Słupskie Prace Biologiczne 7 ••• 2010

POROSTY (GRZYBY LICHENIZOWANE) WYSOCZYZNY POLANOWSKIEJ

THE LICHENS (LICHENICOLOUS FUNGI) OF WYSOCZYZNA POLANOWSKA DISTRICT

Ireneusz Izydorek Słowiński Park Narodowy ul. Bohaterów Warszawy 1A 76214 Smołdzino i.izydorek @ slowinskipn.pl

ABSTRACT

In this work the biota of lichenized Ascomycetes of the Wysoczyzna Polanowska District in northern is presented. The distribution of species, and some eco logical elements were studied. The lichen biota of this region comprises 279 species; some interesting are: Acrocordia gemmata , Bacidina assulata , Gyalecta ulmi , Loxo- spora elatina , Lobaria pulmonaria , Lecidea nylanderi , Parmeliopsis hyperopta , Pertusaria hymenea , Thelotrema lepadinum.

Słowa kluczowe: porosty, północna Polska, gatunki – wykaz i rozmieszczenie, ana liza ekologiczna Key words: lichens, N Poland, species – list and distribution, ecological analysis

WSTĘP

Obszar Wysoczyzny Polanowskiej jest częścią makroregionu Pojezierze Zachod niopomorskie, wchodzącego w skład podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Kondracki 1980). Mezoregion ten zajmuje niŜszą, nachyloną ku Bałtykowi część skłonu wyniesień polodowcowych i stanowi region przejściowy pomiędzy równi nami przymorskimi oraz połoŜonymi wyŜej wzniesieniami Pojezierza Bytowskie go. Jego wydłuŜony kształt rozciąga się mniej więcej równoleŜnikowo na przestrze ni ok. 95 km, od doliny górnej Radwi na zachodzie po misę jeziora Jasień na wschodzie. Zajmuje powierzchnię ok. 1700 km 2. Pod względem geobotanicznym omawiany teren jest częścią Okręgu Wałecko Drawskiego w krainie Pojezierze Pomorskie (Szafer 1972). Według Matuszkiewicza (1993) większość jego powierzchni naleŜy do Okręgu Bytowskiego, a tylko zachod

51 ni skraj do Okręgu Pojezierza Drawskiego, Podokręgu Polanowskiego. Wchodzi on w skład przyrodniczoleśnej Dzielnicy Koszalińskiej w Krainie Bałtyckiej (Mrocz kiewicz 1952). Według podziału Prawdzica (1965) większa część badanego terenu leŜy w obrę bie krainy klimatycznej Północny Pas Pojezierza Pomorskiego, tylko jego fragment południowowschodni wchodzi w skład krainy Pojezierze MiasteckoBytowskie. Wysoczyzna Polanowska ma nieprzeciętne walory przyrodnicze. Jej najbardziej interesujące tereny objęto ochroną. Znajduje się na niej siedem zatwierdzonych re zerwatów przyrody oraz część obszaru Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”. Ustawową ochroną objętych jest takŜe wiele okazałych drzew i kilka głazów narzu towych (Izydorek 1987, SzadkowskaIzydorek i in. 2001). Do podjęcia badań w 1976 roku stosunki lichenologiczne na Wysoczyźnie Pola nowskiej nie były szczegółowo rozpoznane. W okresie powojennym opublikowano jedynie fragmentaryczne dane o występowaniu kilkunastu gatunków, głównie we wschodniej części tego obszaru (Tobolewski 1962a, b, 1966, 1979, Tobolewski, Kup czyk 1974, 1976, 1977). W opracowaniach jeszcze starszych (Lettau 1912, 1919, Hillmann, Grummann 1957) nie znaleziono informacji o porostach tego terenu. Część uzyskanych wyników opublikowano (Izydorek 1982, 1987, 1996, Szad kowskaIzydorek i in. 2001), a całość materiałów inwentaryzacyjnych (wykaz ga tunków i ich stanowisk), które zebrano w początkowym okresie badań (lata 1976 1980), bez późniejszych korekt nomenklatorycznych i weryfikacji oznaczeń, udo stępniono do wykorzystania w rozprawie o stosunkach lichenologicznych Pomorza (Fałtynowicz 1992). Celem pracy jest przedstawienie własnych wyników badań stanu lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej. Artykuł obejmuje zestawienie listy odnalezionych ga tunków wraz z liczbą i rozmieszczeniem ich stanowisk, a takŜe analizę stosunków ekologicznych porostów tego regionu.

METODA

Szczegółowe badania podjęto w 1976 roku. Okres intensywnej inwentaryzacji trwał do 1980 roku. Dane inwentaryzacyjne uzupełniano jeszcze w kolejnych latach. Cezurę czasową prezentowanych w pracy wyników badań stanowi rok 1996. Za stanowisko przyjęto obszar o powierzchni nie przekraczającej 1 km 2 (tj. miesz czący się w 1/100 części kwadratu systemu ATPOL). Spisując gatunki i zbierając ich plechy na określonej wyŜej powierzchni, starano się uwzględnić moŜliwie jak największą liczbę róŜnorodnych siedlisk i podłoŜy porostów. W kompleksach leśnych szczególną uwagę zwrócono na enklawy starych drzewostanów liściastych i mieszanych. Z badań wyłączono obszary zurbanizowane oraz centra większych wsi. Listy gatunków przyporządkowywano konkretnym rodzajom podłoŜy. Określano równieŜ niektóre cechy tych podłoŜy (typ skały i podłoŜa naziemnego, gatunek foro fitu, rodzaj martwego drewna) oraz miejsca ich występowania (siedliska). KaŜde stanowisko oznaczano kolejnym numerem roboczym i nanoszono na ma py (drzewostanowe lub topograficzne; ryc. 1 oraz wykaz stanowisk). Następnie lo

