SAĞMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ
Ayşıl TÜKEL
GİRİŞ : tâ Arap" hâkimiyeti altmda bulundu ğunu kabul edebiliriz. Çemişgezek ve Sağman'daki Çok Fonksiyonlu Sa civarına Türk boylaırının yerleştiği ve lih Bey Camii 1968 yıh Ağustos aymda Beylerinin Alparslan'ın maiyetinden ve görülmüş ve incelenmiştir'. Sağman kö Büj'ük Selçuk sarayma akraba Salık yü halen Tunceli'nin Pertek kazasma Bey olduğu bilinmektedir. İlk Beylik bağlıdır. Pertek, Hozat yolundan ayrı ler devrinde bu çevre Mengücek hâki larak ciple Dere Köyü yakınlarına ka miyetine girmiş ve Gürcü prensleri ve dar gidilir. Dere Köyden Sağman'a ka Diyarbakır Artukluları ile mücadele dar olan 8 km. yokuşu ancak yaya veya edilmiştir. Çemişgezek Kalesi Alâaddin katırla katetmek mümkündür. Keykubad devrinde zorlu bir kuşaltma- dan sonra Anadolu Selçuklu Impara Sağman'da bulunan bir kale, çok torluğuna katılmıştır. Şah İsmail Safe- fonksiyonlu bir cami, bir saray ve iki vî ile çağdaş olan Çemişgezek Beyi Ha kilise kalıntısı bu küçük köyün bir za cı Rüstem zamanında Şah İsmail'in manlar önemli bir yerleşme yeri oldu yolladığı Şii misyoner Nur Ali'nin et ğunu göstermektedir. Hem Pertek, hem kisi artmış ve Çemişgezek bir Şiilik Sağman tarih bakımından Çemişge- merkezi haline gelmiştir. Çevre, Ya\aız zek'e sıkıca bağlıdırlar^. Kalan eserlere Sultan Selim zamanında Bıyıklı Meh bakarak bu çevrenin Anadolu'ya Türk met Paşa^ tarafından Osmanlı İmpara lerin gelmesinden önce, Ermeni ve hat- torluğuna katılmış ve Çemişgezek doğ rudan doğruya Osmanlı Sancağı haline gelmiş, Pertek ve Sağman ise yurtluk 1. Eser, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi ve ocaklık haklarıyla Çemişgezek Bey Restorasyon BölümünÜB Keban baraj gölü al tında kalacak eserlerden olan Pertek cami lerine verilmişti. Hacı Rüstem Bey'in leri üzerinde çalıştığı 1968 yazında ziyaret Ya\aız'un hizmetine girmiş olan oğlu edilmiştir. Bu arada caminin ölçülmesinde yardım eden meslektaşım ömür Bakırer'e ve Pir Hüseyin de Çemişgezek Beyi oldu. Fakülte arşivine koymak üzere eserin fotoğ Pir Hüseyin Bey'in ölümünden sonra raflarım çeken fotoğraf laboratuvarı şefi Mustafa Niksarh'ya teşekkür ederim. evlâtları arasında Beylik yüzünden çı kan anlaşmazlık Çemişgezek Beyliğinin 2. Genel tarihi durum için aşağrıdaki e- serlerden faydalanılmıştır : harap olmasına ve bazı kısımlarının parçalanmasına sebep olmuştur. Ara İbn-i Bibi, Anadolu Selçuklu Tarihi, (M. Nuri Gençosman - F.N. Uzluk). Ankara, 1941. zinin büyük bir kısmı Pir Hüseyin'in
Evliya Çelebi, Seyahatname, (Ahmet Cev büyük oğluna verilmişse de aile anlaş- det Tercümesi), Cilt m İstanbul, 1314
Naşit Uluğ, TunceU Medeniyet* Açıhyor, 3. Evliya Çelebi, op. cit. s. 221. »Halife İstanbul, 1939. Idris) kavli ile Abbasiler asrında Amed yani Npzmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, 1. cilt, Diyarbakır Meliki...» diya başlıyarak Sağ Ankara 1960. man kalesinin kuruluşu hakkındaki efsaneyi anlatmaktadır. Hayat Mecmuası «Tunceli, sayı n. Ara lık 1967, s. 183-184. 4. N. Ulug-, op. cit. s. 27. 230 AYŞIL TÜKEL mazhğı j^zünden iyi idare edilmemiş KONUM : ve bunun üzerine Erzurum mirimam Sağman Camii doğu - batı yönünde Sinan Bey Sancak Beyi yapılmış, an devam eden ve doğu ucunda Sağman cak halk onu da istemeyince Pîr Hüse Kalesi bulunan alçak bir sırtın üzerin yin'in soyundan Bilten Bey başa geç dedir. Camün yerleştiği alan ayrıca miştir. Pertek ve Sağman'm, idaresi hem güney, hem kuzeye doğru meyil özel sancaklar haline gelmesi herhalde lidir (Resim: 1). bu devre rastlar^. Pîr Hüseyin Bey'in Camiin kuzey - batısında yanyana büyük oğlu Rüstem Bey Kanunî tara iki eyvanh mekândan meydana geler. fından Pertek Sancağına Bey tâyin çeşme yer ahr (Resim: 3). İki eyvan da edilmiş ve ondan sonra da yerine oğlu iki merkezli sivri beşik tonozla örtülü Baysungur Bey geçmiştir. Pir Hüseyin dür ve tonozların üstü toprak kaplıdır. Bey'in bahçelerinin bulunduğu Sağman Aralarındaki inşaat derzi batıdaki gü ise Pîr Hüseyin Bey'in küçük oğulla- zün sonradan eklendiğini göstermekte larmdan Keyhüsrev Beye Beylik ola dir. Bu kısım biraz daha batıya dönük^ rak verilmiştir. Ölünce yerine oğlu Sa tür, iç kısmı ve açık yüzü tamamen lih Bey, onun yerine Salih Beyi öldü kesme taştır. Doğudaki eyvan daha bü- rüp kardeşi Ömer geçmişi Ömer'in kı yükçedir \'e tonoz hizasına kadar kısmı sa bir zaman sonra öldürülmesi üzeri ve açık yüzü kesme taşla, geri kala:i ne de Salih Beyin büyük oğlu Bey ol kısım ise molozla örülmüştür. Batı du muştur. Onaltmcı asnn sonunda Allah- varında, içinden su akan sivri kemer!: verdi adında birinin Bey olduğu bilin nişin üzerinde, bir kitabe vardır (Rc mektedir. sim: 4). Üç satır Sülüs yazılı kitab; arapçadır: Evliya Çelebi, Abbasiler devrinde Diyarbakır Meliki tarafından yaptırıl 1 — dığını söylediği kaleyi' anlatmakla be raber Sağman'daki diğer eserler hak kında hiç bilgi vermemektedir. Cami Vakad seâ bi-icra hâze el-ayn ı; den ancak birkaç kaynak birer cümle zu-el-ikram. halinde bahsetmektedir*. 2 —
5. Basri Konyar, Diyarbakır TarCW, 3. cilt, Ankara 1936, s. 250. «İdaresi lıususi usu le tabi tutulan sekiz sancak ta şunlardır : Sahib-i dil vel-ılm murad el-a'zam 1) Atak, 2) Pertek, 3) Tunceli, 4) Çabakçur, 5) Çermik, 6) Sağman, 7) Kelap, 8) Mlhra- Keyhüsrev Bey. ni». 3 — 6. N, Ulug:, op. cit. s. 30 «Keyhüsrev Bey ölünce oğlu Salih Beye kaldı. Diğer iki kar deşinden Ömer haristi, Ağabeysin! öldürttü, yerine geçti. Öldürdüğü kardeşinin karısını almak istedi. Fakat kadın zifaf g-ecesi Ömer'i mi ni. Murat devrinde sancak beyi olan Sa öldürttü ve İstanbul'a gidip büyük oğluna lih Bey tarafından yaptırılmıştır. 1916'da i - Safman Sancağını tevcih ettirdi». yan eden Pilvenk haydutları tarafından ta; 7. Evliya Çelebi, ibid. rip edilmiştir.» 8. N. Sevgen op. cit. s. 269. «bakımz şu Hayat Tarih Mecmuası, op. cit. s. iS-j. racıktaki Sajman'da Baysungur'un kardeşi «Sağman kalesi 15 km. mesafededir. Içind-; Salih Beyin eseri olan güzel cami ve yanında XVI. yüzyıl sonu sancak beylerinden Sal'u ki türbe hâlâ ayakta...». Çeşmenüı ve mezarın Beyin yaptırdığı güzel bir cami vardır..» d - kitabesini veriyor. Kitabelerde yalmşlar oldu niyorsa da cami kalenin dışmdadır. ğu gibi Salih Bey Baysungur'un kardeşi de Albert Gabriel, Voyage Adieolog^^qiic ğil amcaoğludur. dans ta Turguie Orientale, cllt I., Paris, 194: . N. Uluğ, ibid. «Bugün Sağman köyünde s. 261, dip not I. «La Mosqu6e de Sagman vil somaki taştan yapılmış sütunları, mihrabı lage situ6 a deux heures de marche a roueat ve çinileri, dış kapısımn sana'tkarane kemer- de Pertek, possĞderalt, au dire de certain leriyle bir cami harabesi göze çarpar. Bu ca- paysans, des revetments de faience anciens:. SAĞMANDAKİ ÇOK t-OMKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 231
