHAGIDAE Mycetophagus ater (Re i t t e r , 1879) EN EN EN VU DD Mycetophagus decempunctatus Fa b r i c i u s , 1801 LC EN VU LC Mycetophagus fulvicollis Fa b r i c i u s , 1792 LC VU LR LC Mycetophagus multipunctatus Fa b r i c i u s , 1792 LC VU LC Mycetophagus populi Fa b r i c i u s , 1798 LC VU LC Triphyllus bicolor (Fa b r i c i u s , 1777) LC VU LC CIIDAE Cis dentatus Me l l i é , 1848 * VU VU LR Cis lineatocribratus Me l l i é , 1848 VU VU Cis submicans Ab e i l l e d e Pe r r i n , 1874 DD Cis micans (F.) Cis villosulus (Ma r s h a m , 1802) DD Cis setiger Me l l . Diphyllocis opaculus (Re i t t e r , 1885) RE? EX? CR Dolichocis laricinus (Me l l i é , 1848) VU VU Octotemnus mandibularis (Gy l l e n h a l , 1813) RE? EX? CR Sulcacis bidentulus (Ro s e n h a u e r , 1847) VU VU Wagaicis wagai (Wa n k o w i c z , 1869) EN EN CR TETRATOMIDAE Mycetoma suturale (Pa n z e r , 1797) NT NT CR MELANDRYIDAE Conopalpus testaceus (A. G. Ol i v i e r , 1790) DD VU VU Hypulus bifasciatus (Fa b r i c i u s , 1792) LC LR Hypulus quercinus (Qu e n s e l , 1790) DD VU Melandrya barbata (Fa b r i c i u s , 1787) VU VU EN EN Melandrya caraboides (Li n n a e u s , 1760) DD VU LR Orchesia blandula Br a n c s i k , 1874 DD CR Orchesia fusiformis So l s k y , 1871 DD VU Orchesia acicularis Re i t t . Phloiotrya rufipes (Gy l l e n h a l , 1810) DD Phloiotrya subtilis (Re i t t e r , 1897) CR CR EN Phryganophilus auritus Mo t s c h u l s k y , 1845 VU VU CR Phryganophilus ruficollis (Fa b r i c i u s , 1798) ! RB EN EN CR EN NT Wanachia triguttata (Gy l l e n h a l , 1810) LC EN VU Abdera triguttata (Gy l l .) Zilora obscura (Fa b r i c i u s , 1794) LC CR VU RIPIPHORIDAE Metoecus paradoxus (Li n n a e u s , 1760) DD DD NT Pelecotoma fennica (Pa y k u l l , 1799) DD DD CR VU Ripidius quadriceps (Ab e i l l e d e Pe r r i n , 1972) DD DD CR EN ZOPHERIDAE Aulonium trisulcum (Ge o f f r o y , 1785) DD VU VU Colobicus hirtus (Ro ss i , 1790) EN EN EN Colobicus marginatus La t r . Coxelus pictus (J. St u r m , 1807) EN EN Orthocerus clavicornis (Li n n a e u s , 1758) DD EN Orthocerus crassicornis (Er i c h s o n , 1845) DD DD CR EN Pycnomerus terebrans (A. G. Ol i v i e r , 1790) EN EN EN VU Synchita mediolanensis A. Vi l l a & J. B. Vi l l a , 1833 DD EN VU Synchita undata Gu é r i n -Mé n e v i l l e , 1844 Cicones undatus (Gu é r .) EN EN EN VU Cicones pictus Er. Synchita variegata He l l w i g , 1792

DD EN VU t Cicones variegatus (He l l w .)

61 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

MORDELLIDAE Curtimorda bisignata (L. Re d t e n b a c h e r , 1849) DD VU Curtimorda maculosa (Ne a z e n , 1794) DD Hoshihananomia perlata (Su l z e r , 1776) LC LC Mordellistena kraatzi Em e r y , 1876 DD Mordellistena stenidea Mu l s a n t , 1856 DD Mordellochroa tournieri (Em e r y , 1876) DD VU TENEBRIONIDAE Allecula rhenana Ba c h , 1856 DD EN Blaps lethifera Ma r s h a m , 1802 EN EN Blaps mortisaga (Li n n a e u s , 1758) RB EN EN Blaps mucronata La t r e i l l e , 1804 EN EN Corticeus bicoloroides (Ro u b a l , 1933) DD EN Corticeus pini (Pa n z e r , 1799) DD CR VU Cteniopus sulphuripes (Ge r m a r , 1824) EN EN CR VU Eledonoprius armatus (Pa n z e r , 1799) RE? EX? CR VU Gonodera luperus (He r b s t , 1783) DD Hymenalia rufipes (Fa b r i c i u s , 1792) DD Nalassus laevioctostriatus (Go e z e , 1777) DD Cylindronotus laevioctostriatus (Go e z e ) Neomida haemorrhoidalis (Fa b r i c i u s , 1787) NT VU Prionychus melanarius (Ge r m a r , 1813) DD VU Pseudocistela ceramboides (Li n n a e u s , 1758) DD PROSTOMIDAE Prostomis mandibularis (Fa b r i c i u s , 1801) VU VU CR VU NT OEDEMERIDAE Ditylus laevis (Fa b r i c i u s , 1787) RB RE EX EN VU Nacerdes melanura (Li n n a e u s , 1758) DD MELOIDAE Cerocoma schaefferi (Li n n a e u s , 1758) DD DD CR EN Epicauta rufidorsum (Go e z e , 1777) RE? EX? CR VU Lytta vesicatoria (Li n n a e u s , 1758) NT NT EN Meloe cicatricosus Le a c h , 1815 DD DD CR VU Meloe rufiventris Ge r m a r , 1832 DD DD CR EN Meloe coriarius Br a n d t & Er. Meloe rugosus Ma r s h a m , 1802 DD DD VU VU Meloe scabriusculus Br a n d t & Er i c h s o n , 1832 DD NT VU MYCTERIDAE Mycterus curculionoides (Fa b r i c i u s , 1781) DD VU EN SALPINGIDAE Aglenus brunneus (Gy l l e n h a l , 1813) DD VU Cariderus aeneus (A. G. Ol i v i e r , 1807) DD DD Rhinosimus aeneus Ol. Lissodema cursor (Gy l l e n h a l , 1813) DD Lissodema denticolle (Gy l l e n h a l , 1813) DD Lissodema quadripustulatum (Ma r s h .) Rabocerus foveolatus (Lj u n g h , 1823) DD VU Rabocerus gabrieli (Ge r h a r d t , 1901) DD EN VU Sphaeriestes bimaculatus (Gy l l e n h a l , 1810) DD EN Salpingus bimaculatus Gy l l . Sphaeriestes stockmanni (Bi s t r ö m , 1977) DD EN Salpingus ater (Pa y k .) ANTHICIDAE Anthelephila pedestris (Ro ss i , 1790) DD DD Formicomus pedestris (Ro ss i ) Anthicus ater (Th u n b e r g , 1787) DD Anthicus luteicornis W. L. E. Sc h m i d t , 1842 DD Anthicus sellatus (Pa n z e r , 1796) DD EN Hirticollis hispidus (Ro ss i , 1792) DD DD Hirticomus hispidus (Ro ss i )

62 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Mecynotarsus serricornis (Pa n z e r , 1796) DD CR Notoxus brachycerus (Fa l d e r m a n n , 1837) DD DD ADERIDAE Euglenes oculatus (Pa y k u l l , 1798) DD Aderus oculatus (Pa y k .) SCRAPTIDAE Cyrtanaspis phalerata (Ge r m a r , 1847) DD Scraptia fuscula P. W. J. Mü l l e r , 1821 DD NT CERAMBYCIDAE Acmaeops pratensis (La i c h a r t i n g , 1784) RE? EN Gnathacmaeops pratensis (La i c h .) Akimerus schaefferi (La i c h a r t i n g , 1784) ! CR CR CR VU Callimus angulatus (Sc h r a n k , 1789) VU VU LC Callimellum angulatum (Sc h r a n k ) Cerambyx cerdo Li n n a e u s , 1758 RB ! CR VU EN LR NT VU Cerambyx scopolii Fu e ss l y , 1775 ! VU DD LC Chlorophorus figuratus (Sc o p o l i , 1763) RE? EX? LC Chlorophorus sartor (O. F. Mü l l e r , 1766) RE? DD LC Clytus rhamni Ge r m a r , 1817 VU LC Clytus tropicus (Pa n z e r , 1795) DD LC LC Cornumutila lineata (Le t z n e r , 1844) RB RE? CR CR VU Dorcadion fulvum erythropterum Fi s c h e r v o n Wa l d - h e i m , 1823 ! RE? NT Dorcadion fulvum (Sc o p .) Glaphyra kiesenwetteri (Mu l s a n t & Re y , 1861) CR DD DD Molorchus kiesenwetteri Mu l s . Isotomus speciosus (D. H. Sc h n e i d e r , 1787) RE? EX? EN LC Leiopus punctulatus (Pa y k u l l , 1800) RE? CR Leptura aurulenta Fa b r i c i u s , 1792 CR CR Monochamus sartor (Fa b r i c i u s , 1787) RE? EN LC LC Opsilia uncinata (Re d t e n b a c h e r , 1842) DD EN VU Phytoecia uncinata (Re d t .) Pachytodes erraticus (Da l m a n , 1817) RE? EX? Judolia erratica (Da l m .) Phymatodes rufipes (Fa b r i c i u s , 1777) RE? EX? LC Phytoecia affinis (Ha r r e r , 1784) RE? Phytoecia cylindrica (Li n n a e u s , 1758) LC LR Phytoecia nigricornis (Fa b r i c i u s , 1782) LC LR Pogonocherus ovatus (Go e z e , 1777) RE? NT Pronocera angusta (Kriechbaumer , 1844) ** LC DD Pseudogaurotina excellens (Br a n c s i k , 1874) ! LC LC CR Carilia excellens (Br a n c .) Ropalopus clavipes (Fa b r i c i u s , 1775) LC CR VU LC Ropalopus ungaricus (He r b s t , 1784) RE? DD EN VU EN EN Ropalopus varini (Be d e l , 1870) DD DD VU VU LC Ropalopus spinicornis (Ab e i l l e ) Rosalia alpina (Li n n a e u s , 1758) RB ! RE? EN CR VU LC VU Rusticoclytus pantherinus (Sa v e n i u s , 1825) RE? DD NT DD Xylotrechus pantherinus (Sa v .) Saphanus piceus (La i c h a r t i n g , 1784) LC DD NT Semanotus undatus (Li n n a e u s , 1758) LC EN LC Stenopterus rufus (Li n n a e u s , 1767) RE? DD LC Xylotrechus arvicola Ol i v i e r , 1795 LC DD LC MEGALOPODIDAE Zeugophora scutellaris Su f f r i a n , 1840 DD CHRYSOMELIDAE Altica aenescens (We i s e , 1888) EN CR Aphtona atrovirens (Fö r s t e r , 1849) DD EN Aphtona erichsoni (Ze t t e r s t e d t , 1838) EN EN Aphtona violacea (Ko c h , 1803) DD

Apteropeda globosa (Il l i g e r , 1794) DD t

63 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Argopus ahrensii (Ge r m a r , 1817) RB RE? EN CR Bruchidius cisti (Fa b r i c i u s , 1775) EN EN Bruchidius seminarius (Li n n a e u s , 1767) DD Bruchidius unicolor (Ol i v i e r , 1795) DD CR Bruchus rufipes He r b s t , 1783 DD Cassida azurea Fa b r i c i u s , 1801 DD CR Cassida ferruginea Go e z e , 1777 RE? CR Cassida leucanthemi Bo r d y , 1995 EN EN Chaetocnema subcoerulea (Ku t s c h e r a , 1864) EN EN Chaetocnema tibialis (Il l i g e r , 1807) EN Chrysolina marcasitica (Ge r m a r , 1824) CR EN Coptocephala rubicunda (La i c h a r t i n g , 1781) DD Coptocephala scopolina (Li n n a e u s , 1767) DD Crioceris quatuordecimpunctata (Sc o p o l i , 1763) RE? EX? Cryptocephalus distinquendus Sc h n e i d e r , 1792 DD EN Cryptocephalus nitidulus Fa b r i c i u s , 1787 DD Cryptocephalus octomaculatus Ro ss i , 1790 DD EN Cryptocephalus pygmaeus Fa b r i c i u s , 1792 VU Cryptocephalus schaefferi Sc h r a n k , 1789 RE? EX? Cryptocephalus variegatus Fa b r i c i u s , 1781 DD DD Donacia antiqua Ku n z e , 1818 DD LR Donacia brevicornis Ah r e n s , 1810 DD EN Donacia obscura Gy l l e n h a l , 1813 DD EN VU Donacia tomentosa Ah r e n s , 1810 DD EX VU Entomoscelis adonidis (Pa l l a s , 1771) VU DD CR Eumolpus asclepiadeus (Pa l l a s , 1773) NT NT CR Galeruca dahli (Jo a n n i s , 1865) VU CR Labidostomis lucida axillaris (La c o r d a i r e , 1848) VU CR Labidostomis lucida lucida (Ge r m a r , 1824) VU DD Longitarsus nigerrimus (Gy l l e n h a l , 1827) VU Longitarsus pallidicornis Ku t s c h e r a , 1863 RE? EX? CR Luperus xanthopoda (Sc h r a n k , 1781) VU DD EN Macroplea appendiculata (Pa n z e r , 1794) RE? CR EX Neocrepidodera interpunctata (Mo t s c h u l s k y , 1859) VU Oomorphus concolor (St u r m , 1807) DD EN Pachybrachis fimbriolatus (Su f f r i a n , 1848) CR LC EN Phyllotreta nodicornis (Ma r s h a m , 1802) DD Psylliodes brisouti Be d e l , 1898 EN EN Sclerophaedon orbicularis (Su f f r i a n , 1851) CR Smaragdina flavicollis (Ch a r p e n t i e r , 1825) DD CR Timarcha goettingensis (Li n n a e u s , 1758) VU DD CR ANTHRIBIDAE Allandrus undulatus (Pa n z e r , 1794) ** LC NT Anthribus scapularis Ge b l e r , 1833 DD DD Brachytarsus scapularis (Ge b l e r ) Bruchela conformis (Suffrian, 1845) DD EX? NT Bruchela suturalis (Fa b r i c i u s , 1792) LC Choragus sheppardi W. Ki r b y , 1918 RE? VU Dissoleucas niveirostris (Fa b r i c i u s , 1798) LC Opanthribus tessellatus (Bo h e m a n , 1829) LC CR VU Phaeochrotes cinctus (Pa y k u l l , 1800) LC Platyrhinus resinosus (Sc o p o l i , 1763) LC NT LR Tropideres albirostris (He r b s t , 1784) ** LC NT APIONIDAE Aizobius sedi (Ge r m a r , 1818) LC Apion sedi Ge r m . Catapion meieri (De s b r o c h e r s , 1901) LC Apion meieri De s b r . Ceratapion austriacum (Wa g n e r , 1904) LC NT Apion austriacum Wagn.