52 53 kalizowano je na siatce kwadratów przyjętych dla Atlasu rozmieszczenia roślin na czyniowych w Polsce – ATPOL (Zając 1978). W terenie zaznaczano na mapach równieŜ połoŜenie poszczególnych miejsc (punktów badawczych), z których spisy wano gatunki. Zebrane materiały zielnikowe umoŜliwiły sprawdzenie i korektę oznaczeń mię dzy innymi metodą chromatografii cienkowarstwowej. Przy pomocy TLC weryfi kowano oznaczenia gatunków z następujących rodzajów: Lecidea, Lepraria (tylko część zbiorów), Ochrolechia, Pertusaria, Trapeliopsis. Zielnik zdeponowano w In stytucie Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku (SLTC). Nazewnictwo gatunków przyjęto głównie za Fałtynowiczem (2003). W kilku przypadkach uwzględniono nazwy według: Blanco i in. (2004a, b), Kauff, Büdel (2005), Santesson i in. (2004), Søchting i in. (2002). UŜywane w pracy określenie „siedliska” odniesiono do wyodrębniających się ekologicznie i przestrzennie elementów środowiska przyrodniczego zarówno o cha rakterze naturalnym, jak i półnaturalnym oraz antropogenicznym. W szczegółowej bazie danych lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej wyróŜniono następujące typy siedlisk: lasy liściaste i mieszane (buczyny, „dąbrowy”, grądy), olszyny (olsy, łęgi), bory sosnowe (suche, świeŜe, wilgotne i bagienne), młodniki (uprawy) sosnowe, tor fowiska wysokie (mszary wysokotorfowiskowe w terminalnych fazach rozwoju), murawy psammofilne, teren otwarty (łąki, pastwiska, miedze, odłogi, „nieuŜytki”), przydroŜa, osady i ich gruzowiska (Izydorek 1983). W prezentowanej pracy, ze względu na wymagania edytorskie, nakazujące daleko idącą zwięzłość treści tabeli z wykazem taksonów, naleŜało część wymienionych wyŜej siedlisk pogrupować w miarę spójne jednostki. Rubryka „lasy” (deciduous forests) zawiera siedliska la sów liściastych i mieszanych oraz olszyn, rubryka „bory, torfowiska” (pine forests, moores) – siedliska borów sosnowych i ich upraw oraz mszary wysokotorfowiskowe porośnięte sosną, rubryka „drogi” (roads) odpowiada tylko przydroŜom, rubryka „te ren otwarty” (open area) mieści takŜe murawy psammofilne, rubryka „wioski, osa dy” (villages, settlements) zawiera równieŜ pozostałe po osadach ruiny i gruzowi ska. Określenie „podłoŜe” to substrat kolonizowany przez porosty. Częstość występowania gatunków oszacowano na podstawie pięciu wyróŜnio nych klas frekwencji: bardzo rzadkie 13 stanowiska, rzadkie 410, dość częste 1120, częste 2150, pospolite > 50.

WYNIKI BADAŃ

Analiza taksonomiczna i wybrane dane liczbowe

Podczas pierwszej prezentacji wyników badań (Izydorek 1983) podano 249 ga tunków. Weryfikacja nomenklatury, ujęć systematycznych i korekta oznaczeń mate riałów zebranych w latach 19761983 oraz uzupełnienia zbiorów dokonane w latach 19841996 wzbogaciły tę liczbę o 29 gatunków. Na badanym terenie stwierdzono występowanie łącznie 278 gatunków (w tym 3 nielichenizowanych), co stanowi ok. 52% lichenobioty Pomorza Zachodniego (Fałtynowicz 1992).

54 Udział taksonów wyŜszej rangi, który jest następujący: liczba rodzajów = 93, liczba rodzin = 28 (plus Lichenes imperfecti oraz saprobionty), pozostaje podobny do porównywalnych powierzchniowo obszarów północnozachodniej części Polski (Fałtynowicz, Tobolewski 1989, Pojezierze Kaszubskie, niepublikowane materiały własne z terenów: Równiny Słupskiej, Wysoczyzny Damnickiej, Wysoczyzny śar nowieckiej). Liczbą przedstawicieli wyróŜniają się zwłaszcza takie rodziny, jak: Cladoniaceae , Lecideaceae , Lecanoraceae i Pameliaceae . To w nich skupia się po nad 50% gatunków badanego terenu. Z kolei do najliczniej reprezentowanych ro dzajów naleŜą: Cladonia , Lecanora i Pertusaria . Analiza częstości występowania porostów w wyróŜnionych pięciu klasach fre kwencji pozwala stwierdzić, Ŝe na terenie Wysoczyzny Polanowskiej najliczniejszą grupę tworzą taksony, których liczba stanowisk nie przekracza dziesięciu (a więc – bardzo rzadkie i rzadkie). Jest ich w sumie 139 (odpowiednio: 86 i 53), co stanowi 48% całości lichenobioty obszaru. Zwraca uwagę szczególnie wysoka liczba takso nów bardzo rzadkich. Jak moŜna sądzić, wynika to, przynajmniej po części, z de strukcyjnych przekształceń naturalnego środowiska. Grupa ta składa się bowiem w głównej mierze z porostów, które odnajdowano w ustabilizowanych ekosyste mach, a zwłaszcza w zanikających juŜ enklawach starych kompleksów leśnych. Po nadto niektóre gatunki z tej grupy wiąŜą swój byt jednak z siedliskami i podłoŜami antropogenicznymi (np.: Aspicilia cinerea , Thelocarpon laureri , Psilolichia lucida ). W wyŜszych klasach frekwencji znalazły się następujące liczby taksonów: dość czę ste – 35, częste – 60, pospolite – 50. Podobnie jak na innych obszarach NiŜu polskiego, najliczniej reprezentowaną grupą ekologiczną są porosty osiedlające się na korze drzew i krzewów (por. np. Fałtynowicz, Tobolewski 1989, Lipnicki, Tobolewski 1991, Cieśliński 2003). Prze waŜająca część z nich – 102 gatunki (106 taksonów), to epifity obligatoryjne. Do liczby tej naleŜy dodać jeszcze 68 kolejnych gatunków porostów, które poza forofi tami występują na badanym terenie równieŜ na podłoŜach innego typu. Z kory jako podłoŜa korzysta więc razem 170 gatunków (174 taksony). Martwe drewno zasiedlają łącznie 74 gatunki (75 taksonów). W tym przypadku tylko niewielką ich część (14 gatunków) stwierdzono wyłącznie na takim podłoŜu. Grupa porostów naziemnych liczy 56 gatunków. Nieco większa część z nich (31 gatunków) wiąŜe się równieŜ z martwym drewnem, korą forofitów i podłoŜami skalnymi. Na naturalnych oraz antropogenicznych podłoŜach skalnych stwierdzono łącznie 87 gatunków. Wśród nich tylko na głazach i kamieniach odnotowano 35, a wyłącz nie na betonie, zaprawie murarskiej, ceramice budowlanej itp. – 15. Liczba pozo stałych gatunków stricte epilitycznych, które wegetują zarówno na naturalnych, jak i na antropogenicznych podłoŜach skalnych, wynosi 10. Następnych 27 gatunków występowało ponadto równieŜ na podłoŜach innego typu niŜ skalne. Udział liczbowy gatunków (taksonów) w wyróŜnionych typach siedlisk jest na stępujący: lasy – 150, bory i torfowiska – 102, drogi – 118 (122 taksony), teren otwarty – 146, wioski, osady, gruzowiska – 116 (117 taksonów). W tabeli 1 zesta wiono liczby taksonów, które odnotowano na czterech rodzajach podłoŜa w wyróŜ nionych siedliskach.