İbn emir el-bir merhum bin Hüse muş bir kaval silme vardır. Her iki yin Bey fi tarih Ramazan sene 963. pencerede de orijinal pencere yüksek Bu kitabe bize çeşmenin, (ku;^^!)? liği alttan ikişe"- sıra taş örülmek su (su)? sahibi merhum Hüseyin Bey oğ retiyle kısaltılmıştır. Üstteki pencere lu, büyük, izzet ve ikrâm eden, ku\"\'et daha küçük boyutlarda olup, üstü pencî ve bilgi sahibi, murat, bmük Keyhüs- bir kemerle örülmüştür. rev Bey tarafmdan Ramazan 963 H. Doğu ve batı cepheleri (Resim: 2, (1555/56) tarihinde inşa edildiğini bil 5) 9.76 m. düz devam ettikten sonra dirmektedir'. son cemaat mahallinin yan duvarları, doğuda 1.03 m., batıda 1.82 m. çıkıntı GENEL TARİF : yapmaktadır ki bu çıkıntılardan batı daki minarenin tabanmı teşkil etmek Cami, plân olarak, bir hazırlayıcı tedir. Bu cephelerdeki pencere düzeni mekân, tek hücreli bir hacim, son ce ve yapılan tadilât güney cephenin ay maat mahalli ve minareden ibaret bir nıdır, yalnız her iki cephede de kuzey ana çekirdeğin doğu, batı ve kuzey ta alt pencereler, yıkmtı ve molozların raflarında yer alan çeşitli hacimlerdea meydana getirdiği dolgunun altında, meydana gelir (Levha: 1, 2). Esas cami cepheden görünmemektedir. Çıkıntılar kısmının, ileride görüleceği gibi, önce ise yan hacimlerin içinde kalmıştır. inşa edildiği ve etrafım saran kısnın ona ilâve edildiği anlaşılmaktadır. Ca Cephelerin hepsi eşit sıralı kesme miin yalnız güney, doğu ve batı duA'ar- taşla örülmüştür ve malzeme bejimsi lannın bir kısmını serbest bırakan bu renkli tortul bir taştır. talî hacimler kuzej'^e dönük ters T bi çimli bir dış plân şeması meydana ge Son Cemaat Mahalli : tirmektedir. Camiin kuzey cephesini işgal eden Cami : son cemaat mahalli 4.00 m. derinliğin de ve (üç kısmın toplamı) 10.80 m. Camiin güney cephesi 11.09 m. uzunluğundadır (Resim: 6). Doğu ve uzunluğundadır (Resim: 2) ve diğer batı duvarlannm kuzey dış köşeleri cephelerden daha aşağıda başladığı için yerden ca. 1.80 m. yükseklikte pahlan- daha yüksektir. Binanın güney - doğu mıştır ve pahlı \iizeye geçiş, köşeye ge köşesinde zemin camiin iç taban sevi len taşa işlenmiş iki sıra halinde sta- yesinin iki metre altına kadar inmek lâktitlerledir (Resim: 9). tedir. Cephede ikisi yanJarda, üçüncü sü ise ortada ve yüksekte olmak üze Son cemaat mahalli üç şahından re üç pencere vardır. Alttaki dikdört müteşekkil olup, orta şahında güney gen pencerelerin üstü düz bir lento ile duvarı portal kaplamaktadır. Doğu vc kapatılmış ve onun üzerine de alt vü- batı sahınların ortasında birer dikdört zü basık kemer gibi oyulmuş düz bir gen pencere, batı sahnm batı ucun kemer j^erleştirilmiştir. Kemerin ah da ise minarenin dikdörtgen kapısı \üzünün ortasında enlemesine oyul- bulunmaktadır. Sahınlan örten kub beler, kuzey cephedeki kemerler ve orta şahının doğu - batı yönünde 9. Sevgen. op. cit. s. 270. kitabeyi şöyle ki kemerleri ve kolonları tamamen vermektedir : Vakad se'a ecr'i hazelayn ind'el ekrem sahib-ül tabl-ı vel'alem nain-el-azı^ı yıkılmış ve tahrip edilmiştir'". Esas bin'i emr'i kebir Keyhüsrev bey bin'i Pir Hü kolonların aksına, orijinal kolon par- seyin Bsys>. Bu tercümedeki yalnışlann çopru noktalamadan dolayıdır. Bu arada kitabelerin okunmasına yardım eden Gouhar Shemdin"<- 10. N. Ulug^'un bahsettiği i.syanda tahrii) teşekkür ederim. dilmiş olmalı (bakınız dip not 8) 232 AYŞIL TÜKEL
çalannın üzerine; yerleştirilmiş iki natlannm yansına kadar dışarı dön şer ahşap direk ve onlarm üzerindeki mektedir. Bu profilin bittiği seviyede iç doğu - batı yönündeki kirişleme muh- açıklıgm ve bütün portal açıklığının tes, düz ahşap çatıyı taşımaktadır. Esas köşelerini tutan, her iki tarafta, birer çatı örtüsünden sadece doğu ve batı sütunce başlar. Bunların üstü birer duvarlanndaki bingiler üzerindeki ke pahlı küp başlıkla bitmektedir. İçteki- mer başlangıçlan ve güney duvarm lerin altı kum saati motifiyle başla doğu - batı köşelerinde görülen pan maktadır ve gövdeleri de geçmeli örgü dantif başlangıçları kalmıştır. ile süslenmiştir; dıştakiler ise sadedir. Sütuncelerin üzerinde, dıştaki ensiz, iç Kemer bingileri yanm kum saati teki enli olmak üzere iki iç bükey sil şeklindedir, onlann üzerine pahlı küp me dolaşır. Dıştaki silme sütunce baş başlıklar yerleştiribnıştir (Resim: 8). lıkların üzerinde yatay olarak devam Köşe bingilerinde aynı düzen dörtte eder. Portalin iç yüzeyini dışarıya bağ bir olarak görülmektedir. Bingiler ve layan stalâktitli kavsara beyaz mer başlıklar binanın esas malzemesi olan merdendir ve yer yer püsküller meyda tortul taşla yapılmıştır. Kuzeydeki ke na getiren on stalâktit sırasından mey merlerin üzerinde daha ince, dışa doğ dana gelir. Yanlarda, yerden .50 m. ru pahlanmış ikinci bir kemerin dön yükseklikte ve yan duvarlardan .26 m. düğü, kuzey - batı köşedeki bingi üze taştan iki bank ve bunları ortalarında rindeki kalıntıdan anlaşılmaktadır (Re yanm daire plânlı ve üstü yanm kubbe sim: 9). Hâlen iki yan şahmın taban ile biten birer mihrabiye yer alır. Arka seviyesi ortadaki portalin bulunduğu duvardaki basık kemerli kapı harem kısımdan ca. .50 m. yüksektir ve deği kısmına geçişi sağlar. şik boyutlarda kesme taşlarla döşen miştir. Şimdiki ahşap çatıyı taşıyan Harim : direklerin kuzeyde olanları bu plâtfor mun üzerine yerleştirilmiştir, içtekiler Halen kullanılmakta olan harim ise orta kısmın taban seviyesinden baş girişin önünde doğu - batı yönünde en lamaktadır. Bu düzen ve yerinde dik li kemerli bir kısım ve onun önünde katli bir