Słupskie Prace Biologiczne 7 ••• 2010 POROSTY (GRZYBY LICHENIZOWANE) WYSOCZYZNY POLANOWSKIEJ THE LICHENS (LICHENICOLOUS FUNGI) OF WYSOCZYZNA POLANOWSKA DISTRICT Ireneusz Izydorek Słowiński Park Narodowy ul. Bohaterów Warszawy 1A 76-214 Smołdzino i.izydorek @ slowinskipn.pl ABSTRACT In this work the biota of lichenized Ascomycetes of the Wysoczyzna Polanowska District in northern Poland is presented. The distribution of species, and some eco- logical elements were studied. The lichen biota of this region comprises 279 species; some interesting are: Acrocordia gemmata , Bacidina assulata , Gyalecta ulmi , Loxo- spora elatina , Lobaria pulmonaria , Lecidea nylanderi , Parmeliopsis hyperopta , Pertusaria hymenea , Thelotrema lepadinum. Słowa kluczowe: porosty, północna Polska, gatunki – wykaz i rozmieszczenie, ana- liza ekologiczna Key words: lichens, N Poland, species – list and distribution, ecological analysis WSTĘP Obszar Wysoczyzny Polanowskiej jest częścią makroregionu Pojezierze Zachod- niopomorskie, wchodzącego w skład podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Kondracki 1980). Mezoregion ten zajmuje niŜszą, nachyloną ku Bałtykowi część skłonu wyniesień polodowcowych i stanowi region przejściowy pomiędzy równi- nami przymorskimi oraz połoŜonymi wyŜej wzniesieniami Pojezierza Bytowskie- go. Jego wydłuŜony kształt rozciąga się mniej więcej równoleŜnikowo na przestrze- ni ok. 95 km, od doliny górnej Radwi na zachodzie po misę jeziora Jasień na wschodzie. Zajmuje powierzchnię ok. 1700 km 2. Pod względem geobotanicznym omawiany teren jest częścią Okręgu Wałecko- Drawskiego w krainie Pojezierze Pomorskie (Szafer 1972). Według Matuszkiewicza (1993) większość jego powierzchni naleŜy do Okręgu Bytowskiego, a tylko zachod- 51 ni skraj do Okręgu Pojezierza Drawskiego, Podokręgu Polanowskiego. Wchodzi on w skład przyrodniczo-leśnej Dzielnicy Koszalińskiej w Krainie Bałtyckiej (Mrocz- kiewicz 1952). Według podziału Prawdzica (1965) większa część badanego terenu leŜy w obrę- bie krainy klimatycznej Północny Pas Pojezierza Pomorskiego, tylko jego fragment południowo-wschodni wchodzi w skład krainy Pojezierze Miastecko-Bytowskie. Wysoczyzna Polanowska ma nieprzeciętne walory przyrodnicze. Jej najbardziej interesujące tereny objęto ochroną. Znajduje się na niej siedem zatwierdzonych re- zerwatów przyrody oraz część obszaru Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”. Ustawową ochroną objętych jest takŜe wiele okazałych drzew i kilka głazów narzu- towych (Izydorek 1987, Szadkowska-Izydorek i in. 2001). Do podjęcia badań w 1976 roku stosunki lichenologiczne na Wysoczyźnie Pola- nowskiej nie były szczegółowo rozpoznane. W okresie powojennym opublikowano jedynie fragmentaryczne dane o występowaniu kilkunastu gatunków, głównie we wschodniej części tego obszaru (Tobolewski 1962a, b, 1966, 1979, Tobolewski, Kup- czyk 1974, 1976, 1977). W opracowaniach jeszcze starszych (Lettau 1912, 1919, Hillmann, Grummann 1957) nie znaleziono informacji o porostach tego terenu. Część uzyskanych wyników opublikowano (Izydorek 1982, 1987, 1996, Szad- kowska-Izydorek i in. 2001), a całość materiałów inwentaryzacyjnych (wykaz ga- tunków i ich stanowisk), które zebrano w początkowym