55 Tabela 1 Liczby taksonów porostów stwierdzonych w siedliskach na czterech rodzajach podłoŜa Table 1 Number of taxa recorded in habitats on four sorts substratum

Siedliska Teren Sites Lasy Bory, torfowiska Wioski, osady Drogi otwarty Deciduous Pine forests, Villages, Roads Open PodłoŜe forests moores settlements area Substratum Kora / Bark 124 60 118 86 66 Drewno / Wood 52 51 41 54 37 Ziemia, humus 21 42 7 39 16 Ground, humus Beton, głazy 26 28 33 48 56 Concrete, stones

Analiza ekologiczna

Porosty epifityczne

Porosty epifityczne Wysoczyzny Polanowskiej charakteryzują się w większości przypadków dobrą kondycją biologiczną, a ich plechy – bujnym rozwojem. Formy nitkowate ( Usnea spp., Bryoria spp.) i krzaczkowate ( Ramalina spp., Evernia pru- nastri , Pseudevernia furfuracea ) są dobrze rozwinięte i często osiągają duŜe rozmia ry. O dobrej kondycji biologicznej świadczy równieŜ wytwarzanie owocników przez gatunki, które czynią to rzadko. Udało się znaleźć owocujące okazy (w nawiasie podano ich liczbę): Anaptychia ciliaris (2), Hypocnomyce scalaris (7), Hypogymnia physodes (2), Lecanora expallens (1), Parmelia sulcata (6), Parmeliopsis ambigua (2), Pseudevernia furfuracea (2), Usnea subfloridana (1). W zbiorowiskach mezofilnych oraz acydofilnych lasów liściastych i mieszanych znaleziono najwięcej gatunków tego typu porostów; ich łączna liczba wynosi 124. Lasy badanego terenu wyróŜniają się takŜe obecnością gatunków rzadkich na prze waŜającej części obszaru niŜowego Polski, m.in: Acrocordia gemmata , Bacidina as- sulata , Gyalecta ulmi , Loxospora elatina , Lobaria pulmonaria , Pertusaria hymenea , P. cf. pupillaris . Szczególne znaczenie w udziale porostów, zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym (stopień pokrycia pni), mają tu enklawy przerzedzo nych, a więc i prześwietlonych starodrzewów bukowych oraz bukowodębowych. Niestety, znaczna ich część osiągnęła w latach osiemdziesiątych XX wieku okres rębności, w związku z czym wiele odnotowanych wówczas stanowisk wyŜej wy mienionych oraz innych interesujących gatunków porostów ma obecnie znaczenie tylko historyczne. Wraz z wytrzebionymi wówczas ponadstuletnimi drzewostanami bukowymi i dębowobukowymi zniknęły stanowiska takich porostów, jak: Flavo- parmelia caperata , Gyalecta ulmi , Hafelia disciformis , Lecanora albella , Lobaria pulmonaria. W trakcie inwentaryzacji prowadzonych w lasach po 1983 roku odno