inceleme, portal önündeki kes kubbeli ana mekândan meydana gelir. me taş kaplı döşemenin bu plâtform altında devam ettiğini göstermektedir. Hazırlayıcı mekân 7.24 m. eninde ve Son cemaat mahallinin, kolonlan, ke 1.42 m. derinligindedir (Resim: 10). merleri, duvarlarmın özengi hizasına Uzun yönde iki somaki mermer kolorj kadar olan kısımlan ve portali pembe üzerinde beton olarak yenilenmiş kor- somaki'' mermerdendir. Sağır kemer kuluksuz bir balkon bu kısmı yatav lerin içi sıvanmış moloz, pandantifler olarak bölmektedir. Bu bölünme, ke ve kubbe kalıntıları tuğladır. mer yüksek olduğu için harimin me kân bütünlüğünü bozmamaktadır. Bal Portal, orta sahnı tamamen kap kon, kemerin profilini takip eden eyim- lamaktadır, 3.05 m. enindedir ve güney li bir açıklıkla, minare merdivenin: duvardan .71 m. çıkıntı yapmaktadır bağlanmaktadır. Kemerli kısmın altın (Resim:7). Portali kapsayan çerçeve da, camiin kuzey duvarında, kapın m yatay olarak iki eşit parçaya bölünür: iki yanmda, .40 m. yüksekliğinde, so Alt parçanın alt kısmında, içte yer alan maki mermerden, altışar pencî kemerli bankın iç bükey bordürii portalin ka göze bölünmüş bir ayakkabılık bukn;- maktadır. il. Mermer çok iri beyaz parçalı breş Kemerli kısımdan sonra harim mermerdir ve demirli olan birleştirici malze me pembe rengi vermektedir. doğu ve batıda .72 m. lik birer diş 3 a- SA6MANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 233 parak genişlemekte ve kesme taş taba moloz olması mümkündür. Kemerlerin nın seviyesi .15 m. lik bir basamakla üstü ve kubbe tuğladır. yükselmektedir (Resim: 11, 13). Ha rim (batıda) 8.77 m. ve (güneyde) Girişin aksında yer alan mihrap 7.79 m. dir. Üst örtüyü meydana getiren 1.96 m. açıklığında ve 2.95 m. yüksek- kubbeye geçiş tromplarladır. Trompla liğindedir; .99 m. derinliğindeki mihrap rın kenarları birer sivri kemerle sınır nişinin plânı yanm altıgendir (Resim: lanmıştır ve içleri çapraz tonoz profi- 12). Nişin iki tarafında pahlı küp baş lindedir. Kemerlerin alt ucu iki stalâk- lıklı silindirik sütunceler bulunmakta tit sırası ile bitmektedir. Kuzey - doğu dır. Sütuncelerin üstünde başla3'an ve kuzey - batı köşelerdeki tromplar kavsara dört konsol üzerinde yükselen, giriş kısmının enli kemeri üzerine bi süssüz, vTJvalan az derin, ufak, yedi stalâktit sırasından müteşekkildir. nerler. Trompların arasında aynı pro Mihrabın dış çevresini ise daha iri yu filde sağır kemerler yer alır, bunların valardan meydana gelen iki sıra stalâk- dolgusu kemer yüzeyinden .07 m. içeri titli bir bordür sınırlamaktadır. dedir, tromp ve sağır kemerler arasın daki dolgu ise .05 m. taşıktır. Geçiş Mihrabın batısındaki minber iri kısmının üzerindeki tuğla kubbe hâ kristalli mermerdendir ve .90 m. enin len trompların .40 m. kadar üstünden de ve 3.00 m. boyundadır (Resim: 16). itibaren tamamen yıkıktır, şimdiki düz Üst kısmı, merdiven korkuluğu, basa ahşap çatıyı gelişigüzel yerleştirilmiş makları parçalanmış ve kırık üst kısım dört kavak direk taşımaktadır. Çatının ları ahşapla kapatılmıştır. Büyük bir altı örtülmediğinden kaba ağaçlardan ihtimalle kubbe çöktüğü zaman harap yapılmış kirişleme olduğu gibi görül olan minberin parçaları hâlen son ce mektedir. maat mahallinin doğu sahnına atılmış olarak bulunmaktadır (Resim: 14, 15). Camiin kuzey duvarında iki dik Alt kısmın iki tarafında üstü çok dörtgen pencere, diğer duvarlarında da sivri pencî kemer şeklinde oyulmuş ikişer dikdörtgen pencereden başka, beşer niş bulunmaktadır. Güney duva- sağır kemerlerin içinde, birer kemerli rma bitişik kısımda, nişlerin .15 m. üs pencere bulunmaktadır. Doğu ve batı tünde, doğu - batı yönünde üstü Bursa duvarlardaki kuzey pencereler içten kemeri profilli bir göz vardır. Batı yü briketle örülmek suretiyle iptal edil zünde bu gözün üst kısmında kalem işi miştir (Resim: 13). (Bu pencereler za bir madalyon yer almaktadır. Yıkılmış ten dıştaki dolgu seviyesinin altında olan merdivenin yerinde duran ilk ba kalmaktadır). Diğer alt pencerelerin samağı üç şeritli geometrik geçme ile çerçeveleri duvarın dış yüzüne yakın süslenmiştir, Kırık parçaların arasında takılmıştır ve hiçbir pencerede kepenk aynı desenle süslenmiş taşlann bulun yoktur. Üst pencerelerin, içi yuvarlak ması basamakların yanlarını teşkil üfleme camlarla doldurulmuş olan, ori eden kısımlarda da aynı motifin kulla jinal alçı içlikleri hâlâ yerindedir. Do nıldığını göstermektedir. Yine kırıklar ğu ve batı üst pencereler dıştan, içliğin arasında bulunan korkuluk parçalan, hemen gerisinden, örülmüştür. Aynı korkuluğun çiftli makara biçiminde işlemi gören mihrabın üzerindeki pen îâmbriken motifi ile oyulmuş olduğu cerede ise sadece ufak bir kısım açık nu ve üzerinde kalem işi süsler bulun bırakılmıştır (Resim: 11). duğunu göstermektedir (Resim: 14, Duvarlar sıvalı ve kat kat badanah 15)^. olduğundan inşaat malzemesini tesbit etmek mümkün değildir. Duvarlarm, Harim duvarlarının alt kısmında, tromp ve sağır kemerlerin içlerinin yerden ca. 1.30 m. yükseklikte yer yer 234 AYŞIL TÜKEL
(doğu duvarmın güney penceresinin iki madalyon, dört kenarın ortasında da " yanında, mihrap duvannm doğu ve ba içi aynı şekilde süslenmiş fakat kenar tı köşelerinde ve batı duvarmda iki pen lan dilimli birer yarımşar madalyo n cere curasında tek sıra halinde) çini pa daha vardır, ki bunlar diğer karelerdi nolar bulunmaktadır (Resim: 17, 18, ki parçalan ile ulamayı sağlamakta 20); çoğu dikkatsizce yanyana getiril dırlar. Madalyonların aralarındaki kı miş irili ufaklı parçalardan meydana sımlara yapraklı gül, lâle, sümbül \ :. gelmiştir. Bununla beraber bütün çini bahar çiçekleri yerleştirilmiştir. Renk lerin aynı üst seviyeyi tutması, camiin ler ilk desendekiıün aynıdır, yalnız kır doğu, batı ve güney duvarlarının bu se mızı ve beyaz daha bolca kullanılmış \ o viyeye kadar tamamen çini ile kaplandı sütlü beyaz fon daha boşça bırakılmıs ğım göstermektedir. Kullamlan kare tır. Bu çiniden hiç tamam kare yoktur boyutlu çimler iki ayn desendedir ve Üçüncü tip çini arabesk, içi Çin bulu; dikdörtgen boyutlu ve değişik desenli lanyla doldurulmuş, pozitif - negatıl bir su panolan çerçevelemektedir. Kare olarak yerleştirilmiş, dendanlardai çiniler .33 m. X .33 m. ve dikdörtgen müteşekkildir (Levha: 3). Her dikdö! s çiniler de .15 m. X .33 m. boyutlann- gende iki pozitif ve bir tam, iki yarur dadır ve hepsi tek karede ulamalıdır. negatif motif bulunmaktadır. Siyah, civert, kobalt mavisi, firuze ve az mil Birinci desende (Levha: 3) iki yön tar da beyaz kullanılmıştır. Desene l: de dizili şakâyikler ve aralarında dişli mamen koyu renkler hâkimdir. kılıç yapraklan, şakâyik sıralarının meydana getirdiği köşe boşluklarında