64 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Cyanapion platalea (Ge r m a r , 1817) LC Apion platalea (Ge r m .) Eutrichapion facetum (Gy l l e n h a l , 1839) RE? NT Apion facetum Gy l l . Eutrichapion punctigerum (Pa y k u l l , 1792) LC Apion punctigerum (Pa y k .) Exapion compactum (De s b r o c h e r s , 1888) RE? VU Apion compactum De s b r . Omphalapion buddebergi (Be d e l , 1887) RE? LC CR Apion buddebergi Be d . Oryxolaemus flavifemoratus (He r b s t , 1797) RE? EN VU Apion flavifemoratum He r b s t Oxystoma opeticum (Ba c h , 1854) LC Apion opeticum Ba c h Perapion affine (W. Ki r b y , 1808) LC Apion affine Ki r b y Protopirapion atratulum (Ge r m a r , 1817) RE? CR Apion atratulum Ge r m . Pseudapion rufirostre (Fa b r i c i u s , 1775) RE? Apion rufirostre (F.) Pseudoprotapion elegantulum (Ge r m a r , 1818) RE? Apion elegantulum Ge r m . Squamapion cineraceum (We n c k e r , 1864) LC Apion cineraceum We n c k . Squamapion elongatum (Ge r m a r , 1817) LC Apion elongatum Ge r m . Squamapion flavimanum (Gy l l e n h a l , 1833) LC NT Apion flavimanum Gy l l . Squamapion oblivium (Sc h i l s k y , 1902) LC NT Apion oblivium Sc h i l s k y Stenopterapion intermedium (Epp e l s h e i m , 1875) EN Apion intermedium Epp e l s h . ATTELABIDAE Apoderus erythropterus (Gm e l i n , 1790) RE? CR CURCULIONIDAE Acalyptus sericeus Gy l l e n h a l , 1836 LC Adexius scrobipennis Gy l l e n h a l , 1834 LC NT Alophus kaufmanni St i e r l i n , 1884 LC Anoplus setulosus Ki r s c h , 1870 LC NT Anthonomus bituberculatus Th o m s o n , 1868 LC Anthonomus conspersus De s b r o c h e r s , 1868 LC Anthonomus kirschi De s b r o c h e r s , 1868 DD NT Anthonomus ulmi (De Ge e r , 1775) VU Anthonomus undulatus Gy l l e n h a l , 1836 VU NT Bagous argillaceus Gy l l e n h a l , 1836 ** EN EN VU VU Bagous binodulus (He r b s t , 1795) VU CR VU Bagous lutosus (Gy l l e n h a l , 1813) VU VU VU Bagous lutulentus (Gy l l e n h a l , 1813) NT NT VU Bagous lutulosus (Gy l l e n h a l , 1827) NT EN VU Bagous tempestivus (He r b s t , 1795) NT VU Bagous tubulus Ca l d a r a & O’Br i e n , 1994 NT Bagous angustus Si l f . Baris analis (Ol i v i e r , 1790) VU VU VU Baris cuprirostris (Fa b r i c i u s , 1787) VU Baris picicornis (Ma r s h a m , 1802) LC Barynotus moerens (Fa b r i c i u s , 1792) LC NT Barypeithes araneiformis (Sc h r a n k , 1781) RE? Barypeithes chevrolati (Bo h e m a n , 1843) LC LC Barypeithes mollicomus (Ah r e n s , 1812) LC Bothynoderes affinis (Sc h r a n k , 1781) LC VU Chromoderus fasciatus (Mü l l .)

Brachysomus hirtus (Bo h e m a n , 1845) RE? NT t

65 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Brachysomus villosulus (Ge r m a r , 1824) RE? NT Brachytemnus porcatus (Ge r m a r , 1824) RE? Bradybatus fallax Ge r s t a e c k e r , 1860 LC NT Bradybatus kellneri Ba c h , 1854 LC Calosirus apicalis (Gy l l e n h a l , 1827) LC Centricnemus leucogrammus (Ge r m a r , 1824) RE? NT Peritelus leucogrammus Ge r m . Ceutorhynchus barbareae Su f f r i a n , 1847 VU VU NT Ceutorhynchus canaliculatus C. Br i s o u t , 1869 LC NT Ceutorhynchus parvulus C. Br i s o u t , 1869 LC NT Ceutorhynchus pumilio (Gy l l e n h a l , 1827) LC EN Ceutorhynchus querceti (Gy l l e n h a l , 1813) NT Ceutorhynchus roberti Gy l l e n h a l , 1837 LC Ceutorhynchus unguicularis Th o m s o n , 1871 LC NT Chlorophanus graminicolla Sc h o e n h e r r , 1832 LC CR Chlorophanus pollinosus (Fa b r i c i u s , 1792) LC EX? Cionus olivieri Ro s e n s c h o e l d , 1838 LC NT Cleopomiarus micros (Ge r m a r , 1821) LC VU Miarus micros (Ge r m .) Cleopomiarus plantarum (Ge r m a r , 1824) RE? Miarus plantarum (Ge r m .) Coeliodinus nigritarsis (Ha r t m a n n , 1895) LC NT Coeliodes nigritarsis Ha r t m . Cossonus cylindricus C. R. Sa h l b e r g , 1835 LC Cossonus linearis (Fa b r i c i u s , 1775) LC Cossonus parallelepipedus (He r b s t , 1795) LC Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) RE? VU NT Curculio villosus Fa b r i c i u s , 1781 LC Cycloderes pilosulus (He r b s t , 1796) LC NT Cycloderes pilosus (F.) Cyphocleonus dealbatus (Gm e l i n , 1790) LC NT Cyphocleonus trisulcatus (He r b s t , 1795) RE? VU VU Datonychus derennei (Gu i l l a u m e , 1936) LC VU Dodecastichus pulverulentus (Ge r m a r , 1824) RE? Otiorhynchus pulverulentus Ge r m . Ellescus inifrmus (He r b s t , 1795) RE? Ethelcus denticulatus (Sc h r a n k , 1781) RE? Eubrychius velutus (Be c k , 1817) NT VU Euryommatus mariae Ro g e r , 1856 RE? VU CR Gasterocerus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) RB RE? EN VU VU Glocianus fennicus (Fa u s t , 1895) LC VU Glocianus moelleri (C. G. Th o m s o n , 1868) LC NT Hadroplontus trimaculatus (Fa b r i c i u s , 1775) RE? Hexarthrum exiguum (Bo h e m a n , 1838) NT Hylastes linearis Er i c h s o n , 1836 LC Hylastinus obscurus (Ma r s h a m , 1802) LC Hylesinus toranio (Da n t h o i n e , 1788) * LC Hylobius transversovittatus (Go e z e , 1777) LC VU Hypera arundinis (Pa y k u l l , 1792) VU VU CR Larinus brevis (He r b s t , 1795) VU Larinus obtusus Gy l l e n h a l , 1836 LC LC NT Larinus planus (Fa b r i c i u s , 1792) RE? Liparus coronatus (Go e z e , 1777) RB RE? EN NT Liparus germanus (Li n n a e u s , 1758) RE? Lixus angustatus (Fa b r i c i u s , 1775)** CR VU NT Lixus algirus (L.) Lixus bardanae (Fa b r i c i u s , 1787) RE? VU Lixus cardui Ol i v i e r , 1807 RE? EX? Lixus filiformis (Fa b r i c i u s , 1781) RE? VU Lixus elongatus (Go e z e )

66 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Lixus myagri Ol i v i e r , 1807 NT VU Lixus paraplecticus (Li n n a e u s , 1758) NT EN Lixus punctiventris Bo h e m a n , 1836 VU VU NT Lixus subtilis Bo h e m a n , 1836 NT NT Lymantor aceris (Li n d e m a n n , 1875) LC LC Magdalis flavicornis (Gy l l e n h a l , 1836) LC Magdalis nitidipennis (Bo h e m a n , 1843) LC Magdalis punctulata (Mu l s a n t & Re y , 1859) LC CR Mecaspis alternans (He r b s t , 1795) EN EN VU Mecinus ictericus (Gy l l e n h a l , 1838) LC EN Gymnetron ictericum Gy l l . Mecinus janthinus Ge r m a r , 1821 LC Melicius cylindrus (Bo h e m a n , 1838) RE? NT Phloeophagus cylindrus (Bo h .) Minyops carinatus (Li n n a e u s , 1767) EN EN CR Mogulones andreae (Ge r m a r , 1824) NT VU Mogulones borraginis (Fa b r i c i u s , 1792) RE? NT Mogulones cynoglossi (Fr a u e n f e l d , 1866) LC NT Mogulones javetii (Ge r h a r d t , 1867) LC NT Mogulones larvatus (Sc h u l t z e , 1897) LC Neoglocianus maculaalba (He r b s t , 1795) VU VU Neophytobius granatus (Gy l l e n h a l , 1835) NT NT Neoplinthus porcatus (Pa n z e r , 1798) RE? EX? Notaris aethiops (Fa b r i c i u s , 1793) RB RE? EN Notaris aterrima (Ha m p e , 1850) NT Omias puberulus Bo h e m a n , 1834 LC NT Omias rotundatus (F.) Oprohinus consputus (Ge r m a r , 1824) LC Orchestes erythropus (Ge r m a r , 1821) RE? EX? NT Rynchaenus erythropus (Ge r m .) Orchestes rufus (Sc h r a n k , 1781) RE? NT Rynchaenus rufus (Sc h r a n k ) Otiorhynchus austriacus (Fa b r i c i u s , 1801) RE? Otiorhynchus cornicinus St i e r l i n , 1861 RE? Otiorhynchus laevigatus (F.) Otiorhynchus fullo (Sc h r a n k , 1781) RE? Otiorhynchus perdix (Ol i v i e r , 1807) RB EN EN Otiorhynchus porcatus (He r b s t , 1795) ** LC Otiorhynchus rugosostriatus (Go e z e , 1777) ** LC NT Paophilus afflatus (Bo h e m a n , 1833) EN EN Parafoucartia squamulata (He r b s t , 1795) RE? Foucartia squamulata (He r b s t ) Philopedon plagiatum (Sc h a l l e r , 1783) RE? CR Phloeophagus lignarius (Ma r s h a m , 1802) NT Phloeophagus thomsoni (Gr i l l , 1896) NT Phyllobius betulinus (Be c h s t e i n & Sc h a r f e n b e r g , LC 1805) Phyllobius scutellaris Re d t e n b a c h e r , 1849 LC Pissodes scabricollis Mi l l e r , 1859 VU Pityogenes bistridentatus (Ei c h h o f f , 1878) DD Plinthus tischeri Ge r m a r , 1824 LC Polydrusus flavipes (De Ge e r , 1775) RE? NT Polydrusus fulvicornis (Fa b r i c i u s , 1792) VU Polygraphus subopacus Th o m s o n , 1871 LC Pselactus spadix (He r b s t , 1795) LC NT Pseudomyllocerus invreae (So l a r i , 1948) LC CR Phyllobius cinerascens (F.) Pseudomyllocerus sinuatus (Fa b r i c i u s , 1801) LC Pseudorhestes ermischi (Di e c k m a n n , 1958) LC