56 towywano rzadziej niŜ w okresie wcześniejszym obecność większości przedstawi cieli pałecznikowatych ( Caliciaceae ) oraz takich gatunków, jak: Lecania globulosa , Lecanora intumescens , Peltigera praetextata , Pertusaria coronata , P. flavida , P. hy- menea , Pyrenula nitida. Warto jeszcze nadmienić, Ŝe porosty epifityczne występują obficie takŜe na korze drzew tworzących szpalery i aleje przydroŜne. Liczba stwierdzonych gatunków na drzewach tego typu wynosi 98 (102 taksony). Wśród nich na uwagę zasługują takie interesujące pod względem rozmieszczenia w Polsce, jak: Cyphelium inquinans , Le- cidea nylanderi , Lecidella flavosorediata , Ochrolechia turneri , Phlyctis agelaea. Lista epifitów związanych z borami sosnowymi (drzewostanami iglastymi) jest – podobnie jak w innych regionach niŜowych Polski (porównaj np.: Fałtynowicz, Miądlikowska 1990, Lipnicki 1990, Cieśliński 1995) – znacznie uboŜsza i wynosi 60 gatunków. Ubóstwo jakościowe odnosi się przede wszystkim do lichenobioty epi fitycznej drzew iglastych, chociaŜ, co warto podkreślić, takŜe w tym przypadku udział ilościowy porostów jest na ogół znaczny. Liczba gatunków i pokrycie pni zwiększają się wraz z wiekiem tych drzew oraz zmniejszaniem się zwarcia ich drzewostanów. Dobrym gatunkiem wyróŜniającym jest tu Imshaugia aleurites (to w borach odnotowano największą liczbę jego stanowisk) . Lista gatunków w tego ty pu siedliskach powiększa się wyraźnie dzięki obecności drzew liściastych – głównie brzóz rosnących często przy liniach oddziałowych i duktach leśnych, a takŜe dębów szypułkowych, których pojedyncze, stare okazy pozostawiano na obrzeŜach daw nych zrębów. Podkreślić zwłaszcza naleŜy występowanie włostek ( Bryoria spp .) oraz brodaczek ( Usnea hirta , U. subfloridana ). Porosty te, szczególnie w początko wym okresie badań (lata 19761083), na brzozach występowały często i obficie. NajuboŜszym składem gatunkowym porostów spośród wszystkich typów zbio rowisk leśnych tego terenu charakteryzują się olsy i łęgi (olszyny). Ubóstwo jako ściowe idzie tu w parze z niewielkim, często wręcz znikomym udziałem ilościowym porostów. Ogółem z tego typu siedliskami wiąŜe się występowanie 41 gatunków; w przeciętnym płacie olszyny występują średnio zaledwie trzy gatunki. Dwa cie niolubne epifity – Coenogonium pineti i Opegrapha vulgata – odnotowano wyłącz nie w tego typu siedliskach. Z zebranego materiału wynika, Ŝe porosty epifityczne badanego terenu odnale ziono na pniach i gałęziach 24 gatunków forofitów. Lichenobiota kilku z nich zasłu guje na szczegółowe omówienie. Na sośnie zwyczajnej, która jest najliczniejszym składnikiem drzewostanów Wy soczyzny Polanowskiej, stwierdzono zaledwie 28 gatunków. Wśród nich przewaŜają (ze względu na liczbę stanowisk oraz udział ilościowy) porosty ubikwistyczne: Cla- donia coniocraea , Lecanora conizaeoides , a zwłaszcza Hypogymnia physodes . DuŜą rolę odgrywają tu równieŜ takie chrobotki, jak: Cladonia digitata i C. macilenta oraz porosty światłoŜądne: Hypocenomyce scalaris i Pseudevernia furfuracea. Często i dość często z korą tego drzewa wiąŜą się takŜe (w nawiasach podano liczbę sta nowisk odnotowanych na sośnie): Platismatia glauca (26), Lepraria incana (25), Imshaugia aleurites (22), Parmeliopsis ambigua (22), Bryoria fuscescens (16) i Usnea hirta (15). Natomiast z grupy gatunków bardzo rzadkich na badanym terenie trzeba wymienić: Cladonia squamosa (1), Hypocenomyce anthracophila (1) i Hypogymnia farinacea (2).

57 Brzoza brodawkowata jest częstym, domieszkowym elementem borów sosno wych oraz zbiorowisk lasów liściastych. Jako podłoŜe porostów odgrywa istotną ro lę, zwłaszcza rosnąc przy liniach oddziałowych i gruntowych drogach leśnych. Li chenobiota brzozy składa się z 65 gatunków i ustępuje liczebnością tylko licheno biotom dębu, buka oraz klonu zwyczajnego. Na brzozach, o czym juŜ wspomniano, odnotowywano często porosty wielkolistkowate, nitkowate i krzaczkowate, a w tym wszystkie epifityczne chrobotki. Spośród gatunków bardziej interesujących moŜna wymienić: Cetraria sepincola , Hypogymnia farinacea , Lecidea nylanderi i Parme- liopsis hyperopta. Dąb (głównie Quercus robur , rzadko Q. x intermedia ) ma najliczniejszą jako ściowo biotę porostów. Łącznie obejmuje ona 102 gatunki. Lista gatunków, które jako epifity wiąŜą się wyłącznie z korą dębów, jest równieŜ najdłuŜsza (8). Są to: Artho- nia vinosa , Biatora chrysantha , Cliostommum corrugatum , Gyalecta ulmi , Micobi- limbia pilularis , Ramalina baltica , Schismatomma pericleum , Thelotrema lepadi- num. Dąb jest waŜnym składnikiem przede wszystkim acydofilnych i mezofilnych zbiorowisk leśnych, ale występuje równieŜ (o czym juŜ wspomniano) w płatach bo rów mieszanych, a takŜe, pojedynczo, w obrębie monokultur sosnowych. Znaczenie pni dębów jako podłoŜy dla porostów wyraźnie rośnie wraz z wiekiem poszczegól nych okazów tych drzew, przy czym mniej istotny wydaje się typ fitocenozy, w któ rej skład wchodzą. Skład gatunkowy oraz stopień pokrycia pni dębów są bowiem zwykle niezaleŜne od tego, czy jest to fitocenoza borowa, czy leśna. Jak wynika ze zbieranych w terenie informacji o stopniach nasłonecznienia, waŜnym czynnikiem wpływającym na wysoką jakość wegetacji porostów jest tu umiarkowane oświetlenie wnętrza lasu. Bujny rozwój porostów i bogactwo gatunkowe odnoszą się głównie do form proszkowatych i skorupkowatych. W latach 19761983 zwracał równieŜ uwagę częsty i liczny udział przedstawicieli rodziny pałecznikowatych ( Caliciaceae ). Liczba występujących na korze buka gatunków porostów ustępuje wielkością je dynie tej, która obejmuje lichenobiotę epifityczną dębów. Listy gatunków obu po równywanych podłoŜy są takŜe podobne. W sumie na pniach buka występuje 95 gatunków, z których 6 naleŜy do jego epifitów wyłącznych: Bacidia rosella , Ope- grapha vermicellifera , Pertusaria hymenea , P. cf. pupillaris , Tephromela atra , Tra- peliopsis viridescens . Optymalne warunki rozwoju na bukach znajdują przedstawi ciele rodzajów Pertusaria i Ochrolechia , a takŜe: Acrocordia gemmata , Arthonia radiata , Graphis scripta , Hafelia disciformis , Lobaria pulmonaria , Pyrenula nitida. Pnie buków rosnących w duŜym zwarciu (niezaleŜnie od wieku) są zwykle pozba wione porostów lub ich lichenobiota jest bardzo uboga jakościowo. Natomiast bu czyny oraz inne fitocenozy z udziałem buka w wyŜszych klasach wieku (klasy bo nitacji: IIIIV), o prześwietlonym, ale i osłoniętym przed wiatrem wnętrzu, tworzą optymalne dla wegetacji porostów epifitycznych siedliska leśne. Z drzew przydroŜnych oraz tych, które stanowią podłoŜe porostów poza lasami, wyróŜnia się klon zwyczajny. Liczba wegetujących na nim gatunków stanowi około 68% lichenobioty związanej z tego typu siedliskami. Dwie charakterystyczne cechy porostów drzew przydroŜnych – bujny rozwój i bogactwo jakościowe na jednym okazie klonu zwyczajnego – ilustrują następujące wartości: 95% pokrycia powierzchni i 42 gatunki. Z korą tego drzewa wiąŜą się takie interesujące gatunki porostów, jak: Bacidia beckhausii , Ochrolechia turneri , Phlyctis agelea , Usnea florida.