ise bahar çiçekleri yer almaktadır. Şa mümkün olmuştur, Güneyden itibaren üç t kâyikler, biri yapraklan dışa dönük, nesi Farsçadır. Diğeri Arapçadır. İlki okun. diğeri daha büyük ve kapalı olmak üze manuştır; diğerleri şöyledir : re, iki ayn tiptedir ve her yönde de bir atlıyarak dizilmişlerdir. Sütlü beyaz fon üzerine hâkim renkler firuze ve 0^ C^^C^^ kobalt mavişidir; çiçeklerin göbekle rinde çok az kırrmzı kullanılmış ve mo tifler siyahla çerçevelenmiştir. Fon hayli dolu olup, desene ko5aı renkler hâkimdir. Batı duvarmda bulunan 1 No. lu desenli dört çininin büyük şaka yıklarının ortasında kartuş için4e ya zılar bulunmaktadır (Resim: 19). Bun- lann en kuzeyindeki arapça, diğerleri Bu türlü yazıh çini örneğine neşredilip.i? farsçadır. Yazılar tek kartuş içinde ta çiniler arasmda rastlanmamıştır. En yaksr mamlanmakta ve tasavvuf! anlam taşı benzerleri Antalya müzesindedir ve Pro: , Aslanapa tarafından incelenmiştir. 26, 64, 6." maktadırlar". envanter no. lu haç çinilerin aralarında^- boşluklara yerleşmiş küçük kare çiniler İkinci kare çinide, desen daha ser zilidir. Ancak bunlar ayn parçalar olup esiv- çininin değil, kompozisyonun bir parçasın- best olarak işlenmiştir (Levha: 4). Fon teşkil etmektedirler. Bu çinilerin müzeye ne daha serbest bırakılmıştır. Desenin or reden geldiği ye hangi tarihe ait olduğu bel li değildir. Müzede Aspendos'tan gelen Selçuk- tasında içi Çin bulutlariyle süslü bir çinilerin arasında bulunmaktadır. Ama Asla napa, bunların Antalya'dan gelmiş olma.-: gerektiğini ve teknik olarak 14. asrm sonuıı dan daha geç bir tarihe ait olması gerektiği ni söyler. (Bakınız : Prof. Oktay Aiilanar • 12. Bu yazıların mevcudiyeti ancak An «Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri», Reşi; kara'ya döndükten sonra fark edildiğinden Rahmet Aıat İçin, Türk Kültürünü Araştı; ancak fotoğraflardan bir kısmım okumak nia Enstitüsü Yayınlan 19, Seri a2, s. 7-6 SAĞMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 235
Camiin orijinal iki kanatlı ahşap Saçak ve Çatı : kapısı hâlen harem kısmında, ayakka- bıhğın üstünde durmaktadır. Kapı boy Esas cami kısmmm duvarları ori lamasına üç panoya ayrılmış olup, her jinal yüksekliğinde olup, bir saçakla pano ayrıca kendi içinde enlemesine smn-lanmıştır. Ancak saçaklar aynı se- kısımlara ayrılmıştır (Resim: 21). Or \ iyede olmakla beraber yer yer tek ve tadaki pano şerit geçmelerle (künde- ya çift profilli olmak üzere değişiklik karî) süslüdür. Geometrik örgünün ke göstermektedir. Camiin batı duvarının sişen bantları merkezlerde sekizgen minare ile birleştiği köşede (Resim: yıldızlar ve yıldızların kollarında beş 22) ve doğu duvarın güney kısmında genler meydana getirir. iki iç bükey profilden meydana gelen asıl saçak silmesini görmek mümkün Minare : dür. Tek sıra silmeli kısımlarda bu profillerden biri kullanılmıştır. Bı:, bi nanın üst kısımlarının yıkılıp değişik Minare, camiin batı duvanndaki zamanlarda tamir gördüğünü belirt- çıkıntı üzerine yükselmektedir (Resim: tedir. 22). Halen tabanın önemli bir kısmı dibinde joikselen molozun içinde, batı Camiin hâlen düz olan çatısı beton ve kuzey yanlan ise batı kanadın sap şapla kaplanmıştır. Minareden veya lanan duvarı ve 10 No. lu hacmin için başka bir yerden dama geçiş yoktur. de kalmıştır (Resim: 28). Minarenin, Camiyi Saran Hacimler : bir kısmı duvarın eti içinde kalan, ka re kürsüsünden üç dalgalı bir pahla Camii saran hacimler, ufak tefek sekizgen pabuç kısmına geçilir. Sekiz farklar ve batı kanattaki türbenin dı genin her yüzünün üstü birer pencî ke şında, simetrik olarak plânlanmıştır memle işlenmiştir. Gövde, 48 kesme (Levha: 1, 2). Doğu kanatta dört oda taş arasından müteşekkildir. Biri gü ve iki göz revak, batı kanatta ise (tür ney, biri doğu ve ikisi batıya açılmak be ile) beş oda ve iki göz revak vardır. üzere dört küçük pencere merdivenle Bu hacimlerin hiçbiri (türbe hariç) kullamimadığmdan pek harap durum ri aydınlatmaktadır ve şerefeye a*çılan dadır. Bu kısımlar esas cami kısmının- kapı güney-batıya bakmaktadır. Şere kine benzeyen mütecanis bir inşa ka fenin tam altında bir kaval silme, onun rakteri göstermektedir. Cepheler, ayak sekiz sıra altında iki sıra, uzun altıgen lar ve kemerler, kapı ve penceı-e söve- lerden meydana gelmiş, dik kafes geç leri, camiin kesme taşları ile aynı tor me ile işli bir band dönmektedir. Şere tul taştandır. Saçak silmeleri camiin- fe kısım kısadır, kaval silmenin üzerin kileıie aynı profildedir. Tek tek hacim deki iki düz sıradan sonra küçük, süs- leri incelerken göıüleceği gibi, üst ya süz ve yuvalan az derin dört sıra sta- pının mühim bir kısmı, duvarların lâktitten meydana gelir. Batıdaki sta- bir kısmının sadece üst kısmı yı lâktitlerin son sırası ve şerefenin taban kılmıştır; güney - batı köşede yıkıntı döşemesi yıkılmıştır. Şerefede balkon ve çatlak fazladır (Resim: 5), doğu ka parmaklığının nasıl olduğunu gösteren nadın güney duvarının camie bitişik hiçbir iz yoktur. Minarenin peteği yer kısmı tamamen yıkılmıştır. Revak kıs yer çatlamış ve taşların bir kısmı ye mının batı kemeri ve doğu - batı yönün rinden oynamıştır. Hâlen üzerinde ha deki kemerlerin bazıları da çökmüştür. rap, ahşap konik bir külah bulunmak Batı kanattaki odalar : tadır. Çevre örnekleri peteğin 1.5 m. kadar daha devam ettiğini göstermek 11 ve 13 No. lu mekânlar kuzey tedir (Resim; 34, 35). cephedeki revakm batı kanadını teşkil 236 AYŞIL TÜKEL