Pseudorhestes pratensis (Ge r m a r , 1821) LC NT t

67 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Pseudostyphlus pilumnus (Gy l l e n h a l , 1835) LC VU Pteleobius vittatus (Fa b r i c i u s , 1787) VU VU VU Rhinoncus bosnicus Sc h u l t z e , 1900 NT NT Rhinoncus henningsi Wa g n e r , 1936 NT NT Rhinusa melas (Bo h e m a n , 1838) LC NT Gymnetron melas Bo h . Rhinusa thapsicola (Ge r m a r , 1821) RE? EX? NT Gymnetron thapsicola (Ge r m .) Rhyncolus sculpturatus Wa l t l , 1839 LC NT Sciaphobus rubi (Gy l l e n h a l , 1813) RE? NT Scolytus ensifer Ei c h h o f f , 1881 VU VU Sibinia sodalis Ge r m a r , 1824 RE? Sibinia subelliptica (De s b r o c h e r s , 1873) EN Sibinia tibialis (Gy l l e n h a l , 1836) EN Sitona cambricus St e p h e n s , 1831 LC NT Sitona regensteinensis (He r b s t 1797) LC Smicronyx coecus (Re i c h , 1797) LC Smicronyx jungermanniae (Re i c h , 1797) LC Smicronyx smreczynskii F. So l a r i , 1952 LC Sphenophorus abbreviatus (Fa b r i c i u s , 1787) RE? EX? CR Stereocorynes truncorum (Ge r m a r , 1824) NT Strophosoma limbatum (Fa b r i c i u s , 1792) RE? Tanysphyrus ater Bl a t c h l e y , 1928 NT NT Thamiocolus kraatzi (C. Br i s o u t , 1869) NT LC CR Thamiocolus pubicollis (Gy l l e n h a l , 1837) VU VU VU Thamiocolus signatus (Gy l l e n h a l , 1837) RE? NT Trachyphloeus angustisetulus Ha n s e n , 1915 * LC Trachyphloeus spinimanus Ge r m a r , 1824 LC NT Trachyphloeus spinosus (Go e z e , 1777) LC NT Trachyphloeus olivieri Be d . Trichosirocalus urens (Gy l l e n h a l , 1837) LC LC Tropiphorus obtusus (Bo n sd o r f , 1785) RE? NT Tropiphorus terricola (Ne w m a n , 1838) RE? NT Tropiphorus tomentosus (Ma r s h .) Tychius parallelus (Pa n z e r , 1794) RE? Tychius pusillus Ge r m a r , 1842 LC NT Tychius schneideri (He r b s t , 1795) EN NT NANOPHYIDAE Dieckmanniellus gracilis (L. Re d t e n b a c h e r , 1849) CR Nanophyes gracilis Re d t . Microon sahlbergi (Sa h l b e r g , 1835) EN VU Nanophyes sahlbergi (C. R. Sa h l b .) Nanomimus hemisphaericus (Ol i v i e r , 1807) RE? EN Nanophyes hemisphaericus (Ol.) Nanophyes globulus (Ge r m a r , 1821) VU VU NEMONYCHIDAE Doydirhynchus austriacus (Ol i v i e r , 1807) ** LC RHYNCHITIDAE Auletobius sanguisorbae (Sc h r a n k , 1798) NT VU LR Chonostropheus tristis (Fa b r i c i u s , 1794) NT NT Deporaus tristis (F.) Haplorhynchites pubescens (Fa b r i c i u s , 1775) RE? EN Rhynchites pubescens (F.) Lasiorhynchites olivaceus (Gy l l e n h a l , 1833) LC Lasiorhynchites sericeus (He r b s t , 1797) LC Neocoenorrhinus aeneovirens (Ma r s h , 1802) LC Caenorhinus aeneovirens (Ma r s h .) Neocoenorrhinus interpunctatus (St e p h e n s , 1831) LC Caenorhinus interpunctatus (St e p h .) Rhynchites auratus (Sc o p o l i , 1763) RE? Rhynchites bacchus (Li n n a e u s , 1758) VU VU

68 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Objaśnienia: Zagrożenie chrząszczy: WS – województwo śląskie, RP – Polska (Pawłowski i in. 2002), CR – Republika Czeska (Farkač i in. 2005), SR – Republika Słowacka (Holecová, Franc 2001), E – Europa (Nieto, Alexander 2010), G – globalne (IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4. . Downloaded on 30 June 2011). Kategorie zagrożenia gatunków: RE – regionalnie wymarły, RE? – prawdopodobnie wymarły regionalnie, CR – krytycznie zagrożony, EN – zagrożony, VU – narażony, NT – bliski zagrożenia, LC – najmniejszej troski., DD – gatunek o nieokreślonym stopniu zagrożenia, wymagający dokładniejszych danych. ! – gatunki objęte w Polsce ochroną, RB – gatunki z polskiej Czerwonej Księgi (Głowaciński, Nowacki 2004), * – gatunki po raz pierwszy wykazywane z terenu województwa śląskiego, ** – gatunki, dla których podano współczesne stanowiska. Explanations: The threat of beetles: WS – Silesian Voivodship, RP – Poland (Pawłowski et al. 2002), CR – Czech Republic (Farkač et al. 2005), SR – Slovak Republic (Holecová, Franc 2001), E – Europe (Nieto, Alexander 2010), G – globally (IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4. . Downloaded on 30 June 2011). Categories of the threat of species: RE – regionally extinct, RE? – probably regionally extinct, CR – critically endangered, EN – endangered, VU – vulnerable, NT – near threatened, LC – least concern, DD – data deficient. ! – species under protection in Poland, RB – species from the Polish Red Book (Głowaciński, Nowacki 2004), * – species recorded from the Silesia province for the first time, ** – species for which recent stations gave.

Aneks *Cis dentatus Me l l i é , 1848 Wykaz stanowisk gatunków zamieszczonych w czerwonej Beskid Zachodni: Beskid Śląski, okolice Istebnej liście po raz pierwszy na podstawie danych własnych (*) (CV49), 5.05.2004, 1 ex. leg. R. Królik. oraz współczesnych stanowisk gatunków bardzo rzad- **Cypha pulicaria (Er i c hso n , 1839) kich i od dawna nie notowanych (**) w województwie Górny Śląsk: Brynek [CA39], 4. 04. 2000, 15. 08. 2000, śląskim. leg. H. Szołtys. **Cyphea curtula (Er i c hso n , 1837) Appendix Jest to niezwykle rzadki gatunek kusaka związany ze The list of stations of species placed in the red list for środowiskiem saproksylicznym. Mimo intensywnych the first time on the basis of own data (*) and recent sta- badań tego biotopu przez licznych autorów, od dawna tions of very rare and for a long time not noted species nie wykazywany. Ze Śląska wykazany jedynie z Za (**) in Silesian Province. brza na początku XX wieku (Burakowski i inni, 1981). Znaleziony ostatnio w Bielsku-Białej (Beskid **Allandrus undulatus (Pa n z e r , 1794) Zachodni) w środowisku podkorowym (informacja Górny Śląsk: Tworóg [CB30], 22.06.1992, leg. H. ustna od A. Melke). Szołtys. **Dasycerus sulcatus Br o n g n i a r t , 1800 *Aphodius porcus (Fa b r i c i u s , 1792) Górny Śląsk: potwierdzono jego występowanie na Górny Śląsk: Bytom – Bobrek (CA47), 1.09.1988, 1 ex. stanowisku w Rudach (Rudy [CA16], 22.04.2006, [6 leg. R. Królik. exx.], leg. J. Grzywocz, informacja ustna). **Bagous argillaceus Gy l l e n h a l , 1836 **Doydirhynchus austriacus (Ol i v i e r , 1807) Górny Śląsk: Brynek [CA39], 26.06.1994, leg H. Górny Śląsk: Brynek [CA39], 10.05.2005, 3 exx., Szołtys, jest to drugie stanowisko na Górnym Śląsku. 11.05.2005, 15.05.2005, 23.05.2005, 2.05.2006, leg. *Bidessus grossepunctatus Vo r b r i n g e r , 1907 H. Szołtys. Górny Śląsk: Tychy [CA55], Lasy Kobiórskie płytkie *Euconnus pragensis (Ma c h u l k a , 1923) bajoro leśne zarośnięte torfowcami i turzycami, Górny Śląsk: Rudziniec Gliwicki [CA18], 29.08.1998, 15.06.2008, 1 ex.; 26.04.2007, 4 exx., leg. C. Greń. leg. et coll. J. Grzywocz. *Brychius elevatus (Pa n z e r , 1793) Jest to gatunek zasiedlający południową część Beskid Zachodni: Milówka [CV69], rzeka Soła, środkowej Europy. Z Polski wykazany jedynie ze Słubic 9.07.2010, 1 ex., leg. C. Greń. (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) w pierwszej połowie *Cercyon nigriceps (Ma r sh a m , 1802) XX wieku (Burakowski i inni, 1978). W Rudzińcu Górny Śląsk: Ruda Śląska [CA46], 10.06.1998, odłów odłowiony w próchnie martwej topoli, którą ścięto. na światło, 1 ex., leg. C. Greń. *Euthiconus conicicollis (Fa i r m a i r e , 1855)

69 Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskieg0

Górny Śląsk: Murcki [CA66], 2.07.1999, 12.08.2001, *Trachyphloeus angustisetulus Ha n s e n , 1915 leg. H. Szołtys, Paniowy [CA46], 11.09.1999, Stare Górny Śląsk: Brynek [CA39], 26.04.1994, leg. H. Tarnowice [CA48], 6.03.2000, leg. et coll. J. Grzy Szołtys. Gatunek nowy dla Górnego Śląska. wocz. **Tropideres albirostris (He r b s t , 1784) Beskid Zachodni: góra Czantoria [CA40], 26.04.1998, Górny Śląsk: Połomia [CA39], 26.05.2008, 2 exx., leg. leg. et coll. J. Grzywocz. H. Szołtys. *Hygrotus nigrolineatus (St e v e n , 1808) **Velleius dilatatus (Fa b r i c i u s , 1787) Górny Śląsk: Borowa Wieś, odłów na światło, 27.07. Górny Śląsk: Brynek [CA39], przylatuje do światła, 2006, 1 ex., leg. J. Grzywocz. obs. H. Szołtys. *Hylesinus toranio (Da n t ho i n e , 1788) Górny Śląsk: Ruda Śląska [CA46], cult. 07. 2010, leg. T. Bziuk, coll. H. Szołtys. Gatunek nowy dla Górnego Śląska. **Leiodes obesa (W. L. E. Sc hm i d t , 1841) Górny Śląsk: Brynek [CA39], łowiony pojedynczo w latach 1992-2001, leg. H. Szołtys. **Lixus angustatus (Fa b r i c i u s , 1775) Górny Śląsk: Miłosz Mazur (informacja ustna) widział okaz z okolic Lublińca [CB31]. **Otiorhynchus porcatus (He r b s t , 1795) Górny Śląsk: Chorzów [CA57], 5.12.1994, leg. T. Koś cielny, coll. H. Szołtys. Jest to drugie stanowisko na Górnym Śląsku. **Otiorhynchus rugosostriatus (Go e z e , 1777) Górny Śląsk: Bytom [CA47], 2.07.1993, leg. W. Żyła, coll. H. Szołtys. Jest to drugie stanowisko na Górnym Śląsku. *Philothermus evanescens (Re i t t e r , 1876) Górny Śląsk: inf. ustna J. Grzywocz, H. Szołtys. **Pronocera angusta (Kr i e c h b a u m e r , 1844) Górny Śląsk: Brynek [CA39], 10.06.1994, Tworóg [CB30], 16. 07. 1999, leg. H. Szołtys. *Scaphisoma boreale Lu n d b l a d , 1952 Górny Śląsk: Miedary [CA39], 21.05.2001, leg. H. S z o ł t y s . **Stenus carpathicus Ga n g l b a u e r , 1896 Górny Śląsk: rezerwat Segiet [CA48], 17.11.2002, [7 exx.], leg. H. Szołtys. **Stenus flavipalpis Thomso n , 1860 Górny Śląsk: Połomia [CA39], 3.02.2002, Świniowice [CA39], 9. 03. 2002, leg. H. Szołtys. **Stenus nitens St e ph e n s , 1833 Górny Śląsk: Tworóg [CB30], 1.11.2003, leg. H. Szoł tys. **Stenus providus Er i c hso n , 1839 Górny Śląsk: Brynek [CA39], 19.04.2003, leg. H. Szoł tys.

