BERHEM Kovara Lekolinen Çandi uCıvaki Perrcama Dozkariya Kulbri u Camatiye

www.arsivakurd.org

Nisan 19921 Df:RSIM DE DERSİM'DE Halkların düşün, davranış ve yaşam anlayışının DİWA Yİ DUALAR biçimlenişini, inanç ve değerler dünyasının izlediği QESt Pİ-KALIKAN ATASÖZLERİ doğrultuyu kavramada folklorun taşıdığı önem yadsınamaz. Dilden dile, çağdan çağa, kuşaktan ERF U ~fECAZİ l\1ECAZLAR kuşağa sürüp gelen bu sözlü ürünlei, her dönemin ÇIBENOKİ BİLMECELER dünyasıyla yüzleşmiş, her defasında birşeyler alıp XELETNA YENİ ŞAŞlRTMACALAR birşeyler bırakmış, derken bin yılların tortusunu alıp getirmişler bugüne. Bu eklektik bir yığılma değil, kaynaşıp bütünleşmiş, kendi içinde belirli bir uyumu olan bir birikim. ( ... )

Ne yazık ki biz henüz işin başındayız. Masalı, türküsü, atasözü, mitolojisi, duası, bedduası, bil­ mecesi, efsane ve rivayetleriyle son derece zen­ gin olan folklor dünyamızın kapısını henüz yete­ rince aralam ış değiliz. Şurada burada karşılaşılan bu ve benzeri çabi3Jarsa, henüz istenenin çok ger­ isinde. Yıllarca süren yasak ve baskı koşullarının bize ve insanlık kültürüne verdirdiği kayıp çok büyük oldu kuşkusuz. Mustafa Düzgün (... ) Munzır Comerd Bu kitap tarihte Dersim diye bilinen bugünkü Hawar Tornecengi Tunceli yöresine ilişkin bazı araştırma ve derlem­ elerden oluşuyor. Bunlar daha önce Berhem der­ gisinin çeşitli sayılarında tümüyle olmasa bile ağırlıkla yayımianmış olan yazılar. Çeşitli yönleriy le gözden geçirildikten sonra kitap haline getiril­ mesinde yarar görüldü. Daha geniş bir okuyucu kitlesince okunmasını sağlamak isteğiyle özellikle Isteme Adresleri: atasözleri, mecazlar ve bilmeeelerin Türkçeleri de yanında verildi

)J'!J \_~.;: L~ BERHEM YAYlNLARI www.arsivakurd.orgDERSIM KITABEVI Atatürk Bulvan BERHEM Sanlıhan 105/907 Karanfil Sok. No: 5/44 · Kızılay/ANKARA Kotkag. 15, 6 tr. Kızılay/ANKARA 164 75 Kista 6 BERHEM YENİ BİR EVREYE GlRERKEN Mustafa Düzgün 13 BARZANlNlN YÖNETilÖl ll EYLÜL KÜRT AYAKLANMASI 30 YAŞINDA M. Sıraç Bilgin 22 qüZGÜN BABA ztyARETl OdaFeber Çev. Hawar Tornecengi 25 LI SER BlRANlNEN NURl DERStMl M. Dersımi 28 KARA MAHMUT A YAKLANMASI A. Haydar Avcı 32 DOÖU HORASAN KÜRTLERİ Hawar Tornecengi 34 iMPARATORLUKLARARASI OYUN KUZEYDOÖU 1RAN'A GÖÇ M. V. Bruinessen Çev. M. Piro 37 YEZlDlLER VE ÖLÜM lBADETLERl Thomas Bois Çev. 1. Kemal .. 42 . NIVISAREN FELSEFI -II GIRlNGlYA DlROKA FELSEFE Mustafa Düzgün 47 "KÜRDlSTAN T ARlHlNDE DERSİM" ADLI ESERDE GEÇEN BAZI SÖZCÜKLERiN YEREL KARŞILIKLARI - I Mustafa Düzgün 56 lTlQATE KIRMAN CO DE VENGDA HEQl DA YlNE Munzır Comerd Areker: Bırawo Derg www.arsivakurd.org60 KÜRDlSTAN VE ULUSLARARASI YASA Oı:e Bring Çev. S. Xwezan

Kapak://(!, 1.,' :'•·: K uçan (Quçan) yöresiruitcfl bir Kürllıalısı SERHEM'LE TANlŞMAK .. gilendirmeyi amaçlıyor. Böyle bir dergiyi çıkardığınız için sizleri kutlarım. Bilimsel araştırmalar, siyasal talepler daha da Uzun bir süredir Serhem'le tanışm;ık, güçlü olmalı. okumak ve küllenmiş tarihimizin parçalarını bulup aydınlatmak gibi bir derdimiz var. Beşikçi Hoca'nın dediği gibi 'Kimin Ne yazık ki şu ana dek size ulaşma olanağı • bilime ihtiyacı varsa, o üretir.' Kürt insanı mız olmadı. Kimseye yük olmak istemediği • nın bilime ihtiyacı çok. mizden, çıkardığınız dergiyi arkadaşlar Sorunlarımız çok. Kuşkusuz onları aracılığıyla edinme yoluna da gitmedik. çözümlayecek de bizzat biler olacağız.

Aslında bunlar mazeret de değildir. Çalışmalarınııda başarılar dileğiyle. Geçenlerde Zerdüşt ve Öğretisi adlı kitabınızı okuma olanağı buldum. Kitap çok H.AKürman 1Almanya ayrıntılı olmasa ve Zerdüştlük'le ilgili bütün verileri vermese bile, genel bir çerçeve çizdiği için önemli bir hizmeti yerine getirmiştir diye düşünüyorum. SERHEM REDAKSIYONU'NA Dileğim bu önemli çabaların ülkedeki potansiyele ulaşmasıdır. Berhem, Bergeh, Dersim'den geliyorum. Berhem'i tanı­ Armarıc ve Kürdistan Press gibi nitelikli mak beni duygulandırdı, heyecanlandırdı. yayın organlarına halkımızın büyük bir ge· Böyle söylemekle sizleri şımartmadığımı reksinimi var. Bu nedenle biz bu çalışmala • sanıyorum. rın güçlendirilmesi, desteklenmesi gerek· Şu anda önümüzde, her şeyden önce liğine inanıyoruz. Farklı geleneklerden ge· okuyucuya ulaşamama sorunumuz var. Bu liyor oluşumuz, artık kendi dışımızdaki sorun, örneğin, bu denli büyük okuyucu po­ doğruları sahiplenmemizi engellemiyor. tansiyeli nin bulunduğu Almanya'da bir tek Ülke dışında yapılan bu çalışmalar bugün Temsilcilil<'ıe çözülmez düşüncesindeyim. dar pratikçiliğin cenderesinde pek etkili Ben öykü ve olmuyor görünebilir.Halkımız gOnü geldiğin şiir yazıyorum. Öyküler de Sezar'ın hakkını Seza(a" verecektir. bugüne dek Zazaca/Türkçe olarak yazıldı. Biz bir süredir burada Yekitiya Sos · Başarılar, selamlar. yalist ve RojeVin dışında Kürdistan Press, Ala Yekiti, Armanc ve Bergeh'i de kitlete· H.Çimen/ Almanya re ulaştırmaya çalışıyoruz. Diliyoruz ki Berhem'in ve diğer yayınlarının ka kitleye ulaştırılması için bize fırsat tanıyasınız. Dostça selamlar ... Y.Gulbaran 1 London

DOSTLARwww.arsivakurd.org Sosyal ve Kültürel Araşttrma Dergisi Berhentden sadece üç sayı edinip okuya­ bildim. Içeriği zengin ve Kürt insanını bil· ::·::1!!1:iilli.lll!li,B:?~:!:!:::::::!IIilill!l:i:::i .:::;::::::: ::::.::::::=:·:_:::_:::::':-_::_::.::·,~~~~:::.::.ı~~-·::::ı~:~,,.:·:ığ:i~11Dil!li~Jili:ı:ı::':::::::ıf!l:ll:::::.:§r~!l:ı:ı:ı:ır~~~D:mi~~~:::ı:ı:ı:ı:ı:ı:ı:ı:::::::ı:ııı:~:::~::::::ı:ı;::ı:::ı:

Ulaşılan bu evreyi, Herhem'in yayın yaşamında yeni hazırladı. Bunu M.V.Bruinessen'in Kuzeydoğu lran'a Göç bir aşama olarak tanımlıyoruz. likkez gerçek okuyucu kit­ yazısı izliyor. tran ye Osmanlı lmparatorlukları arasında lemize, kendisine birşeyler vermek ve ondan birşeyler oynanan bu "oyun" anahatlarıyla aydnlatılmaya çalışılıyor. almak istediğimiz insanımıza seslenmenin derin mutlu­ l.Kemal'in Türkçe'ye çevirisinden okuyacağınız Tho­ luğunu duymaktayız. 1980 sonrasında yurt dışında mas Bois'nın Yezidifer ve Ölüm Ibadetleri konulu yazıda, yaşamak zorunda bırakılan yalnız insanlarımız değil, yazann gözleml~ dayanan ilginç bilgilerle karşılaşacak onların düşünce; duygu ve çabalarının ürünü olan yayın sınız. Yezidiler'i tanıdıkça kendi kültürümüz konusunda dünyamızın önemli bir bölümü de sürgün yaşamına itildi. her defasında biraz~ aydınlandığımızı aÇıkça görürüz. Ve sürgünde doğan birçok yenileri de katıldı buna. Derken Nıvisaren Fe/se/ı {Felsefi Yazılar) serisinde, Mustafa demokrasi savaşımının daha da boyutlandığı şimdilerde Düzgütı'ün kaleminden Kurmancça olarak Gıringiya Diro - düşün ve yayın dünyamız da -ister içerde ister dışarda ka Felsefeye (Felsefe Tarihinin Önemi) başlıklı yazıyı bu­ olsun- artık bütünleşmeye ve yeni bir konumlanmaya lacaksınız. Kurmancça'yı felsefe dili olarak da geliştirme yönelmek zorunda. lşin geçmişi, katedilen yol, dünyada ve amacına yönelik yapılan ilk denemenin ikinci yazısıdır bu. ülkede yaşanan köklü değişimler ve daha birçok altı "Kürdistan Tarihinde Dersim" Adlı Eserde Geçen Bazı çizilmesi gereken olgu ve olaylar bir yana, B er hem Sözcüklerin Yerel Karşılıkları konulu incelemenin bu çalışanları 1992'nin ilk sayısını okuyucularına sunmaktan bölümünde ise Düzgün, adıgeçen kitabı çeşitli dillere derin bir sevinç duymaktadırlar. çevirmek isteyenlerin düşmeleri olası hata ve yanlışları Berhem Yeni Bir Evreye Girerken başlıklı yazıda, azaltmak ereğiyle çeşitli ad ,ve terimierin Kırmancıki yayın yfişarnımızın izlediği süreç ve süregelen yayın (Zazaca,Dımıli) ve Kırdaski (Kurmanci) olarak karşılıkla - çizgimizin anahatları ayrıntılı bir biçimde açıklanıyor. nnı veriyor. Burada aynca ganderme yapmakta yarar görmüyoruz. ltiqate Kırmaneo de Vengda Heqi Dayine (Kırmanclann önderliğinde gelişen ll Barzani'nin Eylül Kürt Aya­ inançlarında Tannya Yakarma) yazısında Munzır Comerd klanması'nın 30. yıldönümü nedeniyle, değerli araştırmacı arkadaşımız, Dersim yöresinde, dervişlerin bizzat kendi dil­ Sıraç h&ZJ.rladıgı bu inceleme yazısı, anma ve M. Bilgin'in lerinde yaptıkları ibadeti içeren bir teksti sunuyor. Bu ve anırusatmadan öte, ayaklanmayı hazırlayan koşullar ve benzeri çalışmaların kültür tarihimizi bilince çıkarmada dönemin öndegelen kadrolarının tutumu ve yürüttükleri çok büyük ve vazgeçilmez bir rolünün oldugu açıktır. politika konularında da ciddi bilgiler içeriyor. lsveç Dışişleri Bakanlığı Hukuk Danışmanı Ove Bring Dersim'de bulunan ilişkin Düzgün Baba Ziyareti'ne yazısında, uluslararası hukuk ve Birleşmiş Milletler belge­ yazıda, bir süre Haceri (Xeceriye) adlı köyde kalıp incele­ leri açısından Kürtler'in bugünkü durumunu irdeliyor. melerde bulunmuş olan Alman öğretmen Oda Feber, iiya­ Yazar genel olarak Avrupaliarın bu konudaki tutumunu retin bölümleri, ziyaret sırasında izlenen dinsel törenler sergilemekle birlikte, birçokları bakımından yeni sayılan h

bir süre sonra çakılıp kalmasına neden olmuştur. Bu salt bir ekip ya da birkaç kişinin girişimleri alanında dcgil, güçlü organizasyonlar ve kuruluşların çabalarında da sık sık karşılaşılan bir olgudur. Kaldı ki bazen bir yayın için gerekli her şey var oldugu halde, yayın kadrosunda ortaya BERHEM çıkan bazı anlaşmazlıklar bile işin yürümesini engcleyip başansızlıga yolaçabilir. Tüm bu zorunluluk ve olasılık­ lara karşın, toplumsal yaşamımızın dayattıitı gereksinmeyi YENİ ve yayın dünyamız~ uygun yeri saptayabilen insanlar­ kaç kişi olursa olsunlar- gereken adımı atma cesaretini BİREVREYE göstenneli diye düşündük.

Kısaca sözkonusu o kannaşık koşullarda dogan Berhem GiRERKEN dergisinin de kendine özgü ve güçlüklerle dolu bir seyir iz­ lediitini içtenlikle belirtelim. Ne ki gerekli çaba ve özveriyi esirgemeyen ekibimiz, sorumlu davranan seçkin yazar ve düşün adamlanmız, B erhemi yaşatmanın gereiline MUSTAFA D0ZG0N inanan saygın okuyucularımız sayesinde bu güçlükterin üstesinden gelinebildi. Elegeçen her fırsat, edinilen en küçük olanak ve deneyim, dergimizin her sayısının bir öncekinden daha yetkin çıkması için özenle degerlendirildi. Tüm bu istek ve çabalara karşın hala yenemedigimiz Her şey gibi süreli yayın organlannın da kendine özgü bir birçok hata, yanlış ve eksiklerimiz bulundugunu bilmektc gelişim seyri, yani bir başlangıç, yetkinleşme ve bitiş ta­ ve daha çok çaba göstennemiz gerektiılinin bilinciyle hare­ rihleri var. Bu tekdüze bir başlangıç ve tekdüze bir bitiş ket etmekteyiz. degil, olamaz da. Çünkü bunlar toplumun sosyal, siyasal, Ülkede ve dışarda Kürt basınıyla ilgi_lenen herkes şu ya tarihi ve kültürel gereksinimleri sonucu ortaya çıkar, day­ da bu yolla Berhem'in adını duymuş, onun varlıgından ha­ um sagladıklan alanda belirli bir işlevi yerine getirerek yol berdar olmuştur. Türkiye'de toplumsal ya~mın her alanın alırlar. Sözgelimi Kürdistan kültürü gibi henüz yeterince da günden güne gelişip güçlenen demokratikleşme çabalan araştmhp incelenrnnemiş bir alana elatmak, sorumluluk ve inJan haklannın geliştirilmesi yönündeki girişimler, yüklenip alundan kalkabilrnek sanıldıgı kadar kolay bir iş kültür yaşamımız bakımından da önemli atılımların müjde degil. Bir kez bunun için ne yeteri ~dar kadro, ne de doyu­ cisi olmuştur. Gelinen bu evrede Berhem gibi sosyal ve rucu bir deneyim ve öndonanırna sahiptik. Devlet . kültürel bir araşurma dergisinin yayınını sadece yur't arşivlerinin kilitli oluşu ve buralara ginnek bir yana dışıyla sınırlı tutmanın artık ciddi sayılabilecek herhengi yakınından geçmenin birçoklarımız için mümkün olmayışı bir nedeninin kalmadıgı kanısıyla; Şubat 1988'den itibaren da güçlükterin cabası. 12 Eylül 1980 sonrası yurt dışına yayın yaşamına giren ve 1992 yılına kadar 12 sayıya çıkan aydınlarırnızın bir kısmı kendi ulusal kültürleri ulaşan dergimizi, Türkiye'de daha yaygın bir biçimde üzerinde çalışma fırsatı bulmuş, degişik alanlarda derinlem­ okuyucu kitlesine sunmanın koşullarını oluşturmak gerek­ esine düşünme ve kendilerini yetiştirme olanaklanna tiıli karanna vardık. Bizim açımızdan bu, Berhem'in yayın kavuşmuşlardı. Dün yüzeysel bilgilerle yetinebilen insan­ tarihinde yeni ve ileri bir evre, amaca uygun ve istenen bir larımız, aruk deditoplu bilgilere, kapsamlı araşunnalara gelişme olmuştur. Tüm bu gelişmeler sonucu Berhem ihtiyaç dÜyar oldu. Bu son derece önemli bir olgu olmakla bundan böyle ilk sayısıyla ülke basını saflanndaki yerini birliktewww.arsivakurd.org diger koşulların varlıgını da gerekli kılıyordu. lşin almış bulunmaktadır. üstesinden gelmeye namzet bir kadro, girişimi ayakta tuta­ cak ekonomik olanak ve pazarın da olması zorunluydu. Berhem'in Uğraşı Alanı

Çok defa bunlardan birinin zayıflıgı ve yoklu~u. çabanın Berhem'in ugtaşı alanı, yayın politikası ve önüne koydu!tu sadeec tasanm düzeyinde kalmasına ya da başladıktan kısa hedefler konusunda Türkiye'deki okuyucu kitlesinin, bilim ------~------Yeıu /Jir Evre 7 ve külliir çevrelerinin yeterince bilgi sahibi olduklarını kültürlerin_ çeşitli yönleriyle kavranınası, gelişmeyi çıkarılması, sanmıyoruz. Bu nedenle dergimizin ilk sayısında yayımla­ yönlendiren itici güç ve dinamiklerin bilince nan B er hem'in Yolu ve Uğraşı başlıklı çıkış yazısında be­ en önemlisi de dünü bilgüne ve bugünü yarına ba~Iayan lirlenen görüşlerden hareketle, anıdan geçen dört yıla yakın sürecin anlaşılması sa~lanamaz. Türk kültürünün bu denli şeyden kısa sayılmayan bu sürede edinilen deney ve gözlemlerin kısır ve kuru kalışının nedenlerine e~ilirken, her de ışıgında Berhem'in tutumunu yeniden degerlendirip sun­ önce onun, ulus kavramının akıl almaz biçimde ve bilimle makta yarar görmekteyiz. ilişkisi olmayan 'bir tarzda zorlanmasından ileri geldi~ini söylemek ~bartma olmaz. Türkler kimseden birşey almı­ B er he m, sözkonusu yazıda ugraşı alanı olarak yor, ama bütün başkaları her şeyi Türkler'den ögt-eniyorlar! Kürdistan kültürünü araştırıp incelerneyi yeglcdigini duyu­ Türk kültürü ta binlerce yıl önce Türk kültürü olarak rarak şunları söylüyordu: do~muş ve hep öyie kalarak sürüp gelmiştir bugüne! eski kavim/erin Kürdistan uzun geçmişinde, birçok Kültür olayına böyle bakılınca, olgunun problematigini kolları uğrağı, yuvası ve yurdu oldu. Dicle ve Fırat'ın kavrayıp açılımda bulunmak elbette ki güçleşir. Bu ve arasında insanlık tarihinin ilk ve görkemli uygarlıkları ku­ benzeri kültür tarihlerinden kaynaklanan çeşitli deneyimler ruldu. Bu topraklar üzerinde Hatti, Hurri, Hitit, Mitanni, Berhem ka~osunun gerçekçi bir tavn benimsernesinde et­ Asur, Urartu, Med ve diğerleri gibi onlarca devlet egemen­ kili olmuşthr. Dar yaklaşım yerine, her türlü kaygıdan lik kurdu, yaşadı ve söndü/er. Açıktır ki on/ann alınteri, sıyrılıp bilimsel yöntemlerin gerektirdigi disiplin ve ra­ maddi ve manevi değerleri yerinde kaldi ve Kürdistan hatlık içinde sorunun elealınıp degeriendirilmesi yeglendi. kültürü'nün oluşup gelişmesinde tıpkı bir maya görevi Bunda yeterince başarılı oldugumuzu söylemek güç, ama gördüler. Ayrıca bu ülke Pers, Roma, Arap, Selçuklu, Ak­ böyle bir anlayışa sahiboldugumuzu içtenlikle söyleyebi• tanık koyun/u, Karakoyun/u ve Osmanlı boyunduruğuna liriz. Bu yaklaşımın, kişiyi ve toplumu kuru ve verimsiz oldu. Yine bu süreçte Kürt hanedan/arının yönetiminde kalıplara sokmaktan, şoven ve ırkçı tutumları özendirmek birçok devlet ve hükümetler de ortaya çıktı. Bu denli renk­ ten, asimilasyoncu ve inkArcı politikalar benirusernekten lilik gösteren halklar ister uzlaşma ve barış yoluyla, ister uzak tutabilecegi; demokrasi ve hoşgörü ortamını güçlen• kuşkusuz birlikte savaş ve zorla buraya gelmiş olsunlar, dirmede önemli bir rol oynayac~jı unutulmamalıdır. çok şey getirdiler; buna yeni şeyler kattı/ar, kendilerinden öncekilerin uygarlık değerlerinden çok şey öğrendi/er. Ge­ rek olumlu gerek olumsuz her bakımdan derin izler ve Berhem ve Politika ögeler kaldı onlardan. Bugün Kürt ulusu, işte böylesine renkli ve oldukça zengin bir kültürün mirasçısı, sorumlusu Berhem çalışanları, derginin siyaset, siyasal parti ve gru­ ve koruyucusu olarak varlığını sürdürüyor ... plar bakımından sahiboldugu konumu adıgeçen yaııda şu