ederler (Resim: 23). 11 No. lu hacim ise Doğu, batı ve güney cephelerinde (güneyde) 3.72 m. ve (batıda) 3.62 m. birer pencere vardır. Bu dikdörtgen boyutlanndadır. Doğudaki ayak L, batı pencereleri içten pahh küp başlıklı iki ayak ise T şeklindedir ve bu ayakların silindirik sütunce üzerinde yükselen üzerinde iki hacim arasında, 11 No. lu birer sepet kulplu kemer çerçevele- hacmin doğu ve kuzeyinde sivri kemer mektedir; aynı düzen dış cephede de ler yer almaktadır. 13 No. lu mekânın tekrarlanmıştır. Hâlen yalnız güney kuzeyindeki kemer yıkıktır. 13 No. lu pencere açık olup, diğerlerinin dikdört hacmin güney ve batı cephelerinde bi gen açıklıkları içten örülmüş ve sıvan rer basık kemerli kapı açıklığı bulun mıştır. Orijinal demir parmaklıklar maktadır. Ayaklar, kemerler, batı du pencerelerin dış sövelerinde hâlâ dur varı, güney duvannın özengi seviyesine maktadır. kadar olan kısmı ve kapı söveleri kes me taştandır. Güney duvarmdaki alın Gövde duvarlan pencere kemerle lıklar ve yıkılmış olan kubbelere geçişi rinin .40 m. kadar üstünde birer ahşap sağlayan pandantifler üzeri sıvanmış hatılla son bulmaktadır. Bu kısmın üs molozdur, ancak sıva birçok yerlerde tünde, her duvarda iki merkezli sivri dökülmüştür. Zemin, taş kaplamadır. kemer profilinde birer alınlık yer al makta ve bunlann arasında başlayan 12 No. lu hacime güney duvarın pandantifler ile kubbeye geçilmekte daki kemerli kapıdan girilmektedir dir. Zemin topraktır. (Resim: 25). (güneyde 2.10 m. ve Yapı malzemesi, içten kubbeye ka (doğuda) 3.60 m. boyutlanndadır. Yan dar moloz, kubbe, pencereler ve dış mekânlara giriş holü karakterindedir. cepheler iki renk sıralı kesme taştır. Güney duvarmda, türbeye açılan çift Cephelerde çift renklilik, pencerelerin renk taşlı, basık kemerli bir kapı, doğu altından başlamaktadır. Taşların beyaz ve batı duvarlarında karşılıklı 10 ve renklisi kireç taşı, grimsi yeşil renklisi 14 No. lu hacimlere açılan kapılar ve ise kum taşı veya yumuşak bir andezit ayrıca her iki duvarda birer dikdörtgen tir. Güney cephedeki taşlar pencerenin niş bulunmaktadır. Hacim doğu ve ba üstüîıe kadar yıkıirmştır. Silmenin al tı yönünde sivri beşik tonozla örtülü tındaki beş sıranın yıkıldıktan sonra dür. onarılmış olduğu ayrı renkli taşların, Güney duvanndaki kapıdan geçilen dikkatsizce, aynı sırada kullanılmasın sekizgen türbenin her kenan içten dan anlaşılmaktadır. Kubbenin üstü 1.90 m. dıştan ise 2.60 m. uzunluğunda hâlen yer yer çatlamış, çimento şapla dır (Resim: 29)". Ortada 80 m. yük örtülüdür. sekliğinde bir mezar ve başında da ta 10 No. lu hacim (batıda) 3.70 m.X şı bulunmaktadır. Nazmi Sevgen bu (kuzeyde) 5.25 m, boyutlanndadır. Do mezarın Keyhüsrev oğlu Salih Beye ğu duvarını esas cami kısmımn kesme ait olduğunu belirtmektedir. Tarihi
1570 veya 1575 olsa gerektir.'* Hariro nat'ı tezsian ve tab'an bittayib'ü-rrevayilı kısmının kırık çinileri yer yer mezann tayyiben velmerhumeten inelmağfirete Iıace- ten haz'el levh vel emir-i şehiden el müsem- yanlarına ve üstüne yapıştırılmıştır. ma bl-Salih bin-i Keyhüsrev bey newer-el AUah'ü merkadehü». H. 798 (M. 1395) senesi ne isabet eder ki bu tarih Salih Beyin Baba- 13. Türbenin ayn bir bina olarak yapıl smın çeşme kitabesinden 855 yıl önceye rast madığı 12 no : lu lıacimin içinde görülen mo lar. 7 ve 9 rakkamlannm yalnış dizildiğini loz örtülü duvarından bellidir, düşünürsek H. 978 (M. 1570) tarihi uygun düşmektedir. Ancak ayni sayfada Sevgen 14. N. Sevg-en, ibid. «Haza firak fi tarihi «.. çeşmenin camiden yirmi yıl önce yaptınl- şemane ve tisi'ne ve seb'a mi'e (bu 798 demek dıfmı anlamış bulunuyoruz» demektedir. Bu tir). Elhamd'ü-Ullah illezi kuberuhû ceale §e- hesap 1575 senesini vermektedir. Bu şıkta ki hiden vessâlihin mevrud sayuhüma bilhasse- tabedeki tarihin yalnış olması gerektir. SAĞMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAAAİSİ 237 taş batı cephesi meydana getirmektedir sim: 28). Doğu duvar özengi hizasına ve güney - doğu köşesinde minarenin kadar, güney duvar ise onun üç sıra kürsüsü çıkmtı yapmaktadır (Resim: üstüne kadar kesme taşla örülmüştür. 27). Tamir görmüş güney duvarında Güney duvarın aslında daha yüksek iki niş ortasında bir pencere, kuzey du olan kesme taş duvarı yıkılmış ve yıkı varında iki niş, ortasında yarım daire lan yerden itibaren moloz örülmüştür. plânlı bir ocak bulunmaktadır. Üst ör Batı kanatta olduğu gibi, moloz pan tü kuzey - güney yönünde sivri beşik dantifler ile şimdi \'ikılmış olan kub tonozdur. Doğu duvarı hariç, diğer du beye geçilmektedir. Zemin kesme taş varlar ve üst yapı molozdur. Zemini kaphdu-. dolduran moloz taban seviyesini ve malzemesini tesbite imkân vermemek 7 No. lu hacim içten içe (güney tedir. de) 3.96 m. ve (batıda) 3.41 m. boyut- lanndadu". 5 No. lu hacimle arasındaki Yine 12 No. dan geçilen 14 No. lu duvarın ortasında üstü pencî kemer hacimin, içindeki moloz dolgudan ve şeklinde o^Tilmuş bir niş vardır (Re büyümüş ağaçlardan dolayı, tam ölçü sim: 26). Duvarın iki tarafında da yapı leri alınamamıştır. Biri güney duvarın lan dikkatli bir inceleme ve duvarın da içte ve dışta dikdörtgen, diğeri ise sonradan mevcut ayağa, birer sıra ara batı duvarında yüksekte ve küçük bir lıkla ayağın son taşlan çıkarılarak ek dikdörtgen olmak üzere iki penceresi lenmek suretiyle, örüldüğünü göster vardır. Üst örtü yekten içeriye göçmüş mektedir. Ayakla duvar arasındaki tür, ancak moloz iç duvarlar üzerinde fark ayrıca ek kısmındaki kalın kireç ki kalıntılar üst örtünün tuğla pandan harçlı derzlerden de belli olmaktadır. tifler üzerinde yükselen tuğla bir kub Kubbeli üst yapıdan sadece moloz be olduğunu göstermektedir. pantantifler kalmıştır. Bu hacmin di 15 No. lu hacime 13 No. nun batı ğer bütün özellikleri batıdaki benzeri sındaki kapıdan ulaşılmaktadır, (gü nin aynıdır. neyde) 3.30 m., (doğuda) 3.20 m. boyut- 6 No. lu hacim, batı kanattaki, 12 larmdadır. Doğu duvarında içte ve dış No. gibi, 8 ve 4 No. lu hacimlere giriş ta dikdörtgen, fakat dışta kesme taşla holü durumundadu^ (Resim: 30). Doğu örülmüş bir pencere, kuzey duvannda ve batı duvarlarını güney kısmında bi ise küçük bir niş vardır. Üst örtü ta mamen yıkılmıştır. Kalıntılar bunun rer basık kemerli kapı ile adı geçen da, 14 No. lu hacim gibi, moloz duvar mekânlara açılmaktadır, (güneyde) lar üzerinde, pandantiflerden itibaren 2.20 m. ve (batıda) 3.63 m. boyutların tuğla bir kubbe ile örtüldüğünü göster dadır. Güney duvarmda dışla üstü yu mektedir. varlak ince uzun bir mazgal deliği şek linde ve içe doğru şevlenerek dikdört Doğu Kanattaki Hacimler : gen haline gelen, hâlen içi doldurul 5 ve 7 No. lu hacimler 11 ve 13 No. muş bir pencere vardır. Üst yapı yıkıl lann simetriğidir (Resim: 25). 5 No. lu mış, ancak doğu - batı yönünde bir mekân içten içe (güneyde) 4.55 m. ve tonozun izleri kalmıştır. Moloz duvar (doğuda) 3.50 m. boyutlarındadır. Batı lar, üst yapının yıkıhşmdan sonraki kanattaki 11 No. lu hacmin aynıdır, bir tarihte kötü bir işçilikle onarılmış yalnız doğu tarafta duvar boydan boya tır. devam etmekte ve güney duvara bir leştiği köşede basık kemerli bir kapıy 8 No. lu hacim (güneyde) 4.35 m. la 7 No. lu hacime açılmaktadır (Re ve (doğuda) 3.33 m. boyutlarındadır 238 AYŞIL TÜKEL