70 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

u The red list of freshwater snails of Silesian Voivodship

Małgorzata Strzelec, Włodzimierz Serafiński , Mariola Krodkiewska

Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Hydrobiologii ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice e-mail: [email protected]

Ludzie żyją tak długo, jak długo inni pielęgnują pamięć o nich

Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Ogólna charakterystyka i stopień poznania fauny Brynicy), a większość (z wyjątkiem niektórych wyrobisk ślimaków wodnych województwa śląskiego popiaskowych) to zbiorniki małe, trwałe lub efemerycz- Pomimo dużego zróżnicowania środowiska geograficznego ne, znajdujące się pod silnym wpływem antropopresji. województwa śląskiego panujące warunki hydrologiczne Bez względu na wielkość i genezę zbiorniki te odgrywają nie sprzyjają występowaniu fauny słodkowodnej, między ogromną rolę w zachowaniu lub zwiększeniu różnorodno- innymi ślimaków. Rozwój przemysłu, zwłaszcza wydo- ści biologicznej na obszarach przemysłowych i zdegrado- bywczego i metalurgicznego, na terenie Górnego Śląska wanych, gdyż tworzą siedliska występowania niektórych w ciągu ostatnich dwustu lat, spowodował nieodwracalne gatunków słodkowodnych roślin i zwierząt, na terenach przekształcenia powierzchni, wynikające z coraz gęst- poprzednio ich pozbawionych. szej zabudowy terenu i zmiany użytkowania gruntów, Działalność człowieka wpłynęła także, w ogromnym a przede wszystkim działalności górnictwa odkrywkowe- stopniu, na charakter wód płynących tego obszaru. Rze- go i podziemnego. Skutki tych intensywnych, wielokie- ki na terenie województwa śląskiego to niewielkie cieki runkowych zmian wywarły znaczny wpływ na przeobra- o korytach niejednokrotnie przekształconych przez różnego żenia stosunków wodnych terenu. rodzaju regulacje. Niektóre z nich zostały ujęte w przewo- Na obszarze województwa śląskiego sporadycznie wy- dy zamknięte, inne na dłuższych lub krótszych odcinkach stępują naturalne zbiorniki wodne (Rzętała 2003). W tej zostały wybetonowane lub wybrukowane kamieniami. sytuacji środowiskami występowania flory i fauny wod- Koryta wielu cieków zostały wyprostowane, co pociągnęło nej, obok rzek, są przede wszystkim zbiorniki antropo- za sobą likwidację meandrów i odcinków o powolnym tem- geniczne o różnej wielkości i pochodzeniu, zaliczane na pie przepływu wody. Spowodowało to zubożenie roślinno- podstawie ich genezy do czterech typów: zbiorniki poeks- ści wodnej i szuwarowej stanowiącej najkorzystniejsze ploatacyjne (powstałe w miejscach eksploatacji piasku, siedlisko dla wielu grup bezkręgowców w tym ślimaków. żwiru lub gliny), zbiorniki w nieckach osiadania i zapadli- Niektóre z rzek w wyniku regulacji zostały skrócone, skach (nad wyeksploatowanymi chodnikami i komorami, a ich koryta obwałowane. Tego typu zmiany spowodowały będące efektem działalności kopalni węgla kamiennego, degradację biotopów korytowych (dennych i brzegowych), rud cynku i ołowiu), zbiorniki zaporowe (powstałe w wy- a same rzeki niekiedy zatraciły zdolność do samooczysz- niku przegrodzenia dolin rzecznych) oraz stawy rybne, czania. rekreacyjne lub dekoracyjne. Działalność górnictwa podziemnego spowodowała za- Większość zbiorników antropogenicznych na obszarze nik niektórych drobnych cieków na skutek ucieczki wód województwa śląskiego to zbiorniki okresowe, które wy- w podłoże. Niektóre z nich na skutek ponadnormatywne- pełniane są wodą tylko w pewnych okresach roku (stawy go zanieczyszczenia wód ściekami komunalnymi i prze- rybne), a w innych albo wysychają, albo są pozbawiane mysłowymi, w tym zasolonymi wodami kopalnianymi, planowo wody w wyniku zabiegów gospodarczych. W zna pozbawione są życia. Do cieków odprowadzane są również cznym stopniu ogranicza to możliwości ich wykorzystania wody obce (pochodzące spoza zlewni), co może sprzyjać jako siedlisk przez większość organizmów słodkowod- introdukcji gatunków obcych. Pokrycie dna większości nych, między innymi ślimaków, wśród których tylko nie- rzek grubą warstwą mułu utrudnia w znacznym stopniu liczne gatunki są przystosowane do przetrwania okresów wzrost roślin naczyniowych, a w następstwie ogranicza bezwodnych. możliwości życiowe wielu grup zwierząt. Zbiorniki antropogeniczne stanowią na ogół niedogod- Wiele gatunków ślimaków nie ma zdolności adaptacji ne środowiska życia fauny wodnej. Tylko nieliczne mają do radykalnych zmian zachodzących w środowiskach charakter jeziorny (na przykład zbiorniki zaporowe: Go- lotycznych, zwłaszcza szybkości przepływu wody w rze czałkowice na Wiśle, Tresna na Sole, Kozłowa Góra na kach, wzrostu zamulenia i zanieczyszczeń. W skali

73 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

światowej główną przyczyną wymierania rodzimych skach, stwierdzono obecność zawójki przypłaszczonej gatunków ślimaków jest budowa zapór i elektrowni – Valvata macrostoma i zawójki rzecznej – Borysthenia wodnych, ale także ośrodków rekreacji. Efektem tego typu naticina, której stanowiska podano także w Zbiorniku przekształceń wód płynących jest często redukcja liczby Goczałkowickim (Krzyżanek i Krzyżanek 1986) i wyro- gatunków charakterystycznych dla środowisk lotycznych, bisku popiaskowym (Michalik-Kucharz 2008). W wodach nie zawsze rekompensowana wzrostem liczby gatunków stagnujących występowały: zawójka pospolita – Valvata związanych ze środowiskami lenitycznymi (Mc Allister piscinalis, przytulik jeziorny – Acroloxus lacustris, zato- i in. 2000). czek białowargi – Anisus leucostoma, zatoczek północny Te, przedstawione powyżej w skrócie, warunki środo- – Gyraulus acronicus, zatoczek gładki – Gyraulus laevis, wiskowe sprawiły, że siedliska słodkowodne na obszarze zatoczek Rossmaesslera – Gyraulus rossmaessleri. Zna- województwa śląskiego, poza zbiornikami zaporowymi ne z pojedynczych stanowisk w latach 80-tych ubiegłego stanowiącymi ujęcia wody pitnej, nie wzbudzały daw- wieku zatoczek łamliwy – Anisus vorticulus i błotniarka niej zainteresowania hydrobiologów, czego skutkiem jest zapoznana – Catascopia occulta nie zostały odnalezione niemal zupełny brak w starszej literaturze przedmiotu w późniejszym okresie. Trudno stwierdzić czy wyginęły, danych dotyczących ślimaków wodnych tego terenu (Se- czy ze względu na bardzo małą liczebność populacji nie rafiński i in. 2000). Szczegółowe badania tej grupy zwie- zostały odnalezione. Natomiast w okresie poprzedzają- rząt rozpoczęły się dopiero w latach 70. ubiegłego wieku cym drugi cykl badań znaleziono, po raz pierwszy, na po- i objęły dotychczas ponad 300 stanowisk w zbiornikach jedynczych stanowiskach: sadzawczaka drobnego – Mar antropogenicznych o różnej genezie i w rzekach wojewódz- stoniopsis scholtzi, zagrzebkę sklepioną – Bithynia leachi, twa śląskiego (Strzelec, Serafiński 1984; Strzelec 1986, źródlarkę karpacką – Bythinella austriaca (Serafiński 1988, 1993; Serafiński i in. 1994; Michalik-Kucharz i in. i in. 1995), ale ich obecności nie potwierdzono w drugim 2000), z wyjątkiem Beskidu Śląskiego. Fauna ślimaków okresie badań. Wykazano również obecność żyworódki wodnych Beskidu Śląskiego jest poznana tylko fragmen- rzecznej – Viviparus viviparus (Spyra i in. 2007) wystę- tarycznie, a uzyskane dane nie pozwalają na ocenę stop- pującej w pierwszym okresie badań w Zbiorniku Goczał- nia jej zagrożenia. W strumieniach tego obszaru, przy kowickim (Krzyżanek, Krzyżanek 1986). okazji pilotażowych badań faunistycznych, stwierdzono W tabeli 1 przedstawiono stan poznania fauny ślima- obecność 5 gatunków: źródlarki karpackiej – Bythinel ków słodkowodnych województwa śląskiego w dwóch la austriaca, błotniarki moczarowej – Galba truncatula, okresach badań (1983-1989 i 2002-2008). Przyjęto, że błotniarki jajowatej – Radix balthica, przytulika strumie- gatunek stwierdzony na więcej niż 20% zbadanych sta- niowego – Ancylus fluviatilis i zatoczka białawego – Gy nowisk nazywamy pospolitym, stwierdzony na 5 do 20% raulus albus. stanowisk – częstym, a poniżej 5% – rzadkim. Spośród 54 gatunków ślimaków słodkowodnych, któ- W obu okresach badań do kategorii pospolitych należa- rych obecność stwierdzono na obszarze Polski (Piechocki ło po 10 gatunków, z reguły ubikwistycznych, odpornych 2008), na terenie województwa śląskiego występuje 39 na zanieczyszczenia środowiska i niewykazujących okre- gatunków, wśród których: rozdętka zaostrzona – Physella ślonych preferencji środowiskowych. Dwa gatunki należą- acuta, wodożytka nowozelandzka – Potamopyrgus antipo ce do tej kategorii w pierwszym okresie badań: zatoczek darum i Ferrissia clessiniana1 to gatunki obce, zawleczone moczarowy – Anisus spirorbis i zatoczek ostrokrawędzisty na badany teren, a więc zgodnie z założeniami IUNC nie – Anisus vortex zmniejszyły częstość występowania na te- brane pod uwagę przy ocenie zagrożeń rodzimej fauny. renie województwa śląskiego przechodząc w drugim okre- W zbiornikach antropogenicznych do roku 2008 stwier- sie badań do kategorii częstych, podczas gdy odwrotną dzono obecność 32 gatunków ślimaków, a w rzekach 28 tendencję wykazano w odniesieniu do błotniarki uszatej gatunków. W rzekach, i to na pojedynczych stanowi- – Radix auricularia (tab. 1). Spośród gatunków rzadkich regulacja rzek zagroziła 1 Gatunek opisany przez Mirolli w 1960 roku jako Ferrissia wau przede wszystkim reofilnej Borysthenia naticina, której tieri i pod tą nazwą znany również z wielu stanowisk europejskich. Inny układ taksonomiczny rodzaju Ferrissia zapropono- jedyne stanowisko występowania, obok Zbiornika Goczał- wali, na podstawie badań genetycznych, Walther i in. (2006) kowickiego i wyrobiska popiaskowego, to rzeka Pszczyn- zakładając, że F. clessiniana jest konspecyficzna z północno- amerykańskim gatunkiem Ferrissia fragilis (Strzelec 2008a). ka, jedna z nielicznych na badanym obszarze rzek, o sto-

74 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Tabela 1. Częstość występowania w województwie śląskim rodzimych gatunków ślimaków wodnych w dwóch okresach badań. Table 1. Frequency of occurrence of the native freshwater snails species in Silesian Voivodship in two particular study periods.

Okres badań Gatunek Study period Species 1983-1989 2002-2008 Viviparus contectus (Millet) xx xx Viviparus viviparus (Linnaeus) x 0 Valvata cristata O.F. Müller x x Valvata macrostoma Mörch x 0 Valvata piscinalis (O.F. Müller) x x Borysthenia naticina (Menke) x x Bithynia tentaculata (Linnaeus) xx x Aplexa hypnorum (Linnaeus) xx xx Physa fontinalis (Linnaeus) xx xx Lymnaea stagnalis (Linnaeus) xxx xxx Radix balthica (Linnaeus) xxx xxx Radix auricularia (Linnaeus) xx xxx Stagnicola corvus (Gmelin) xxx xxx Stagnicola palustris (O.F. Müller) xx xx Stagnicola turricula (Held) 0 x Catascopia occulta (Jackiewicz) x 0 Galba truncatula (O.F. Müller) xxx xxx Planorbis planorbis (Linnaeus) xxx xxx Anisus spirorbis (Linnaeus) xxx xx Anisus leucostoma (Millet) x xx Anisus vortex (Linnaeus) xxx xx Anisus vorticulus (Troschel) x 0 Bathyomphalus contortus (Linnaeus) xxx xxx Gyraulus albus (O.F. Müller) xxx xxx Gyraulus acronicus (Férrusac) x x Gyraulus laevis (Alder) x x Gyraulus rossmaessleri (Auerswald) xx x Gyraulus crista (Linnaeus) xxx xxx Hippeutis complanatus (Linnaeus) x xx Segmentina nitida (O.F. Müller) xxx xxx Planorbarius corneus (Linnaeus) xxx xxx Acroloxus lacustris (Linnaeus) xx xx Ancylus fluviatilis O.F. Müller x x Liczba gatunków 32 29 Number of species Objaśnienia/Explanations: x – gatunek rzadki/rare species, xx – gatunek częsty/frequent species, xxx – gatunek pospolity/common species, 0 – brak gatunku/lack of species.