okresie badań (lata 1976- -1980), bez późniejszych korekt nomenklatorycznych i weryfikacji oznaczeń, udo- stępniono do wykorzystania w rozprawie o stosunkach lichenologicznych Pomorza (Fałtynowicz 1992). Celem pracy jest przedstawienie własnych wyników badań stanu lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej. Artykuł obejmuje zestawienie listy odnalezionych ga- tunków wraz z liczbą i rozmieszczeniem ich stanowisk, a takŜe analizę stosunków ekologicznych porostów tego regionu. METODA Szczegółowe badania podjęto w 1976 roku. Okres intensywnej inwentaryzacji trwał do 1980 roku. Dane inwentaryzacyjne uzupełniano jeszcze w kolejnych latach. Cezurę czasową prezentowanych w pracy wyników badań stanowi rok 1996. Za stanowisko przyjęto obszar o powierzchni nie przekraczającej 1 km 2 (tj. miesz- czący się w 1/100 części kwadratu systemu ATPOL). Spisując gatunki i zbierając ich plechy na określonej wyŜej powierzchni, starano się uwzględnić moŜliwie jak największą liczbę róŜnorodnych siedlisk i podłoŜy porostów. W kompleksach leśnych szczególną uwagę zwrócono na enklawy starych drzewostanów liściastych i mieszanych. Z badań wyłączono obszary zurbanizowane oraz centra większych wsi. Listy gatunków przyporządkowywano konkretnym rodzajom podłoŜy. Określano równieŜ niektóre cechy tych podłoŜy (typ skały i podłoŜa naziemnego, gatunek foro- fitu, rodzaj martwego drewna) oraz miejsca ich występowania (siedliska). KaŜde stanowisko oznaczano kolejnym numerem roboczym i nanoszono na ma- py (drzewostanowe lub topograficzne; ryc. 1 oraz wykaz stanowisk). Następnie lo- 52 53 kalizowano je na siatce kwadratów przyjętych dla Atlasu rozmieszczenia roślin na- czyniowych w Polsce – ATPOL (Zając 1978). W terenie zaznaczano na mapach równieŜ połoŜenie poszczególnych miejsc (punktów badawczych), z których spisy- wano gatunki. Zebrane materiały zielnikowe umoŜliwiły sprawdzenie i korektę oznaczeń mię- dzy innymi metodą chromatografii cienkowarstwowej. Przy pomocy TLC weryfi- kowano oznaczenia gatunków z następujących rodzajów: Lecidea, Lepraria (tylko część zbiorów), Ochrolechia, Pertusaria, Trapeliopsis. Zielnik zdeponowano w In- stytucie Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku (SLTC). Nazewnictwo gatunków przyjęto głównie za Fałtynowiczem (2003). W kilku przypadkach uwzględniono nazwy według: Blanco i in. (2004a, b), Kauff, Büdel (2005), Santesson i in. (2004), Søchting i in. (2002). UŜywane w pracy określenie „siedliska” odniesiono do wyodrębniających się ekologicznie i przestrzennie elementów środowiska przyrodniczego zarówno o cha- rakterze naturalnym, jak i półnaturalnym oraz antropogenicznym. W szczegółowej bazie danych lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej wyróŜniono następujące typy siedlisk: lasy liściaste i mieszane (buczyny, „dąbrowy”, grądy), olszyny (olsy, łęgi), bory sosnowe (suche, świeŜe, wilgotne i bagienne), młodniki (uprawy) sosnowe, tor- fowiska wysokie (mszary wysokotorfowiskowe w terminalnych fazach rozwoju), murawy psammofilne, teren otwarty (łąki, pastwiska, miedze, odłogi, „nieuŜytki”), przydroŜa, osady i ich gruzowiska (Izydorek 1983). W prezentowanej pracy, ze względu na wymagania edytorskie, nakazujące daleko idącą