(Resim: 32). Biri doğu duvanmn or- Son Cemaat Mahallinin önündeki tasmda içte ve dışta dikdörtgen (dışta Kısım : camiin dış pencereleri gibi), diğeri de 6 No. lu hacimdeki gibi dışta maz Hâlen bu kısım açık bir geçit du gal, içte dikdörtgen iki penceresi var rumundadır, yalmz 5 ve 11 No. lu ha dır. Duvarlar tamamen molozdur ve cimlerin bu kısma bakan yüzlerinde harap durumdadır. Moloz pandantiflaı- birer kemer başlangıcı vardır (Resim: rin pekaz bir parçası kalmıştır. Odanın 23, 24). Batıdaki kahntı bu kemerlerin içi kapı üstüne kadar moloz ve yıkıntı üzerinde ajnca, son cemaat mahalli ile dolu bir haldedir. nin kuzey kemerlerinde olduğu gibi, dışa doğru pahh ince bir kemerin bu 4 No. lu mekân binanın en harap lunduğunu göstermektedir. Zemindeki yeridir. Güney duvan tamamen yıkıl kesme taş döşemenin son cemaat ma mıştır ve bu sebeple içten ölçü almak halli kolonlanmn aksına isabet ettiği mümkün olmamıştır. yerlerde birer büyük kare taş yerleş tirilmiştir. Bu karelerden doğudakinin 9 No. lu oda yan kanatlarrn en de üzerinde somaki mermerden profilli taylı plânlanmış ve en sağlam kalmış bir kolon kaidesi bulunmaktadır. odasıdır (Resim: 31). (kuzeyde) 3.03 m. Kaidenin profili son cemaat mahalli ve (doğuda) 3.17 m. boyutlanndadır. kolonlannm kaidelerinden farklıdır. Doğu duvanmn ortasmda camiin pen Diğer taraftan, son cemaat mahallinin cereleri tipinde bir pencere ve onun kuzey duvarında, kuzey - güney yönün hemen .80 m. kadar üzerinde diğer oda de üst yapı başlangıcını gösteren hiç larda görülen şevli pencerelerden bir bir iz yoktur. Bu ek kısımlar yapılır tane vardır ve içi molozla örülmüştür. ken, son cemaat mahallinin kuzey ko Aynı duvann güney köşesinde, üstü lon ve kemerlerinde tadilât yapmadai: pencerenin üst seviyesini tutan bir niş kuzey - güney yönünde kemer örülemi- bulunmaktadır. Kuzey duvann orta yeceğine göre, bu kısmı dört tarafta.) sında uzun, üste doğru daralan ve üç kemerlerle kaplı ve büyük bir ihtimalle gen şeklinde biten yanm daire plânlı de üstü açık avlumsu bir mekân ola bir ocak ve iki yanında, diğer nişle ay rak düşünmek doğru olur. Zemini kes nı seviyede, birer niş yer almaktadır. me taş döşeli olup, son cemaat mahaî Batı duvann kuzey kısmında da aynı linden .05 m. daha aşağıdadır. tipte bir niş bulunmaktadır.
Üst yapıya geçişi sağlayan pandan CAMİNİN BÖLGESEL tifler, duvann yüzünden .05 m. taşkın, ÖRNEKLER ARASINDAKİ yatık yerleştirilmiş tek sıra tuğladan YERİ : bir kemer üzerinde yükselirler. Odanm duvarlan ve pandantifler üstü sıvan Sağman'daki Salih Bey Camisi mış ve boyanmış moloz, kubbe ise tuğ her ne kadar Onaltıncı yüzyılm ikin ladır ve türbeninkinden sonra en sağ ci yansında bütün Osmanlı İmpara lam kalmış kubbedir. Odamn zemini torluğu irinde görülen dinî mimarinin hâlen eşik seviyesinden 1.20 m. kadar genel karakterini taşımakta ise de bir aşağıdadır. Duvarlardaki izlerden ta takım unsurlan ile çevre örneklerine banın ahşap olduğu ve çöktüğü anlaşıl yakından bağlıdır ve bölgesel mimari maktadır. Odanm ahşap tabam ve te nin belirgin özelliklerini taşımaktadır. mel arasındaki seviye farkı bu köşede Sağman Camii ile benzer özellikleri arazi meylinin kuzeye doğru çoğalma olan camilere Doğu ve Güney - Doğu sından dolayıdır. Anadolu bölgesinde görmek mümkün- SAĞAAANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 239 dür^ En yakın benzerlikleri Sağman dirmakta ise de en çok Çelebi Camiinin ile zaten tarihî ve ailevi bağları olan minaresi ile müşterek unsurları bulun Pertek'te bulmaktayız. Burada Pertek maktadır. Sağman Camiinde kürsüden Beyliği eşrafından Ali oğlu Çelebi Ca papuca geçişi sağlayan üç sıra dalgalı misi (976 / 1569 — 981 / 1573) (Re pah Çelebi Camiinde beşli olarak tek sim : 35) ve Salih Bey'in amcaoğ- rarlanmıştır. Papuç kısmındaki sağır lu Baysungurun yaptırdığı ve ken kemerler ise her iki Pertek Camiinde di adını taşıyan (985 / 1577) tarihli ve diğer örneklerde de görülmektedir cami bulunmaktadır (Resim: 34, 33), (Resim: 34, 35). Kaval silmenin altın (Levha: 7)'^ Esas cami kısmı, minare daki uzun altıgenlerden meydana gel girişi ve hazırlayıcı mekân dışında, ay- miş dik kafes geçme a^TU camiin (ça mdır. Sağman Camii son cemaat ma lışmalarımız sırasında bulunmuş) şere hallinde görülen kum saati biçiminde fe balkonunda görülmektedir. Çelebi ki bingiler Baysungur Camiinden baş Camiinin minaresinde aym yerdeki ka Diyarbakır Nebi (Fatih Paşa) Camii geometrik geçme ise Sağman'da min (1516-1520)-' ve Behram Paşa (980 - berde kullanılmıştır. 1572) camilerinde kullanılmıştır (Re sim: 36, 37, 38). Kuzeydeki kemerlerin Türbe ise iki ayrı unsur ile bölge üzerinde dolanan ince kemerler ise Bay sel etkiye örnek olmaktadır: Çift renkli sungur Camiinde tekrarlanmıştır (Re taş kullanılışı ve pencere çerçevelerinin sim: 33). Harem kısmının tromp ke düzeni. Güney - Doğu Anadolu'nun pek merleri ve bitiş şekli Pertek Camilerin belirgin bir özelliği olan, Suriye etkili den başka Harput Cemşit Hamamında olduğu söylenen, çift renkli taş kulla da görülmektedir. Behram Paşa'" Ca nılışı aynı devir ve bölge içinde Pertek miinde, harem kısmının ortasında en camilerinin son cemaat mahallerinde. Baysungur Camiinin minaresinde, Ne lemesine bir basamak vardır (Resim: bi ve Behram Paşa camileri başta ol 38). mak üzere birçok Diyarbakır örnekle Camiin mihrabı Baysungur Camiin rinde, Van'daki Kaya Çelebi ve" Hüs- deki ile aym şemayı göstermektedir rev Paşa camilerinde. Eski Ahlat'taki (Resim: 36). 