75 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

sunkowo dobrze zachowanych naturalnych warunkach utrudniające lub uniemożliwiające życie wielu gatunkom środowiskowych. Na dobre warunki panujące w Pszczyn- ślimaków. Do szczególnie narażonych na szkodliwy wpływ ce wskazuje także występowanie w niej na jedynym sta- tego typu zanieczyszczeń należy Gyraulus rossmaessleri. nowisku bardzo rzadkiej Valvata macrostoma, uważanej Wprawdzie jest on odporny na okresowe deficyty wody, raczej za gatunek drobnozbiornikowy niż rzeczny. ale wrażliwy na jej zanieczyszczenia. Szczególnie jego Warto zwrócić uwagę na występowanie zatoczka spłasz- niewielkie populacje w rowach śródpolnych, rozlewiskach czonego – Hippeutis complanatus na badanym terenie. łąkowych czy starorzeczach łatwo ulegają zniszczeniu Gatunek ten uważany na ogół za rzadki, do tego stopnia, przez spływ nawozów i środków owado- i chwastobójczych. że Piechocki (2002) zaliczył go do zagrożonych w Polsce Strefa przybrzeżna niektórych typów antropogenicznych (co przypisuje zanikowi środowisk bagiennych), na tere- zbiorników wodnych i rowy melioracyjne stanowią ostoje nie województwa śląskiego zwiększa częstość występowa- dla jego występowania. nia. W ciągu 20 lat liczba znanych stanowisk podwoiła Obok przedstawionych powyżej czynników zagraża- się, przy czym szczególnie preferowanym siedliskiem oka- jących rodzimej faunie ślimaków wodnych, w ostatnich zały się drobne zbiorniki śródleśne różnego pochodzenia, dziesięcioleciach pojawiło się zagrożenie spowodowane w których gatunek ten występuje licznie (Spyra 2010). niezamierzoną introdukcją na teren województwa śląskie- Obecnie należy zaliczyć go do kategorii częstych. Nic nie go trzech gatunków pochodzących z odległych regionów wskazuje, aby w przyszłości coś mogło zagrozić jego obec- geograficznych. Są to: partenogenetyczny, co zapewnia ności w województwie śląskim. mu sukces kolonizacji, Potamopyrgus antipodarum po- Zmniejszenie częstości występowania Bithynia tentacu chodzący z Nowej Zelandii i południowoeuropejska Phy lata wynika prawdopodobnie z różnych proporcji przeba- sella acuta – ubikwistyczne gatunki o niewielkich wyma- danych siedlisk. ganiach środowiskowych, co sprawia, że łatwo zasiedlają Rozmaite zanieczyszczenia i postępująca eutrofizacja również te środowiska słodkowodne, w których nie wystę- wód zbiorników antropogenicznych stanowią zagrożenie pują rodzime gatunki ślimaków. Natomiast czynnikiem dla gatunków wymagających do życia wód czystych, do- utrudniającym lub uniemożliwiającym zasiedlanie przez brze natlenionych. Do nich należy Gyraulus acronicus, nie nowych środowisk jest okresowe wysychanie zbiorni- który w drobnych zbiornikach, zwłaszcza na terenach ków wodnych (Strzelec 2008b,c). poddanych silnej antropopresji, jest jednym z najrzadziej Trzeci gatunek, północno-afrykańska Ferrissia cles występujących gatunków. Znany ze stawu rybnego i wyro- siniana na terenie Śląska kolonizuje środowiska wodne biska popiaskowego, gdzie tworzy bardzo małe populacje. o bujnej roślinności szuwarowej. Nigdy nie występuje Niewątpliwie słabym zdolnościom ekspansyjnym na- bezpośrednio na powierzchni osadów dennych. W dotych- leży przypisać rzadkość występowania Gyraulus laevis, czasowych badaniach nie wykazano wpływu Ferrissia pomimo że charakteryzuje się niewielkimi wymaganiami clessiniana na rodzimą faunę ani na strukturę biocenoz ekologicznymi. W środowiskach wodnych na terenie wo- (Strzelec 2008a). jewództwa śląskiego jest bardzo rzadki. Jego stanowiska Spośród tych trzech gatunków obcych realne zagrożenie stwierdzono w jednym zbiorniku zapadliskowym i sta- dla fauny rodzimej stanowi Potamopyrgus antipodarum rorzeczu Przemszy. Po raz pierwszy na terenie obecnego (Strzelec 1992). Pojawił się on na terenie województwa województwa śląskiego stwierdzony został w stawie o sło- śląskiego w 1986 roku w zbiorniku Dzierżno Duże koło nawej wodzie w Bieruniu Starym koło Oświęcimia (Pax Gliwic. Do chwili obecnej zasiedlił na terenie wojewódz- 1921). twa liczne stanowiska w wodach płynących i zbiornikach Ze względu na charakter większości zbiorników najbar- antropogenicznych (z wyjątkiem glinianek), wypierając dziej na wyginięcie narażone są w województwie śląskim w pewnych miejscach rodzime gatunki ślimaków – nawet gatunki obligatoryjnie drobnozbiornikowe. Niewielkie te, które przed jego inwazją stanowiły stały element fauny pod względem zajmowanej powierzchni jak i głębokości tych środowisk wodnych (Krodkiewska i in. 1998, Strze- zbiorniki ulegają łatwo wyschnięciu. W niewielkiej obję- lec 2004-2005). tości wody kumulują się w nadmiarze rozmaite związki Czynnikami utrudniającymi pojawienie się gatunków chemiczne ze ścieków, spływów z hałd i pól uprawnych, obcych są różnego rodzaju bariery abiotyczne uniemożli- a także niekiedy z podsiąkających wód kopalnianych, wiające im wydostanie się poza obszar dotychczasowego

76 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

występowania (Solarz 2007). Województwo śląskie, mimo Metody oceny zagrożenia dużej różnorodności środowisk, pozbawione jest barier, Ocenę stanu zagrożenia gatunków ślimaków słodkowod- które uniemożliwiłyby rozprzestrzenianie się obcych ga- nych oparto na dwóch kryteriach proponowanych przez tunków ślimaków. Niewątpliwie rozwój turystyki i innych IUCN (2008), to jest zmniejszaniu się liczby znanych sta- form rekreacji (np. wędkarstwa), położenie terenu woje- nowisk występowania w ciągu 20-tu lat badań oraz wy- wództwa na trasie wędrówek ptaków wodnych i przypad- stępowania bardzo małych populacji. Ze względu na zbie- kowe efekty działalności człowieka przyczyniają się do in- ranie materiałów rozmaitymi metodami, nie było możli- wazji i wzrostu liczby stanowisk występowania wodożytki wości oceny wielkości populacji na podstawie liczebności nowozelandzkiej. zbioru. Przyjęto, że występowanie na mniej niż 5% stanowisk Dotychczasowa ocena stanu zagrożenia fauny śli (tj. na mniej niż 7 stanowiskach w pierwszym okresie maków w województwie śląskim i mniej niż 9 stanowiskach w drugim okresie badań) sta- Jedyna, jak dotychczas, Czerwona lista mięczaków słod- nowi przesłankę do uznania gatunku za narażony (VU), kowodnych Górnego Śląska ukazała się staraniem Cen- zwłaszcza jeżeli w ciągu 20 lat nastąpił spadek liczby sta- trum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska przed 10-ciu nowisk. laty (Serafiński i in. 2001). Zawarte w niej dane dotyczyły Jeśli – obok bardzo nielicznych stanowisk występowa- większego i bardziej różnorodnego środowiskowo obszaru, nia – populacje gatunków były bardzo małe, uznano że między innymi znacznej części Opolszczyzny i północnej jest to podstawa do zakwalifikowania gatunku jako za- Małopolski, co sprawia, że sporządzonej wówczas oceny grożonego (EN). zagrożenia gatunków nie można odnieść bezpośrednio Gatunki, które występowały na pojedynczych stanowi- do fauny ślimaków województwa śląskiego – obszaru skach w pierwszym okresie lub w międzyokresie – a nie o znacznie większym stopniu degradacji środowisk słod- znaleziono ich w drugim okresie badań – zostały uznane kowodnych i innej proporcji występowania poszczegól- za gatunki, których nie można zakwalifikować do kon- nych typów środowisk wodnych. kretnej kategorii z powodu braku dostatecznej informacji Pierwsza Czerwona lista zawierała informacje o wystę- (kategoria DD). powaniu i stanie zagrożenia 38 gatunków ślimaków wod- Gatunki zagrożone w skali globalnej, ale nie zagrożone nych występujących na terenie Górnego Śląska, wśród w województwie śląskim, zamieszczono – zgodnie z zale- których wymienione zostały również gatunki obce w fau- ceniem IUCN – w aneksie do listy z kategorią LC. nie kraju (Potamopyrgus antipodarium, Physella acuta Opracowanie oparto na zbiorach ślimaków pochodzą- i Ferrissia clessiniana). Za zagrożone w roku 2001 uznano cych z badań terenowych pracowników oraz doktoran- 19 gatunków, w tym 8 za wymierające, 9 za narażone oraz tów i magistrantów Katedry Hydrobiologii Uniwersytetu 2 za rzadkie, które w sumie stanowiły 50% fauny ślima- Śląskiego. Większość zebranych materiałów była wyko- ków wodnych (tab. 2).

Tabela 2. Zagrożenie fauny ślimaków wodnych na Górnym Śląsku w roku 2001. Table 2. The threat of freshwater snail fauna on Upper Silesia in the year 2001.

Kategorie zagrożenia Razem % zagrożenia Razem Obszar Threat category zagrożonych fauny niezagrożonych Territory Threatened % of fauna Unthreatened Ex E V R I in total threat in total

Wyżyna Śląska 0 7 5 2 0 14 39 22 Wyżyna Częstochowska 0 2 3 3 2 10 36 18 Nizina Śląska 0 0 7 2 1 10 34 20 Kotlina Oświęcimska 0 2 7 3 0 12 39 19 Górny Śląsk 0 8 9 2 0 19 50 19 Objaśnienia/Explanations: Ex – wymarłe i prawdopodobnie wymarłe/extinct or probably extinct, E – wymierające/endangered, V – narażone/ vulnerable, R – rzadkie/rare, I – o nieokreślonym zagrożeniu/indeterminate. Źródło/Source: Serafiński i in. (2001).

77 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

rzystana w publikacjach wykazanych w piśmiennictwie. Niezwykle rzadkie występowanie zbiorników natural- W kilku przypadkach korzystano z wcześniejszej litera- nych spowodowało, że ich funkcję przejęły zbiorniki po- tury przedmiotu wykorzystując prace innych autorów, wszechnie występujące będące wytworem antropopresji w tym cytowane w bazach danych Centrum Dziedzictwa i pozostające pod jej bezpośrednim wpływem. Przyrody Górnego Śląska (Baza Centrum). Podstawowe Gatunki zagrożone (Endangered – EN) podsumowanie danych dla okresu pierwszego zawarte Zawójka płaska – Valvata (Valvata) cristata O.F. Mül- zostało w pracy Strzelec (1993), a dla okresu drugiego ler, 1774. Gatunek palearktyczny. Występuje w dobrze w pracach Michalik-Kucharz (2008), Strzelec i in. (2005) natlenionych, z reguły płytkich, stagnujących lub wol- oraz Lewin i Smolińskiego (2006). Fauna ślimaków rzek nopłynących wodach. Częsty w spokojnych zastoiskach została zestawiona w pracy Michalik-Kucharz i in. (2000), rzek, w rozlewiskach, w trwałych rowach łąkowych i me- a zbiorników antropogenicznych w pracy Strzelec i Sera- lioracyjnych oraz wysychających, silnie zamulonych sta- fińskiego (2004). rorzeczach (Lodge 1985). Występuje w niektórych typach zbiorników antropogenicznych (Strzelec 1993). Jej wystę- Systematyka i nazewnictwo powanie związane jest z obecnością roślin wodnych i od- Nomenklaturę gatunków ślimaków wodnych przyjęto za powiedniego podłoża (Fretter i Graham 1978). Odżywia Glöer (2002) oraz korzystano z europejskiego wykazu tak- się odfiltrowanymi z wody cząsteczkami pokarmu, naj- sonów (Fauna Europaea 2010). częściej jednokomórkowymi glonami (Strzelec i Serafiń- ski 2004). O szerokim spektrum pokarmowym osobników Zagrożenie gatunków ślimaków wodnych stwier tego gatunku świadczy obecność w odchodach zawójki dzonych na terenie województwa śląskiego płaskiej martwych i żywych okrzemek, szczątków tkanek Gatunki zagrożone na terenie województwa śląskiego roślinnych, pyłków drzew, zarodników grzybów i ziare- charakteryzują się z reguły różnym stopniem zagroże- nek piasku (Myzyk 2002). Okres rozrodu zawójki płaskiej nia w porównaniu do innych regionów administracyjnych trwa od wiosny do późnego lata (Rembecka 1988). kraju i państw ościennych (tab. 3). Niektóre z nich znane Zagrożeniem występowania zawójki płaskiej jest były zaledwie z pojedynczych stanowisk i wymagają obec- wzrastająca w niektórych typach środowisk wodnych nie potwierdzenia. żyzność wód i pojawianie się w następstwie deficytów Spośród 39 gatunków ślimaków wodnych, aktual- tlenowych. Również powstające w wyniku mineralizacji nie występujących na obszarze województwa śląskiego, materii organicznej w warunkach beztlenowych między 6 spełnia przyjęte kryteria zagrożenia IUCN: dwa gatun- innymi siarkowodór i amoniak ograniczają występowanie ki (5,1%) są zagrożone (EN), a cztery (10,3%) – narażone osobników tego gatunku. (VU). W przypadku siedmiu gatunków (17,9%) brak jest Zawójka pospolita – Valvata (Cincinna) piscinalis (O. F. wystarczających danych pozwalających na ocenę zagro- Müller, 1774). Gatunek palearktyczny, pospolity w więk- żenia (DD) (tab. 4). W tabeli 5 zamieszczono – zgodnie szych zbiornikach, w wolnopłynących rzekach i rowach, z zaleceniami IUCN – gatunki zagrożone globalnie (Gal w których obecność roślin wodnych hamuje tempo przepły- ba truncatula, Lymnaea stagnalis), a także zagrożone wu wody. Preferuje muliste dno (Fretter i Graham 1978). w Europie, które występują w środowiskach wodnych wo- Występuje w dobrze natlenionych wodach, również mięk- jewództwa śląskiego lecz nie są zagrożone (tab. 1). kich, o pH od 6,1 do 9,6. Toleruje zasolenie do 0,4% (Glöer Do ślimaków wodnych zagrożonych w różnym stopniu 2002). Osiąga największe zagęszczenie na makrofitach w skali województwa śląskiego należy dziś 15% gatunków zanurzonych (Lodge 1985). Unika wód płytkich, mimo że tu występujących, w skali kraju 31%, Europy – 45% jest odporna na okresowe wysychanie siedlisk (Gerard a świata 9% gatunków (tab. 6). 2001). Pokarm zawójki pospolitej stanowią okrzemki, Przy interpretacji powyższych danych należy wziąć pod bakterie, drobne cząsteczki materii organicznej zeskro- uwagę niewielką różnorodność siedlisk słodkowodnych, bywane z powierzchni dna, roślin jak i zjadane z błony szczególnie wód stagnujących, województwa śląskiego na powierzchniowej (Strzelec i Serafiński 2004). Może odży- tle kraju, uwzględnić genezę, lokalizację, wiek i niejed- wiać się również odfiltrowując zawiesinę z wody. Kokony nokrotnie efemeryczność zbiorników oraz sposób wyko- jajowe składa od maja do września. Długość życia zawójki rzystywania ich zasobów wodnych przez dziesięciolecia. pospolitej wynosi od 12 do 21 miesięcy (Glöer 2002).