58 Porosty epiksyliczne

RóŜne postaci martwego drewna zasiedla 75 gatunków porostów. Dla niewielu z nich tego typu podłoŜe ma charakter obligatoryjny ( Biatora turgidula , Chaenothe- ca brunneola , C. xyloxena , Cladonia botrytes , Micarea denigrata , M. melaena , Scle- rophora peronella , Strangospora moriformis , S. pinicola , Thelocarpon epibolum , Theloma ocellatum ). Ponadto na badanym terenie martwe drewno jest takŜe opty malnym podłoŜem dla: Calicium abietinum , Cladonia cenotea , C. ochrochlora i Vulpicida pinastri. Wśród porostów epiksylicznych licznie reprezentowae są dwie grupy: chrobotki ( Cladonia sp.), które zasiedlają przede wszystkim pniaki po ścię tych drzewach, oraz przedstawiciele pałecznikowatych ( Caliciaceae ), które pora stają pozbawione kory pnie Ŝywych i martwych drzew. Epiksyliczne chrobotki oraz zwykle im towarzysząca Trapeliopsis flexuosa występują głównie na siedliskach bo rowych róŜnego typu (od boru suchego do boru bagiennego), w tym przede wszyst kim w odnowieniach i młodnikach sosnowych. Natomiast pałecznikowate, a przy najmniej większość przedstawicieli tej rodziny, wiąŜe się częściej z siedliskami zbiorowisk lasów liściastych i mieszanych.

Porosty naziemne

Ta szeroko ujęta grupa porostów Wysoczyzny Polanowskiej zawiera zarówno te, które znajdowano bezpośrednio na podłoŜu piaszczystym, jak i humusie, torfie oraz innych zalegających na ziemi szczątkach organicznych. Włączono tu takŜe te gatun ki, które porastają mchy w przyziemnych warstwach roślinności. Porosty takie przywiązane są przede wszystkim do siedlisk borów sosnowych, występując zarów no w obrębie ustabilizowanych fitocenoz tego typu, jak i w ich młodszych stadiach regeneracyjnych. Preferowane są bory suche oraz świetliste luki w zbiorowiskach mszystych postaci borów świeŜych, a takŜe ich obrzeŜa. Spora liczba gatunków wy stępuje równieŜ we wrzosowiskach, które tworzą najczęściej charakterystyczny „okrajek” na granicach zbiorowisk borowych oraz w nielicznych na badanym terenie płatach muraw psammofilnych. Tylko niewielka liczba gatunków naziemnych od notowana została na mszarach torfowisk wysokich (13) i na gruzowiskach (12). Wyjątkowo spotykano je takŜe w kwaśnych buczynach. Większość porostów naziemnych naleŜy do chrobotkowatych ( Cladoniaceae ) – 36 taksonów, ale tylko 11 z nich nie spotkano na innego typu podłoŜach. Są to: Cla- donia caespiticia (wyłącznie w runie kwaśnych buczyn), C. cariosa , C. ciliata , C. coc- cifera , C. crispata , C. incrassata , C. polydactyla , C. rangiformis , C. scabriuscula , C. su- bulata i C. sulphurina . Do porostów wyłącznie naziemnych naleŜą takŜe: Cetraria ericetorum , C. islandica , Dibaes baeomyces , Peltigera didactyla , P. hymenina , P. poly- dactylon , P. rufescens , Stereocaulon condensatum i Trapeliopsis aeneofusca.

Porosty epilityczne

Odsłonięte w sposób naturalny oraz wydobyte z ziemi i zgromadzone po mie dzach, Ŝwirowniach, nieuŜytkach oraz w osadach i na ich gruzowiskach kamienie,