zwięzłość treści tabeli z wykazem taksonów, naleŜało część wymienionych wyŜej siedlisk pogrupować w miarę spójne jednostki. Rubryka „lasy” (deciduous forests) zawiera siedliska la- sów liściastych i mieszanych oraz olszyn, rubryka „bory, torfowiska” (pine forests, moores) – siedliska borów sosnowych i ich upraw oraz mszary wysokotorfowiskowe porośnięte sosną, rubryka „drogi” (roads) odpowiada tylko przydroŜom, rubryka „te- ren otwarty” (open area) mieści takŜe murawy psammofilne, rubryka „wioski, osa- dy” (villages, settlements) zawiera równieŜ pozostałe po osadach ruiny i gruzowi- ska. Określenie „podłoŜe” to substrat kolonizowany przez porosty. Częstość występowania gatunków oszacowano na podstawie pięciu wyróŜnio- nych klas frekwencji: bardzo rzadkie 1-3 stanowiska, rzadkie 4-10, dość częste 11-20, częste 21-50, pospolite > 50. WYNIKI BADAŃ Analiza taksonomiczna i wybrane dane liczbowe Podczas pierwszej prezentacji wyników badań (Izydorek 1983) podano 249 ga- tunków. Weryfikacja nomenklatury, ujęć systematycznych i korekta oznaczeń mate- riałów zebranych w latach 1976-1983 oraz uzupełnienia zbiorów dokonane w latach 1984-1996 wzbogaciły tę liczbę o 29 gatunków. Na badanym terenie stwierdzono występowanie łącznie 278 gatunków (w tym 3 nielichenizowanych), co stanowi ok. 52% lichenobioty Pomorza Zachodniego (Fałtynowicz 1992). 54 Udział taksonów wyŜszej rangi, który jest następujący: liczba rodzajów = 93, liczba rodzin = 28 (plus Lichenes imperfecti oraz saprobionty), pozostaje podobny do porównywalnych powierzchniowo obszarów północno-zachodniej części Polski (Fałtynowicz, Tobolewski 1989, Pojezierze Kaszubskie, niepublikowane materiały własne z terenów: Równiny Słupskiej, Wysoczyzny Damnickiej, Wysoczyzny śar- nowieckiej). Liczbą przedstawicieli wyróŜniają się zwłaszcza takie rodziny, jak: Cladoniaceae , Lecideaceae , Lecanoraceae i Pameliaceae . To w nich skupia się po- nad 50% gatunków badanego terenu. Z kolei do najliczniej reprezentowanych ro- dzajów naleŜą: Cladonia , Lecanora i Pertusaria . Analiza częstości występowania porostów w wyróŜnionych pięciu klasach fre- kwencji pozwala stwierdzić, Ŝe na terenie Wysoczyzny Polanowskiej najliczniejszą grupę tworzą taksony, których liczba stanowisk nie przekracza dziesięciu (a więc – bardzo rzadkie i rzadkie). Jest ich w sumie 139 (odpowiednio: 86 i 53), co stanowi 48% całości lichenobioty obszaru. Zwraca uwagę szczególnie wysoka liczba takso- nów bardzo rzadkich. Jak moŜna sądzić, wynika to, przynajmniej po części, z de- strukcyjnych przekształceń naturalnego środowiska. Grupa ta składa się bowiem w głównej mierze z porostów, które odnajdowano w ustabilizowanych ekosyste- mach, a zwłaszcza w zanikających juŜ enklawach starych kompleksów leśnych. Po- nadto niektóre gatunki z tej grupy wiąŜą swój byt jednak z siedliskami i podłoŜami antropogenicznymi (np.: Aspicilia cinerea , Thelocarpon laureri , Psilolichia lucida ). W wyŜszych klasach frekwencji znalazły się następujące liczby taksonów: dość czę- ste – 35, częste – 60, pospolite – 50. Podobnie jak na innych obszarach NiŜu polskiego, najliczniej reprezentowaną grupą ekologiczną są porosty osiedlające się na korze drzew i krzewów (por. np. Fałtynowicz, Tobolewski 1989,