78 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Tabela 3. Status zagrożenia gatunków ślimaków wodnych w województwie śląskim w roku 2008 w porównaniu z innymi regionami. Table 3. The threat status of the freshwater snails species in Silesian Voivodship in the year 2008 in comparison with other regions.

Kategoria zagrożenia Gatunek Threat category Species WS RP RC SR E G 2008 2002 2010 2006 2011 2011

Bithynia leachii (Sheppard, 1823) DD NT CR VU LC LC zagrzebka sklepiona

Marstoniopsis scholtzi (A. Schmidt, 1856) DD NT sadzawczak drobny

Bythinella austriaca (Frauenfeld, 1857) DD NT NT LC LC źródlarka karpacka Valvata cristata O. F. Müller, 1774 EN LC LC zawójka płaska Valvata macrostoma Mörch, 1864 DD VU CR CR LC zawójka przypłaszczona Valvata piscinalis (O. F. Müller, 1774) EN NT LC zawójka pospolita Borysthenia naticina (Menke, 1845) VU CR EN LC zawójka rzeczna Stagnicola turricula (Held, 1836) DD DD LC LC błotniarka wysmukła Catascopia occulta (Jackiewicz, 1959) DD NT CR błotniarka zapoznana Anisus vorticulus (Troschel, 1834) DD NT CR CR NT zatoczek łamliwy Gyraulus acronicus (Férrusac, 1807) VU EN EN CR DD zatoczek północny Gyraulus laevis (Alder, 1838) VU EN VU VU LC zatoczek gładki Ancylus fluviatilis O. F. Müller, 1774 VU LC LC przytulik strumieniowy Objaśnienia: Zagrożenie gatunków: WS – województwo śląskie, RP – Polska (Piechocki 2002), RC – Republika Czeska (Table of molluscs...), SR – Republika Słowacka (Šteffek, Vavrová 2006), E – Europa (Cuttelod i in. 2011), G – globalne ( IUCN 2011, on line). Kategorie zagrożenia gatunków: CR – krytycznie zagrożone, EN – zagrożone, VU – narażone, NT – bliskie zagrożenia, LC – najmniejszej troski, DD – dane niedostateczne do oceny kategorii zagrożenia, E – wymierające, V – narażone, I – o nieokreślonym zagrożeniu, R – rzadkie. Explanations: The threat of species: WS – Silesian Voivodship, RP – Poland (Piechocki 2002), RC – Czech Republic (Table of molluscs...), SR – Slovak Republic (Šteffek, Vavrová 2006), E – Europe (Cuttelod et al. 2011), G – globally (IUCN 2011, on line). Categories of the threat of species: CR – critical threatened, EN – threatened, VU – vulnerable, NT – near threats, LC – the last concern, DD – insufficient data to the evaluation of the category of the threat, E – endangered, V – vulnerable, I – indeterminate threat, R – rare.

Tabela 4. Liczba gatunków ślimaków wodnych województwa śląskiego w poszczególnych kategoriach zagrożeń. Table 4. Number of freshwater snail species of Silesian Voivodship in particular threat categories. Kategorie zagrożenia Liczba gatunków Udział % Threat categories Species number Share % RE CR EN 2 15,4 VU 4 30,8 NT LC DD 7 53,8 Liczba gatunków: 13 100,00 Species number:

79 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Regulacja koryt rzecznych może stanowić główny po- najprawdopodobniej eutrofizacja wód oraz ich zakwasza- wód ustępowania tego gatunku, nie bez znaczenia pozo- nie powodujące ustępowanie roślinności wodnej. stają również skutki wzrostu żyzności wód. Przytulik strumieniowy – Ancylus fluviatilis O. F. Mül- Gatunki narażone (Vulnerable – VU) ler, 1774. Gatunek europejski. Występuje w wodach prze- Zawójka rzeczna – Borysthenia naticina (Menke, 1845). ważnie szybko płynących i w strefie przyboju jezior, głów- Gatunek pontyjsko-bałtycki. Występuje głównie w środ- nie na powierzchni kamieni, na których żeruje (Strzelec kowym i dolnym biegu dużych nizinnych rzek, niekiedy i Serafiński 2004). Unika miejsc, gdzie przepływ wody w mniejszych rzekach i jeziorach. Preferuje płytkie wody pozwala na gromadzenie się mułu na powierzchni dna charakteryzujące się mulistym lub piaszczysto-mulistym (Kerney 1999). Jego pokarm stanowią pokrywające po- dnem (Juhász i in. 2004). wierzchnię kamieni glony peryfitonowe oraz sinice (Glöer Powodem ustępowania zawójki rzecznej jest regulacja 2002). Preferuje wody czyste, dobrze natlenione o różnej rzek (pogłębianie koryt, umacnianie brzegów) pozbawia- twardości ogólnej (Kerney 1999). jąca ją sprzyjających siedlisk. Powodem ustępowania tego gatunku jest przebudowa Gatunek objęty ochroną (Dz. U. z dnia 12 października hydrotechniczna koryt rzecznych jak i pogarszająca się 2011 r.). jakość wód płynących. Zatoczek północny – Gyraulus (Gyraulus) acronicus Gatunki, dla których brak danych uniemożliwia ocenę (A. Férrusac, 1807). Gatunek borealno-alpejski o zasięgu zagrożenia (Data Deficient – DD) holarktycznym. Występuje w różnego typu środowiskach Sadzawczak drobny – Marstoniopsis scholtzi (A. wodnych: wolnopłynących rzekach i starorzeczach, czy- Schmidt, 1856). Gatunek północnoeuropejski. Występu- stych jeziorach, niekiedy w drobnych zbiornikach wod- je w wodach stagnujących, jak i wolnopłynących: kana- nych charakteryzujących się obecnością różnego typu łach i nizinnych rzekach, charakteryzujących się dnem osadów dennych. Częsty na zanurzonych makrofitach, pokrytym warstwą mulistych osadów. Stanowiska jego na powierzchni kamieni, kłodach drewna, butwiejących występowania związane są z obecnością skupisk glonów liściach opadłych z drzew (Strzelec i Serafiński 2004). nitkowatych i roślin naczyniowych. Częsty w zbiornikach Stanowiska jego występowania związane są z wodami o wodzie z dużą zawartością materii organicznej. Wystę- o różnej twardości i szerokim spektrum odczynu jonowego puje w wodach, których głębokość nie przekracza 2-3 m (od 5,2 do 9,6). Niewrażliwy na kwasy humusowe (Glöer (Fretter i Graham 1978). Pokarm sadzawczaka drobnego 2002). Odporny na przemarzanie wody (Olsson 1984). stanowią okrzemki, zmacerowane szczątki roślin wod- Czynnikami ograniczającymi występowanie zatoczka nych i detrytus (Strzelec i Serafiński 2004). Gatunek północnego są zanieczyszczenia wód powierzchniowych, rozdzielnopłciowy. Okres rozrodu przypada wczesnym la- wzrost trofii zbiorników powodujący ustępowanie makro- tem. Kokony jajowe, zawierające jeden zarodek, składane fitów oraz przekształcenia antropogeniczne koryt rzecz- są pojedynczo na powierzchni zamieszkiwanych roślin. nych. Prawdopodobnie długość życia nie przekracza jednego Gatunek zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze roku (Strzelec i Serafiński 2004). Zwierząt jako zagrożony w skali kraju (EN). Przyczynami zanikania sadzawczaka drobnego jest Zatoczek gładki – Gyraulus (Torquis) laevis (Alder, degradacja wód wywołana postępującą eutrofizacją i pra- 1838). Gatunek holarktyczny, drobnozbiornikowy wystę- cami hydrotechnicznymi, związanymi z regulacją koryt puje w różnego typu zbiornikach antropogenicznych (żwi- rzecznych. rownie, stawy, sadzawki parkowe) jak i w niewielkich Źródlarka karpacka – Bythinella austriaca (V. Frauen- jeziorach. Rzadki w uregulowanych rzekach i rowach feld, 1857). Gatunek wschodnioalpejsko-karpacki, relikt melioracyjnych. Występuje zwykle wśród bujnej roślinno- glacjalny, kreobiont. Występuje w czystych, trwałych źró- ści wodnej jak i na powierzchni mulistego i kamienistego dłach o niskiej temperaturze wody i znacznej zawartości dna (Kerney 1999). Preferuje stanowiska nasłonecznio- wapnia, w wodach o odczynie lekko alkalicznym (pH 7,2- ne (Glöer 2002). Zatoczek gładki występuje w wodach 8,0), dobrze natlenionych (9,4-11,9 mg/dm3) o niskiej za- 3 o różnej twardości, alkalicznych (pH od 9,0 do 9,9) (Økland wartości biogenów (NO3<6 mg/dm ) zazwyczaj pod kamie- 1990). Znosi niewielkie zasolenie wód (Kerney1999). niami lub liśćmi pokrywającymi powierzchnię dna cieku Czynnikami ograniczającymi jego występowanie są (Glöer 2002, Hubenov 2007).