Görüldügü gibi Berhem, Kürt kültürünün oluşumunda sözlerle dilegetirdiler: .etkili olan degişik kültürleri, çeşitli toplulukların töre ve Adının hemen altında belirtildigi gibi BERHEM, bir geleneklerini yoksayan, yadırgayıp inkAr eden dar bir an­ toplumsal ve kiiltiirel araştırma dergisidir. Uğraşı layışa karşı oldugunu açıkça belirtiyor. Esasen ister zengin alanı da tümüyle Kürdistan kültürü, Kürt ul!4sunun ister zayıfça olsun tüm ulusal kültürler, uzun geçmişlerin­ oluşum ve gelişim süreçlerini kucaklayan olay ve olgu­ de bir tek ulusa ait olmak gibi bir savla nitelenemezler. lardır. Ilerici ve demokrat tutumlu bir yayın organı o/aral.: Kimi halklar uluslaşma süreçlerini çoktan tamamladı, ki­ o da bu ilk sayısıyla toplumsal ve kültürel çalışmalm·;rıa mileriyse henüz sözkonusu süreci yaşıyorlar. Kürt halkı başlamış bulunuyor. Tek dilegi ve amacı seçtiği alanda bakımından uluslaşma sürecinin tam anlamıyla yaşanıp önüne koyduğu görevin üstesinden gelmek ve başarılı tamamlandıgını söylemenin henüz epeyce erken oldugu ürünlerin ortaya çıkmasına katkıda bulunmaktır. O ne bir herkesçe biliniyor. Bununla birliktedüzeyi ne olursa olsun siyasal parti ve grubun yayını ve ne de siyasal bir yayın www.arsivakurd.orgoluşumunu aydınlatmanın herhangi bir dil ve kültürün organıdır ... o kültürün izlediği süreçleri ve oluşumuna etkide bu­ yolu, Devamla onun temel atıcı/arının politik mücadelenin lunan diger kültürlerle olan etkileşimin çeşitli boyutlarını 1 önemini ve önceliğini küçümsemediklerini belirttikten araştırıp açıga çıkarmaktan geçer. Bu yapılmazsa ulusal sonra şöyle deniliyordu: 8 Yeni Bir Evre

Yine bizler, siyasal ve kültürel girişimlerin birbirinden tekstler yayımladığımızı anımsarlar. Ancak bu alanda uzak olmadığı, birinin diğerini tamamlayıp güçlendirdiği, şimdiye kadar hemen hemen hiç okuyucumuz olmadı ve girift ve içteniçe bağlarla oluşup geliştiği kanısındayız. bu çaba anlamsız kaldı. Ayrıca Soranca konuşup yazan Ancak bunlar bir ve aynı şeyler değil ve birbirine karıştı - aydınlardan da herhangi bir istekle karşılaşmadık. Bu rıtmadan yf)rütülmeli. yüzden Soranca'yı bir yana bırakınanın daha gerçekçi Aradan geçen süre anahatlarıyla bu biçimde belirlenen oldugu kanısına vararak, bu dilde yazılmış yazıları yayın tutumti degiştiemek için ciddi bir nedenin olmadıgı, dillerimizden birine çevirerek yayımlamanın daha yararlı dogrultumuzu korumanın bu evrede de yararlı olacagt son­ olacagt sonucuna varıldı. ucuna varıldı. Kimi okuyuculanmızın dergimizin konumu­ nu ve işlevini kavramakta güçlük çektigini, onu adeta Siyasal bir yayın organı olarak görüp degerlendirdi~ini Alfabe Sorunu üzülerek belirteli m. Kuşkusuz bu yaklaşım her çabayı poli tik bir zemine oturtma, insan etkinliginin çeşitli boyut­ Yine aradan geçen bu süre Kırmaneki ve Kurmanci yazıla­ larını kavramakta güçlük çekme gibi eskimiş yalınkat rında izlenen alfabe konusundaki tutumumuzda küçük bazı kalıp ve alışkanlıkların bir devamı olarak ortaya çıhyor. degişiklikler yapma gereğini duyurdu. Türkçe eğitim gör• müş olan -ki okuyuculanmızın ezici çoğunluğu böyledir• kimseler i'nin ı yerine, i'nin de i yerine kullanılmasından Yayın Dili rahatsızlık duyduklarını, okuma ve yazınada güçlük çektik lerini sık sık ilettiler. Esasen Berhem işin başında isteye­ Berhem yayın dili olarak Türkçe, kirnilerinin ayrı ayrı dil­ rek degil, teknik ve diğer bazı nedenlerle sözkonusu yazım ler ve kimilerinin de Kürtçe'nin lehçeleri olarak ad­ biçimini benimsernek durumunda kalmıştı. Bu aşamada landırdıkları Kırmaneki (Zazaca, Dımıli) ve Kurmanci nereden ve nasıl edindiklecine bakmaksızın okuyu.cuları­ (Kırdaski)'yi benimsemiştir. Kuşkusuz bu yöndeki tartış­ mızın alışkanlıklarını gözönünde bulundurarak alfabeden malar ve belirlemeler biz Berhem çalışanlan tarafından da kaynaklanan sözkonusu güçlügii gidermenin doğru olacagt ilgiyle izlenip degerlendiriliyor. Yayın organı olarak, poli­ sonucuna vardık. Yazıların yaz~ında kullanacağımız Kur­ tik istek ve kaygıların etkisinde gelişen iki tutumdan biri­ manci alfabesi şu biçimde özetlenebilir: ni yegleyip digerine karşı olmak gibi bir seçenekte karşı Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ee FfGg Xx Hh lı li Jj Kk Ll Mm karşıya bulundugumuz kanısında degiliz. Kimilerinin dili Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt U u Ou Vv Ww Yy Zz ulusal birligin tek ve belirleyici ögesi gibi görüp ulusal Genelde aynı alfabe kullanılmakla birlikte Kırmancki'deki birliğin hatırı için dilbilimsel kriterleri biryana atmasına; seslerle Kurmanci'deki sesler tıpatıp aynı olmadıkları orta­ bazılarınınsa sosyal ve tarihi faktörleri gözardı ederek dilbi­ da. Bu olgu alfabede de bazı aynlıklann beliTmesine yolaçı limsel kriterleri önemser gibi görünüp bunları ayrı bir yor. Sözgelimi Kurmanci'de Türkçe'deki ğ sesi yok denec­ ulus olduklannı kanıtlama yönünde kullanma niyetlerine, ek derecede azdır. Ama bu. Kırmancki'de alfabenin diger bilimsel bir yayın organının taraf tutup destek olması bek­ harfleri kadar yaygın bir sestir. Dogaldır ki bunu karşıla­ lenmemelidir. Bu soruna kim nasıl bakarsa baksın, biz, bu yacak bir harfin ya da latin fonetiğinde varolan x 'le dile­ konu da dahil, bilimsel nitelikteki araştırma ve inceleme­ getirilen bu sesin karŞılanması gerekir. Yine Kurmanci'de lere hep açık oldugumuzu tekrar belirtmekle yetinecegiz. ü sesine çok az rastlanır; Kırmancki'de ise belirli koşullar­ Ta ki ciddi inaQdırıcı ve bilimsel araştırmalar yapılıp sorun da u sesi ü olarak seslendirilir. Yine s sesi belirli koşullar anlaşılınca ya, genel kanı belirinceye kadar! ·Berhem bundan da ş olarak okunur. Biz ü sesine ilişkin kurallann açıklama sonra da Kırmanci (Dımıli, Zaza) kültürüne büyük yer sını gelecege bırakarak, gereken yerde ü sesini kullanmak­ ayıracak, onun korunup gelişmesi için elden geleni yapa­ tan çekinmernek gerektigi düşüncesindeyiz. Bu durumda caktır. Bizim açımızdan dilbilim kriterleri, dilbilim otorite Kırmaneki alfabesi genel olarak şu harnerden oluşmakta­ lerinin www.arsivakurd.orggörüşleri son derece önemlidir. Ancak sosyal, siya­ dır: sal ve tarihsel etkenierin de gözardı edilmemesi gerektigini Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ee Ff Gg Xx' Xx llh lı li Jj Kk Ll diişünmekıeyiz. Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt U u Üü Vv Ww Yy Zz Okuyucularımız başlangıçta Latin alfabesiyle Soranca Kurmanci'de kullanılan u scsi ise Kırmancki'dc yoktur. ------Yeni Bir Evre 9

Aifabc sorununun çeşitli boyutları bir yana, bizce önemli çabanın gerçekleştirilmesine bağlıdır. Bu ise sadeec yayın dost­ olan her kesin kendi anadilinde okuma-yazmayı elden gel­ ekibinin özen ve özverisine değil, okuyucu, yazar ve yazarlarımızın diğince kolay ve kısa zamanda öğrenmesi esastır. Bunu larımızın da desteğini gerektirir. Aydın ve sahip hedeflerken insanların alışkanlıklan ve önceki eğitimlerin­ geçmişte olduğu gibi bundan sonra da Berhem'e den edindikleri bilgi ve değerlerden yararlanmak en gerçekçi çıkacaklarına, yazı, belge ve bilgi gibi çeşitli katkılarıyla yoldur bizce. onu renklendirip zenginleştireceklerine olan inancıınızia işe koyuluyorıız. Evet, daha iyi Berhemlere!

Yayımlanacak Yazılar ve Yazarları ...

B erhem bir dil ve edebiyat dergisi değil. Folklorik bir ürün değilse şiir, öykü, şu ya da bu nitelikte fıkra ve diğer edebi türlere sayfalannda yer ayırmaz. Geçmişte gereği gibi uy­ BERHEM'İN ESKt SA YILARlN­ gulanmayan bu kuralın derginin yayın çizgisinde belirli bir DA YERALAN BELLİBAŞLI tutarsızlığa yolaçtığını üzülerek belirtelim. Ancak edebi YAZlLAR türlerden herhangi biri ya da genel konular üzerinde yapılan araştırma ve inceleme yazılarına; türü ne olursa olsun falk- lor derleme ve incelemelerine açık olmaya devam edeceğiz. Kısaca Kürdistan .kültürü ve burada yaşayan Türk, Fars, Şimdiye kadar daha çok yurt dışında dağıtılıp okunan der Arap, Ermeni, Asuri, Süryani, Çerkez vb diğer etnik top­ gimizin, geçmiş sayıların içeriği ve içerdiği yazılar lulukların toplumsal ve kültürel tüm değerlerine iliŞkin hakkında yeni okuyucu kitlemizin doğal olarak kayda değer sayıdan bir araştırma ve incelemelere büyük önem vermekten yanayız. bir bilgileri olmayabilir. Ayrıca sözkonusu 12 Bize göre ancak bu yolla kültürler, oluşum süreçleri, et­ çoklarının çoktan tükendiğini, eski sayılan edinme istekle­ kileşim ve değişim boyutları kavranabilir. Ne ki y~ılan rini karşılayacak durumda olmadığımızı üzülerek belirtme­ yeteri ka­ bu yazıların bilimsel yaklaşım, gözlem ve araştırma ürünü liyim. Ancak okuyucularımız ve ilgili kurumlar yapılabile olmaları; kim olursa olsun halkiara hakaret etmek vb. duy­ dar istemde bulundukları taktirde yeniden basımı gusal tepkiler içermemeleri, siyasal parti ve gruplar ceğinin düşünülebileceğini sanıyoruz. arasında polemiklere yolaçacak değerlendirmelerden uzak Berhem'in eski sayılarında yayımianmış olan bellibaşlı olmalan başlıca ölçütlerimiz olmalı diye düşünmekteyiz. yazıları aşağıda sırasıyla okuyuculanza duyurmakta yarar Bunun yanısaıra eleştiri, katkı, ek, uyarı, amınsatma gibi görüyoruz. çeşitli tepkileri bilimsel çabaları bütünleştirip yetkin­ leştiren birer etken olarak görmekteyiz. Dergi ve okuyucu- su arasında içten ve verimli bir diyalogun kurulmasında. SA YI 1, ŞUBAT 1989, STOCKHOLM heberleşme ve bilgi alışverişinin taşıdığı önemin bilin­ Yazının Baslı~ı cinde olarak yazışmalan aksatmamaya yeterince çaba ve göstermenin gerekliliğine inanmaktayız. özen 1. Xet ii Xebata BERHEME Dergi ye gönderilen yazıların -yazarının kimliğine bakıl (Berhem'in Yolu ve Ujlfaşı) Redaksiyon ve maksızın- belirlenen ölçülere uygunsa yayımlanmaması 2. Şeyh Sait Ayaklanması Bastırılması Kur.Alb.R .Hall ı için ayrıca herhangi bir neden yoktur. Yayımianmayan 3. Kürdistan Teali Cemiyeti Programı, yazılarsa, sahiplerine geri çevirilmez. Tüzüğü ve Bazı Etkinlikleri M .D ersimi Berhem dergisi yurt dişında, üç ayda-bir olmak üzere 4. Kürt Aşiretlerinin Evrimi Dr.A.Kasımlo Çev. M.Düzgün yılda dört sayı olarak yayımlanıyordu. Bundan sonra ise www.arsivakurd.org5. Adet u Toreye DCrsuni sözkonusu süreyi ilkin iki aya ve giderek bir aya indirmek (Dersim'in Adet ve Töreleri) M .Düzgün çaba göstereceğiz. için 6. Dastan (Destan) Dr.I.M.Resul Yayın yaşamımııı:da yeni bir evre olarak nitelediğimiz 7. De Roj Helct (Gün Doğacak, öykü) Xelil Dılıoki fabl) Hulmani halihazırdaki durumun başarısı, hiç kuşkusuz verimli bir 8. Se Heval (Üç Arkadaş, 10 Yeni Bir Evre

9. Sanıka Hczi (Sevgi Masalı) Semed Behrengi Boşaltma Kararı M.Dersimi Çev. M.Düzgün 2. Aşiret, Reisieri ve Aşiret-dışı Kapak: Nivisaren Mo=iyen Serdema Urartu, W an Gruplar -II M. V.Bruinessen (Urartu Dönemi Çivi Yazısı, Van) 3. Keban Barajı Bölgesinde Neolitik Çag -ıı M.Düzgün 4. Pülümür Harckau (1930) Kurm.Alb.R .//allı 5. Kürtlerde Günlük Yaşam B .Baran 6. Selahattin'in Muhakemesi 7. Kürtler W.Köhler-Çev.Murat-ll Işık 8. Musoyc Melle fı Mir Mıhemed Bege Boti MArarat 9.Helsinki Gözetierne Raporu.Mart ı988 Çev.M.Piro 10. Tanınmış Dogubilimci ve Kürdolog Halfin Artık Aramızda Yok Ro hat ı 1. Qanuna Paşnav Gırtıne (Soyadı Kanunu) E.Zozan ı2. Dersım de Kewrayeni (Dersim'de Kirvelik) M .Düzgün 13. Sohbeta Du Gulan(lki Gülün Sohbeti) R.T.Hul ma ni ı4. Mana fı Naveroka Felsefe (Felsefenin Anlamı ve lçerigi) M Dersimi ı5. Çend Lawıke Qemere Areyizi SAYI 2, MAYIS 1988, STOCKHOLM (Qemere Areyiz'in Birkaç Türküsü) Hawat ı6. Dımıli ve Kurmanci Lehçelerinin Yazının B~lığı , Köylere Göre Dagılımı-ıı Malmisamj ı 7. Çend Fable La Fontaine'i/Kırmancki 1. Temayen Efsaneyen Kurdi (La Fontaine'den Birkaç Fabl) Çev. M.Dersimi (Kürt Efsanelerinin Temaları) Dr.I.M.Resul Çev. M .Düzgün Kapak: Delik/aş, bir Urarlu yapısı 2. Dımıli ve Kurmanci Lehçelerinin Köylere Göre Dagılımı Malmisanıj 3. Adet u Toreye Dersımİ (Dersim Adet ve Töreleri) M. Düzgün 4. Aşiret, Reisieri ve Aşiret-dışı Gruplar M. V.Bruinessen SA YI 4, ŞUBAT 1989, STOCKHOLM Çev. M.Piro 5. Keban Bölgesinde Yapılan Yazının Başlığı Arkeolajik Araştırmalar ve Sonuçları M.Düzgün 6. Pırtuka Behempa Iqde Durfam ı. Jin Gazetesi İstanbul Ma/misanıj (Eşsiz-Eser Iqde Durfam Z.Kaya 2. New York Kürt Kütüphanesi 7. Şeyh Sait Ayaklanması ve Dr.A.Medyalı B as un lması Kur.AlbR. Hal/ı Kapak: Xwedea Xer u Berekere (B ereket Tanrıçası), Pulur 4. Adet u Toreye Dersımİ -ıv (Dersim Adet ve Töreleri) M.Düzgün 5. Bı Kurti Diroka Zıman ı1 Edebiyata Kur di (Kısaca Kürt SA YI www.arsivakurd.org3, EYLÜL 1988, STOCKHOLM Dili ve Edebiyatı Tarihi) ABali 6. Helsinki Gözctleme Raporu Etnik Yaıının Başlığı Kimligin İmhası, Türkiye Raporu 1988 Çev. M.Piro 7. BicarTcnkil Harekatı Kur.Alb.R.IIal/ı 1. Resmi Belgeleriyle Dersim'i 8. 1988'dc İnsan Hakları Çev. Barış Y.Dti Bir Evre ll 9. Dormarey Pironi ra Çend Deyiri Çev. R.T.Hulmani (Piran Çevresinden Birkaç Türkü) fEspar 9. Helsinki Gözetierne Komitesi Raporu Çev. M.Piro 10. Zıvırina Ararade Masise(Ararat'a Dönüş) A.Cantekin Kapak: Dr. Abdurrahman Kasımlo 1 1. Beheşta D inan (Deliler Cenneti) f.B .S inger Çev. R.T.Hulmani 12. Sare Manga Çare,Dı Lawıke SAYI 7, OCAK 1990, STOCKHOLM Bava Kudıji H awar 13. Dımıli ve Kurmanci Lehçelerinin Köylere Yazının Başlı~ Göre Dagılımı -m Malmisanıj 1. "Atatürk Gelmeden SeyitRıza ldam Edilecekti" Kapak: Dr Nuri Dersimi (sagda), Arkadaşları Kımıl Aziz ve !.Sabri Çaglayangil Malımed Ali Divrigi Hapishanesine koyulurken 2. Enstituya Kureli ya Bruksele V ebu (Brüksel KürtEnstitüsü Açıldı) Derweş M.Ferlw 3.0smanlı lmparatorlugu'nun Kürt Aşiretleri-u M.Sykes SAYI 5, HAZİRAN 1989, STOCKHOLM Çev. M.Piro 4. Çend zewti uDua'ye Ma (Bazı Dua ve Beddualarımız) Yazının Baslı~ı Malmisanıj 5. Kürt Resim Sergisi N.Medyalı 1. Celadet Ali Bedirxanı Anarken Mehmed Uzun 6. Ape Farız (Masal) Rıza Çolpan 2. ı.Dünya Savaşı Yıllannda Kürtler 7. UsoyeDewreş (Öykü) fhsan Aksoy ve Ermeni Soykırımı Dr.K.MAhmed 8. Bengbore u öengiboz (Masal) Wedat Kaymak Çev. MDüzgün 9. Kürt Askerleri İstanbul'da N. Medyalı 3. Kürt Aşiret Reisi Kara Fatma Hanım Urze Sılo Sodır o (Bir halk türküsü) Are. H.Tornecengi İstanbul'da N.Medyalı 10.3000 Bin Yezidinin Yarısı Avrupa'ya Göç etti 4. Teli Leylan u Mecnun D.Hısen Cengiz Mumay 5. Keban Barajı AlanındaMaden Kullanma Çagları ll. Mı Hukmar Kist (Fıkra) Koyo Berz M Düzgün 12. Meberve Pıte Mı Meberve Are. H.Tornecengi 6. Wuşene Tikmeyi Hawar Tornecengi 13. Kurd Ki ne? (Kürtler Kimdir?) A. Cantekin 7. Kimyasal Silahiann Gölgesinde 14. Kürt Kültürünü Yoketme Çabaları A. Bali Kürtlerin Yaşam Hakkı Çev. NMedyalı 15. Malazgirt Savaşı Nasıl Kazanıldı? (Belge) 8. Tunceli (Dersim) Tenkil Harekatı 16.Sason Ayaklanmaları ve Bastınlması Kur Alb. R.Hallı (1937 -1938) Kur.Alb.R.Ha/lı 17. Mutlci Ayaklanması ve Bastınlması KurAlb.R.Hallı

Kapak: Celadet Ali Bedirxmı(Memed Uzun'un arşivinden) Kapa/c: Seyid Rıza

SAYI 6, EKİM 1989, STOCKHOLM SAYI 8, OCAK 1990, STOCKHOLM

Yazının Başlıjb .Yalan Yazının Başlı~

!.Özgürlük Ugruna Savaşımda Kırk Yıl Dr A.Kasımlo l.lsmail Beşikçi Derhal Serbest Bırakılsın! 2. Zerdüşt ve ögretisi Dr. A.M edyalı Berhem Redaksiyonu 3. Aistralya Ne lı Ewropa ye (Australya 2. Ermeni Soykırımı Konusunda Türk Görüşleri Avrupa'da Degil) Ş.B. Sorekli Neden lnandıncı Degildir? !smail Beşikçi 4. Kürt Sanat ve Kültürünü Araştırma 3. Jiyan u Xebata Çigerxwin (Cigerxwin'in Yaşamı Sorunu Nasıl Elealınmalı? Ehmed Şerifi ve Çabası) A.Bali Çev. M.Düzgün 4. Kürt Gazeteciliginin 92.Yılı MaJırnUd Lewendi 5. Mısayveni (Musahiplik) M.Düzgün www.arsivakurd.org5. Berhem1e Dayanışma Gecesi M.Düzgün 6. Osmanlı lmparatorlugu'nun Kürt Aşiretleri M.Sykes 6.0smanlı lmparatorlugu'nun Kürt Aşiretleri -m M.Sykes Çev. M.Piro Çev. M.Piro 7. Tunceli (Dersim) Tenkil Harekatı (1937-1938) 7. Adet u Toreye Dersımi-ıv, Zewez(Dersim Adet ve Kur.AlbR.Hallı Töreleri,Evlenme) M.Düzgün 8. Bılbıl Q Gul (Bülbül ve Gül) O.Wilde 8.lrani Halklarda Din ve Zerdüştlük H .Ringgren 12 Yeni Bir Evre A.V.Ström Çev. B.Baran 7. Hizmetçi_ Zcyneb'in Öyküsü J.Morier 9. Vatey Verinan (Atasözleri) Malmisanıj Çev. Jar Sı/av 10. Hado fı GlSK (Öykü) lhsan Aksoy 8. Şaire Dersımi Bava Sey Qaji 1 I. Hurrilerde Toplumsal Yaşam We/at Tori (Dersimli Şair B ava Sey Qaji) M.Duzgm 12. 17000 Zarok~n S~wiy~n Ennen 9. Tay~ Qabqacax~ Ma Bıra Hesen (17000 Öksüz Enneni Çocuk) A.Cantekin Kapak: lsm4il Aga Sım/co'nun katledilmesinden yaklaşık 24 çekilmiş bir grllp re­ Kapak: Zerdüşt'ün eski bir German Portresi saat önce Şıno askeri komutanıyla birlikte smi