59 a takŜe sztuczne (stworzone przez człowieka) podłoŜa skalne, ceramiczne i zawie rające węglan wapnia, są substratami, na których stwierdzono dość liczną jak na wa runki niŜowe grupę gatunków. Jest ona jednak wyraźnie mniej liczna, szczególnie w odniesieniu do epilitów acydofilnych, od znanej z sąsiedniego Pojezierza Kartu skiego (por. Fałtynowicz, Tobolewski 1989). Autorzy opracowania z porównywane go terenu wymieniają 69 gatunków epilitów acydofilnych. NaleŜy jednak zwrócić uwagę, Ŝe zestawiona przez nich lista gatunków zawiera sporo dat historycznych (około 20), niepotwierdzonych na tym terenie ani w latach osiemdziesiątych ubie głego wieku, ani współcześnie (Fałtynowicz, Kukwa 2006). W związku z rodzajem zajmowanych podłoŜy epility Wysoczyzny Polanowskiej moŜna podzielić na kilka grup: porosty acydofilne, porosty kalcyfilne, porosty bez wy raźnych preferencji względem rodzaju podłoŜa skalnego, porosty głównie acydofilne, ale osiedlające się równieŜ na podłoŜach ceramicznych (wypalane cegły i dachówki) oraz właściwie – epibryofity związane z podłoŜem skalnym pośrednio (poprzez mchy). W grupie epilitów acydofilnych na badanym terenie – najliczniejszej w gatunki – znalazły się takie interesujące porosty, jak: Bacidina inundata , Bacidina chloroticu- la , Buellia aethalea , Micarea sylvicola , M. lithinella , Stereocaulon dactylophyllum , S. evolutum , S. pileatum , S. saxatile , S. taeniarum , Verrucaria hydrela , Xanthopar- melia mougeotii i przechodzący na podłoŜa antropogeniczne Psilolechia lucida. Większość z nich znajdowano jednak niestety tylko na pojedynczych stanowiskach. Z kolei warto podkreślić równieŜ, Ŝe niektóre gatunki tej grupy występują często: Acarospora fuscata , Candelariella coralliza , Lecanora polytropa , Rhizocarpon polycarpum , Porpidia soredizodes , Xanthoparmelia conspersa oraz dość często: Xanthoparmelia loxodes i Porpidia macrocarpa. Cztery ostatnie spośród wymienio nych, a takŜe: Lecidea fuscoatra , Porpidia crustulata , Trapelia coarctata i T. invo- luta spotykano równieŜ na ceramice budowlanej. Dominującymi przedstawicielami epilitów kalcyfilnych są gatunki szeroko roz powszechnione: Caloplaca citrina , C. decipiens , Candelariella aurella , Lecanora albescens , L. dispersa , Lecidella stigmatea , Physcia caesia i Verrucaria nigrescens. W tej grupie porostów znalazły się takŜe gatunki na NiŜu rzadsze: Aspicilia calcarea , A. moenium , Caloplaca teicholyta , Lecanora campestris , L. crenulata , Physcia du- bia , Rinodina subexigua , Sarcogyne regularis , Xanthoria elegans. Wśród porostów, które odnaleziono na wielu róŜnych rodzajach podłoŜy skal nych, a takŜe podłoŜy innych, występują m.in.: Caloplaca holocarpa , Candelariella vitellina , Cladonia fimbriata , Lepraria vouauxii , Parmelia saxatilis , Phaeophyscia orbicularis , Physcia adscendens , Protoparmeliopsis muralis , Xanthoria parietina. W skład szczególnej grupy „epibryofitów naskalnych” wchodzą takie taksony, jak: Mixobilimbia sabuletorum , Thelidium zwackhii , Peltigera spp. oraz kilka po spolitych gatunków ubikwistycznych: Cladonia fimbriata , C. glauca , C. macilenta , Hypogymnia physodes.

WYKAZ TAKSONÓW

Prawidłowość niektórych oznaczeń weryfikowali: Paweł Czarnota ( Bacidia , Ba- cidina , Lecania , Micarea s.l.), Martin Kukwa ( Lcidea , Lepraria , Loxospora , Ochrole-

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 chia , Trapeliopsis ), Jolanta Miądlikowska ( Peltigera ), Magdalena Opanowicz ( Ste- reocaulon ), Olga Petrowa ( Bryoria ), za co składam Im serdeczne podziękowania. Ze względu na wymogi edytorskie zestawienie odnalezionych taksonów ujęto ta belarycznie (tab. 2), zredukowano liczbę przedstawianych parametrów ekologicz nych oraz uogólniono (do pola podstawowego kwadratu systemu ATPOL) lokaliza cję stanowisk. Znakiem ■ oznaczono gatunki, których nie wyróŜniono i nie wymie niono podczas pierwszej prezentacji całości wyników badań (Izydorek 1983), a zna kiem ● gatunki takŜe wówczas niewymieniane, poniewaŜ odnalezione zostały po 1983 roku.

LITERATURA

Blanco O., Crespo A., Elix J.A., Hawksworth D.L., Lumbsch H.T. 2004a. A molecular phy logeny and a new classification of parmelioid lichen containing Xanthoparmelia- type li chenan (Ascomycota: Lecanorales). Taxon, 53(4): 959975. Blanco O., Crespo A., Divakar P.K., Esslinger T.L., Hawksworth D., Lumbsch H.T. 2004b. Melanelixia and Malanohalea , two new genera segregated from Melanelia (Parmelia ceae) based on molecular and morphological data. Mycological Research, 108: 873884. Cieśliński S. 1995. Porosty Puszczy Knyszyńskiej. W: Puszcza Knyszyńska. A. Czerwiński (red.). Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl: 173202. Cieśliński S. 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes ) w Polsce północnowschod niej. Phytocenosis, 15 (N. S.), Suppl. Cartogr. Geobot., 15: 1430. Fałtynowicz W. 1992. The lichens of Western Pomerania (NW Poland). An ecogeographical study. Polish Bot. Stud., 4: 1182. Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland – an annotated checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków. Fałtynowicz W., Kukwa M. 2006. Lista porostów i grzybów naporostowych Pomorza Gdań skiego. Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Fałtynowicz W., Miądlikowska J. 1990. Materiały do flory porostów Pomorza Zachodniego (północna Polska). Acta Mycol., 26, 2: 4564. Fałtynowicz W., Tobolewski Z. 1989. The lichenized Ascomycotina of the Kashuby Lake District, nothern Poland. Fragm. Flor. Geobot., 34, 34: 445521. Hillmann J., Grummann V. 1957. Kryptogamenflora der Mark Brandenburg und angren zender Gebiete. Bd. VIII. Flechten. BerlinNikolassee. Izydorek I. 1982. Materiały do flory porostów Pomorza. Leśnictwo . Słupskie Prace MatematycznoPrzyrodnicze, 1: 229240. Izydorek I. 1983. Porosty Wysoczyzny Polanowskiej. Uniwersytet Poznański, Poznań, ma szynopis pracy doktorskiej. Izydorek I. 1987. Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. ( Lichenes ) na Pomorzu Zachodnim. Słupskie Prace MatematycznoPrzyrodnicze, 6: 119123. Izydorek I. 1996. Materiały do flory porostów rezerwatów przyrody województwa słupskiego (północna Polska). Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 15, 2: 1322. Kauff F., Büdel B. 2005. Ascoma ontogeny and apothecial anatomy in the Gyalectaceae (Ostropales, Ascomycota) support the reestablishment of the Coenogoniaceae. Bryolo gist, 108(2): 272281. Kondracki J. 1980. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Lettau G. 1912. Beiträge zur Lichenflora von Ost und Westpreussen. Festsch. Preus. Bot. Ver. Königsberg, 53: 1791. Lettau G. 1919. Nachträge zur Lichenflora von Ost und Westpreussen. Schrift. Kgl. Phys. ökon. Ges. Königsberg, 60: 521.