1968 yazında Baj^sungur Kadı Mahmut-' (992/1584) ve İskender Camiinde bulduğumuz bazı parmaklık Paşa (972/1564) camilerinde görmek parçalan her iki minberin de parmak- mümkündür. lıklarmm aym olduğunu göstermiştir. Türbedeki pencere düzeni ise iki Form benzerliğinin yamsıra her ikisin Pertek Örneğinde de kullanılmıştır (Re de de aynı iri kristalli mermerin kul sim: 33). Bölgeye bağlılığı en iyi belir lanılması aym taş ocağmm ve ustanın ten örneklerin biri de Sağman Camiin kullanıldığı izlenimini uyandırmakta deki çiniler, boyutları ve kullanılış yer dır. leridir. Bu çinilere benzer desenli kü Minare, unsurları ve orantıları ba çük parçalan Sağman ve Pertek kale kımından bütün çevre örneklerini an- lerinde ve Pertek'te «Bey Hamamı» de nen sivil binanın civarmda bulunması, çininin yakın çevrede bolca kullanıldı 15. Adana'daki örnek hariç diğerleri ye rinde incelenmiştir. ğım göstermektedir. Harem duvarları 16. Pertek camileri için çalışmalasına nı, en fazla pencerelerin üst seviyesin katıldığrımız şu esere balanız : Doomed by the Dam, O.D.T.Ü. Mimar de, çepeçevre donen çini kuUanıhşını lık Fakültesi, Restorasyon Bölümü, Mimarlık Diyarbakır Nebi ve Behram Paşa (Re- Fakültesi yaym No : 7, Ankara 1967. Bu ca milerin kitabeleri 1968 Pertek çalışmalarımız sırasında incelenmiştir. 19. A. Gabriel, op, cit. s. 251. 17. A. Gabriel, op. cit. s. 200 18. A. Gabriel, ibid. 20. A. Gabriel, ibid. 240 AYŞIL TÜKEL
sim: 39), Adana Ulu (1513-1541) (Re at mahallinin kuzeyindeki kemerler ve sim: 39) ve Van Hüsrev Paşa Camile onun önüne inşa edilen kemerli kısmın rinde görmekteyiz. 1 No. lu desen daha üstünde dolaşan ince kemer, kemer çok kuUamlmıştır. Behram Paşa Ca profilleri) iki kısım arasında pek az bir miinde kullanılan desen, karelerin ula- zaman farkı olduğu ve hattâ iki kısmın dığı köşelere gelen çiçekler deşiğik ol detaylarımn aynı zamanda tamamlan masa, Sağman'daki 1 No. lu desenin dığı kamsını uyandırmaktadır. Eserin aynıdır ve 3 No. lu desenlerde çerçeve- mevcut bütünlüğü, Onaltmcı Yüzyılın lenmektedir (Resim: 40). ikinci yansında inşa edilen bölge örnek leriyle müşterek unsurları ve bilhassa Nebi Camiinde de aynı düzen için (1569-1577) seneleri arasında tarihli de kullanılan çinilerin boyutları ve de Pertek örneklerinde görülen mimarî sen unsurları benzemekle beraber kom unsurlann esas cami ve yan mekânlar pozisyon değişiktir. Daha serbest plân da ayrıntı göstermeksizin tekrarlanma lanmış 2 No. lu desene tam benzer ör sı iki kısım arasındaki zaman farkının neğe rastlanmamıştır ve yakın benzeri azlığını bilhassa belirtmektedir. olan desenler çevrede az kullanılmıştır (Adana Ulu Camii). Bu desenin unsur Esas camii çeşmenin kitabe tarihi larım bilhassa İstanbul ve Edirne ör olan 1555 ve Salih Bey'in mezar taşı neklerinde, kompozisyonlar meydana tarihi olan 1570 veya 1575 tarihleri getiren serbest desenli panolarda (Top- arasında, 1565-1570 civarlarına tarihle- kapı Sarayı ocakları) ve bazı ulamalı mek yanlış olmaz kanısındayız. Camie çinilerde (İstanbul Rüstem Paşa Ca muhtemelen Salih Bey^ zamanında mii) rastlanmaktadır^'. başlamıştır, yani 1570/1575 ten önce. Cami kısmının bitişi ve yan mekânla GenelUkle Onaltmcı Asrın ikinci rın eklenmesi Salih Bey zamanında yarışma ait bütün bu eserler, ayrıca başlamış olabilir. Salih Beyin, kardeşi kendi aralannda başka müşterek ben Ömer Bey tarafından öldürülmesi ve zerlikler göstermekte ve dolayisiyle onun da Salih Beyin karısı tarafından Sağman'daki bu eserin devir ve bölge öldürüldükten sonra Beyliğin Salih Be mimarisinin çok sayıda önemli özellik yin oğluna geçmesinden sonra" inşaata lerini taşıdığını belirtmektedirler. devam edilmiş ve Salih Beyin türbesi de plâna katılmıştır. Pertek camileri ile TARÎHLEME : yakın benzeyiş, mihrap ve minber gibi elemanların malzeme ve işçilik benzer Binanın tarihlendirilmesine gelin likleri ve iki Beyin amca oğlu olmaları ce, camiin tarihini gösteren herhangi Sağman ve Pertek'teki inşaatların ay bir kitabe veya vakıf kaydı mevcut de nı tarihlerde yapıldığını hattâ aynı us ğildir. Son cemaat mahallinin doğu taların kullanıldığı kanısın kuvvetlen sahnında bulunan ve şimdilik anlamı dirmektedir. olmayan birkaç kınk kitabe parçası, doğu kanattaki yıkıntıların kaldırılma FONKSİYON : sı sonunda tamamlamp bir ipucu ve rebilir. Esas cami kısmı ile diğer me Sağman'daki yapının en zorlu soru kânların inşaî ve mimarî unsurları ba nu, tarihlenmesi yanısıra, fonksiyonu kımından birbirine çok benzemesi (malzeme, pencereler, saçak, son cema- 22. Yukarıda verdiğimiz kaynaklar cami nin m. Murat devrinde (1546)-15&5) san cak beylerinden Salih Bey tarafından yaptı 21. Çini örnekleri ve terminolojisi üzerin rıldığını kaydetmekte fakat kaynak verme de beni aydınlatan Doç. Dr. Gönül Öney'e te mektedirler. şekkür ederim. 23. Bakınız dip not 6. SAĞMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 241
Üzerinde karar vermektir. Camii çevıe- naiarın plân şemaları çeşitli olmakla leyen mekânların dinî bir gayeye hız beraber çoğunluğu kuzey - güney aksın nıet eden bir grup insanı barındırdığı da iki kubbeli mekân veya girişin önün muhakkaktır. Ancak hankâh, zaviye, deki kubbeli kısma veya doğrudan doğ imaret, tekke, tabhane gibi müessesele ruya dışarı açılan ve sayıları değişen rin değişik isimler taşıması fakat fonk odalardan müteşekkildir. siyonlarının tam ayrıntı göstermeme sinden ve devrin sosyal hayatı üzerin Sağman örneğinde plân elemanla deki eksik bilgimizden dolayı fonksi- rı ve düzeni bu türlü binalarm genel vonlanmn karıştırılması veya birbirle şemasına uymaktadır. Cami mekânı hernekadar tek kubbeli ise de kemerli rine çok benzemesi, bu binada camiin hazırlayıcı kısmın giriş önündeki kub etrafındaki hacimlere belirli bir isim beli mekânın değişikliğe uğramış bir vermeyi zorlaştırmaktadır. Ancak «za şekli olarak düşünmek mümkündür. viye» kelimesinin tek cami dışındaki Zaten Profesör Semavi