SA YI 9, EYLÜL 1990, STOCKHOLM SA YI 11/12, MA VIS-EYLÜL 1991, Yazının Baslı~ı Ya1.aıı STOCKHOLM

1. Hevpeyivinek bı Osman Sebri re Yazının B~lı~ı (Osman Sebri'yle Bir Görüşme) Fırat Ceweri 2. 1914 Bitlis Kürt Ayaklanması Celile Ce/il 1. Sovyet Türkmenistanı'nda Kürtler T.F. Aristava Çev. J.Sılav G .P. Vasilyeva HNsibin 3. Peşdahatına Nasyonalizma Tırk uPırsa Çev. Kurd (Türk Milliyetçili~inin Gelişmesi ve 2. Xeberdanek bı Celile Celil re (Celile Celil'le Kürt Sorunu) /hsan Aksoy Bir Görüşme) B .Baran 4.1rak'ın Kuzeydo~sunda Bir Kürt Köyü J.P N.Galloway 3. Dersim'de Kızılbaş Kürtler Peter J .Bumke Çev. H.Nsibin Çev. H.Ali 5. Halkbilimi Konulan ve Araştıona Yöntemleri 4. Taye Vatene Verenan (Bazı Atasözleri) Munzır Comerd AHaydiJr Avcı 5. Zend-Avesta -n N.Tori masal) B .Baran 6. Du Stran uÇirokek bı Kurdiya Şexbızıni 6. Pire uRovi (Kocakan ve Tilki, (Şexbızıni Kürtçesinden tki Türkü ve Bir Öykü) 7. Seramik u Xılıken Kurdi(Kürt Seramikleri) F. Hefid MahmUd Lewendi 8. Çomar Bölükbaşı Ayaklanması A.Haydar Avcı 7 .Meme Alan Destanı ve Kürt Uygarlı~ı 9. Ahmed ArifÖldü A.Bali Dr.Cemşid Bender 10. Afşar llleri ve Turnalar A.Haydar Avcı 8. Vatene Verenan (Atasözleri) M. Duzgın ll. Meme Alan Destanı ve Kürt Uygarlı~ -ıu 9. Zerdüşt Peygamber Nerede Do~muş? Çev. Jar·Sılav Dr. Cemşid Bender 12. Taye Diwaye Dersımi (Dersim'de Bazı Dualar) Kapak: Davulcular öncülügünde saldırıya geçen Kürtler M .Düzgün 13.Medya'da Devlet Sisteminin Oluşumu Vl.Avdiev Çev. H.Aii 14.Rovi uBaz (Tılki ve Do!an, masal) Rıza Ço/pan SAYI 10, OCAK 1991, STOCKHOLM 15. 1514-1639 Döneminde Kürdistan'ın Durumu H.Holi 16. Bir Belge Çev. D.Yıldırım Yazının Başlı~ı 17. Hesen Efendiye Dewa Pile (Başköylü Hasan Efendi) Munzır Comerd l.Sımko Hareketinin Kürdistan Tarihindeki 18. Çıbenoki (Bilıneceler) H.Tornecengi Yeri ve Önemi Kerim Husami Çev. M .Daı gün KQpak: Shwan 1988, Kürdistan'ımın çocukları için ... 2. Kiirt Ayaklanmaları ve Türküler A.HaydiJr Avcı 3. Zend-Avesta J.Darmesıeıer Çev. N.Tori 4. Bireyinwww.arsivakurd.org Sosyalleşmesi ve Ulusal Kişilik Üzerine Jar Sı/av 5. Meme Alan Destanı ve Kürt Uygarlı~ı Dr. C.Bender 6. Namek Şcx Mehmudjı Seyid Mıhemedi Cebari re (Şcx Mehmud'un S.M.Ccbari'ye Bir Mektubu) E.Yusıf Çev. Elişer SESSİZ BİR YILDÖNÜMÜ

BARZANİ'NİN YÖNETTİGİ ll EYLÜL KÜRT AY AKLANMASI 30 YAŞlNDA

M. SIRAÇ BILGIN

1953 yılında Kral Faruk'u arka­ bir kısım Albay ve daha küçük rütbeli gösterebilecek odak1ann gücünü kıra - daşlarıyla birlikte deviren 1956'da ikti­ asker, Mısır'daki agaheylerini taklit bilmek için KDP, IKP ve UDP gibi dara tek başına hakim olan Cemal ederek bir Hür Subaylar Grubu oluştur paıtilere kontrıollü.bir hareket serbesti­ Abdülnasır zamanın Sovyetler Birligi dolar. Bu grubun lideri Abdusselam si tanmdı; Bagdal Paktı'na sonverip, ve di~er sosyalist ülkelerin gözdesiy• Arifdi. Grup ayaklanmada daha ll yıldan beri Sovyetler Birli~'nde di. Hele Süveyş kanalını millileştiedi · saglam bir başan elde etmek için sürgün hayatı yaşayan Mustafa Barza­ ginde lsrail-Fnmsız-lngiliz ortak saldı Irak'daki Ulusal Birlik Partisi, Irak ni'yi geri ~ar. Üllcede ilan edilen nsına hedef olması, u~ı~ ~ ye­ Komünist Partisi ve 15tiklal Parti­ genel af ile birçok aydın serbest bıra­ 1 nilgiye ra~ ona sonsuz bir ün ka­ si'nin oluşturdugu Ulusal Cephe ile de kıldı. Bu arada Birleşik Cephe nin zandırmıştı. O, artık emperyalizme di­ anlaştı. Heqey tamamdı ve sadece bir hazırladı~ anayasayı geçici kaydıyla renen bir kahramandı. Sagcısı ve General Necib'e ihtiyaçları vardı (Ne - 27 Temmuz 1958'de kabul ettiler. Bu, solcusuyla Araplann sarsılmaz lideri -cip, Nasır'ıo iktidara gelmesinden Kürtler için çok önemliydi. 3. Madde­ konumuna gelmişti el-Rais. Sovyetler önceki paravan liderdi). Bu da hamdı: si şöyle düzenlenmişti: Birligi sırf kendisine muhalefet ediyor Tuggeneral Abdlllkerim Kasım. Araplarla KIJ:rtler anavaıanda eşittir görüntüsünü sildirrnek için Mısır 14 Temmuz 1958'<1e i~ bu grup ler. Onların lllusal haleları Irak çerçeve kapattır­ Komünist Partisi'ni bile Irak'da Krallık dmilen bir diktatörlülü sinde tanuur., mıştı. Bloksuzlar hareketi oluşurken; yıkanık, yerine Cumhuriyet admı ver­ 19. Maddesi ise: Yugoslav www.arsivakurd.orglider Tito, Endonezyalı Ah­ bir başka diktatörltilü geçire• dikleri mezhep ve met Sukarno ve N asır başı çekince, cekti. Hiç vakit geçirmeden reformJara Irak'da millet, dü, Arap subaylannın ~ ayırımı yapılamaz diyordu. bu şöhreti genç girişen cunta, General Kasım'ı devlet gönlünde ilahi bir aşka dönüştü. başkanlıgıDa getirdi. Albay Arifbaş­ Işte 1958 yılına girilirken Imk'daki kan yardımcısıydı. Kraliıla baAlılık ı4 Sessiz Bir Yıldönüma

adamdı, ama Nasır'ı oynayan Arife postu kolay kaptınnayaca ga bcnzerdi. Kasım kurnazdı. Bir muhalefet odagını hedef alır, digerlerini de yanına alarak safdışı edene dek yüklenirdi. lık hedef olarak Mısır'la hemen bir­ lik yanlısı Hür Subaylar Grubu

®TABII. IZ ve onun lideri Devlet Başkan Yardımcısı Abdüsselam Arifi karşısına aldı. Bu amaç içinse IKP'nin etkisine girmiş bulunan HDG'leri ve KOP'yi kullandı. Sonuçta Arif görevinden alındı ve diplomat olarak dışarıya sürgüne gönderildi. Isyana zorla­ MOS u Le nan milliyetçi !erin gücü Musul ve Kerkük'de yokedildi. Bütün A N olurken HDG'Ier ülke içinde önlenmesi zor bir komünist odak haline geldiler. Bagdat'da sokak hakimiyeti artık onlar­ daydı. Bu durumdan endişe lenen ""•"•o•N Kasım, Abdusselam Arif in agabeyi General Abdurrahman Arif kamutasında yeni ve güçlü bir tümen (5.Tümen) kurdu ve

~--(A IN WHt(H •ımırııııııuu Bagdal'da konuşlandırdı. Bunun­ tu•os P-.coo"'ıNATl \ ., __,._...__•.._•_....__•~• Mılu \ la da yetinmeyçn Kasım, Ker­ '·; u ıu --- ~------~--- ·~ kük olaylarını bahane ederek HDG'Ierin yönetimlerini Iraklı I. Most of. Iranian and Iraqi Kurdistan, indicating M~in subaylara bıraktı. Komünistlerin Tribal Areas etkisine girdikleri varsayılan ôOO yedeksubay Ja ordudan ihraç edil­ Iran ve Irak Küruıstan'ındaki temel aşiret ler. di. IKP'ye büyük baskı uygu- 1111111111111111 !(ürtlerin ~unlukta oldu~u bölgeler. landı. Ve sıra Kürtlere gelmişti.

Bu Kürt ulusal hakları için ileri BALAYI SONA ERINCE All ŞU ÖNDERLIK IJIRSI! ... bir adımdı. Kasım, aynca rejimini ko­ ruyacagını varsaydıgı Halk Direniş Kürtlerin o parlak güçlü görünümleri• Güçleri (HDG) adında bir de güç www.arsivakurd.orgKral yanlılarının güçlerinin kafalarda nin altında, bölünmüşlükten ileri ge­ oluşturdu. Bu güç genellikle Güneyli abartıldıgı ortaya çıkınca çunta içinde len aşın bir zayıflık vardı. Toprak topraksız Arap köylülerinden oluşuyor Necip-Nasır mücadelesi liaşladı ve bu Reformu uygulamaları sırasında ayak­ du. Öte yandan ordunun silah sistemi dışa, sivil odaklara da ta.~ırıldı. Gene lanan aşirctlcre karşı hükümet, KDP, kökten degiştirilerek Dogu'ya ba~lan­ ral Necib'i oynayan Kasım yalnız bir IKP ve HDG'Icri kullanınca, Kürllcr dı. Se.fsiz Bir Yıldönümü 15 arasında ilk bölünme ortaya çıktı. kadar geçen süreyi IKP ilc biçimsel müdahalesiyle bu ekibin yerine, parti Böylece en önemlileri Lolanilcr, Ca­ tartışmalar içinde doldurdu. Malesist­ yönetimini "elegeçiren" Hamza Ab­ filer, Halepçeyilcr, Şcrcfbcyanilcr, Ta­ Leninist yazarlardan yapılan alıntılar dullah ise Kerkük olaylan sonrası, labanilcr, Şile riler, Çıwartailcr. Pışda tartışmalara temel teşkil ediyor ve bir Kasım tarafından ölüm fermanı rilcr, Şeyh Kılaniler v.s. KOP'ye avuç entelektüelin o partiden digerine çıkarılan IKP ile kader birli~i yapa­ düşman kesilerek mücadeleye girişti · savurulması "ideolojik milcadele"dc caku. Bu bir başka frensizlikti. Yöne ler. Yenilince de lran'a geçtiler. Kürtler bir başarı olarak sunuluyordu. Kırsal time gelen her ekip kendisini sanki arasındaki diger bir kandavası da, Bar­ alansa "gerici"ydi ve "ilerici" ente­ ille de başka birilerinin kuyruguna zanlılara düşman aşiretlerin liderleri­ lektüellerin liderligini kabul etmeye taktimak zorunda hissediyordu. Barza­ nin komünist bir dünyadan gelen Bar­ çagrılıyordu. Barzani'nin dönüşü işleri ni tekrar müdahale etmek zorunda kal­ zani'ye kuşkulu yaklaşımları-nın degiştirdi. O, partinin başkanıydı ve acak, bu kez yönetimi yeniden Ihra­ artınasıyla canlanmıştı. Buna Kasım SSCB'de on bir yıl kalmıştı. Artık him Ahmed ve arkadaşlarına terk;ede­ iktidarının tahrikleri de eklenince or­ herhalde bu "öncü gücün" liderligini cekti. lşte bu olaylar,I.Ahmed- Tala­ talık bir anda ikinci bir savaş alanına kırsal alana Başkan taşıyacaku. Evet, bani ikilisinin ilerideki ilişkileri için döndü. Lawllaniler, Zıbariler, Rikanil­ Başkan'ın gelişiyle kırsal alana belirleyici bir rol oynamış, IKP ile er ve Baradostiler bu savaştan zararlı birşeyler taşındı; ama bu, KOP Po­ düşmanlıklannın , BAAS'la kısmi çıkarak Türkiye ve lran'a geçmek zo­ litbürosu'nun liderligi degildi. Muhak. dostluklarının bir nevi teme li bu ke­ runda kaldılar. Kürt aşiretleri arasında kale ki Barzani'nin kendi liderligiydi sitte atılmış oluyordu. ki savaş 1961 yılının ortalarına kadar bu ve o asıl gücünü daglardan alıyor - sürdü. Birara durumun bir provokas­ du ... lşte bu, Politbüro yon oldugunu farkeden aşiretler, mu­ ekibi için ilk şok ola­ halifi ve muvafıkıyla biraraya gelerek caktı. General Kasım'a bir heyet göndenncye 1958-1961 kesiti karar verdiler (Haziran 1960). Heyet boyunca Politbüro ekibi Kasım'dan aşiretleri tahrik etmekten nin yaptıgı hatalar, vazgeçmesini, Toprak Refonnu'nu ve Başkan'la aralarının daha gözden Arazi Vergisi Kanunu yeniden da açılmasına yolaçtı. geçirmesini, Kürdistan'da görev yapan 1959'da /.Ahmed ve ar­ Kürt subay ve memurlarının geri kadaşları, gelecegin Irak gönderilmesini talep ettiyse de dinlete­ ında hakim güç olarak medi. BAAS'çı-Nasırcı ekibi Öte yandan KOP Politbürosu ile görüyorlardı. Bu Arao Başkan Barzani'nin arası da gittikçe milliyetçisi ekip, orga­ açılıyordu. KOP Politbürosu, askeri nize güçleriyle KOP darbeden önceki uzun iiiegalite yılla. yöneticilerine az umut rında hep Arap ulusal muhalefeti ve vermemişti. Ancak Po­ en fazla olarak da IKP ilc dirsek te­ litbüro ekibinin bu a§kı masında bulunmuştu. Barzani ve arka­ zamansızdı. Çünkü tam daşlarının SSCB'ye gidişinden sonraki da bu işbirligi günlerin - parti-içi mücadelede örgüt haddinden de Kasım, Arap milli- fazla yıpranmış, üye sayısı 2000'den yetçilerini tasfiye ediyor- ~===:=;::;::=d~:".:~~=~=~=~=JJ 200 kişininwww.arsivakurd.org altına inmişti. Bu süreç du. Bu arada KOP nin de boyunca ve özellikle de I.Ahmed'in kazandıgı tüm mevzileri Kuzey Irak sckrctcrligi "elcgeçirdigi" 195 I 'deki 2. kaybctmcsi ve hıııta esaslı kongreden sonra, aşireLc;cl gUçler ta- bir tırpan yemesi olasıhgı ınanıen KOP'den koptu. KOP 1958'e da bclirmişti. Barzani nin 16 SU$iZ Bir Yıldlirıiimil

AYAKLANMA GÜNLERINE DDR 'in tavn tekbaşına konuyu kavra­ ülkede de vardı ve yönetim leri Eylül DOORU maya yeter sanınm. Bu ülke Kürt ay­ Devrim'ni büyük bir duyar lıkla izle­ DIŞ DÜNYANIN TAVRI aklanmasına karşı militanca bir tavır mekteydi. Bu, istemese de ABD'nin takınmıştı. Bu şaşırtıcı tavn görenler, elini kolunu ba#layan bir durumdu. Kürtlerin Berlin· i tehdit ettiklerini sa- Zaten ABD için önenmli olan domino 1960'lı yılların başların da so#uk nabilirlerdi. 7.6.1962 tarihli Neues teorisinin işlemesiydi. Irak'ta Komü• savaş dallanıp budaklanarak sürüyor- Deutschland gazetesi -Alman ya Sos­ nist Partisi etkisizleştirildigine göre du. Berlin sorunu oldukça kamaşık yalist Birlik Partisi. yayın organı-" şimdilik böyle bir tehlike yoktu. bir hal almıştı. Duvar Bediniileri Federal Almanya, dışarıya kaçmış ABD'yi öteden beri milli mesele gibi bölen bir gerçek olmuştu artık. Küba, olan Kürtler· e para, silah ve e#itim konular degil, sermayesinin uluslara­ ABD'nin şimşek lerini üstüne çekiyor sallıyor" diyordu. Oysa o sırada Fede rası konumunun sa#lam taştınlması du. Afrika ve Asya'dayükselen anti- ral Almanya Kürt ayaklanmasını ilgilendiriyordu. sömürgeci mücadeleyi kuvvetli bir Komünist bir ihtilal olarak görüyor• Türkiye, Abdulkerim Kasım reji­ bloksuzlar hareketi tamamlamaktaydı. du. DDR radyosu "Federal Alman­ mine ilk başlarda büyük bir kuşkuyla Kore sorunu mütareke aşamasındaydı ya'da bir Kürdistan Kurtuluş Komite­ bakıyordu. Toprak reformu girişimi, ve Vietnam'ın güneyin de kıpırdanma si" bulundu#unu iddia ediyor ve bu HDG 'ler, Sovyetlerle ilişkilerin geliş lar sürüyordu. Bu ortamda ABD ve komiteye Alman hükümetinin yardım tirilmesi, Ba#dat Paku'ndan çeküme, SSCB kendilerine taraftar yönetimler ettilini söylüyordu. Bunu söylerken Kürtler'e verilmesi düşünülen anayasal arayışını her yerde sürdilrüyorlardı. Bu · gözünü Almanya· da ö#fenim gören hakıar, Petrol şİketleriyle kapışması iş için oluk gibi para barcanınaktaydı. Kürt ö#fencilerinin dernekleşmesine gibi konular Kasım· a ilgiİıç, bölge is­ tki ülkenin askeri ve ekonomik yar- dikmişti. Bu 250 ö#fencinin, gere­ tikran açısından ku§kulu bir konum dım programlan astıonomikrakamlara kirse kovulmasından yanaydı. Neues kazandırıyordu. IKP'nin tırmanışı ise ulaşıyordu. Manevra alanlarını geniş - Deutschland gazetesinin "Bonn hay­ soru işaretlerinin uızu biberiydi. Za­ letmek için Kremlin yöneticileri, lite- dutları yetiştiriyor" tekerlemesi hem man gittikçe ve Kasım dönüş yo­ ratöderindeki kapita -list olmayan yol DDR ·deki, hem de Batı· daki Kürt lunmda muhalefeti tırpanladıkça An­ kavramını oldup dan daha karmaşık ö#fencileri çileden çıkaracak düzeye kara ihtiyatlı bir iyimserlik sürecine bir anlamda kullanır hale geliyorlardı. varınca harekete geçildi. Bunun girecekti. Mısır, Irak, Endoıiezya, Hindistan vs. üzerine DDR, Kürt karşıtı yayınlarını Türkiye, KIRK DOKUZLAR tev­ gibi ülkeler bu yolun yolculan olarak gözden geçirdi ve bir süre sonra tav­ kifatıyla Kürtler üzerinde uygulamaya kabul görülüyor ve ~ul gördürölü - saw. başladı#~ baskıları sürdürürken, 1960 yordu. Rejimleri ilerici idi ve destek- ABD ise Kasım rejiininden hoşnut Mayıs'ında yönetim askeri bir darbe leneceklerdi. Bundan dolayı kapitalist suzdu. Bu rejime ülkedeki ve bölgede ile el degiştirdi. Darbeciler, çeşitli tu­ olmayan yolu izleyen ülkeler, Sovyet ki petrol çıkarları açısından potansiyel tumlar sergilemekteydi. Bir yandan yardım programından aslan payını ko- bir tehdit gözüyle bakıyordu. Hele· Anayasa'ya koydukları özerk üniversi parıyordu. Mesela lrak'a 6 Mig avcı Kuveyt'i ilhak teşebbüsü, İngiliz te, özerk radio-televizyon kurumu, fılosu, bir llyuşin-28 jet bombardı- müdahalesiyle durdurolmasaydı bu yargıç ve yargı güvencesi, tabii yargıç man fılosu dahil pek çok modern silah tehdit tüm körfezi kapsayacak düzeye ve yargı güvencesi, toplantı-gösteri ve verilmişti. Hemen kaydedelim ki bu gelebilirdi. Buna raAmen ABD'nin, örgütlenme özgürlü#ü, söz ve ifade uçaklar, sadeceEylôl-Ekim 1961 kesi- Ortado#u'daki global çıkarlarının özgürlü#ü, Anayasa Mahkemesi gibi tinde 1270 Kürt köyünü bomba- "bekçileri"nin de kollanmması gere­ kurumlarla ileri bir demokrasinin te­ lamıştı. kiyordu. Bunların ilerdeki güvenlikle - melleri atılırken, Komünist Partisi, Söz www.arsivakurd.orgayaklanama konusuna gelince rini tehlikeye atacak bugünkü bazı Kürt partileri ve dinci partilere uygu­ zamanın di#er sosyalist ülkeler toplu- bölgesel eylemleri des teldeme hatası lanan yasal kısıtlamalar sürdürülüyor - lu#unun tavrına da şöyle bir de#iflir- nı, onlara ra#ffien işleyemezdi.Türkiye du. Derbeciler ayrıca 55 Kürt ileri gel­ sek, koskoca bir olumsuzlukla karşı - ve tran, ABD'nin bölgedeki en yakın enini de Sivasa·a sürgün ederek Kürdis laşınz. Bunlardan en önemlisi olan müttefıki iki ülkeydi. Kürt sorunu bu tan meselesine nasıl baktıkları nı ifade ------essiz Bir Yıldönümii 17 eunişlerdi. Anlaşılan bu ülkede Kürt sorununda iyileşme "bir başka bahar"a kalıyordu. Kemalist iktidar Güney deki Kürt ayakalnamasına karşı çok so~uk bi:İ' tavır takınacak, sınırdaki askeri faaliyetlerini arttıracakıı.