74 Lipnicki L. 1990. Porosty Borów Tucholskich. Acta Mycol., 26, 1: 119175. Lipnicki L., Tobolewski Z. 1991. Porosty Pojezierza Choszczeńskiego. Acta Mycol., 27, 1: 730. Matuszkiewicz J.M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Zakład Naro dowy im. Ossolińskich, Wrocław. Mroczkiewicz L. 1952. Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczoleśne. PWRiL, Warszawa. Prawdzic K. 1965. Klimat. W: Województwo koszalińskie, monografia geograficznogospodarcza. F. Barciński, B. Krygowski, S. Zajchowska (red.). Instytut Zachodni, Poznań: 81115. Santesson R., Boberg R., Nordin A., Tønsberg T., Vitikainen O. 2004. Lichenforming and li chenicolous fungi of Fennoscandia. Museum of Evolution, Uppsala University, Uppsala. Søchting U., Kärnefelt L., Kondratiuk S. 2002. Revision of Xanthomendoza (Teloschistaceae, Lecanorales) based on morphology, anatomy, secondary metabolites and molecular data. Mitt. Inst. Allg. Bot. Hamburg, 3032: 225240. SzadkowskaIzydorek M., Izydorek I., Sobisz Z. 2001. Szata roślinna. W: Park krajobrazowy „Dolina Słupi” (przyroda – kultura – krajobraz). Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego. T. 5. E. Gerstmannowa (red.). Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk: 5979. Szafer W. 1972. Szata roślinna Polski NiŜowej. W: Szata roślinna Polski. T. 2. W. Szafer, K. Zarzycki (red.). PWN, Warszawa: 17188. Tobolewski Z. 1962a, Materiały do flory porostów północnozachodniej Polski. Fragm. Flor. Geobot., 8, 1: 6780. Tobolewski Z. 1962b. Materiały do rozmieszczenia porostów z rodziny Caliciaceae (Liche- nes ) w Polsce. Prace Komis. Biol. PTPN, 24, 2: 119. Tobolewski Z. 1966. Rodzina Caliciaceae (Lichenes ) w Polsce. Prace Komis. Biol. PTPN, 24, 5: 1101. Tobolewski Z. 1979. Porosty ( Lichenes ). Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Pol sce, ser. III, 5. PWN, WarszawaPoznań. Tobolewski Z., Kupczyk B. 1974, 1976, 1977. Porosty ( Lichenes ). 24. Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce, ser. III. PWN, WarszawaPoznań: 2 1974, 3 1976, 4 1977. Zając A. 1978. ZałoŜenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot., 22, 3: 145155.

Wykaz stanowisk (por. ryc. 1) Ab 98 Bb 06 00 1. Osowo – 2 km na NE 13. Ratajki 00 2. ŁuŜki – 1,2 km na NW 14. Stołpie koło Powidza 00 3. ŁuŜki 15. Sierakówko koło Ratajek Ab 99 16. Sowno –1 km na NE 00 4. Warcino – 2 km na NE (Nakielskie G.) 17. Nacław – 2 km na NW (Kłoda) 00 5. Chomnica koło Kępic Bb 07 00 6. Kruszka koło Kępic 18. Laski Koszalińskie 00 7. Kępice – 1,5 km na SW 19. BoŜenice 00 8. Barcino 20. Komorowo – 2 km na NE 00 9. ObłęŜe 21. Krąg – na W 010. Kępice – 2 km na E 22. Bukowo 011. śelice – 2 km na NE 23. Ryszczewko – 1,5 km na SE 012. Korzybie – na SE 24. Komorowo – 2 km na SE 048. Warcino – 1 km na E 25. Głębokie 166. Jabłoniec – na E 26. Nadbórz k. Nacława

75 27. Świerczyna 073. Mostowo – 3 km na NE 28. Świerczyna – 3 km na E 074. Karsina – 3 km na W 29. Brzezie koło Polanowa 075. Osetno koło Rekowa Bb 08 076. Mostowo – 2 km na E 30. Warblewo – 2 km na NW 077. Młyniska koło Karsiny 31. Wielin – 2 km na W 078. Bobrowo – 2 km na N (Tropy) 32. Rochowo Bb 17 33. Wielin 079. Chojęcin koło Rekowa 34. Wądół (na N od Wielina) 080. Jacinki – na SE 35. Rekówko koło Buszyna 081. Polanów – na NW (Czajka) 36. Podgóry – 2 km na S 082. Rosocha 37. Buszyno – 2 km na SE 083. Cetuń – 3 km na SW 38. – 1,5 km na N 084. śabiniec koło Kurowa 39. Chorówko 085. Chocimino – 2 km na SW 40. Mzdowiec Bb 18 41. Pustowo – 2 km na NE (Grodzisko) 086. Polanów – 1,5 km na E 42. Pustowo 087. Warblewo 43. 088. Rzeczyca Wielka 44. Rochowo – 2 km na E (Murowaniec) 089. Międzylesie 45. Osowo – 1 km na SE (Borzystaw) 090. Biała 46. Borzystaw – 1 km na SE 091. – na E 65. Pustowo – 2 km na E Bb 19 Bb 09 092. Tursko 47. Warcino – na S 093. Dretyń – 2 km na NNW /48. Ab 99 / Ac 73 49. Warcino – 2 km na E 094. Runowo 50. Warcino – 2 km na SE 095. Runowo – 2 km na SE 51. Kępka 1 km na SW 096. Rezerwat „Grodzisko Runowo” 52. Kępka – na N 097. Warcimino – 2 km na E 53. Kępka – śelice 098. Warcimino 54. – 2 km na NW 099. Warcimino – 2 km na S 55. Biesowice – 2 km na N 100. – 2 km na NW 56. Biesowice 101. Wargowo 57. Lipnik – 2 km na NW 102. Mikorowo 58. Lipnik – 3 km na NE (Rozjazd) Ac 80 59. Nakło – 1 km na E 103. Dargacz – na SW 60. Lipnik – 1 km na SW Ac 81 61. Przyjezierze 104. Łysomice 62. 105. Łysomice – 2 km na SE 63. – 1,5 km na N 106. Krzynia 64. Ciecholub 107. Krzynia – 2 km na SE /65. Bb 08 / 108. Henrykowo (Spole) 66. Przyjezierze – 2 km na S 109. Starnice – 2,5 km na SE 67. Darnowo 110. Dobieszewo 68. Darnowo – 111. Jamrzyno (Leśnia – na SE) 69. Broczyna 112. Niemczewo 70. Zgorzele (Popielewko) Ac 82 Bb 16 113. Podole Małe 71. Rekowo – 2,5 km na NWW 114. Dobra 72. Rekowo 115. Ggolewko – 2 km na N