Eyice de geç bütün dinî fonksiyonlu binaları kap devirlere doğru bu mekândan vazgeçil sadığını kabul edersek (ki çok fonksi meye başlandığını söylemektedir-. Ha yonlu camileri «zaviyeli camiler» diye rem kısmının içindeki ayakkabılık, ba sınıflandıran Prof. Semavi Eyice'nin sı samaklı geçiş ve yan odaların konumu nıflandırması-^ zaviye, imaret, hankâh, da prototipin genel özelliklerine uy tekke, tabhâne, hattâ dersane odalarını makladır. kapsamaktadır) Sağman'daki bu çok fonksiyonlu esere «zaviyeli cami» de Sağman Camiinde diğer örnekler mek mümkündür. den ayrılık gösteren unsur, cami kıs mının tanı bir cami olarak plânlanıp Zaten Onaltmcı Yüzyılın başların inşa edilmesi ve sonra yan mekânların da yapılmış olan Nüfus ve Vergi Tah eklenmesidir. Camiin Sağman'daki tek rîrleri, mescitlerden sonra eu çok zavi dinî bina olması esas cami kısmmın ve ye ve hankâhlann bulunduğunu göster- minarenin (bu tür binalann mühim mektedir^\ «Zaviyeli Cami» denen bi- bir kısmında minare yoktur)" önemini arttırmaktadır. Bu husus, cami kısmı nın önce ve tam olarak bitirilmesini 24. Prof. Semavi Eyice, There is a multi - functioned mos The spaces on the sides are ar.ran- que in Sağman, which was a former ged symmetrically except the türbe on Ottoman «Sancak», now is a village die west side. There are four rooms connected to Pertek, Tunceli. The mos and two bay portico on each side. The que is situated on a ridge in the east- rooms are of different sizes; most of west direction, to the west of the them covered with domes on penden- castle. There is a two-eyvan fountain to tives and some of them have niches the north-west of the mosque the ins and fireplaces. The türbe is octagonal cription of which gives the date H. 963 in plan and covered with a dome. The (1555/56 A.D.) and the name of Key- inscribed tombstone gives the date hiisrev Bey, son of Hüseyin Bey as the 1570 or 1575, and the name of Salih donor. Bey, the son of Keyhüsrev Bey. The mosque consists of a core, Even if we can accept this latter date composed of a prayer area, portico and as the date of the lateral sides there a minaret, encircled by other spaces is no document to date the mosque on the north, east and west sides, at itself. The common features with tached halfway to the east and west regional examples makes us date the walls of the main prayer area. There building to the second half of the six are very obvious evidences which show teenth century. The similarity of many that the core was constructed earlier architectural features of the mosque than the rooms enveloping it. It is in Sağman and those in Pertek is strik constructed in cut stone rectangular ing and is very significant because of masonry, on the body walls and brick the family connections of the rüles of is used in the superstructure most of both «sancaks». The two mosques in which has collapsed. . . Pertek have been constructed between 1569 - 1577. Thus we can accept thai The mosque is entered from the the construction of the mosque had three bay portico, the domes and co started after 1555, around 1570 by Sa lumns of which have collapsed. The lih Bey and was continued by his son portal in the central bay leads to a after his death. The little or no time vestibule divided by a balcony arid co lapse between the two parts of the ver ed with a wide arch. The prayer building accounts for the present arch area which is a step higher than the itectural unity. It is even possible to vestibule is covered with a dome on assume that the building was conceived squinches which has crumbled. The as a whole but constructed in two mihrab and minber are in pink marble as the portal and thecolums and arch stages. es of the portico. The lower parts of The building, in its plan type, make s the walls are partially covered with de part of a group of multifunctioned corated tiles. The minaret is attached buildings called the «zaviye - mosques» to the west side projection of the Por if we accept the broadest sense oi tico, its staircase also serving the bal- «zaviye» as meaning any building with co ny in the vestibule. religious function. Res. 1 — Kale ve caminin yerleştiti sırtın batıdan görünüşü Res. 2 — Çeşme - Cephe 1^ Res. 3 — Çeşme - Kitabe Cami-Güney ve ciog:u cepheler Res. 5 — Cami - Batı cephe I^es. 6 — Cami - Son cemaat mahalli IJİ-4 lît J 270 11^ 13.35 • 03 1£Q 455 S4-5 • z • c D LJ 2 L. I I ÜS. a :3 39. ^ 1 2 3 /. 5 10 Levha : 2 -~ Sağman Salih Bey Camisinin plânı (restitüsyon) II I ' / I ' I I ^-r-- I / ^-.-.<;Jt;.-.-^ r- un Levha : 1 Salman Salih Bey ZJamisinln plânı (röleve) 12 Cami - Hariıu - kuzeydoğu köfjc - detay ^: m r- İh Rı>H. 9 Cami - Son conıaat mahalli - portal Ros. 11 a :-a,„i . Harin, . piincydofju köşe 1^ > •O O •a 5 . Res. 8 — Cami-Son cemaat mahalli - bingi detayı Res. 10 a Cami - Harim kuzeybatı köşe Re«. lib Cunıi-Hnrim-^îüneybatı köşe TÜKEL .5- Res. 15 — Cami - Harim - minber Res. 16 — Cami - Harim - minber korkuluk detay 4 fi Res. 5 7 — Cami - Harim - çini, giiney dogu kö^e Res. 10 b Cami - Ilarim kuzeydoğu kö.^e m RfH. V, C:tmi - Hnrinı - mihrnp mmmî İt.-'- It. Res. 18 — Cami - Harim - çini - güneybatı lîöşe W. Res. 19 —^ Cami - Harim - çini - batı duvarı 4 y4. 1^ I»» 8' b — Cami - Harim yazılı çiniler - detay Li'vha : T) Çini - 2 Nolu clcsen -I C: A lies. 21 C/uiii - Bat) Kanadın Kuzey Ki.snu P F.i'S. 2:5 (';nııi - (;iin('yl)aü ci'phc Ros. 28 10 Nolu hacim iqind',- kalan minarenin künsü.sü Res. 21 — Cami - Harim - Kapı Res. 22 — Minare m ( i .1 t ... Türbe - İçten g-örünüş lies, 32 8 Nolu liufiiu - güney duvat'i 4 (i Nolıı hacim - Küıi'-.y diivarı Res. 30 — 7 Nolu hacim - batı duvarı Res. 29 -5 Nolu hacim - batı duvan Res. 35 Pertek Çelebi Ali Camisi - batı cephe Levha : 6 — Pertek Baysungur Camisi plânı-rölöve (1966) Res. 34 — Pertek Baysungur Camisi - kuzeybatı köşe 0Z* •ıs. TUKEL I » ı M ay i. Ki  İP Res. 36 — Pertek Baysungur Camisi - kemer bingisi 5- I 4 Res. 40 — Pertelt Baysungur Camisi - Harim güney duvarı Res. 41 — Adana Ulu Camisi - Harimde çini kullanılış Res. 42 — Diyarbakır Behranı Paşa Carıiisi - Karimden çini detayı 1X1. w.