tran ·ın tutumu ise temelden de~şikti. tki rejim arasında geçmişten taşınagelen sorunlar vardı. Herşeyden önce tran, Şat suyolu için yapılan 193 7 tarihli anlaşmadan rahatsızlık duyuyordu ve nehrin tran yakasında yıkanmaya dahi izin vermeyen bu bel­ geyi tanımama egilimindeydi. Ayrıca tran ile Irak arasındaki Şiilik-Sünnilik gibi mehzep ayrılıgından dolayı da küçümsenmeyecek bir so#ukluk vardı. Her iki taraf birbirine yüklenmek için fırsat kollar durumdaydı. Şah ayrıca, 1960'da lsrail ile arasındaki diploma­ tik ilişkileri bahne ederek, ülkesiyle baglarını koparan N asır ve Nasırtzm den de büyük rahatsızlık duyuyordu. Nasır'm•körfez bölgesindeki yayılma cı politikasl, ülkesine yönelik bir teh­ dit olarak algılanıyordu. En nihayet 14 Temmuz 1958 darbesinden sonra meydana gelen olaylar dolayısıyla tran· a geçen Kürt aşiretlerini Kasım rejimi alebine kışkırtma yolunu seçti. 1961 yılı itibariyle kollad.ıkları fırsatın çıku~ını gören sı~ın~acı aşiret liderleri, Irak'a dönmüş ve hükômete karşı direnişe geçmişlerdi. Mustafa Barzani bir Mahabad Kürt Cumhuriyeti'nin savun­ Bunun için Şoreı adını verdikleri tavrında ilginç bir olarak Suriye'nin masını üstlendiği yıllarda Partinin 1940'lı de parti kurdular. Bu seyir izlendi. Arap liderlerinin en Kürt Komünist Parti­ yıllarda kurulan renkli kişisi olan Nasır, Do!tu ve Ku­ si-Şoreı ile bir ilgisi yoktu tabii. zey Kürtleri· nin ba~msızlık hakkın - haklarının verilmesinin bütün Arap 1961 yılında Şah'ın açık deste!tinde dan yana olduıtunu söylüyor, ama ülkelerinde azınlıklar sorununu can­ kurulan yeni Şoreı Pasrtisi sa~cıydı. Irak'ın hakimyelindeki Kürtleri ve bu landıraca~ndan korkuyordu. Bu tabii hükumet kuvetlerine Bölgedeki Kürtlerin ülkesi olan Güney Kürdistan ki BAC olarak birlikte bulundugu Su­ önemli darbeler indiren eylemlerine ı ise genel Kürdistan ·ın bir parşası ola riye 'yi de etkileyecekti. N asır Kürtleri www.arsivakurd.orgŞoreıçilere ra~en, Kasım ilk planda rak kabul ebniyordu. Bu genelde Arap Araplar arası mücadeleye bir faktör ol­ pek dokunmayacaktı. Ama Eylül Dev­ milliyetçi liderlerinin ortak politi­ arak kaunaya çalışuysa da, Irak'daki rimi'nin ilk yıllannda tran herşeye kasıydı. Nasır, ayrıca Kürtlerin ulusal 1958 darbesi bunun pek başarılı bir ra~en ihtiyatlıydı. Bir Arap Devleti 18 Sessiz Bir Yıldönümü

Fransız yönetiminden beri zaten sürdürüyorlar dı. Mısır ile BAC sürecine girilince, Arap topraldarı üzerinde muhtemel bir ikinci 1srail dogması ihtimaline karşı düşünülebilecek bir tedbiri alacak­ lardı. Buna vatandaşlıktan silme ve sürgün de dahildL Hedef en kısa yoldan asimilasyon ve ara­ plaşurma idi. Nasır, 1961 Kürt Ayaklanması·nı yarım agız destek leyerek, Kasım·ı güç durumda bırakmak istemişti. Bu amaçla Şevket Aqrawi"(Akravi)'yi Kahire ye ayaklanmanın temsilcisi ola­ rak kabul etti. Ayrıca sürgündeki lrak"lı Arap milliyetçileriyle de bu konuyu görüştü. Amaç Kürt hareketlerine karşı ortak tavır be­ lirlemekti. Ama sonradan yine de bu destekten uzak duracaku. Öte yandan Suriye denetimindeki Kürdis-tan parçasında kurulan KDP, Nasıristlerin gözüne baU­ yordu. Gelişen Barzani taraftarlıgı bu partiyi etkilerse el-Cezire'de bir şeyler olabilirdi. Sonunda 1959.da KDP yönetici ve taraftar­ larından 200 kişi tutuklandı. Bu insanlar arasmda Osman Sabri ve Nurettin Zaza baştagelen liderler­ di. Kürtler, tarih boyunca yap nk - ları şeyi bu hapislik döneminde de yaparak bölünmüş, biribirleri­ ni amansız suçlamalarla yıprat­ mışlardı. lbrahim Ahmed haklar bile venneye yanaşmayan bu adam, ne zaman ki o acayip birlik Foto: ANK çözüldü, Kahire radyosunda Kürt da- vasına yardım sloganlarını atmaya AYAKLANMAYA DOGRU öngörü olmadıgını ortaya koydu. başladı. Ama özünde o hep bir Arap Nasırm bakış açısına 1958-61 döne- milliyetçisi olarak meseleye bakmaya mi boyunca ve sonrasında hep www.arsivakurd.orgIrak devam edecekti. Suriye Arap yönetim 1960 yılına girildiginde K as ı m. yönetiminin tavrı yön vennişti. BAC lerinin EL-Cezire adını verdikleri sıranın Kürt muhalefetini yoketmeye (Birleşık Arap Cumhuriyeti) deneyi Güneyhan Kürdistan, Şamaran Arap geldigine karar verdi. Bunu yaparken boyunca Kürtler·e bir takım kültürel Aşireti eliyle araplaşunna işlemini çok ustaca davranıyordu. Mesela KDP Susiı Bir Yıld.ihtiilffil 19 ·

nin legalizasyon için yaptıiJ. başvu­ Ülke bu :aranlık günleri yaşarken mesinin telafuzuna bile biddedeniyor­ ruyu, 1960 Ocatında kabul ettilini Barzani Ekim Devrimi 'nin yıldönümü du. Bu sözctik. MOSlümanlan yenen "pat diye" açıklayıverdi. Ama içişleri kutlarnalanna kat. lmak üzere davet Perslerin, "Araplar arasına nifak sok­ bakaniılına teşekkür için giden Barza­ edildili Moskova'ya gitti, ama çok mak amacıyla icat ettikleri" birşeydi. ' ni ve l.Ahmed'i büyük bir sürpriz sıkıntılıydı. Kürt halkının Kasım'dan Bir milleti asla tarif edemezdi. BtmtBı bekliyordu. Kasım. Parti programını yana şikayetleri vardı. Durumu oldulu dolayı Araplar'dan ayn kurulan Kürt baştan aşaiJ. deliştirerek kuşa çevir• gibi Sovyet yöneticilerine açn. Ancak profesyonel Kürt örgütleri peşpefC ya­ miş, adeta ehlile§tirmişti. Ama parti onların bu mesele karşısında açmazda saklandı. BunJar aıasuıda Kilrt (Jgreı ~ yöneticileri -Barzani dahil- bu legali­ olduklannı gördü. Devletin genel meraler Birligi. Kilrt Otrenciler Biriili zasyonu kazanılmış bir mevzi olarak çıkarlannın ne kadar önem arzettilioi en öneinlüeriydi. ibretle izledi. Kasım rejiminin anti­ kabul edip oradan ayrıldılar. Dililmi Şubat ayında Sadık Osman Niran ki KDP ile birlikte legaliteye geçmek emperyalist oldulunu söylüyordu. Bu adındaki Kasım yanlısı bir toprak için IKP, Cumhuriyetçi Parti, lslım pro-Sovyetizm demekti. Baldat Paktı' apsı ve eski parlamenterin Oldüıi11 - iki ndan çıkarılmıştı. "Emperyalizmin Partisi· nin iki fraksiyon u, di ler mesi. diktatörün yeni saldırılan için Kominist Partisi ve Ulusal Demokrat güdümündeki" lran ŞahlıiJ. ile -Şat bir bahane oluşnırdu. Öldüren KDP Partisi"de başvurmuş, bu Partilerden soyolu için de olsa - kavgalıydı ve üyesiydi ve kaçtılı Safin ~atı 'nda sadece Ulusal DemolaatPartisi'nin le­ Kuweyt Emidili'ni lrak'a katmaya Kasım Onemli bir güvenlik ·gücü ta­ galleşmeye kazandıiJ."nı düşünür çabalıyordu. Bundan dolayı İngiliz do­ "hak rafından izlenmesine karşın yakalana­ durum nanması manevralar:ıyla sek daha iyi anlaşılır. bölgedeki onu madı. /.Ahmed de katil olayıDUl so­ yıldırma çabasına gin_nişti. Moskova. Parti'nin onur kıncı şekilde le­ rumlulan arasına sokularak bir süre Kasım rejiminin Irak· da başvurdolu galleştirilmesi partilileri kızdırmıştı. tııtııklandı. Ama serbest bırakıldıktan radikal tedbirlere de sıcak bakıyordu. Bunun için hararetli geçen ve Mayıs sonra arbk eski günlere cWnüleıneye - 1960'da yapdan KDP 5. Kongresi'nde Petrol kumpanyalan ile pay kapma eelini hesaplayarak illegaliteye çekil• eski program oldulu gibi korundu. Bu savaşını başlatmış ve toprak reformu di. kanununu çıkarmıştı. lç ve dış "geri­ Kasım-~arzani ilişkilerinin olay ger­ Newroz Bayramı'nda Talabani, Xe­ başı beladaydı. lşte ginleşmesine yolaçınıştı. Seıtlik ci" mihraklarla par­ bat'da da yayımlanan milliyetçi yanı Barzani bu düşünceleri taşıyan bir yayın organı Xebat'a tinin olan da çok güçlü bir konuşma yaptı. Gazete Kremlin ·e boşu boşuna dert anlabnaya yansıdı. Dergi demokratizasyon ve ertesi gün kapatıldı. Nisan ayına ge­ çalıştı. Barzani "Kasım, ulusal Kürtler'in ulusal haklan için geniş bir Kürt lindilinde artık Küıtler'in 8ÇJk hiç bir unutmuş başlattı. haklan için verdili sözleri kampanya Hükflmeti, anaya­ yayın organı kalmamıştı. Bajdat ve sayı uygulamamakla suçlayınca· dergi bulunuyor. hatıriatmada yardımcı diler büyük şehirleıüeki KDP şubeleri boş. temaslar bir süre yayın dışı bırakıldı. Yayıncı olun" diyordu Uzun se­ kapatıldı. Kalanların da tepelerinde meresiz kaldı ve Barzani 13. Ocak 1. Ahmed "ulusu heyecana getirerek Demokles'in kılıcı sallanıyordu. Ama 1961 'de elıöoş oJarak Baldat'a döndü. alşmazlıla yolaçmak ve fanatizmi tah­ KDP yılmadı. Hükümete iki muhtıra süren rik" suçlamasıyla Bu uzun SSCB seyahati. Barza­ mahkemeye verildi. gönderdi. 8 Haziran· da verilen etraflı Deng-i Kurd ni ile General Kasım'ın arasını daha Birkaç ;;y sonra dergisi mutırada hükümet Kürt ulusal ve da açtı. Kasım, Barzani'ye lrak'a iki aylılına kapatılıyor ve editörü kültürel hakianna karşı ayırırncı dav­ dönüşünde 1958'de ikametgih olarak "Kerkük'de Kürtler'i yöneticilerden ranınakla suçlanıyordu. Kürdistan· da verdili eski başbakan Nuri Said'in nefret ettirme" suçundan güneye durum kritikti ve. "son" açıkça köşkilnü. ona tahsis eu.iJi aıabayı geri sürülüyordu. Bunu Azadi, Hetaw ''e görünüyordu. Kasım rejimi Kürt di­ aldı ve ücretini kesti. Bu açıkça lin'in kapatılması izledi. Kasım, line gerekli deleri vermiyor ve bundan düşmanca bir tavırdı ve Barzani artık yönelttili baskılarlawww.arsivakurd.org KDP' yi bir pro­ dolayı muhtırada kmanıyotdu. Küıtler Baldal'da bannamayacalını anlamıştı. vokasyona sürOkleyerek tasfiye eunek sorumlu mevkilere getirilmiyor. Hükümetten izin alarak Barzan · a, , istiyor, heriki bu provokasyondan Kürdistan· da hiç bir önemli proje uy­ aşiretin arasına döndü. Bundan böyle kaçınmak için elinden gelenj yapıyor­ gulamaya konulmuyordu.. Kürdistan ·a orada k:aJacaktı. Kasım artık. Dt keli- du. _, bölücü bir sistem uygulanmaktaydı. 20 Sessiz Bir Yıldönümü

Kürt onuruna yönelen aldınşsızlık huriyeti "nde eşit ve kardeştir" ibaresi­ ayaldanmacı aşiretlerin devrime sada­ protesto ediliyordu. Kürtler daha nin tam tatbik edilmesi.. katları çok zayıftı. Onlar aslında ögTenim aşmasındayken engelleniyor- Ama Kasım muhuralara hiç bir "tran· ın kışkınugı ve kendi amaçları lardı. Askeri akademilere hiç bir Kürt şekilde aldırmadıgı gibi baskıları dogrultusunda kullandıgı" gruplardı. girememekteydi. Yerel yöneticilerse altını artırmaya devam etti. Ayn ay içinde Bunlar "Temmuz Devrimi'nin uygulamalarıyla durumu daha da kötü sagcı Kürt Şoreş Partisi mensuplan oymaya" çalışıyorlardı. KDP ancak üç leştiriyorladı. Muhtıra, ülkedeki iç halde devrime iştirak etmeliydi: Birin- ayaklandı. KDP Politbüro ekibi bir savaştan sadece emperyalizim ve yerli bildiri yayımiayarak ayaklanmayı cisi; Kürtlere otonomi hakkı kalıcı işbirlikçilerinin yararlanacagtna olan kınadı. Şoreşçiler "gerici" idi. "Em- anayasada yer almazsa, ikincisi; KDP inancını dile getirirken şu masum is- peryalizmin Temmuz Devrimi'ne kapaulırsa ve üçüncüsü; Berzani"lere teklerde bulunuyordu: (Kasını"ın 1958"de yapugı askeri darb- saldınlırsa. Hem "KDP kendi devrimi-

1963 Viyana, (soldan saga) Reşid Arif, Seyid Aziz Şemdini, Dr. Kamı.uan Bedirhan, Ihrahim Ahmed Foto: ANK, Arşiv

1. Takviye olarak gönderilen ordu eye) karşı kışkırtması" olarak kabul ni" hazırlayacaktı. Bu 194Tye kadar birliklerinin ve Kürdistan· da son za- ediliyordu ayaklanmaPolitbüro olayın yapılanar gibi aşiretsel de olmaya­ manlarda meydana gelen olaylarda rol dışında kalmayı yeglemiş, /. Ahmed caktı.. Tahibani liderligindeki Po­ oynayan kişilerin geri çagınlması .. Kürdistan· a giderek parti kararı olma­ litbüro azınlıgtysa KDP"nin ivdelikle savaşı ilan etmesi gerekligini söylü - 2. Kürtçe· nin Kürdistan· da resmi dan ayaklanmaya katılanları vazgeçir - yordu. Bu fraksiyon aşiret liderlerinin dil olarak kullanılması. meye çalışmıştı. Buna ragmen bir nevi kendiliginden gelişen bu hareket, başkaldında etkin konuma geldiklerini 3. Kürdistan"dan sürülen memur­ parti içinde büyük tereddütler dogur - savunuyordu. Onların önce davranıp ların geri gönderilmesi ve demokratik muştu. !.Ahmed liderligideki çogun - bunun ulusal biı devrim oldugunu özgürlüklerin tamiri .. www.arsivakurd.orgluk, Kürt devriminin henüz olgun- göstermeleri gerekirdi. 4. Kürtler'in sosyal ve ekonomik laşmadıgını, buna hazırlanmak için Tartışmalar uzayınca iki grup Barza­ durumuna daha fazla dikkat edilmesi.. çaba gösterilmesi gerektigini ve ni"nin görüşünü almak için anlaştı./. Ahmed grubundan Omer Mustafa (De­ 5. Geçici Anayasa·nın 3. madde- hükümetle kontak kurulmasını salık sindeki "Kürtler1e Araplar Irak Cum- veriyordu. !.Ahmed· e göre şu andaki babe) ve azınlık grubu lideri Celal ------21 Sessiz Bir Yıldönümü Talabani, Barzani ile görüşmek üzere başarıyla uygulanan genel grev ilan köşelerinden birinde yansı silahlı 350- gönderildi. Barzani çogunluk grubu­ etti (6. Eylül. 1961). 400 insan liderlerini dinliyor ve nun devrime kaulma şartlarını manuk Kasım aruk duruma müdahale eunek büyük bir sabırla ayaklanamayı lı buldu. Ancak onun bir şartı daha için şartların olgunlaşugını gördü. hazırlıyordu. Karanlık günleri yıruna - vardı. Barzani" ye göre hükümet, -reisi Ako aşireti mensuplarının Kerkük- ya çalışan bu bir avuç insan Bar­ esaslı bir Kürt milliyetçisi olan- Ako Süleymaniye yolu üzerindeki Baryan zan'lıydı ve liderleri de Barzani ... aşiretine de saldırırsa, bu~ KDP"nin yakınlarında bir ordu müfrezesine bir savaşa giriş sebebi olmalıydı. saldırarak 23 kişiyi öldürmeleri Öte yandan Kürdistan kaynamaya de­ üzerine 2. ve 3. Tümenler Kürdistan _ vam ediyordu. Agustos saldırılan boy­ da ileri harekata başlama emiri aldılar. KA YNAKç~..______unca Barzaniler Kuzey"deki Kasım ll Eylül1961, uçaklarBarzan"ı bom- dostu aşiretleri agır yenilgilere baladı. 24. Eylüll961, KDP kapauldı. uwatular. Ako aşiretide müttefikleri Kısa bir sürede bütün kasabalar ve ele ı. M. Sıraç Bilgin, Barzani, Stockholm ile birlikte Ranya·dan Erbil"in Kuze­ geçirilen silahlar tekrar Arap ordu- 1990 yine kadar olan bölgeye hakim larının ellindeydi. Devrime kablmak 2. Edgar o· Ballance, Kurdish Revolt olmuşlardı. lsyan vardı aruk Kürdistan için önesürülen bütün şartar yerine 1960-1970 da. Her yerde kasabalar işgal edilmiş, geldi~i halde KDP Politbürosu büyük 3. Celal Talabani, Kurdistan, Wa al- Har· askeri birliklerin silahlarına elkon­ bir sessizlige gömülmüştü. ka, al Qawmiyya, Al-Kurdiyya , Beynıt muştu. Devrime çogu insan bir oldu Kasım, 24 Eylül"de KDP"yi de ka­ 4. U. Dann.lraq- Under Qasım· London bitti gözüyle bakıyordu. Bu arada Par­ patUkdan sonra büyük bir rahatlıkla 5. P. Saad Jawad,lraq-The Kurdish tiye yönelik haskılann arunası üzerine yaptıgı basın toplantısında "Kürt Question 1958-1970 Ithaca, London 1930 daki Kürt ayaklanmasının aşiret ayaklanması basunldı" diyordu. 6. M. al- Durra, al Qadhiya al-Kurdiya yıldönümü dolyısıyla, tam bir Ama Kürdistan daglarının kuytu fi al-Iraq, Beynıt 7. Kurdistan Pres-, Stocholrn 8. Terciünan Gazetesi, İstanbul, Mayıs 1970, Barzani Anlatıyor" 9. Stephen C. Pelletiere -West Wiew P. The Kurds an Unstable Element in the Gulf 10. Mustafa Mazdar, The Kurds in Syria, People Without a Countty" den -Zed Press 11. Birçok görüşme .. (anonim) 12. S.E. Van Rooy, The struggle for Kur­ distan, 1962 13. D.A. SchnUdt, Joumey Among the Brave Man, Boston 14./. Şerif Wanli, La Kurdistan haki­ en, entite nationalle, Neuchlltell 970 15. HasanArfa, The Kurds/A Histarical and Political Study, Oxford www.arsivakurd.org16. Silvio van Rooy, Europliische Bege­ gung, A#ustos- Eylül1962 22 Düzgün Baba DÜZGÜN BABA ZiYARETi

ODAFEBER ÇE~ H. TORNECENGI

Düzgün Baba'nın en kutsal yeri dagm metre karelik bir doru~udur. Çizsi-resimde görüldüA'ü alanı kapsar. Bu­ gibi ziyaret yerinin tümü çeşitli rası gelen ziya­ bölümlere aynlır. Her bölümün ken­ retçilerio yatması dine özgfl bir anlamı ve görevi vardır. içindır. Kurbandan Bunlar sırasıyla şöyledir: sonra gelen ziya­ retçiler orada sa­ bahlarlar. Bu kut­ 1. Kurban Yeri: sal ziyaretde gör- dükleri rüyalar \ Asü kayalıp tırmanmadan önce, kaya gelecek bakımından R~slın 2-. Dıagın Baba'diz kurban boynuzlarının toplatıldıgı yer: lı~ın dibinde .bir yer var ve buraya büyük önem taşır Dolrıılutun simgesi Kirve (Kewra) denir. Burada kurban onlar için. Foto: Oda Feber kesilir. Koyun bu yörede pek fazla ol­ Kurban yerinden madıgı için genellikle keçi kurban edi­ yukarıya d~. kayalıklann arasından bulundugu görülür. Buna Duzgın lir. Burada kurbanın ön ve arka ayak­ patika bir yQI uzanır. Tepeye do~ gi­ Baba Kapısı (Çavere Duzgın Bavayi) larından tutolup yere yatırılarak dildikçe dip kutsai alanlara varılır. denir. Burada renkli bezler taşiara boynundan bıçakla kesilmeden önce, 3 bagtanır yada buraya küçük taşlar ko­ kere bıçak boynundan döndUıillüp Al­ 2. nulılr. Bununla taşı koyan ya da çaput lah'ın adı (Heq) anılır. Resiml'de Dar Geçit: baglayan kişilerin dileklerinin gerçek• görüldü~ü gibi kesilip kanı yere leşmesi dileginde bulunulur. Ayrıca akıtılır. Kesitdikten sonra, aynca kur­ Burada birbirine bitişik ve aralarında diger ziyaretlerde oldugu gibi burada ban aşagıya sarkık olarak bir dala daracık bir geçiş yeri bulunan kayalar da ziyaret yeri öpülür, çıra yada m um (agaca) asılıp derisi yüzülör. Dalııı yeralır. üç kez kayalıgın etrafı tura­ yakılır. Dua edilir ve buraya az mik­ yanında etrafı taşlarla çevrili, içi boy­ landıktan 8onra bu geçitten geçilir. tarda para bırakılır. nuziacia dolu özel bir alan var. Burası Böylece insanın şansı açılır ve nasibi iyiilc ve dogrulllk'un smgesi olarak bi­ artar. linir. Resimwww.arsivakurd.org 2, Kflrban Yeri'nin çevresinde üstüste Jconulmllf taşlarla 4. Bir Oyuk ya da Kol/ii: 3. Kapı (Çever): çevrili ve yaklaşık ı metre yüksekli• ginde bir duvar var ve bu 2 veya 4 . Patika yoldan yukanya dogTu gidildik - Düz ve dik bir kayalık üzerinde oyu!- çe kayahitın arasında bir geçiş kapısı ------':""""'~---..------DilıgünBaba 23 muş yer, Duzgın Baba'nın kol izi ola­ rak belirtilir. losanın kolundan bilegine kadar bu oyuga tam olarak yerleşir. Burada da Kurban kesilebilir.