76 116. Gogolewo 163. Rezerwat „Zielin Miastecki” 117. Gogolewko 164. Myślimiesz – na N 118. ŁęŜyki koło Kotowa 165. Objezierze 119. Gogółka koło Gogolewka /166. Ab 99 / 120. Gogolewko – 1,5 km na SE Ac 91 121. Ochodza 167. Leśniczówka Podwilczyn 122. Motarzyno 168. Podwilczyn – 1,5 km na N 123. Kotowo 169. Strzegomino – 2,5 km na SWW 124. Budowo – 1,5 km na NW 170. Strzegomino – 2 km na SW 125. Budowo 171. Wierszyno – 3 km na N 126. Jawory 172. Wierszyno – 1,5 km na N 127. Maleniec – 1,5 km na SW 173. Konradowo (Strzegomino) 128. Maleniec – 1,5 km na NE 174. Górki 129. NoŜynko – 2 km na N 175. Świętolubie – 1 km na NW Ac 83 176. Zagórzyn koło Gałąźni Wielkiej 130. Świętochowo 177. Gałąźnia Mała – 2 km na NW 131. Łupawa – 4 km na SE 178. Goszczyno koło Gałąźni Wielkiej 132. – 2 km na NW 179. Podwilczyn – 1 km na SE 133. Podkomorki (Wierzbnik) 134. – 1 km na SW 180. DarŜkowo (Darskowo) 135. Karwno – 1 km na SE 181. DarŜkowo – 2 km na S 136. Czarna Dąbrówka – 2 km na W 182. Kołczygłówki – 2 km na NW 137. Dzierzlin koło Mikorowa 183. Jezierze 138. Kozy – 1 km na S 184. Wierszyno – 1,5 km na S 139. NoŜyno – na NE 185. Kołczygłowy 140. – 1 km na SW 186. Barnowo – 2 km na NE 141. Czarna Dąbrówka – 2 km na SW 187. Górki – 2,5 km na SE 142. Kozin – 2 km na SW 188. Barnowo – 4 km na NE 143. 189. Barnówko – 2 km na NE Ac 84 Ac 92 144. Zawiat 190. Gałąźnia Wielka – 1 km na NW 145. Świradz koło Otnogi 191. Gałąźnia Mała – na E 146. – 1 km na NE 192. Niepoględzie – na N 147. Rokitki 193. Budowo – 2 km na SE 148. koło Kozina 194. Jawory – 2 km na S 149. Oskowo – 1 km na W 195. Ac 90 196. Gałąźnia Mała – 3 km na S 150. śelkowiec (Kogut) 197. RoŜki koło Gałąźni Małej 151. Objezierze – 2 km na NW 198. Krosnowo – 2 km na NW 152. Mielno 199. Krosnowo 153. Mielno – 2 km na N (Mielnik) 200. Grabówko – 2 km na N 154. Podwilczyn – 1,5 km na NW 201. Gałęzowo – 4 km na S 155. Myślimiesz – na SW (Kotłówko) 202. koło Kartkowa 156. Bronowo – na NW Ac 93 157. Bronowo – 1 km na NE 203. Unichowo – 2 km na NE 158. 204. NoŜyno – 2 km na SE 159. Miszewo 205. – 1 km na SE 160. 206. Jerzkowice – 2 km na S 161. Bronowo – 1,5 km na S 207. Dąbrowa Leśna 162. Jabłoniec – 2 km na NE 208. Łupawsko

77 209. Sieromino Bc 01 210. Kartkowo 232. Barnowiec – 2 km na SW 211. Rezerwat „Jeziora DuŜe i Małe Sitno” 233. Barnowiec 212. Rezerwat „Gniazda Orła Bielika” 234. Barnowiec – 3 km na E (Chełm) 213. Niedarzynko – 1,5 km na E 235. Kamienica koło Barnowca 214. Gostkowo – 2 km na N 236. Wiatrołom – 3 km na NW 215. Była osada Słup koło Kartkowa 237. Łasko k. Barkocina 216. – 2 km na SW 238. Łubno – 2 km na N 217. Lipieniec – 1,5 km na SE 239. Kamieńczyn koło Barnowca 218. Soszyca 240. Kamieńczyn – 2 km na E 219. Obrowo – 1 km na SW 241. Ryczyn – na SW 220. Obrowo – 1 km na NE Bc 02 Bc 00 242. Rezerwat „Grodzisko Borzytu 221. Bąkowo – 2 km na NW chom” 222. Bąkowo 243. Niedarzyno – na W 223. – 3 km na N Bc 10 224. Trzebielino – na E 244. Dretyniec koło Dretynia 225. Trzebielino – 3 km na SW 245. Dretyń – 2 km na E 226. Szczyciec k. Trzebielina 246. Dretyń – na E 227. BoŜanka – 3 km na NE 247. BoŜanka – 3 km na S 228. BoŜanka – 1,5 km na E 248. Trzcinno – 1 km na NW 229. BoŜanka 249. Porost (na N od Trzcinna) 230. – na SW 250. Grądki koło BoŜanki 231. Płonica koło Poborowa

xx

v

78