80 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Wzrost zanieczyszczenia odcinków źródłowych rzek, melioracja podmokłych terenów i nadmierna eutrofizacja wylesienia, rozwój turystyki i innych form rekreacji wpły- wód. wają na trwałość środowisk jej występowania. Wzrost ży- Błotniarka zapoznana – Catascopia occulta (Jackie- zności wód stanowi również jedną z przyczyn ustępowa- wicz, 1959). Gatunek wschodnioeuropejsko-syberyjski. nia tego gatunku. Występuje w wysychających rowach leśnych i łąkowych, Gatunek zamieszczony na krajowej Czerwonej Liście w stawach rybnych, w płytkich strumieniach oraz ba- (NT) (Piechocki 2002) oraz zagrożony w skali globalnej gnach. Stanowiska występowania tej błotniarki związane i w Europie (LC). są z astatycznymi środowiskami wodnymi charakteryzu- Zagrzebka sklepiona – Bithynia (Codiella) leachii jącymi się znaczną amplitudą temperatury i wahaniami (Sheppard, 1823). Gatunek palearktyczny, drobnozbior- zawartości tlenu w wodzie, przemarzającymi w okresie nikowy. Występuje w zalewach przyrzecznych, w okreso- zimy do dna. Zapadanie w stan anabiozy, trwającej nawet wych większych kałużach, w niewielkich rzekach, rowach do 6 miesięcy, umożliwia jej przetrwanie niekorzystnych odwadniających, na terenach podmokłych i w kanałach warunków w środowiskach związanych z deficytem wody. (Strzelec i Serafiński 2004), głównie na dnie mulistym. Zakopuje się wówczas głęboko w osad dna w poszukiwa- W wodach płynących występuje najczęściej w zaroślach niu resztek wody lub zagrzebuje się w warstwę liści roślin moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis). Zagrzebka pokrywających powierzchnię dna zbiornika (Jackiewicz sklepiona jest odporna na wysychanie. Może przetrwać 2000). dwa miesiące bez wody (Alyakrinskaya 2004). Spotykana Okresowe środowiska wodne, w których występuje naj- w wodach o pH od 6,8 do 8 (Glöer i Meier-Brook 1998). częściej błotniarka zapoznana łatwo ulegają degradacji. Jej pokarm stanowią detrytus i okrzemki (Fretter i Gra- Ich mała powierzchnia i objętość gromadzonej w nich ham 1962). W Europie główny okres rozrodu osobników wody powodują, że często w wyniku zabiegów rekultywa- tego gatunku trwa od połowy maja do końca lipca. Młode cyjnych mogą zostać pozbawione wody. Również wzrost wykluwają się z kokonów po 19-24 dniach w zależności od żyzności tego typu środowisk wodnych, powodowany do- temperatury wody. Dorosłe osobniki po okresie rozrodu pływem biogenów może doprowadzać do ich lądowace- giną. Żyje nie dłużej niż 14 miesięcy (Strzelec i Serafiński nia. 2004). Błotniarka wysmukła – Stagnicola turricula (Held, Przyczyn zanikania stanowisk występowania zagrzeb- 1836). Występuje w jeziorach, stawach, wyrobiskach, ki sklepionej należy szukać w melioracji siedlisk oraz rzekach, rowach, zalewiskach i bagnach, co potwierdzają w regulacji koryt rzecznych. opisy stanowisk jej występowania w Polsce i innych kra- Gatunek zagrożony w skali globalnej i w Europie (LC). jach Europy (Jackiewicz 2000, Skowrońska i in. 2010). Zawójka przypłaszczona – Valvata (Tropidina) ma Rozmieszczenie tego gatunku nie jest dokładnie poznane crostoma Mörch 1864. Gatunek europejsko-syberyjski. i wymaga systematycznych badań, ponieważ mylono go Występuje w rowach odwadniających, na terenach pod- z błotniarką pospolitą – Stagnicola palustris (O.F. Müller, mokłych jak i terenach zalewowych rzek (Kerney 1999). 1774). W literaturze brak jest kompleksowych danych na Może występować w rozlewiskach łąkowych a nawet tor- temat preferencji pokarmowych czy preferowanych sie- fiankach o niewielkiej objętości wody (Glöer i Meier-Bro- dlisk przez S. turricula. Według Lewin i Cebuli (2003) S. ok 1998), w zbiornikach okresowych położonych wśród turricula występuje w wodach średnio żyznych, licznie na bagnistych łąk. Kolonizowanie okresowych siedlisk podłożu gliniasto-mulistym wśród roślinności wodnej. umożliwia jej odporność na wysychanie. Zdaniem Bera- Niepełne dane o występowaniu Stagnicola turricula na (2002) okresowe środowiska wodne, porośnięte trzciną wynikają najprawdopodobniej z konieczności oznaczania (Phragmites australis), których dno pokryte jest zmacero- osobników do rangi gatunku z wykorzystaniem nie tylko wanymi szczątkami roślin wodnych stwarzają optymalne cech morfologicznych muszli, ale przede wszystkim bu- warunki dla występowania zawójki przypłaszczonej. Ga- dowy układu rozrodczego, co wydaje się być przeszkodą tunek wapieniolubny (Kerney 1999). Jej pokarm stanowi w próbach oceny częstości jej występowania. Skrajna detrytus, drobne glony i bakterie (Strzelec i Serafiński rzadkość Stagnicola turricula jest najprawdopodobniej 2004). następstwem zaniku niektórych typów środowisk wod- Powodem ustępowania tego gatunku jest bez wątpienia nych.

81 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Tabela 5. Niezagrożone w województwie śląskim gatunki ślimaków wodnych zagrożone globalnie oraz w Europie. Table 5. Unthreatened in Silesian Voivodship species of freshwater snails threatened globally and in Europe. Rok oceny Nazwa Kategoria Kryteria zagrożenia Oceniający gatunkowa zagrożenia oceny Year of Sprawdzający Uwagi Species name Threat category Assessment threat as- Assessor/s Annotations criteria sessment Reviewer/s Status zagrożenia na świecie A. Madhyastha, Trend populacji: nieznany. Galba truncatula Least Concern 2001 (v. 3.1) 2010 B. A. Daniel, W Polsce i w województwie ślą- S. Molur skim występuje pospolicie P. B. Budha, J. Dutta, B. A. Daniel, Trend populacji: stabilny. Lymnaea stagnalis Least Concern 2001 (v. 3.1) 2010 A. Madhastha, W Polsce i w województwie ślą- A. Dey, N. skim występuje pospolicie García, S. Molur Status zagrożenia w Europie Least Concern Trend populacji: nieznany. Acroloxus lacus- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie tris nalna) 2011 śląskim występuje często Trend populacji: nieznany. Least Concern W Polsce pospolity. W wojewódz- Anisus leucostoma (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. twie śląskim obserwuje się powol- nalna) 2011 ny wzrost liczby stanowisk jego występowania Trend populacji: nieznany. W Polsce gatunek słabo rozpozna- Least Concern ny, o zagrożeniu bliżej nieokre- Anisus spirorbis (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. ślonym. W województwie śląskim nalna) 2011 obserwuje się powolny spadek liczby stanowisk jego występowa- nia – nadal częsty Trend populacji: nieznany. W Polsce pospolity Least Concern Cuttelod i in. Do niedawna pospolity w woje- Anisus vortex (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 2011 wództwie śląskim – obecnie obser- nalna) wuje się powolny spadek stanowisk jego występowania Trend populacji: spadek. Least Concern Cuttelod i in. W Polsce gatunek niższego ryzyka Aplexa hypnorum (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 2011 ale bliski zagrożenia. W wojewódz- nalna) twie śląskim częsty Least Concern Trend populacji: nieznany. Bathyomphalus (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- contortus nalna) 2011 skim pospolity Trend populacji: nieznany. Least Concern W Polsce pospolity. W wojewódz- Bithynia tentacu- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. twie śląskim obserwuje sie powol- lata nalna) 2011 ny spadek stanowisk występowania – obecnie gatunek rzadki Least Concern Trend populacji: nieznany. Gyraulus albus (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- nalna) 2011 skim pospolity Least Concern Trend populacji: nieznany. Gyraulus crista (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- nalna) 2011 skim pospolity Trend populacji: spadek. Least Concern W Polsce gatunek niższego ryzyka Gyraulus rossma- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. ale bliski zagrożenia. essleri nalna) 2011 W województwie śląskim obecnie rzadki Trend populacji: nieznany. W Polsce gatunek słabo rozpozna- Hippeutis compla- Least Concern Cuttelod i in. ny, o zagrożeniu bliżej nieokre- natus (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 2011 ślonym. W województwie śląskim nalna) obserwuje sie powolny wzrost liczby stanowisk występowania Least Concern Trend populacji: nieznany. Physa fontinalis (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce pospolity, w wojewódz- nalna) 2011 twie śląskim częsty Least Concern Trend populacji: nieznany. Planorbarius cor- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- neus nalna) 2011 skim pospolity Least Concern Trend populacji: nieznany. Planorbis plan- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- orbis nalna) 2011 skim pospolity

82 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Trend populacji: nieznany. W Polsce pospolity. W wojewódz- Least Concern Cuttelod i in. twie śląskim do niedawna częsty. Radix auricularia (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 2011 Obecnie wzrasta liczba stanowisk nalna) występowania – aktualnie pospolity Least Concern Trend populacji: nieznany. Radix balthica (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- nalna) 2011 skim pospolity Least Concern Trend populacji: nieznany. Segmentina nitida (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce i w województwie ślą- nalna) 2011 skim pospolity Trend populacji: nieznany. Least Concern W Polsce gatunek słabo rozpozna- Stagnicola corvus (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. ny, o zagrożeniu bliżej nieokreślo- nalna) 2011 nym ale w województwie śląskim pospolity Trend populacji: nieznany. Least Concern W Polsce gatunek słabo rozpozna- Stagnicola palu- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. ny, o zagrożeniu bliżej nieokre- stris nalna) 2011 ślonym. W województwie śląskim częsty Least Concern Trend populacji: spadek. Viviparus con- (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 Cuttelod i in. W Polsce pospolity, w wojewódz- tectus nalna) 2011 twie śląskim częsty Trend populacji: nieznany. Viviparus vivipar- Least Concern Cuttelod i in. W Polsce związany z dużymi rze- us (Ocena regio- 2001 (v. 3.1) 2011 2011 kami. Obecnie nie wykazywany nalna) w województwie śląskim Źródło/Source: IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4.: www.iucnredlist.org. Downloaded on 03 June 2011. Cuttelod A., Seddon M., Neubert E. 2011. European Red List of Non-marine Molluscs. Publications Office of the European Union, Luxembourg, ss. 98.

Tabela 6. Zagrożenie fauny ślimaków wodnych w województwie śląskim, w Polsce i na świecie. Table 6. The threat of the freshwater snail fauna in Silesian Voivodship, in Poland and in the world.

Liczba stwierdzonych Kategoria zagrożenia Obszar gatunków Threat category Territory Number of collected species EX CR EN VU NT LC DD

Województwo śląskie 39 2 4 7

Polska 54 1 3 13 10 7

Europa 806 5 106 88 169 67 163 208

Świat ~ 4000 57 45 62 204 152 ? ? Źródło/Source: Polska/Poland – Piechocki (2002), Europa/Europe – Cuttelod i in. (2011), Świat/World – Strong i in. (2008).

Zatoczek łamliwy – Anisus (Disculifer) vorticulus (Tro- i żywe tkanki roślin wyższych (Falkner i in. 2001). schel, 1834). Gatunek europejski występujący w natu- Powodem ustępowania tego gatunku jest wzrost eutro- ralnych i antropogenicznych środowiskach wodnych (w fizacji, zakwaszanie wód jak i nadmierne przekształcenia drobnych zbiornikach, w bagnach, w strefie przybrzeżnej antropogeniczne wód płynących. jezior, w strumieniach, wolno płynących rzekach, rowach Gatunek wymieniony w załączniku II i IV Dyrektywy melioracyjnych, wyrobiskach popiaskowych oraz dołach Siedliskowej Unii Europejskiej. po eksploatacji torfu) (Terrier i in. 2006). Zasiedla czyste, dobrze natlenione wody (Turner i in. 1998) o szerokim za- Zmiany zagrożenia fauny ślimaków wodnych kresie właściwości fizyczno – chemicznych, o bogatej flo- w województwie śląskim rze naczyniowej. Jest odporny na wahania poziomu wody, Prezentowana Czerwona lista jest pierwszą oceną zagro- przemarzanie zimą i przesuszanie latem (Glöer i Groh żenia fauny ślimaków wodnych, sporządzoną dla woje- 2007). Odżywia się glonami peryfitonowymi (Glöer i Groh wództwa śląskiego w jego obecnych granicach. Nie można 2007), a uzupełnieniem jego diety mogą być zmacerowane więc dokonać oceny zmian zagrożenia tej grupy zwierząt.