5. Türbe (Hewse/Komete):

Kayalıgın en yüksek tepesinde Duzgın Baba'nın Türbesi (Mezarı) bulunur. Yaklaşık 3 metre uzunlugunda vel metre yüksekliginde kayalardan oluşan bir duvarla çevrilidir. Duvarda mum yakma yerleri vardır. Burada da me­ zarın etrafında dolaşıp dua eunek gele­ nektir.

Re.rlm 1- Düzgün Baba'da kurban lcui/en yer: Kirv• Foto: Oda Feber 6-7. Günahkdrın Önünde Ku­ ruyan Çeşme: ayrı ziyaret yeriyle karşılaşılır. Dik ve suyu gelen·ziyaretçiler içerler. Biraz yüksek bir kayalıgın altında yapay bir aşalıda aynı yerde bir Kurban Yeri Kayahitın tepesinden aşagıya diger ta­ magara var. Bu magaranın en arka daha var. raftan inildiginde daha tehlikeli bir kısmında kayadan biraz su çıkar ve 1970'de burada büyükçe bir kayalık bölgeye varılır. Burada da iki biraz aşagıda hemen kaybolur. Bu bannak yapılmış, kurban kesme ve

\ .. \

.1 . ' -~--~-. .,:/..···.--~-· .· www.arsivakurd.org·--rı,:,· .. ı;,

Resim 3. Karsıni Dagı Ziyareti (Jiyara Koe Karsniye) ateş yakma yerleri betondan yapılmış Foto: Oda Feber tır. Sadece bir ev ve tek gözden ibaret- 24 DüzgünBaba ------·----­

kapısı !' 1 ') !{. tir ve her zamıu1 açık tJ 1 tutulur. Orada barınmak \ mümkündür. Şimdi bu cv (barınak) askeri kuvvetlercc bombalanıp yıktırılmış bu- lunuyor. Resmi gerekçe ola- s\~ rak da burada gerilla grupları ve bölücü Kürtlerin barındık ları öncsürülüyor. 1985'den sonra, Duzgın Baba çevre- sin de de ziyaret yerleri ku- rulmuştur. Bunlar 80 cm yükseklikte dikili taşlardan oluşan ve Duzgın Baba ziyaretinden görülebilecek tepeler üzerinde bulunuyor. Bu toplumun inancında, 3 kurban yerlerinin saptan­ masında dört koşul büyük bir rol oynar: 1. Su: Su kaynaklan in­ sanın ruhi halini etkiler ve büyük agaçlann yaşam ne­ 2 mini oluşturur. 2. Dikili Taşlar: Öpülen kayalar, dünyanın oluşumu - nu, mum formundaki ateşin rüzgarla kanşılaşmasını an­ latır. Kural olarak o toplu­ mun geniş düşünüşü nü yansıtır. 3.Tabiata bağlılık. ~a~ o 4./çtenlik ve dürüst lük. C!6~:

Resim 4- Düzgün Baba ziyaretinin bölümleri Foto: Oda Fcber

Bu yazı ODA FEBER. Die ller- renlosen -Leben in einem Kurdischen zar, Dersim'in llaceri Köyünde uzun Dorf (Kimsesizlerwww.arsivakurd.org -Bir Kürt Köyünde süre kılmış ve bura halkının yaşamını Yaşam), edition CON, Bremen 1988 yakından gözlemlemiştir. adlı kitabından çeviri/miştir. Tüm resim ve çizgi-resimler Oda Ferber"e aittir. Öğretmen de olan ya- BiranininNuri Dersımi 25

LI SER BiRANiNEN NURi DERSIMi

M. DERSIMI

Vet.Dr.MNuri Dersimi

dın en Kurdıstane de dıjin u bızımane Tırki nızanın, bı Ev nıvisara 5-6 sal bere, ango pışti çapbuna Biraninen Dr. awaki fırehtır jı hebiin u zaniyariyen we kıteba bere agah­ Nuri Dersımi ı2 lı ser daxwaza Enstituya Kurd ya Parise hatıbu nıvisin. Wan xwastıbu ku dı kovara Hevi de dar nebUne. Çi mıxabın ku B iranin en wi ji bı ve rewşa bıweşinın; le çı mıxabın ku derketına we keıe xetere an ji nahız ve her rubırii ne. Em dı ve danasina kurt de dıxwazın dereng ma. Pışıi demek dür ı2 dırej ev nıvisara dı hejmara ku jı bo xwendevanen bı Tırki nezan, naveroka biraninen de çap bu. Le diyarkırına nave Hevi ya 7. a 1990'an ranakbire heja peşkeş kın. nıviskare ve nıvisare jı bir çı2bfi.. Çawa ku dı gış curen nıvisaren bıranina de dıxuye, ew Gele xwendevanen me jı heyi fi. naveroka Biraninen ji bı danasin ii peşkeşkırına jin u neseba xwe ve dest bı Mın en Beytar Nuri Dersımi bexeber ın. Me xwest ku xwendevanen Berheme ji jı van biraninen tarıxi qene bı nıvisare dıke. Ew lı navçeya Bornage, dı gundek Dersıme awaki gelemperi agahdar bın. de hatiye dınyaye. Malhata N. Dersımi bı nave Coligzade te nasin. E wne gıregır ii serokeşiT ın, le bı aqılmendi ii ro­ nakbiriya xwe ve keune peş ii biine xwedi rez ii navdariyek gıranbıha. Wek ew bı xwe ji diyar dıke, bav ii hapiren wi Um dı kıne mir ii serokeşiren Dersıme de runışune, jı wan pıspori kırıne. van mir ii serokeşiran dı iraninen Dr. Nuri Dersımi, dı bın sema ve B ıranine re kaubi u Xorten bın çavderi ii mamostetiya malbata Coligzade de haune B M ın de jı ali Weşanen Roja Nfi. lı Stockholme perwerde kırın. Dı rewş u mercen we dema şiindemayi de haun weşandın. Kıteb bı tevayi 221 n1pel e ı1 jı se bıren ku uı dıbıstan ı1 medreseyen dewleti he nekeubun Dersıme, bıngehin pek re: Kime Ez?, Mesela Ermen, Şieti-Elewiıi­ an ji pır kem bun, kar u rola malhata Coligzade gelek Qızılbaşi. www.arsivakurd.orggıring u kerhati buye. Dıbıstanen taybeti vekırine, xort u Dr. Nuri Dersımi biraninen xwe ji mina kiteba xwe ya cıvanen kurd çune wan dıbıstanan, bı hest ı1 rarnanen kur­ bere ku bı nave Dı d.iroka Kurdistane de Dersım -ku dı ditiye ve haune xemılandıne. Her Dr. Dersımi ji berhema 1952 de lı Helebe hatiye weşandıne- her bı zımane Tırki ve dıbıstan a kurdin ye ye ı1 xwendına xwe ya ewılin dı bın nıvisandıne. J ı ber ve yeke, xasıma Kurden ku dı parçeyen 26 .Biralfinh& Nwi Dlnımi

çavd&i Oıeya mam Obave xwe de ternam kıriye. wi ya navendi lı Xozata u Xarpeta de derbaz dıbe. Dı Lisa Ba\ıe wi Mela lbrahim, h gel xebata mamosteti bı Xarpeta de ew gelek zô dest bı kar u xebatan revgeri dıkın zıınanan Kurdi O Tuki gelek helbestan bı nırx ô dılgir ji ti bı nave Yekıtıya Xwendekaren Kurd komeleyeke saz ıuvisine. Bı keman Otembilra xwe ew dı nav cem ô cıvata dıkın. Armanc ti mebestan we komele ew m ku xwendeka­ de suane. Her bı ve hunemıendiya xwe ji derd okulen kur­ ren kord dı çarçeva maf ô hestan netewi de binm cem hev' diuya anine zıman obı ve ıe ve gela oarsıma şad ohışyar kar u baren xwe yen xwendıne bı başi binın ci, betır peş kıriye. Kure wi Nuri ji dı dema xwendekariya xwe ya Za­ kevın il dı navbera xwendeyen ve liseye ô yen derve de niııgeha Sıembole de her tembôr kutaye o dı çave Kurdbı peywendiyen genn ô şıdandi pek binm. Pışt demek, xwen­ Darsame de btlye xwedi şanaziyek mezın. Diyar e deyen Tırlc gıliye wan jı mıd.ıre dıbıstane re dıkın., ô we­ tembtlrkutan il d&nestrani dı wi deme de dı nav Kurden latparazen cıwan jı alı idara lise ve tan gunehkar kıran ii D&sune de hooeımendiyek gelek heja urômetdar btl. Çı ceza dıgırm. Dr. M. Nuri dı biraninen xwe de nave wan hevalen xwe yen dılsoz ô welatparez wıha dıde nasin: N e­ cib, Cemilpaşazade Kemal, Necibxanzade Ali, Şulcri, E h­ med Nafiz .•• Her wıha kar ii. xebaten ku wan jı bo ·ve~· or.~· r­ Kurdıstan ô kurdibye kınne bı awaki rezdar udılovani yad iM~·Nıiri,Dersiml· dıke. Ev hevalbendiya germ ô nırxdar dı salen paşe de ji .. , .. ~·.i ·~ ... . ' her dom dıke. Dı salen xwendekari ya Zaningeha Stembole de Nuri Dersımi h gel karen xwendakariye, xebata xwe ya kurdiliye ji dımeşine. Dıbe endame Komala Xwendekaren

. : .. : Kurd (Hevi). Lı gel Komela Hevkari uPeşlcetına Kurd u Komela Kurdjı Bo Belavicuma Zanine peywendi gııe dıde, hınek endam ô hogır!n wan dınase ii bm dıçe cem wan. BAFIRA11M Her wıha dı navbera wan komelen welatparez u Kurden Dersıme de peywendiyen genn ii kerhati pek tine ii bı ·.; '. akbvi kar dıke. Disa dı we deme de (1912 ), dı serokuya Mela Xıdır Efendi ye D~rsımi de Komela Muhıbanen Kurdıstane ta damezrandm ii Nuri Dersımi ji dıbe kaube gışti ye we. Qasi ku dıde nasine Miralay Xelil Beg (jı Darsıme) ti bıraya wi H esen, Ali Paşa (jı Ezırgane), Şex lbrahim (jı Dersıme) damezranen we Komele bune. Paşe ev komelajı ali Devieta Osınani ve hatiye qedexe kınne ii dı dertıeqa damezran ti endamm we de dawa hatiye vekınn. Vet. Dr. M. Nuri Der6imi . E w, he dı sınıfa dawiya Mekteba Beytari de biiye ku HA'ITRATIM Şere Yelcemini Cihani dest pe dıke ô xwendeyen sınıfa Roja Nfl Yayınlan. Döbelnag. 16 B gazi xızmeta leşkeriye 113 S8 Stockbolm.1986 dawiye dıkın. Demek kurt wi lı Sternbale dıhehn ô paşe wi wek cegire zabıt bı re dıkın jı bo Ezugane. Jı sala 1914 heya 1916'e lı wır dimine. Zerer m~ ku heya iro belbestan Mela lbra'lıım ıl Aliş&r! tl malwaraniya ku vi şeri daye gele Kurd ii Kordıstane bı nemır il yen dm an wi demi b! nehatıne cıvandın i çap çaven xwe dıbine. Çıqas ku jı dest hat dıxebıte ku Kurd dı nebiine. Ev kar ji ha bendewara mft'ovan xwedi vi şeri de beşdar nebm u heya endazek xwe jı xerabiyen we berpırsıyariye_ne. bıparezm. Dr. Dersımi dı Biraninen xwe de bı diir udırej Bı kuıtebıri Dr. Nuri Dersuni dı malbatek wısa ronak­ behsa wan biiyeran dke u Dewleta Osmani bo ku bıkarıbe bir. tl welatpaıezwww.arsivakurd.org de haliye dınyay6. Bı boye cih u rola ve Kurd!n Dersıma bıkışine nav wi şere xwinın bı çı awayi ınalhata xwe lı6 dı demfal zarokti de bl.best tl ramanan kur­ dek udolavan dıgerine, yek bı yek eşkera dıke. Her wıha dı diuye ve hatiye perweıde Jann. Hış ıl hes~n wi yen netewi derheqa kar ti kınneo Alişer Efendi de ji gelek zaniyariyen b6 dı zarokıiya wi de ketine qonaxa avadaniye . Xwendına heja peşkeş dıke. Ew, dı 1916 de jı bo qedandına Mekteba Beytariye, bı fermana leşkeri disa vcdıgere Stembole fi xwcndına xwe dıdomine. Dı ve deme de roj bı roj edi eşkera dıbe ku Dewleta Osmani bı ser nakeve fi ber bı bel­ abiine dıçe. Hember ve, gıraniya lngıliz fi hevkaren wan her çı1 zecte dıbe. Dr. Nuri fi hevalen wi ji destvala naminın fi xebaten xwe yen kurditiye betır germ dıkın. Dı sala ı 9 ı 9 de ew bı arikariya Şex Abdulqadır weki Beytar tayine Sevaze dıbe fi gor destfir fi rebaza Komela Peşketına Kurdısıane dest bı karfibare tevgera netewi dıke. W ek himdarek Serhı/dana Qoçgiriye dı nav xebata sext fi xwinin de jı seri heya dawiye beşdar dıbe. Pışt şkestına serhıldane ew bı hınek hevalen xwe, gav bı gav şer dıkın ı1 dı 1921 ·e de xwe dıgehinın Dersım e. Dı Biraninen xwe de bı awaki fıreh belısa Serhı/dana Qoçgiriye dıke fi çawa am­ adegiya we kırıne fi jı bo çı ev serhıldana tek dıçe. hoy fi dawiniyen we çı ne, bı awaki zanati wan yek bı yek şırove

dıke. Dr. Nuri Dersımi fi Alişer Efendi wek du hevreyen dılsoz, wek du ronakbiren şonşger dı xebat fi berxwedana gele Dersıme de bı merxasi cih dıgrın fı bewestan dıxebıtın. Dı qonax fı kuçen Dersıme de he ji tım qala wan te kırın fi naven wan egidan bı rez fi rfimet zar bı zar dıgere. Biraninen wan jı bo xort fi zılamen we hererne mina weneyen behempa ne fi her dı bir fi dılan de dıjin. Bi­ raninen Dr. Nuri Dersımi fi kıteba wi ya bere Dı Diroka Kurdıstane de Dersım ne tene dı ware tegıhiştına Dr.Vet. M. Nuri Dersimi Serhı/dana Dersımeya 1936-1938 de, her dı ware danezani­ na dab ı1 tore yen gele J?ersıme fi gış alıyen jina cıvaki ya paşeroje daxwaza xwe bı vi awayi tine zıman. « .. Daxwaza wi geli de yekemin serçaviyen nıvisari ne. Em dı ve mm ev e ku ronakbiren van her du mıletan (ango Kurda nıvisara kurt de nıkann gıringiya wan yek bı yek peşkeş Ermen) yekıtı u xerxwaziya mıleten xwe dı tarixe de pek bıkın, naverok fi çarçeva wan zanıyara bınırxinın. Dıve ev binın ujı bo ve ÇI kar pewist e, bıkın.» Nıvivkare heja dı beşe Şieti-E lewiıi-Q ızılbaşi de serçaviyen heja jı ali xwendevan fi ronakbiren Kurd ve bı vedıgere ser seretaye lslame, peydabfina mezheban lı sennc fi bı jiri bene xwendıne, fı tım dı ber dest de bın. lıhevketına mezhebiyan şıro vedıke fı dı vi babeti de nere­ Nuri Dersımi, bı destfira Seyid Rıza ye nemır, dı sala heti fi pırsgıreken ku dı navbera Kurdan de hatıne peş, di y­ ı 93 Te de jı Dersım e derdıkeve fi dı çe Suriye. Arınane ev e ar dıke. Dr. Dersımi, lı ser daxwaza Cemi/paşazade Ekrem ku dı dcrheqa Serhı/dana Dersıme de dewlet ı1 birı1raya gışti Be ge vi beşi dıxe ser Biraninen xwe. Annanca wi ji ev e yen cihane agahdar bıke, hari fi hovitıya dewlet.C bıde nasi­ ku edi jı ve dubendiya nexweş, xorten Kurd xwe nzgar bıkın fi dest bıdın hev. ne. Dı vi wari de jı berpırsıyariyen xwe tine cih. Le çı Biraninen Mın weşanek gelek heja fi kerhati ye. mıxabın ku dı rewş fi mercen wi demi de Berxwedana Şoreşgere ronakbir bı nıvisina biraninen xwe ve ji her Dersıme ji mina yen bere jı t.Ckçfine rızgar nebfi. xızmetek behempa gıhandiye xebata nzgari ı1 azadiya gele Dr. Nuri Dersımi, dı Biraninen xwe de cih fi gıringiyek Kurd. Kesen ku dıxwazın lı ser diroka neteweye kıırd mıjfıl gelek mezın dıde Mesela Ermen. We, mina pırsck tayberi bıbın, lı ders fi cenbandınen ku derdıkevın jı bo xebata dıgıre peş,www.arsivakurd.org lı dur fi dırej, lı gor bilyeren diroki lı serboriyen webC bı kar binın, dıve berhemen xebat fi jina Beytar Dr. Mehmed Nuri Dersımi tım bıgnn ber çav. jina xwe dınırxine. Dı xerabı1na peywendiyen navbera Kurd Bele e w, pışt jinek sext fi dıjvar, dı 1973 de lı Hele be fi Ermen de role dewlten bıyani fi ya Osmaniya çı bfine, mıriye. Le me re berhemen pır heja fi jinek bewene di yari eşkcre dıke. Dı dawiya ev 32 rupelen pır lı puxd de jı bo kıriye. Ev bo şoreşgcrek ne keın e. 28 Kara Mahm&ıl Ayalclanması

kaldırmıştır. Ayaklanma kısa sürede genış bir çevreye yayılmış, kit­ KARA MAHMUT leleri etkisi aluna almıştır. Kitlelerin geniş bir şekilde ay­ aklanmalara katılmassının nedenleri kısaca şöyle AY AKLANMASI özetlenebilir: (1684) ı. Osmanlı yönetimi tarafından yogun olarak yürütülen "uluslandırma" uygulamaları.

2. Haksızca uygulanan sonu gelmez sürgün ve iskfuı olayları. 3. Emekçi yıgmlardan, üretici kesimden kaldıramayaca gı ölçüde alınan haraç ve vergiler. 4. losanların yıırdundan, tarlasından, tapanından ko­ A. HAYDAR AVCI parılarak sonu olmayan talan ve yagma savaşıarına sürülmesi biçiminde sıralanabilir. Osmanlı kaynakları ayaklanmaların özellikle nedeni konusunda yeterince aydınlatıcı bilgi vermiyor. Fakat orta­ daki belgeler ve bilgiler- tarihsel ve halk edebiyan verileri­ 1684-86 yıllan arasında kıtlıklar, yokluklar, vergi ve sa~lıklı bir şekilde incelendi~inde nedenlerini tespit etmek baskılar yüzünden Sivas·ıan Bolu'ya, Eskişehird"den her zaman mümkündür. Kara Mahmut agzından söylenen llgın·a kadar olan Orta Anadolu"nun geniş bir bölgesinde bu deyişte bu ayaklanma olayı şöyle yansıyor. halk ayaklanmalan olmuştur. Dönemin ünlü isyancılan Kara Mahmut eydür; Kara Mahmut, Akkaş Bölükbaşı, Y adigaro~lu Ahmet, Ce­ beyler atalar Parlayı parlayı rito~lu, Gedik Mehmed Bölükbaşı ve Ye~en Osman gibi çıktıtım vardır Karşımdan gelen ünlü bölükbaşı ve seıçeşmelerin(l) önderli~inde ayaklanan bepnidir, on mudur Dördünii., beşini yıktıtım ve kendilerine sarıca ve sekban denilen isyancılar uzun süre vardır Osmanlı yönetimini uAraştıımış. ona büyük korkular Sü.rmez olduk biz evvelki demi yaşatmıştır. Hille deryasında oynadı gemi(6) Ayaklananlar reçberler, d.irilikleri ellerinden alınan sipa­ Siyah pll§u ile al mulcaddemi(7) hiler, harb devrinin meydana getirdi~ darlık bmhanlarından Dolayıp boynuma döktütüm vardır sıkınuya düşerek(2) öküzleri yerine at, saban yerine de tüfek edinip çift ve çobu~mi bırakan köylülerdir(3). Bu imiş jeletin insana zatı Isyancıların önemli bir kısmını da hayvancılıkla geçinen Muhanetin sözü ölümden katı konar göçer aşiretlere mensup insanlar(4) oluşturuyordu. Gözlerin sevditim mecnun kıratı Ayaklanmalar karşısında Osmanlı yönetimi ço~u za­ Yelkendüz eyleyip uçtutum vardır( B) man aciz ve çaresiz bir duruma düşmüştür. 1684 yıllanndn

1686 yılına kadar yo#Wı bir şekilde süren bu ayaklanma­ Bu imiş insanajeletin işi ların üzerine Osmanlı yönetimi ayaklanmaları bastırmak Ara yerde gitti Musa·nın başı(9) için Büyük Cafer Paşayı baş müfettiş olarak göndermiştir Yemen illerinin türlü kumaşı (5). Osmanlının bütün gücüyle saldırısına karşın isyancılar Yanar datlarını gördütüm vardır önemli direnmeler göstermiş, fakat sonunda yenilerek ~ılmışlardır. Amasya, Tokat, Sivas civarında ayaklanan Kara Mahmut eydü.r; e]'-beyler beşe(IO) Kara Mahmut"www.arsivakurd.org un isyanıda bu dönemde basnnlmıştır. Elim erişme di derlin güneş" e( ll) Kara Mahmut, 1684 yılında Sivas, Tokat, Amasya Sana da kalmaz dünya Cafer Paşa yörelerindeki Türkmen aşiretlerini ve amansızca sürdürülen Çok ıutu. sancatı çektigim vardır talan yüzünden köylerini terk etmek zorunda kalan yoksul köylüleri harekete geçirerek Osmanlı yönetimine baş Uzun süren mücadeleden sonra Osmanlı veziri Cafer ------Kara Mahmut Ayaklanması 29

SIVAS VILAYET!

Osmanlı Dönemi Sivas Haritası Paşa'nın saldınsıyla Kara Mahmurla birlikte ayaklanan Türkmen aşiretleri ve yoksul köylüler yenilmiştir. Kara Mahmut Rakka taraflarına sürgüne gönderilen ve oralarda Üstümüze çöktü bir kara bulut iskiina tabi tutulan di~er Türkmen aşiretlerine sı~ınmıştır. Hani Kara Halil( 13 ). Bayındır/ı Kürt(14) Oradaki bir çatışmada Keleş Mustafa, Kara Mehmet, Kara Kolu bag/ı cellat/ara vardı mı Halil, Bayındırlı Kürt gibi yakın adamlarıyla birlikte yaka­ lanarak öldürülmüştür. Gine geldi derler baharın yazı Yine Kara Mahmut ve bu çatışma üstüne söylenen bir Çagrışır ~ter ördegiyle kazı deyişte bu olayı şöyle anlatılıyor. Gözlerin sevdigim Toraman kızı( 15) 1 Aglayı aglayı melil kaldı mı(16) Rakan"dan gelen beyler, aglalar(l2) Rakka" nı gonca gülleri so ldu mu Yaptı~ı~ız araştırmalar sonucu Kara Mahmut ve Kara Yeniden bir haber duydum s ıladan Mahmut/u isimli Türkmen aşiretlerinin ve bir yerleşim bi­ Kara Mahmud öldü derler öldü mü riminin varbitını tespit ettik. Adı geçen Kara Mahmut ve Kara Mahmut/u isimli Türkmen aşiretleri Osmanlı Kıratın üstünde sürdügüm saja döneminde Adana, Tarsus, Niıtde Sanca~ı. Bor Kazası, Irla Düşmanım elimden çekerdi cefa Kazası (İiamid Sancaıtı) gibi bölgelerde konar-göçer bir www.arsivakurd.orgkeleş Mustafa Gözlerin sevdigim yaşam biçimi sürdürmüştür. At sırtında o da ele girdi mi Bu deyişin degişik çeşitlerneleri sürgüne gönderilen Cerit aşiretindcn, Rakka"dan öldürüldüıtü bildirilen Cerit Kara Mehmud duydum bozuldu kilit Bekir üzerine söylenmiştir. 30 Kara Mahmut Ayaklanması

tutuldular. Ne zaman aralannda eşkiya zuhur etse, akçaları Rakka" dan beriye gelen gaziler alınır, silahları "miri içün zabt" olunur, ata binmeleri, si­ Rakka· mn gülleri yine so ldu mu lah kullanmaları men edilirdi. Daha ziyade ileri gidenler Yenile bir luıber duydum aradan Rakka ·ya sürülürdü."(18) Oldü derler Cerit Be/dr öldü mü Kara Mahmut ve Kara Malımutlu aşiretlerinin bu ayak­ lanmaya önderlik eden Kara Mahmut'la bir ilişkisi var mı? Cerit Bekir öldüyse söküldü kilit Elimizde bu konuyu aydınlatabilecek şimdilik yeterince Yolları bag/adı bir bölük bulut belge yok. Aynca bir de Çorum ilinin Alaca ilçesine baglı Kürdüli Kerim'le, Bayındır Ha/it birKara Mahmut Köyü , Samsun'un Terme ilçesine baglı Ko/lu bag/ı cellat/ara vardı mı Kara Mahmut adlı bir köy ve Nigde'nin Bor ilçesine bagh Kara Malımutlu köyü var. Bu köylerin isimleri nereden ge­ Sana derim sana usul boyun/u liyor? Köyün adını veren Kara Mahmut kimdir? llerde bu Meydana girince aslan oyun/u konuyu da aydınlatabilecegimizi umuyorum(19). Başı sırma poşu demir giyimli At oynaup alaylan böldü mü 1685 yılında ayaklanan asıl adı Akkaş Mustafa olan Akkaş Bölükbaşı Kürt kökenlidir. Ayaklanmalar basnnl­ Kul Said'im derici bulmadık vefa dıktan sonra yanında kalan otuz kadar arkadaşıyla birlikte Hükmümüz geçerdi ol kaftan kafa Bitlis bölgesine geçmiştir. Fakat orarda Bitlis Hanı kendi­ Hani lnalogıu Haci Mustafa sini ve arkadaşlarını yakalatarak başlarını kestirmiş ve Caf­ Alayları bölük bölük böldü mü er Paşaya yollamıştır. Çafer Paşa da bu kesik başları padişaha göndermiştir. Sultan N. Avcı Mehmed bunlardan Bakınız: Ömer ÖzbtJ§, Gaziantep Dolaylarında Türkmenler ve Barak/ar, yanlnız Akkbaş Bölükbaşı'nın başını görmek istemiştir. Gazianlep Kültür Dernegi Yayınları, Gaziantep 1958, Sayfa 26 Fındıklı'lı Silahdar Mehmet Agahareket yollu "sag kaşı Alirıza Yalgın, Cenupta Türkmen Oymak/arı, Kültür Bakanlıgı beyaz, bir uzun saçlı pelid (murdar) idi demektedir. Yayınları, Cilt /,Ankara 1977, 2. Basla, Sayfa 26 .. Cahil Tanyol, Baraldarda örfve Adet ArtJ§tırmaları, SosyoloJı Yadigaroglu 1685 de yenilgiden sonra Erzurum tara­ Dergisi, Sayı 7, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, flarına kaçtı. Fakat Cafer Paşa peşini bırakmayarak takip !stanbu/1952. Sayfa 77 etti ve Koyulhisar civarında hasurarak kendisiyle sekiz nef­ erini öldürdü, digerleri kurtulmayı başardılar. Öldürülen do­ kuz isyancının başları lstanbul'a gönderildi ve Bab-ı Bu bölgelerden aşiretlerin sık sık çeşitli amaçlarla Os­ hümayun önüne atıldı. Kurtu~lar arasında kardeşi Yadiga­ manlı yönetimi tarafından çöllere, Irak ve Suriye"nin rogıu Mustafa da vardır. Küçük Yadigaroglu diye anılan çeşitli bölgelerine sürgüne gönderildigi ve Rakka havalİsi­ kardeşi daha sonra Yegen Osman güçleri arasına katılmış - nin I ?.yüzyılın sonlarından itibaren iskfuı merkezi oldugu ur. Cerit aşiretinden olan Ceritoglu Abbas isyanın önemli biliniyor. Fakat Osmanlının gözünde şaki(eşkiya) kabul Bölükbaşılanndandır. Aşiretinden beşbin kişiyle birlikte edilen aşiretler yerlerini, yurlannı bırakarak, hiç bir zaman 1685 yılında isyan etmiştir. Osmanlı yönetimi kendile­ kolayıca sürgüneve iskfuıa razi olmadılar. Çogunluk ola­ riyle başa çıkamayınca Çorum, sancak beyligini vermiştir. rak Rakka ve diger sürgün bölgelerine Osmanlı askeri Sefere gitmek balınesiyle Üsküdar - Kanal yörelerine kadar güçleri tarafından zor kullanılarak götürülüyorlardı. Bu gelen Ceritoglu'nun burdan karşıya geçmesine izin veril­ baskı ve zorbalıklan sindiremiyen aşiretler fırsaunı bulur medi. Yegeni Osman'ın öldürülmesinden sonra Gedik bulmaz tekrer geriye Anadolu içlerine, eski yurtlarına Mehmet Paşa ile birleşti. Sivas Beylerbeyligi verilen Ge­ kaçıyorlar, diger aşiretlere sıgınıyorlar, yapılan bütün bu dik Ahmet Paşa'nın da öldürülmesi üzerine aşiretinin içine uygulamalara birlikte gögüs germeye çalışıyorlardı. çekilmek zorunda kaldı. Yegen Osman Pşa asıl Ilgın·lıdır. "Bu sebepten dolayı aşiretlere karşı agır cezalar konul­ Dayısının yanında yetiştigi için yegen lakabıyla anılmış­ du. Ekseriyawww.arsivakurd.org üzerlerine asker sevk edildi. Bir çokları, ur. Büyük Cafer Paşa, Yegen Osman ve adamlarını Anado­ şekavette bulunmamak ve aralarında şakiy zuhur ederse lu'dan uzaklaşurabilmek için her birisini bir makama tayin bizzat teslim etmek, başka asiretleri aralarına kabul etme­ etmiştir. Yegen Osman·a Karahisar sancagı ve Serçeşmelik mek şartı ile kudretlerine göre nezir akçası adasına mecbur ünvanı verilerek Rumel ·ye gönderildi. Dayısına Rumeli Kara Mahmuı Ayaklanması 31

Kara Halil oymağı beylerbeyligi, Gedik Memed·e Sivas Beylerbeyli~i ve 13. Bozulus Türkmen aşiretine balılı Hama. Humus ci­ digerlerinede birer tuglu ünvanı verildi. Rumeli"de ol­ 1691 yılmda Svas Sancağı'ndan çıkarılarak boş ve harap topraklara iskan edilmiştir. Adı geçen masına raıtmen Anadolu· da oldukça etkin olan Y eğen Os­ varındaki bu Kara Halil oymağından olmalı. man Paşa·nın gücünün dağılmasına önce akrabalarından Kara Halil, Bayındır aşireti yeni il (Kangal, Divriği ve civarı) ve başlandı. Daha sonra kendisine baglı 27 bölükbaşı, 117 14. ve çevresi sancakları) dahilinde yayiakları ( reis, 2000"den fazla adamı Anadolu"da öldürüldü. Yeğen Rum eyaleti (Sivas ve Deliktaş yaylaları) bulunduğu halde 1691 Osman Paşa ise kendisine balılı aşiretinden kimseler ile Tonos, Ulaş iskan edilmiştir. Adı geçen bölgeler Su­ birlikte 1689 Şubatında Makedonya·nın lpek kasabası ci­ yılmda Raleka bölgesine içerisinde oldukça sıcak yerler olup, aşiret varında yakalndı. Orada boyunları vuruldu. Başları riye sınırları elverişli değildir. Edirne· de bulunan Padişaha gönderildi(20). yaşanuna ve üretim tarzına (hayvancılığa) 15. Toraman Kızı: Kara Mahmud"un karısı 16. Bu iki deyiş Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığında H. 1068 sayılı mecmuada kayıtlıdır. Türküler yeni yazıya Cahiı Öıtelli tarafından çevrilmiştir. Tarihinden mecumarun 18. yüzyılda yazıldığı anlaşılıyor. Bkz. Cahit Öıtelli, Uyan Padişahım, Milliyet Yaymları,lstanbu11976, Sayfa 158-59 17. Bu sürgün ve iskan olaylarıyla ilgili olarak birçok belge KAYNAKLA~.------(ferman. hüküm v.s) bulunmaktadır. Bu belgeler için bkz. Ahmed Refik, Anadolu"da Türk Aşiretleri (966-1200), Türkiyat Enstitüsü Yayını, İstanbul 1930. Aynı kitabın ikinci baskısı, Endurun Kitabevi Yayını, İstanbu11989 1. Ayaklananlar bölükler halinde hareket ediyorlardı. Bun­ Hicri 966-1200 tarihleri, miladi 1558-1792 tarihleridir. ların başmda Bölükbaşılar bulunuyor, en başlarına ise baş 18. AIUUiolu' da Türk Aşiret leri, Sayfa 10 bölükbaşı deniyordu. Baş-bölükbaşına serçeşme de denmekte­ 19) Kara Mahmut ve Kara Mahmutlu aşiretleri için bakınız: dir. Aşlretler, Oymak- 2. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Cevdet Tiirkay, Osmanlı İmparatorluğu lar, Cemaatlar; Tercüman Kaynak Eserler Serisi: 1, İstanbul Aşiretlerin İskfını. ve Eren Yayıncılık, İstanbul 1987, Sayfa 1979 Sayfa 480 7. 20) Kaynak: Silahdar Mehmed Aga, Tarih, İstanbul 1928, 3. Ahvı\1-ı Celaliyan, Es'ad Efendi Ktb. No. 2236, 5/b, Cilt ll, Sayfa 354-365, 409418,Cahit Tanyol. Baraklarda örf ve Aktaran Cengiz Orhonlu, adı geçen eser, Sayfa 7 Adet Araştırmaları, Sosyoloji Dergisi, Sayı 7, İstanbul 4. Cengiz Orhonlu, Adı geçen eser, Sayfa 7/8 Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul1952, Sayfa 77 5. "1097 evayil-i safer tarihinde Anadolu"da eşkiya

müfetlişliğine, herveeh-i arpalık Canik Sancağı mutasamfı Caf­

er Paşa tayin edildi." Kaynak: M. Cagaıay Uluçay, 17.Asırda Saruhan·da

Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, Manisa Halkevi Yayını, Sayı XI, Istanbul 1944, Sayfa 412 Cengiz Orhonlu, Adı geçen eser, Sayfa 9 6. Jlilie: Bağdat vilayetinde bir şehir 7. Mukaddem: Ortü, bir çeşit de~erli kumaş 8. Yelkendüz eyleme: Koşuya kaldırmak, hızla sürmek 9. Musa önemli isyancılardan biri olmalı 10. Beşe:www.arsivakurd.org Büyük, beyler beşe büyük beyler anlamındadır. ll. Gübeş ( Kalleş? ): Ayaklanmaya katılan namlı kılıç sahibi

isyancılardan Kebeş Hacı 12. Rakka: O dönemde bir Osmanlı vilayeti olan Haleb"in bir ilçe merkezi 32 Dogu HorQSIJn Kilrtleri Dogu Horasan Kürtlerinin tarihi, oldukça karmaşık bir geçmişe sahip­ tir. Rollandalı antrapolog M.Martin V an Bruinessen, bu bölgede yaşayan Kürtlerin iki ayn boyun karışımı ol­ DOGU HORASAN duklannı söyler. Bir boyunun (köke• nin) Do~u Anadolu"nun Elazıt KÜRTLERİ bölgesinden geldigini, di~erinin ise 32-Sippe (Otuziki Sippe) (soy) adlı aşiretlerin Kafkaslar'ın Karabat' ından geldi~i söyler. Bu iki boy 16. yüzyılda, Osmanlı saldınlanndan ko­ H. TORNECENGl runmak için Persler'e sı~ınmışlardır. Şah Abbas-1 Bu Kürtler'in bir kısmı - nı Gaswin ve Rast arasına yerleş - iki ana kolu vardır. Biri Şadlu, di~eri tirir. Bunlar büyiik bir olasılıkla trik dü~ümler kullanırlar. llginç

1 ise Zejeranlu'dur. Bunlar da kendi ara­ örneklerden bugünkü Raşwand-Kürtlen yle aynıdır biri (bak. Resim 1) Dört larından bir sürü küçük aşiret ya da alt köşeli lar. Di~er kısmınınsa Veramin"e göç böcek şekli ile .karakteristik gruplara ayrılırlar. Yerleşim yerleri ise motivde etmelerini emreder. Bunlar Çemişge - olanıdır. Afganistan'daki Meşed şehirinin batısında bulunan Esarlar'ın zag adıyla bilinen -ki bu Elazıg motivi ve Orta Asya'daki 1 Budjnurd ve Ghotschan (Goştan) motivlere Kürtlen nin eski adıdır -aşiret etrafında benziyor. Belki de onlardan çevresidir. birleşmişlerdir. 1602'de tekrar kuzey alınmışbr. Dü#üm sırasına göre dizi­ Öyle gözüküyor ki burada belirt­ liş biçimi, İran'daki Bedeviler arasında miş oldu~umuz bu aşiretler (boylar), en gelişmiş şekli olarak görülür. Bak daha degişik tarzda oldukça ilginç resim 138 gibi tipik altınsansı, yapıda halı motifleri yaratmışlardır. Ne yazık ki bu toplulukların eserleri (Halı-kilim v.s) yanlış ad altında lanse edilerek, Kazak halısı diye pazara sürülmüştür. Bazı halı dezaynlan, öme~in kırmızı atkılar ve kırmızı geniş kenarlı olan halı yada kilimler, Kafkas bölgesiyle aynı özellikleri taşır. Halıcılıkta kullanılan yünün fevkalade yumuşaklı~ı ve zarif par­ laklı~ı ile Kafkasya'daki motifleri andırır özelliktedir. Aynca Dotu Anadolu'daki bazı halı tipleriyle de ortak yönlerinin oldu~unu söylemekte yarar var. Di~er taraftan -bazı örnekler de oldu~u gibi- Belucilerin halı mo­ Resim 1- Böcelc desenli Horasan hıılısı tivleriyle ayn özelliklere sahip ol­ www.arsivakurd.orgmasına ra~men ilk bakışta bazı örnek lerde(Musterlerde) biribirinden do~uya do~. Ozbekler'in tehdidi ayır­ mak güçtür. Belucilerin, Resim 2- Büyük haç alundaki bölgeyi korumak için halı-kilim desenli Horasan dokumacılıklannda asimetrik htılısı yerleştirilmişlerdir. Bugün bu boyun dü~üm kullanmalanna karşın, Kürtler sime------~-- Dogu Horasan Kiirtlı!ri 33 1 Veramin şehri Tahran'ın do~u- Şahsevenler'e ait olması da mümkün- 1 i sunda olup, maviye çalan halıların ana dür. Bunlar Kürt aşireti olarak iki : merkezi olarak bilinir. Özellikle büyük boydan oluşuyor. Mafi ve : Mina-khan örne~i çiçeklerle süsle• Raşvandlar'dır. Mafiler'in kökeni Kir- me şekli Kürt halıcılı~ında en eski manşah ·a dayanır. Raşvandlar ise halı stiline dayanır. Bu bölgede büyük bir olasılıkla Çemişgezek · yaşayan çeşitli etnik gruplar artık bir Kürtleri'yle beraber Dotu Anado­ Mistur (Mixtur) mozayi~i oluşturmuş lu'dan Karabat bölgesine, oradan da lardır. örne~in Kürtler,Lorlar,Ara• do~uya do~ göç ederek bugünkü i plar, Şahsevenler, Gaşgailer(Qeşqai), Horasan ·a yerleşmişlerdir ve di~er : Türkmenler ve di~er Türk boyları Kürt boyları adıyla anılırlar. Elburs 1 i gibi. Horasan bölgesinde Kürtler'in da~lık bölgesi toplulukları da Kadja­ \ adı altında sayılan Lori ve Bahtiyaril­ vand ve Kalardaştlar'dır. Bir de Mına­ \ er'den ilk söz eden Raşid ed Din'dir. Xani öme~ Kürtlerin pazar şehri olan