83 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Dla obszaru, który znajduje się obecnie w granicach woje- Cuttelod A., Seddon M., Neubert E. 2011. European Red wództwa śląskiego została co prawda sporządzona ocena List of Non-marine Molluscs. Publications Office zagrożenia fauny ślimaków wodnych w roku 2001 (Se- of the European Union, Luxembourg, ss. 98. rafiński i in. 2001), jednakże bezpośrednie porównanie Dz. U. z dnia 12 października 2011 r. Rozporządzenie statusu poszczególnych gatunków nie jest możliwe, gdyż Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 w roku 2001 został on określony dla Górnego Śląska r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. w granicach mezoregionów fizyczno-geograficznych (Kon- Nr 237, poz. 1419). dracki 1981) a nie dla ówczesnych województw w ich gra- Falkner G., Bank R. A.,Von Proschwitz T. 2001. Check- nicach administracyjnych. list of the non-marine Molluscan Speciesgroup taxa of the States of Northern, Atlantic and Cen- Zalecenia w zakresie badań i ochrony fauny ślima tral Europe (CLECOM I). Heldia, 4, 1/2: 1-76. ków wodnych w województwie śląskim Fauna Europaea. 2010. www.faunaeur.org Autorzy widzą konieczność podjęcia długofalowych ba- Fretter V., Graham A. 1962. British prosobranch mol- dań w celu ustalenia skali zmian fauny ślimaków oraz luscs: their functional anatomy and ecology. Ray wykazania czy różne formy ochrony środowisk wodnych Society, London, ss. 755. w wyraźny sposób przyczyniły się do wzrostu różnorod- Fretter V., Graham A.1978. The prosobranch molluscs ności ślimaków, a także oceny wpływu występowania of Britain and Denmark. Part 3. J. Mollusc. Stud. nowych obcych gatunków, które występują już w krajach Suppl., 5: 101-152. ościennych (Horsák i in. 2010) na rodzimą faunę. Trze- Gerard C. 2001. Consequences of a drought on freshwater ba także podkreślić, że dotychczas nie prowadzono na Gastropoda and trematode communities. Hydro- terenie województwa śląskiego systematycznych badań biologia, 459: 9-18. w źródliskach, mokradłach, oczkach i rozlewiskach śród- Glöer P. 2002. Süsswassergastropoden Nord- und Mittel- polnych, szczególnie tych obecnie odtwarzanych. Tego europas. Die Tierwelt Deutschlands 73. Hacken- typu środowiska wodne odgrywają istotną rolę w krajo- heim ConchBooks, ss. 327. brazie. Należy je postrzegać również jako ostoje dla wy- Glöer P., Groh K. 2007. A contribution to the biology and stępowania ślimaków wodnych. ecology of the threatened species Anisus vorticulus W celu zachowania różnorodności fauny bentosowej, (Troschel, 1834) (Gastropoda: Pulmonata: Planor- w tym ślimaków, należy w miarę możliwości dokonywać bidae). Mollusca, 25, 1: 93-100. regulacji rzek w sposób bliski naturze co przyczyni się do Glöer P., Meier-Brook C. 1998. Süsswassermollusken. 12. wzrostu samooczyszczania wód, do powstania różnorod- Aufl. DJN, Hamburg, ss. 136. nych mikrohabitatów, m.in. brzegowych, i ograniczy skut- Horsák M., Juřičková L., Beran L., Čejka T., Dvořák L. ki fali powodziowej. Na strukturę zgrupowań ślimaków 2010. Annotated list of mollusc species recorded niekorzystny wpływ może wywierać również niekontrolo- outdoors in the Czech and Slovak Republics. Mal- wana „dzika” adaptacja linii brzegowych, np. zbiorników acologica Bohemoslovaca, Suppl., 1: 1-37. powyrobiskowych, do celów rekreacji co może wiązać się Hubenov Z. 2007. Distribution and zoogeographical char- utratą wielu mikrohabitatów. acteristics of molluscs (Mollusca) from Bulgarian national parks. Historia naturalis bulgarica, 18: Źródła informacji 127-159. Alyakrinskaya I. O. 2004. Resistance to drying in aquatic IUCN 2008. IUCN Standards and Petitions Working molluscs. Biology Bulletin, 32, 3: 299-309. Group. 2008. Guidelines for using the IUCN red Baza Centrum. Baza danych o występowaniu mięczaków list categories and criteria. Version 7.0., ss. 70. na terenie województwa śląskiego, prowadzona IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Ver- przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego sion 2011.2. .downloaded Śląska. on 31 december 2011. Beran L. 2002. Vodni mekkiyši Česke republiky. Sbornik Jackiewicz M. 2000. Błotniarki Europy. Wydawnictwo Přirodov. Klubu v Uherskem Hradišti. Suppl., 10, Kontekst, Poznań, ss. 115. ss. 258. Juhász P., Kovacs T., Ambrus A., Kavran V. 2004. Data

84 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

to the knowledge of the mollusc fauna living in the Book Services, ss. 516. Hungarian segment of the River Tisza (Mollusca: Pax F. 1921. Die Tierwelt Schlesiens. Fischer Verlag, Gastropoda, Bivalvia). Malacological Newsletter, Jena, ss. 342. 22: 97-130. Piechocki A. 2002. Gastropoda aquatica. Ślimaki wodne, Kerney M. 1999. Atlas of the land and freshwater mol- s.: 34-37. W: Głowaciński Z. (red.) Czerwona luscs of Britain and Ireland. Harley Books, Col- Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. chester, ss. 264. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, War- Piechocki A. 2008. Mięczaki (Mollusca), s.: 365-425. szawa, ss. 463. W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipuk I., Krodkiewska M., Strzelec M., Serafiński W. 1998. Wodo Skibińska E. (red.) Fauna Polski – charakterystyka żytka nowozelandzka, Potamopyrgus antipodarum i wykaz gatunków. Tom III. Muzeum i Instytut (Gray) (Gastropoda: Prosobranchia) niebezpieczny Zoologii PAN, Warszawa. przybysz w malakofaunie Polski. Przegląd Zoolo Rembecka I. 1988. Analysis of some shell features of giczny, 42: 53-60. Valvata cristata O.F. Müller 1774 (Prosobranchia: Krzyżanek E., Krzyżanek M. 1986. Development and Valvatidae) from fish ponds in Ligota-Zabrzeg structure of the Goczałkowice reservoir ecosystem. (Upper Silesia). Folia malacologica, 2: 77-82. XVIII. List of plant and animal species. Ekologia Rzętała M.A. 2003. Procesy brzegowe i osady denne Polska, 34 (1986): 559-577. wybranych zbiorników wodnych w warunkach Lewin I., Cebula J. 2003. New localities of Stagnicola tur zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie ricula (Held, 1836) in Poland (Gastropoda: Pulmo- Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Prace Nauk. UŚ, nata: Lymnaeidae). Malak. Abh., 21: 69-74. Nr 2154, ss. 147. Lewin I., Smoliński A. 2006. Rare and vulnerable species Serafiński W., Michalik- Kucharz A., Strzelec M. 2000. in the mollusc communities in the mining subsi Cztery wieki badań współczesnej malakofauny dence reservoirs of an industrial area (The Kato- Śląska. Przegląd Zoologiczny, 44: 7-12. wicka Upland, Upper Silesia, Southern Poland). Serafiński W., Michalik-Kucharz A., Strzelec M. 2001. Limnologica, 36: 181-191. Czerwona lista mięczaków słodkowodnych (Ga- Lodge D. M. 1985. Macrophyte-gastropod association ob- stropoda i Bivalvia) Górnego Śląska. Raporty servation and experiments on macrophyte choice Opinie, 5: 37-49. Centrum Dziedzictwa Przyrody by gastropods. Freshwater Biol., 15: 695-708. Górnego Śląska, Katowice. Mc Allister D.E., Craig J.F., Davidson N., Delany S., Serafiński W., Strzelec M. Czekaj D. 1994. The changes Seddons M. 2000. Biodiversity impact of large in the freshwater snail fauna in an over -indus dams. www.damsreport.org/docs/Kbase/contrib/ trialised area in Poland. Walkerana, 7: 11-13. env245.pdf. Serafiński W., Strzelec M., Krodkiewska M., Czekaj Michalik-Kucharz A. 2008. The occurrence and dis D. 1995. Three new prosobranch species in the tribution of freshwater snails in a heavily in freshwater snail fauna of Upper Silesia (Poland) dustrialised region of Poland (Upper Silesia). (Gastropoda). Malakologische Abhandlungen Limnologica, 38: 43-55. Staatliches Museum für Tierkunde Dresden, Michalik-Kucharz A., Strzelec M., Serafiński W. 2000. 17,19: 215-217. Malacofauna of rivers in Upper Silesia (Southern Skowrońska K., Lewin I., Cuber P. 2010. The first record Poland). Malak. Abh., 20: 296-305. of Stagnicola turricula (Held, 1836) (Gastropoda: Myzyk S. 2002. Life cycle of Valvata cristata O.F. Müller, Pulmonata: Lymnaeidae) in the Silesian Upland 1774, (Gastropoda, Heterobranchia) in the labora- (Southern Poland). The Malacologist, 54: 12. tory. Folia malacologica, 10: 47-75. Solarz W. 2007. Inwazje biologiczne jako zagrożenia dla Olsson T.I. 1984. Winter sites and cold-hardiness of two przyrody. Postępy w ochronie roślin, 47, 1: 128-133. gastropod species in a boreal river. Polar Biology, Spyra A. 2010. Environmental factors influencing the oc- 3: 227-230. currence of freshwater snails in woodland water Økland J. 1990. Lakes and snails. Oegstgeest, Universal bodies. Biologia, 65, 4: 697-703.

85 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

Spyra A., Serafiński W., Strzelec M. 2007. The species Strzelec M., Serafiński W. 2004. Biologia i ekologia diversity of freshwater snails (Gastropoda) in ślimaków w zbiornikach antropogenicznych. differently manager fish ponds in south-western Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Poland. Ekologia (Bratislava), 26, 1: 83-89. Katowice, ss. 90. Strong E. E., Gargominy O., Ponder W. F., Bouchet P. Strzelec M., Spyra A., Krodkiewska M., Serafiński W. 2008. Global diversity of gastropods (Gastropoda, 2005. The long-term transformations of Gastropod Mollusca) in freshwater. Hydrobiologia, 595: 149- communities in dam-reservoirs of Upper Silesia 166. (Southern Poland). Malacologica Bohemoslovaca, Strzelec M. 1986. Ślimaki (Gastropoda) zbiorników za- 4: 41-47. padliskowych i powyrobiskowych Górnośląskiego Šteffek J., Vavrová Ľ. 2006. Current ecosozological status Okręgu Przemysłowego. Acta biol. Siles., 19: 57- of molluscs (Mollusca) of Slovakia in accordance 70. with categories and criterion of IUCN – version Strzelec M. 1988. The influence of industrial environ- 3.1. (2001), s.: 266-276. W: Stadniczenko A. P. i in. ment on the distribution of freshwater snails in (red.) Ekołogo-funkcionalni ta faunisticzni aspekti Uppersilesian Industrial Region. Folia malacolo- doslidżennja moljuskiw, ich rol u bioindikacij sta- gica, 2: 97-122. nu nawkoliszcznovo seredowiszcza. Zbirnik nauk. Strzelec M. 1992. Fauna ślimaków wodnych projekto prac, 2-j vip. Wid. ŻDU im. I. Franka, Żitomir, ss. wanego rezerwatu ornitologicznego „Żabie Doły”. 384. ISBN 966-8456-77-4. Kształtowanie środowiska geograficznego i och Table of molluscs (Mollusca) of the Czech Republic and rona przyrody na obszarach zurbanizowanych Slovakia. Měkkýši (Mollusca) České Republiky i uprzemysłowionych, 4: 44-49. a Slovenska. Comp. by/Sestavil/: M. Maňas: www. Strzelec M. 1993. Ślimaki (Gastropoda) antropogeni mollusca.cz/table/table.php. cznych środowisk wodnych Wyżyny Śląskiej. Prace Terrier A., Castella E., Falkner G., Killeen I. J. 2006. Spe- Nauk. UŚ, Nr 1358, ss. 104. cies account for Anisus vorticulus (Troschel,1834) Strzelec M. 2004-2005. Twenty years of Potamopyrgus (Gastropoda: Planorbidae), a species listed in An- antipodarum (Gray) expansion in heavily indu nexes II and IV of the Habitats Directive. Journal strialised area in Southern Poland. Malacological of Conchology, 39, 2: 193-205. Review, 37/38: 175-183. Turner H., Kuiper J. G. J, Thew N., Bernasconi R., Rüet- Strzelec M. 2008a. Ferrissia clessiniana (Jickeli, 1882). schi J., Wütrich M., Gosteli M. 1998. Atlas der W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., So- Mollusken der Schweiz und Liechtensteins. Fau- larz W. (red.) Księga gatunków obcych inwazyj- na Helvetica, Neuchâtel, ss. 121. nych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody Walther A.C., Lee T., Burch J.B., Ó Foighil D. 2006. PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias Confirmation that the North American ancylid Strzelec M. 2008b. Physella acuta (Draparnaud, 1805). Ferrissia fragilis (Tryon, 1863) is a cryptic invader W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., So- of European and Asian freshwater ecosystem. larz W. (red.) Księga gatunków obcych inwazyj- Journal of Molluscan Studies, 72: 318-321. nych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias Summary Strzelec M. 2008c. Potamopyrgus antipodarum (Gray Despite of the great diversity of geographical environ- 1842). W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski ments in Silesian Voivodship of Poland prevailing here J., Solarz W. (red.) Księga gatunków obcych inwa- the hydrology does not secure the convenient life con- zyjnych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyro- ditions for freshwater snails. From among 54 freshwater dy PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias snail species recorded from Poland territory, in Silesian Strzelec M., Serafiński W. 1984. Ślimaki (Gastropoda) stagnant and running water habitats 39 species were zbiorników wodnych powstałych w wyniku eksplo- found, among which three introduced alien species, not atacji górniczej w Górnośląskim Okręgu Przemy- considered in the estimation of the threat of nature snail słowym. Przegląd Zoologiczny, 28: 185-191. fauna.

86 Czerwona lista ślimaków słodkowodnych województwa śląskiego

The considerable anthropogenic transformations of ing countries. Some of them, e.g. Bithynella austriaca most river beds, the low quality of superficial waters, pro- Frauenfeld, Valvata macrostoma Mörch, Marstoniopsis gressive eutrophication of various types of anthropogenic scholtzi (Schmidt), Borystenia naticina (Menke), Bithy habitats are the reason, that 13 living here freshwater nia leachi (Sheppard) were known from single study sites snails species belong to the threatened in comparison to in the past and their occurrence must be recently con- their welfare in other regions of Poland and in adjoin- firmed.

87 ISSN 1427-9142

RAPORTY OPINIE 6

tej jednostce. Dokumenty te zostały zmienione Zarządzeniem E

zachować tożsamość regionu oraz rolę i znaczenie jego wartości C

przyrodniczych (§ 6 Statutu Centrum). ZI D

www.cdpgs.katowice.pl CENTRUM DZIE

CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY Urząd Marszałkowski GÓRNEGO ŚLĄSKA Województwa Śląskiego