1 14.yüzyılda elyazısıyla yazmış oldu~ Mahabad ( Sauc Bulag)'a aittir. \Dünya Tarihi adlı kitabında Vera­ i min· deki Loriler'den bahsetmiştir. O '------'! zamanlar Veramin bir Mo~ol şehir­ Resim 3- Dekorasiyon tekrUgiyle yapılmış merkezi idi. 1925- 1941 de Şah Rıza bir Horasan halısı. Pehlevi, Lorları bu bölgeye serpiştir­ mesine ra~men, 12. ve 20. yüzyıllar YARARLANILAN KA YNAKL.t\R. kırmız, krem yada dar kaytanlı basit arasında halen göçler devam etmiştir. zikzak formlarına karşı olan tercihleri Bugün aşiret yapıları da~mış durum­ kendini kolayca belli ettirir. Sevilen dadır. En büyük aşiret kökenieri bizce 1. David Black, Oriental Carpets Rugs of bir başka motiv ise alanları çiçeklerle bilinen Burbur ve Hadavandi'dir. Ne tlu! W arıdering Bıılu chi, London. 1976. süslü büyük bir haç formlu madalyon yazık ki, Tarihleri hakkında az şey bi­ 2. Edwards C. Tlu! Persian Carpet, Lon­ (su kumasına benzer) olanıdır (Bak. liyoruz. Bazı kaynaklara göre de bun­ don, 1967 Resim 2). Bunun birçok öme~ini lar 10. yüzyılda Suriye'den göç edip 3. Biland M. Oriental Rugs, Boston, 1967 Kafkaslar'da ya da Anadolu'da buralara gelip yerleşmişler. Dilleri 4. Emery I. Tlu! Primary Structur of Fab­ görmek mümkün. Hatta bunları bazen Farsça'ya yakın olup dört büyük kol ics, Washington, 1966 biribirinden ayırmak oldukça güçtür. arasında köprü durumundadırlar. Bah­ 5. Gazetteer of Persia, Simla, 1918 Horasan Kürtlen"nin Halı ve kilimieri tiyariler ise Zagros da~ları etekle­ 6. Lefevre and Partners Central Asiarı genel olarak detaylarına inilip incelen­ rinde lsfahan ·ın batı kesiminde Carpets, Corsby Perss 1976 di~inde kibar ve zengin bir renk tayi­ yaşamlarını sürdürmektedirler. Bid­ 7. Oriens, No. 17, 1964, «The Tribes of larına sahip olup kendilerine özgü do­ jar·ın kuzeydo~usunda bulunan Gas­ Qaraca Dag» von. P Oberlig kunuş tarzlarıyla di~erlerinden ayrılır - win şehri çevresinde yaşayan de~işik 8. SchUrmaıuı U. Zentralasiatisclu! Tep­ lar. Yassı-dokuma diye bilinen tarzlar­ Kürt kökenliler tipik somak-çanta ve piclu!, Verlag ÖSterreich, 1969 da ise daha az icatcı ve ço~u koyu heybeleri türlü musterlerle dokurlar. 9. Tapper R. Tlu! Shahsavan of Azerbai­ renklerde tutulmuştur. Somak-Çanta Heraıi öme~i oldukça meşhurdur. En jan, Phil. Diss. London, 1971 (wird (Torba)'larında oldu~u gibi kancalı­ orijinalleri ise yaşlı agaç ve bahçe veröffentlicht unter dem Titel Pasture and dügüm dokumacılı~ı süs formundaki motivleridir. Bidjar bölgesinde ise at politics) çitleri andırıyor. Eşkenardörtgen ve örtüleri, heybe/er oldukça tanınmıştır. 10. Textile Museum Journııl, Washing­ www.arsivakurd.orgbüyük ve geniş Özellikle iki başlı yaratık motivi çok ton, Dezember 1973, «Kurdish Kilim geniş enine çizgilerle halılar üzerinde dekorasyon tekni~i eskilere dayanır. Koyu mavi temel weaving in the Hakkari District of East­ kendini apaçık gösterir (Bak_ Resim rengiyle Kürtler' e ait oldu~u gösteri em Turkey» van A. Landreau 3). yorsa da, komşu aşiret olan Kamseh- Tschebull R. Kazak. Ausstellungskat- 34 Dogu Horasan Kürtleri alog, New York, 1971 İMPARATORLUKLAR ll. Whitworth Art Gallery, Universi­ ARASI OYUN: ty of Manchester The Qashqa'i of Iran, Ausstellungkatalog, 1976 12. lntemational Ha.iji Baba Society: 13. Baluchi Rugs, Ausstellungskata­ KUZEYDOÖU İRANA GÖÇ log, 1974, H. McCoy Jones und J.W Boucher 14. Tribal Rugs from Turkmenistan, Ausstellungskatalog,1963. von H. MARTIN VAN BRUJNESSEN McCoy Jones und J. W. Boucher Çev. M. PlRO 15. Rugs of the Yomud Tribes, Auss- tellungskatalog, 1970, von H. McCoy Jones

Okuyucularımızın, Horasan'da yaşayan Kürtler konusunda genel bilgile­ Tehran Rug Club: re duydukları gereksinmeyi kısmen de olsa karşılamak amacıyla M. V. 16. Tribal Animal Covers from Iran, Bruinessen 'in Agha, Shaikh and State adlı kitabından konuyla Ausstellungskatalog,1975,von A Franchis ilgili bu bölümü çevirip yayımlamakta yarar gördük. Hawar Torne - cengi'nin yazısıyla birlikte bunun belirli bir gereksinmeyi und J. Housego. karşılayacağını sanıyoruz. BERHEM 17. Lori and BakJıtiyari Flatwears, Ausstelliungskatalog1976, von A. De Franchis und J. W ertim

Osmanlı İmparatorluğu, hiçbir zaman grupların konuştuğu Türkçe'nin etki­ tüm Kurdistan· a hakim olamadı. sinde kalmıştır. Hatta aşiretlerin bazı - lstiyerek veya baskı sonucu, Kürtlerin lan tümüyle Türkçe konuşmaktadırlar. hatın sayılır bir kısmı, Osmanlılara Kürdistan'ın Kürt çoğunluğuna karşın karşı İran· ın eğemenliğini yeğlediler. bunların tümü Şüdirler. Kendi töreleri Burada iki imparatorluğun Kürtlere ne göre bunların çoğunluğu, Çemiş r------+ karşı güttükleri politikaların farklılık kezek (Çemişgezek) diye adlandın­ larını ayrıntılı olarak irdelemek ye­ lan, büyük bir aşiretler birliği (Can­ rine, sadece bir kısım Kürtleri örnekle federation) olarak buraya Şah Abbas rnek suretiyle Safeviierin Kürtlere tarafından, Özbek ve Türkmenlere karşı siyasetlerinin bir yönünü göster karşı sınırı koruma göreviyle getiril­ mekle yetineceğim. mişler. Daha önce de küçük gruplar lran·ın kuzeydoğu eyaleti Hora­ halinde Kürt aşiretleri burada yaşamak san ·da yüzbinlerce Kürt yaşamaktadır taydılar. Ayrıca bir kısmı da Şah Ab­ bugün. Bunların bir kısmı halen bas'dan sonra gelen şahlar tarafından göçebe, fakat çoğunluğu yerleşik ola­ buraya getirilm işler. Bunlardan Nadir rak yaşamaktadırlar. Buranın sayısız Şah( 1730-174 7), aşiretleri lmparatorlu aşiretlcri, ll diye adlandırılırlan grup ğun bir yerinden diğerine nakletmekle lara ayrılmışlar. Sözgelimi Şadlu, özel bir ün kazanmıştır. Bu aşiretlerin www.arsivakurd.orgZeferanlu ve Keywanlu (Kewan) gibi. ayrıntılı bir tarihini ilerde yazmayı Bugün bunlann kullandıkları dil, hal- düşünürken, burada konuya açıklık ge­ ert Kurmanci (Kuzey Kürtçesi lehçe tirmek amacıyla sadece birkaç örnek grubu) olduğu bariz olarak aniaşılmak vermek istiyorum. Batıda Osmanlılar, Sayı 1, Kanun 1991 tadır. Ancak bu, bölgede diğer etnik Kuzeydoğuda Özbekler olmak üzere ~------Horasan Kürtleri 35 UdSSR

IRAK AFGHANISTAN

. / i-...... ____ . \PAKISTAN ~ '·- EC/)..,.0 \ ·..._, :ı: J ~ ,..,· Z r' 1

ıki ~'üçlü Sünni komşuları, lran·ı fe­ lan:··:' i .. ;.,,,r.~cı. Safevi politikasının biriydi. 16. yüzyılda, bu aşircti tlıctn .'k i~·in Şiiliği elverişli bir özür diğer bir arnacı (kısmen baiarılı da yönetecek bir başkanın (paramaunı olar:ık görüyor! ardı. Osman] ılara kar~ ı olmuştur) diğer Kızılbaş grupian da chicj:ain) eksikliği, bu birliğin Batı s ın ı rı gcrıclliklc Kız ıl baş Türk i~~inc alan bu KürtJ,~ri yeni aşiretler kın boyunca da~ılmasına neden oldu. a~irctlcri kollamakla görcvlcrıdirilrııi~ veya aşirctkr birli,:;i (/[)halinde yeni­ Bu çözülme, dağılan grupların soygun ti. Kürtler de, bu sınırı kollamakla dc~ıı düzenlcmckti. Şah tarafından VL~ çapulcııluklarıyla tanınmasına görcvkndirilmclcrinc rağmen, bağlılık görevlendirilen bu birliklerin ba.-;kanla yolaçtı. Hükümetin baskısı altında larından kuşku duyuluyordu. Bu on­ rı, bu konumlarından ötürü, merkezi Çekeni ağalarının bir kısmı kendi ların Şii olmalarından kaynaklanıyor­ otoriteye borçluydular. Genclliı...Jc adamlarıyla Ilindistan'a gitmek üzere du. Sınır aşiretleri ve Emirliklcr, du­ Şah'abağı olan ve halk tarafından ka­ du,t;uya doğru yollara dü~;tiikr. Bu gnı­ nııııa göre bir yıl Osrn~ınlılanrı safında bul edilen kişikr başkan olarak plar o n:ın:m kısmen Özbekler ta­ yer alırken diğer yıl lranlılar lehinde !;iircvkndiriliyordu. rafından i~mal edilmi~ obıı llorasan·:·ı eylemek bulunabiliyonlu. Diğer Kızıl Daha önce de belirtildiği gi!ıi vanlıkLırında, lsywınllcrat Valisi'nin başlar ik: Batı Kürdistan'cLın lrarı·a g,:­ Çemişgezekler 1-lorasaıı·a görıllerilerı iıi1.ıııctine girc.li!cr. Şah Abl!as (l Si\S- kn Şii www.arsivakurd.orgKürtler hile, aniden Os­ ilk Kürtler değiller. Şerefname Hora­ 1629) bu isyanı b,l'tırrna.\m:ı rağııı~·n, ın;mlılar tmarııı:ı }}~~·nL·yc karar vcr\'bi s~ııı'd:.ı Git (veya Kil)

li:.· larclı. Hıı•ıd:ııı (i!iiri\ Safnilcr, \'C Çcknficrirı Borasana n:ısıl gittikle­ a!ııı~\1.: n~ :--ırıırı kmıınıaL :ımriıı ~ı_c;kcri )'L'lt'ncLkiimk:ıı, Kürt rinden b;ılısdıncktC'dir (1 ). Bu İran uygun olar~ık yöııkııdiriidil:lcri t:ıt:­ };_~rin t:ırı\1 rdırıay~~;:a~~~ :-.;ınır1arda y~ır~!.r- Kurdi,~t;\nı·nın cıı CL~:,ıır <ışirc'lkriııden clirdc.- savay,:ı ('t/:nıiitr'dl'n y~mırla 36 Horasan Kürtleri

giyi ödemeyerazıydı. ŞahAbbas'dan Çemişgezekliler'e katmak üzere, önce gelen Şahlann yetersizli#i im-. Kbar-e Varamin·e yerleştirdi. Şah paratorlugun gerilemesine ve sonuç Abbas, Çemişgezekler'in başı bulunan olarak Kuzeydogu ve Kuzeybab ey- Şah Eli Xan'ı, bunlaraMir olarak tay­ aletlerin Özbek ve Osmanlıların (i/d- in etti. Büyük bir olasılıkla bundan ! si ittifak halindeydi/er) egemenligine ötürü, degişik tarihlerde gelen tüm geçmesine sebep oldu. Şah Abbas, gruplar zamanla Çemişgezekliler ola­ kaybedilen bu eyaletlere ek olarak rak anıldılar. Çemişgezekliler, mirleri diger bazı bölgeleri de geri almayı Şah Eli Xan·ın komutasında, Şah Ab­ başardı. Şah, Çekniler'in büyük bas·ın 1598-Afganistan seferine yardımları sonucu Özbekleri doguda kaUldılar. Şah 1600 yılında bir emir geriletti. Şah'ın, bu tarihlerde Ku- ile 40.000 ailenin Kuzey Horasan·a zeydogu sınırlannı pekiştirrnek için, (Bugünkü Aşkabad yakırunda bolu- Türkmen güney bölgelerinin uzun nan Darun ·a) göç etmesini istedi. bozkır sınırlannı korumak için hatrı Şah Eli Xan, llxanı ünvanıyla bu sayılır büyük bir güce ihtiyacı vardı. bölgeye Vali olarak atandı. Fakat lşte Çemişgezek göçü bu sırada Kürtler, bu yeni verilen bekçilik düzenlendi. Bu tarihlerdeKhar-e Var­ görevine pele istekli görünmediklerin - amind ·de (Tahran ·ın güneydo#usunda den ötürü çogu göç etmeyi red etti bir ilçe) 40.000 den fazla Kürt ailesi veya yol boyunca yerleştiler. Sonuçta yaşıyordu. Bunlar ço#unlukla çadır­ sadece 15.000 aile Darun·a varabildi. Y aldaşık 200 yıl önceki bir lr~~~&Şalu'lllll ta- larda yaşayan ve hayvancılı.kla u#raşan Darun bozkır bir alanda kuroldugu sarlan.ıp çizilmi§ portresi. . . L.EHögberg, Blond Persiens M~~ göçebelerdi. Talımmen bunların bazıla için Kürtler, Özbekler ile bu çeşit ara­ ner (Pers Müslümı:ın.Jarı Arasında), Sloc~ n Haci Rüstem Beg (bk. s. 180)'le zide çarpışmayı kolay bulmadılar. holm 1920. tran·a ge~p burada yerleşen Çemişge­ Bundan ötürü çok kısa bir süre sonra zekliler'di. Aynı zamanda Dogu Ana­ bu yerleri bırakarak, daha uygun bul­ nabilecegini düşündü aynı zamanda. dolu'dan gelen aşiretler de bunlar duklan Qabuşan (Quçan)"ın güne - Bu düşüncenin bir sonucu olarak, mu­ arasında yaşıyorlardı. Bunlara örnek yindeki daglara çekildiler. Bu bölgeyi hafız alayında görevli bulunan ve ileri olarak bugün Horasan ·da yaşayan kanlı olaylar sonucu daha önce burada gelen bir aileye mensup olan B udak Hesenan/u aşiret adı, bugün Xınıs'da bulunan Türkler'in (veya Türkleştiril­ Bey (Budax Beg) isimli bir Çekni'yi mevcut Hesenan aşireti ile bir miş) ellinden alarak yerleştiler. Büyük Horasan ·ın Khabusban/ Qab.uşan baglarının oldugunu akla getirmekte­ bir varsayunla, en çok Çemişgezek (Quçhan/Quçan) bölgesinde bulunan dir. Bunlara ek olarak birhayli Kafkas grubunun etrafında toplandıgı Pir Bu­ kendi aşiretinin başına geçmek için Kürdü de mevcutdu. O tarihlerde, dak (Pir Budax)'"m Çeknüer'in adından askeri komutan olarak atadı. Bu düzen Güney Kafkasklar'da, yigirmi dört sözediliyor daha sonraki yıllarda. leme başarılı da oldu. Çekniler de (Türkçe) genel adı ile anılan sayısız Şah Abbas 1627-1628 yılında, Imparatorluktan aldıkları bu onay say­ Küçük Kürt aşiretleri mevcutdu. Bun­ Gürcistan oo#umlu, Müslüman olarak esinde kendi töre ve fgeleneklerine ların bazıları, Osmanlılarm Kafkaslar'ı sarayda yetişticilmiş ve muhafız dönebildiler. Bu düzenleme ile daha işgali (1576) veya bunu izleyen Os­ alayında görevli Yusuf Sultan'ı, önceleri ya#ffia ve çapulculuk denen manlı- Safevi savaşları sonucu tran·a Çemişgezekliler'in başına Mir olarak ödeme biçimi resmi vergi haline göç etmiş Kürtlerdi. Fakat bunlar atadı. Şah Eli Xan ailesinin etkisini dönüştürüldü.www.arsivakurd.org Kuşkusuz .Çekniler güvenirliginden kuşkulanıldıgı için azaltmak amacıyla yapılan bu atama halkın sırunda bir yüktüler; ancak iyi karşılanmadılar. Şah Abbas bun- omulanı veremedi. Bu aşiretlerin pek Çekni/er, daha kötüsünü gördükleri ların bir kısmını, Gilan'da zorunlu ço#u Şah Eli Xan·ın torunu Mehrab Ozbekler'in şerrioden kurtulduklan iskana tabi uıtarken, diger bir kısmını Beg'i kendi gerçek liderleri olarak için -köylülük de dahil- halk bu ver- da daha önce yerleştirilmiş bulunan tanıdılar. Böylece iki hükümran aile Yezidiler ve Ölüm Ibadetleri 37 yaratılmış oldu. Yusuf Sulıan. Şadi aşiretinden bir Kürt kadın ilc evlen­ YEZİDİLER diğİnden ötürü onun soyundan gelen­ ler ve taraftarları sonradan Şadlu ola­ rak anıldılar. Bir süre sonra, bu iki VE hükümran aile bu bölgeyi kendi ara­ larında paylaşmayı kararlaştırdılar. ŞadlU aşiretleri şehir merkezi Boj­ ÖLÜM nurd olmak üzere Batı Zeferanlu (Şah Eli Xan·ın aşiretleri), Şirwan ve iBADETLERİ Qabuşan (Quçan) dolaylarıru kapsay­ an Doğu bölgesini aldılar. Bu başta gelen iki aile dışında, birkaç asireti THOMAS BOIS toplayan ikinci derecede reis­ etrafında Çev. 1. KEMAL ler (Chieftains) arka çıktılar. Zamanla Zeferanliular'ın do~u bölgesinde, za­ man zaman Özberk, zaman zaman Zeferanlular'ın etkisinde kalan K ey­ Tho~s Bois, Ko~l Yayınevi tarafından Türkçe olarak basılan Çağdaş Kürdistan tuflı eserın Yf!Zarı. Diger .adı Lucien Ramboul' dur. Bois uzun dönem wanlu (Kewan) aşiretler birliği de T~rı~ı K~rdıs~an ~a kafmı! b~r fıransız rahiptir. Kürtler ve Kürdistan'la ilgili birçok makalesi (Federation) bunlardan biriydi. Daha donemın bolge ı_le _ılgıle~n dergilerinde yayımlanmıştır. Yazarın görüşlerini tümüyl; sonraki tarihlerde Şah ve bu iki güçlü ~tılmamakla bırlıkte, o~ellikle etnograjik ve antropolojik bilgiler içermiş olmasını onemseyerek bu makaleyı yayımlamayı uygun bulduk. aileden de özerk olarak yaşayan diğer büyük aşiretlerden de sözediliyor. Bu­ raya Nadir Şah tarafından getirilen Emarlu ve Şadlu aşiretlerinden biri olan QereçorlU (Qereçor) aşiretleri bunlara örnektir. Başkanlan resmi ola­ Do~u sürekli bilinmeyen sırların tedirler. Suriye'de Cebel Sima·nın 20' rak tanınanların dışında kalan toprağı olagelmiştir. Temel dinler ye yakın köyüne yayılan 1500 kişiden aşiretlerin özeriklikleri geçiçi idi. Ka­ kaynaklarını burada buldular. Bugün başka 1000 kadarı da Cezire ·de bulun­ carlar devrinde (19. ve 20. yüzyılın burada, geri kalan yankürede çoktan maktadır. Kafkasya· daki Y ezidileri kat başları), bu iki aile İlxanf ünvaniarı yok olup giden, Müslüman veya Hıris mazsak (Tiflis, Kars, Erivan) -ki bun­ ile kendi bölgelerinin Valiliklerini tiyan, çok tanrılı dönenden kalma ların sayısı 1932 nüfus sayımına göre üstlenmişlerdi. Bunlar sık sık isyan batıl inançlar bulunmaktadır. Müslü. 14522 kişiye ulaşmaktadır- Yezidile­ ederek zaman zaman tamamiylc man bir topluluk içinde da~ılmış olan rin nüfusu yaklaşık 30.000 ile 40.000 bağımsız yaşadılar. Topladıklan gelir­ bir zamanların gelişkin zengin bir arasındadır. Tanınmış ça~daş Kürt ya­ lerin nadiren ve çok az bir kısmını mezhebine sahip Yezidiler, bugün zarlarından biri olan Ereb Şemo, bu devlet kasasına aktanyorlardı. Bu geli­ sıkıntı ve zorluklar içinde yaşamakta­ son toplulu~a mensuptur. Tiflis'te rin büyük bir kısmı, hediyeler dırlar. Yezidiler Musul'un kuzeyinde, 1935'te yayımlanan Kürt Çoban adlı biçiminde, kendilerine bağlı aşiret ve Şeyhan (Şexan) tepelerinde ve ovasın çok tabii, yalın ve şiirsel yazılmış Türkmen (barışı korumak gayesi ile) daki birçok köylerde, göçebe olarak eseriyle Şemo; bize göçebelerin da~da reisierine dağıtılıyordu. Bu iki ailenin yaşadıkları Dicle kıyılarına kadar uza­ ki günlük yaşamlannı tanıtır. Oku­ di~er ailelere kıyasla bağımsızlıklarını www.arsivakurd.orgmanın dinleri tarafından Yezidilere ya­ nan bölgede oturmaktadırlar. Mezopo­ bu denli uzun süre korumaları, devlet tamya'da Cebel Sıncar·a sıkıştırılmış saklandı~ı düşünülünce, Sovyet ege­ tarafından onaylanmış olmasından ile­ 8000 kişilik nüfuslan dışında, daha menligi altında bulunan bölgelerde ri geldiği kanısını uyandınnaktadır. kuzeyde Türk bölgesinde, Diyarbakır birkaç yıl içinde gelişen bu yetkin ev­ ve Mardin dolaylarında ikamet etmek- rimn taşıdı~ı önem açıkça anlaşılır. 3:~· } czuiiic.r v[' ()iünı lnaaelicri

ele ortay<: kovırıakuıoır. \ ~, ne lk: bu

yuzdcı; hir~·oi; okuyu.::unur ciik.K::ıtinı

üstüne cekcbiimişu:. p_.,~;,, ~T ~ızından Şe~· han (Sexa:ı, d:.: anııicrın; nasıl icrJ edi~-orlar'.'

Tılsımlar can çekıscr. lı:~crınck beklenen başarıyı gösteremczkr. Aiıi­ rcl kardeşi ölenin başucund;.;. son nef­ esini vermesini bekle:-. Erpniik çağı - na erişen her Y ez idi kendisinin soy olaraL bağlı olamdı~: bır Scvi; aik­ sinden kendisine bir aiıirc: ki;rJ.c,çi (bi­ rayc axeretC; scçmciidir.: .. işte bu kardeşi öicnin son dakik:aıanndı.ı yanın da bulunmak ve ölüm gccikiyorsa, gerektiğinde bu zorlu geçiş sürecine yardımcı bile olmalıdır(öldürınciidir­ ÇK ı Öbür dünyada aiienin koruvucu­ rezidi ktıwais drawn by lienrv Lavard in !R49 su. Melek Tavus·a can vcrenın rühunu sunan Ermiş. canını aldıği kimseyle Mczheoin bugünkü Emir'i Ba·adre'dc olduğu gibi, Nasturi Hıristiyanlar'da ilgilenmeye devam edecektir. Tün (lmkJ oturan I 4 yaşındaki Tassim Beg karşılaşılır. da bakım ve dualara rağmen ha~ta ruhunu genç yaşına rağmen gururla silahını Efsaneleşmiş bilgisizliklerine rağ - verir. Daha doğrusu, «Şeyh Adi onu taşımaktadır. men Y ezidiler kendi kökenlerini, Bal­ geri alır>>. Hazır bulunan Şeyh veya Y ezidiier uzun zamandan beri gez­ bek yakınlarındaki Beit-Far'da doğan başka bir Pir. ölünün yıkanmasına ~rincilerin ilgisini çekmişlerdi. lbadet ve dine bağlılıkta hiç kusur etmeyen katılır. Ölü yıkandıktan sonra. ağzına ve ayinlerini saran giz, efsane ve müslüman bir şeyh olan Adi ben Mu­ Şeyh Adi Bayramı'nda, tapınağından inançiannın çekiciliği. onları tanıma safir c( ı 073-1 163) bağlamaktadırlar. getirilen zemzem suyunda yoğurul - isteğini derinleştirmckte, ama tüm Onlar bu sonuncusundan o kadar uzak­ muş, kutsanmış topraktan biraz auhr. bunlar araşunnacıları yanıltına tehlike lar ki tarihçiler bunu ya onların kur­ Yüzüne ve göğsüne de bu topraktan sini de içermektedir. Onlar için son naz davranarak yuuurmak istemelerine sürülür. dcreec ilginç teoriler de yazılmış. veya suni bir asimilasyona yorumla­ Ölenin cesedi hiç bir zaman evde Buna göre onlar, manişeizmin temel maktadırlar. lik olarah Ahmel Tay­ uzun zaman beklctilmediği için, iki prensibini kabul cderiermiş, başka mur(l ı bunların bizzat Adawiyya·dan gömülme işine hemen başlanır. Aynı larının 1 an rı· ya taptıkları gibi onlar türediklerini gün ışığına çıkardı. İslam zamanda ozan olan iki qewal gelir. d:ı Şeyıan·a taparlarmış, Güneş ve ateş dinine bağlılıktan, mezheplerinden ve Bunlardan biri darbuka, diğeri zurna için muiJedlerin (Zcrdüşt dininde rfıhip özellikle de sufilikten dışarı çıkmadan çalar. Sedye üzerine yerleştirilen ce­ ler~ denir -ÇN.) bir zamanlar şimdiki yakından incelendiklerinde, çok özel• naze hep omuzlarda taşınarak, darbuka dini merkezleri olan bölgeye yaydıkla likli inaçlarını, örneğin bir Emevi eşliğinde Şeyh ve l'irler önde olmak n ibadeti koruyup devam ettiriyorl­ Halifesi olan l.Yezid beni Muaviye üzere topluluk bağırtı ve iniltilerle armış ... Bu biraz da buna benzer olgu­ (680-683) ilc olan ilişkilerini, Tavus mezarlığa kadar ccnazeye eşlik eder. ların çarçabukwww.arsivakurd.org ve aceleyle yorumlan­ (MelekTavus) görünümünde olan Şey Önceleri mezar başında Kuran· dan bir masının sonucudur. Belli ki büyük tan'a tapınmalarını veya tenfısühe süre okunurdu; bugün bunun yerini olasalıkla Y ezidilcr'de halen Zerdüştlü (ruhgöçü) olan inançlarını açıklayıcı başka bir ayin almıştır. Kefeni bağla­ ğün bazı kalıntıları sürmektedir. An­ bilgiler bulabiliriz. Onların ölü ayini, yan ipler çözülür. Ölünün başı cak aynı kalıntilara diğer Kürtler'de dinlerinin seçmeciliğini iyi bir biçim çıkarılıp Doğu· ya çevrilir. Sonra Yezidiicr ve Ölüm lbadclieri 39 yüzüne yeniden kuLc;anmış topraktan sürülür vr açılan mezara konulur. Üstü düz L

Ah Ademoğiu.' Ah zavalı.' Ah

Ademoğtu.' Dünvafanidir. bir gecelik rüya gibi: bir ağacın gölgesi gibidir dünya hergün yeni bir dostu miscifir eder

Nerede hüküm süren Süleyman? Nerede ünlü Belkıs?

Başın sağ olsun(3), bu dünyayı terket­ ti/er.'

Nerede Peygamber Süleyman? Nerede alım ıakılarıyla Belkıs? Başın sağ olsun! Onlar da taşın ve to­ prağın altına gittiler.

Nerede llıdır? Nerede Ali? Nerede basıonu ve ıesbihi ile Derviş? Başın sağ olsun! Onlar da toprağın YE7JD MAN AND WOMAN FROM SINlAR aiııruia eşittirler Yezidis from Sin_iar arourul 1820

Ah Ademoğlu. bu dünyada aç gözlü olma.' Nerede llamza? Nerede Ali? Tanrım sen a_yırırsın iki gönülü.' Altın ve zenginlikleri biriktirme! Nerede Veli/er? Nerede Nebiler! Gelin, yetişin anneler, babalar ve Dünya Aliah· ın Peygamberlerine de Mezarda toprak oldular.' vakıniar kalmadı! Şimdi geliyor göz yaştarım www.arsivakurd.orgMezar mı. ne kadar da derin! Bu dünya dervişlerin toprağıdır Ne kadar karanlık.' Sürüngen hayvan­ 1nilti, acı ve üzüntü.' 1çirıde dolaşanlar basit askerdirler larla dolu! Ah.' Sevgili! Ne kadar _yüce olsa da, hiç kimse bun­ Çürüklerle dolu-' Ince dudak.ları bir daha hiç konuşmaya dan kurıulamaz aıldar 40 Yezidiler ve Ölüm Ibadetleri Neden bu atlama Üzüntü ve atlama gereksizdir: Kefen ve mezar, işte evimiz.'

Aglama, hiç sızlama! Yüzündeki gözyaşlarını sil: Dünya Tanrı'nın Peygamberlerine de kalmadı!

Gelin, gelin, annalar, babalar gelin Bugün gözyaşlarımız boldur: Güzelierin güzelliti yok olup gitti.

Ne yaparsa yapsın, iyi yapar Tanrı Iyiyi ve kötüyü afeder O, Ve yürek acılarını da yaşlandırır 0(4)

düşmüş aile ölenin yazgısı için Lalish sanctuary: east wall of irıner courtyard, photographed by Athelstan Riley in 1886 endişe lenir ve gün batımında Görüp işitmeyen biri, acı acı ağıt bir Koçek'e Peygamberlerinden yakma konusunda bir düşüneeye sahip birisine ölenin durumunu sormasını yapar, rüyaları tabirleri yapar ve ge­ olabilir mi? ister. Koçek mehzebin görülmezi leceğin önemli ip uçlannı verir.Onun lşte en garip olanı: Acıdan bitkin görenidir (falcısıdır). Kutsal danslan bütün Y ezidiler üstünde ve üstelik de her alanda etkisi var. Toplumda­ ki gizli güçlere çabucak kanma hali bu falcılara karşı konulmaz bir güc kazandırır. Böylelikle bi­ licimiz (falcımız) uykuya dalar. -·------Belki bir saat kadar sürecek olan uykusu süresince Şeyh Adi, Yez­ id veya başka bir ermiş ile temas­ ta bulunduğu varsayılır. Az sonra kendinden geçmiş, huşu içinde ti­ treyen, kıvrılan, ağzından köpük - ler fışkıran ve sese benzeyen fakat sözleri anlaşılmayan, nereden çıktığı belli olmayan fare vınla - masına benzer bir şeyler duy­ .u~ L\,v '1 ...,,,\ ~t-t 1 arsınız. Ses kesilince Koçek de sakinleşirve bir saat daha yatar. ~.,~ ~,.z lif tl z 'TL,,. Uyandığında, doğrulup yerinde ı sessiz ve rahat oturur. Ölenin ai­ V ~M....,,www.arsivakurd.org Lo) cJ) ı:t ~ ~'X ~\tt..&.> ~'•\tv lesi kendisine yaklaşır, elini öper / ve kendisine yemek getirir . ., tıl \ J:l n Böylelikle ölen iyi bir insansa, gelecegi gören(falcı) "Aglamanızı Yez idi yazısından bir örnek Yezidiler ve Ölüm lbadeıleri 41 kesin, çünkü onu çalarak dönerler. Böylelikle İn­ gördüm. O bizden birisi­ anmayanların katiyen anlayama nin bedeninde yeniden dıklan dinsel ezgiler okuyarak doğmuştur" der. Tersine mezarı kutsarlar. Sonra ailelerin ölü kötü biriyse, cevap hazırlayıp getirdikleri ve me­ daha az uygundur: "O ye­ zarlığın bir köşesine konulmuş niden doğmuştur fakat olan yiyecekler yenir. Fakirler ruhu bir köpe -ğe, eşeğe, davetlidirlcr ve sofrada yerlerini domuza girmiştir ... " Bu alırlar. Böylelikle ölüler bu durumda ölenin ailesi kutlamadan eksik olmazlar, anı Tann· ya, öleni afettirrnek ları dahi şeref verir. Herkese ve ve kendisine iyi bir ölülere hizmet verildikten sonra yaşam sağlamak için bir şenlik, hoplama, zıplarnalar baş kurban adar, ki bu kez lar. Ancak bu başka bir konu­ ruhu yeniden bir insanda dur(6). doğabilsin. (Les Yezidis et leur culte des Yezidiler'de ruhgöçü - morts, in: Les Cahiers de tEst, ne inaç yanlız ca kurgul No: ı (Deuzieme Serie), Beyrut bir teori değil, onlar 1947,ss.52-58,Bois·in çalışma bunu bizzat yaşamaktadır larının ufak bir parçasıdır.) lar. Buna göre oğlu sa­ vurgan ve tutumsuz olan bir aile babası, ölmeden önce, öldükten sonraki yaşamında bulup yarar­ lanmak için kendisine ait şeyleri saklar. Ve yine Y ezidilerin hayvaniara gosterdikleri Yezidiligin sembolü Tavus Kuşu NOTLAR derin ilgi ve sevecenliği bu inanca ı. Ahmad Taymur, El Yazidiyya lereve yolculara verilmesidir. bağlamak gerekir. Onlar hayvanıara en wa manshıi nihlatihim, Kahire, 1347 (H), ve aynca bknz. Tıi"ikh iyi davrandıklan gibi ellerinden gel­ Ürün zamanında ilk ürünler ölülere A. Azzawi, el Yazidlyya wa asr aqidadihim, diği kadar onları hiç dövmemeye de ayrılır ve "Baharda hayvanlar yavrula­ Bagdat, 1354/ 1935; özellikle de M.A. çalışırlar. Bazılan -ancak hepisi bu ti­ maya başladıkları zaman, iki gün boy­ Guidi, Origine del Yazidi e storia re­ liglosa deli"İslam a del dualismo; ve unca ürünler Şeh Adi ·ye, üçüncü gün tizliğe sahip değil- kendilerini rahatsız Nuove Ticherche sui Y azidi, in: Rlvista eden böcekleri bile ezmez ve hiç bir ise ölüye ayrılır(5). degli Studl Orien tali, cilt Xlll, ss. 266-300; 377-421 zaman yollan üzerindeki karıncaya R. yıl değişen Lescot tarihi her bir 2. Roger Lescot, Engu~te sur les basmazlar. Çünkü, kimbilir, belki başka ölü bayramına (ida dahiye) Yezldis de Syrie et du Dje -bel Sind­ jar, Beyrouth, 1938, s.84, not; 4 sonradan dikkatsizlikleri yüzünden işaret eder. Nisanın ilk çarşambasına 3. Başsaglığına gidildiginde, teseli et­ kötü davrandıklannın öcü altında in­ denk gelen Yeni Yıl (Sere sal) bay­ mek için kullanılan kalıplaşmış sözler. lemesinler? ramı, zihinleri yeniden ölülere yönel - 4. Nimeja Eyzidiyyan. Quatre prieres authentlques inedites des Üç gün boyunca, günde iki defa tir. Onların anısına, herkesin olanağı Kurdes Yezidis. Kıtebxana Haware, mezara gidilir,www.arsivakurd.org ağlanır ve topluluğun na göre koyun veya tavuk kesilir; No:5, Damas 1933, s. 7 5. Roger Lescoı, q.g. 72, not: 2 mezara getirdiği yiyeceklerden yenir. kapıların üstü genç kızların gün doğu 6. Az çok ilginç birçok ayrmu,/smail Yedinci gün ölenin ailesi bir daha ye­ munda gidip topladıklan hızla üreyip Beg Çol, El Yazidiyya qodiman wa mek hazırlar. Kırkıncı günün hizmeti çoğalan dağ Jaleleriyle süslenir; ve qe­ badithan, Beyrut, 1934'dc bulunabilinir. ise bir koynun kesilmesi, etinin fakir- wallar her mezar etrafında darbuka 42 Nivısari:n Felse.(ı

Nıvisaren Felsefi - ıı

GIRİNGİYA

Ml/S1AFA DÜZGÜN

Diroka F cise(c bı gışti, pcydabün ü rcreva tcbiniycn felsefi felsefe. dıkın. Her cw ji dıkann ü dıxwazın felsefe bıxwinın dıgırc peş. Dı diroka mırovayi de ci h ü rewşa felseff dı de fı hinbın. J ı ber ve yekc lı gel tışt u bfıycren rojane, pcw­ xuyan. Ev nayc wc mane ku ew tcnc bchsa jin fı ramanen ist c ku herhemen bir fı hızren mıro.vayiyc ji bene zanin, filosofa dıke fı bı serbori ya jina wan ve mıjlıl dıbe. Diroka rewşa wan a diroki jı ber çav betc derbas kınn fı mırov dı fclselc, lı ser peşdcçfına bir fı ramanen felsefi radıwestc fı bı her wari de xwedi fcrhcngek dewlemend fı peşketi be. Ku awaki zanısti Ic dınhere, le dıkole, pcywendiycn navbera dı ve sayede bıkarıbe rewş fı merccn roje fı yen webeye diuncn cıhc· cıhc diyar dıke. Bı vi awayi dan fı sıtanc1ınen fcm bıke, tcbıghc fı dı rcyek ra<>t de bımeşe. Diroka Felse­ navbera wan nıherinen cıhc dcrdıxe hole fı dı ve meşe de bı fe dı vi babeti de xwedi rolek mezın e fı dıve jı aliye her destxıstına metoda rast fı mentıqi ve mıjfıl dıbe. Her wıha kesek xwedi fıkr fı ronakbir ve bı awaki baş bete zanin. Jı dı her warc jina komele de rol fı tesira felsefeye çı ye fı riş aliki d ın ve ji pır kes, bo ku bıkarıbe bengi fı qayili fı fı bınyatcn wc tenn dıgıhen ku fı dırcji kere dıbın, dıxwaze xwasunen bıgıhine mebeste, xwcndına felsefeye fı dı warc bıgıhinc ber ronahiya tave fı bıde nasine.Jı ber ve yeke Di- dınyabiniyen felsefi de şarezabfıne hewce fı pewist dibinin. roka F eisefC ji her wek disipline k felsefi tc hesıbandın. Ev pemfıjıliyek dur fı dırej nebc ji, qene bı awaki gışti fel­ Ango ew bı xwe felsefcyek wısa ye ku dı derheqa felselc de scfe çı ye fı dı çı rewşek diroki de dcrhas bfıye fı he dı de­ dıxcbıtc. rheqa gele pırsiyarcn dın de dı bın xwedi agahdari fı zaniya- Dı destpcke de felsefe şuxl fı pemıjfıliya ronakbir fı za- riyen pewist. nayen aristokrat fı peyayen wan bfı. BeşCn dın en komele dı Her zanısten dın an kesen ku bı zanısten dcrveyc felsefe warc xebata çandi fı felsefi de xwedi tu delive fı mercen ve mıjfıl dıbın ji, hewceye metod fı peşneyarcn xebatc ınısaid ncbfın. Lı gel peşdeçfına jina cıvak.i fı abori, roj bı felsefe ne. Zanıst her yek bı rfıyek hebfıne ve mıjfıl dıbın, roj bıngeha heweskar ü xebatkarcn felscfC ji her çfı fırchur jıaliye pırs fı pırsgırcken xwc ve lı hcbünc mczc dıkın. bfı. Edi ev hCdi hCdi jı bın si fı hukmc kes ü kılasen serkar Dıyar e ev bıbe nebe perspektivek teng fı bı sinor c. Her u xwedi qudrct dcrket. Dı qonaxa komcla sermiyaniye de - wıha nıkare dı navbera xcbat fı herhemen zanısten cıhc ku çina karker bı awaki aktivi dcrket peş ü rola xwe ya di- cıhc de pcywendi pek bine fı wan dı warc kar fı bare hev de roki diyarwww.arsivakurd.org kır, xwendın fı nıvisandın roj bı roj zCdeur bfı- agahdar bıkc. Felsefe yck fı yck bı herhem fı neticeyen Cdi felsefe jı çarçoveyek teng derket fı jı we vır de bfı mal fı zanıstan ve mıjfıl dı be; u şten wckhev fı cıhecıhc yen nav­ rebcre xcbatkaran ji. Dı serdcma mc de Cdi ne tcnc mıroven bcra wan di yar dıkc; her wıha çı dı babete metod de fı çı dı zana ,filosof fı ronakbir edi kesen dın ji hcst bı hcwcedariya babete dınyaditınc de be, re şani zanıstan dıde. ------_ Nivisarbı Felsefi 43 FELSEFA YEWNANE A KEVNARE

Dı Yewnana kevnare de felsefe, xwe bı xwe an bı .xorayi (spontane) peyda nebii. E w wek berma ô dawiniyen bajarvaniyen peş Yewnane derketiye peş. Mısır u Mesopota­ miyaye de, he ku zaniyariya mırov jı qo­ naxa seretayi pır dôr nekebbu, derket mey­ dane. Le dısan ji dı ve pegave de -bir ô ditınen mırov bı pırani he cenbi u kırıni (praktik) bın ji- jı bo derleetma felsef! gele zaniyariyen heja ô kerhati pekbatı bun.

Ev bajarvaniyen kevn nezi gıraven Yewnane bUn ô dı navbera wan u heremen Yewnane de peywendiyen bazargani u leşkeri pekhatıbôn. Pelsefa Yewnane jı ma­ tematik u ezmannasi (astronomi) u geome­ tri u gele zanısren dıne yen Mısre ô Babile ıstıfade kıriye u ev peşde bınne. Rast e ma­ tematik u geometri ya Mısre ô Mesopota­ miyaye he dı qonaxek pır ruzm de bun. He jı teoriyek teva u tekuz gele diir bUn. Ez­ mannasi, guedayi bı bir ô baweriyen dini bu ô lı ser hızava sırera dısekıni u bızaven L------' wan bı awaki mistik bınav dıkır. Her ma- Zewaca Zeus uHera'ye tematik ji he dı ware hejmartına tıliya de mabu. Le ev peşdeçunen han he dı dereceyek nızm de bın ji, wek materi­ mezm keubiin deste aristokratan. Jı ber ve yeke dı her ware al begôman xwedi nırx ô qimetek heja bôn u jı bo jina cıvaki de aristokrat wek çinek karbıdest xwedi hukum avakınna zanıst u felsef! gele pewist bun. u bıryar bfin. Lı gel wan çina bazarganan ji roj bı roj derketına Felsefe peşde, komela W ek zamstek serbıxwe xurbr dıbıl, servet u sermaya wan ji bere bere zooebr dıbu. dı jina cıvaki de bebr xurt bubu. Yewnane her ware Dı nav aristokrat u bazarganan de dıjberi evçend tuj bıi ku Xasıma jı ali teknoloji ya maden u ya hesıngeriye de gaven edi dıviya aristokrat taviz bıdın bazarganan, rez u rumeta avetın. ı sereta yi derbasi bajardew­ mezın habbfin J gunden wan bınasın u dı kar u bare komele de re u fırsend bıdın de letan bubUn. Gırava Girit u lonia dı ware bazarganiye wan u gav bı gav xwe paşde bıkışinın. Ve rewşe ewılcar cımaeren re dan u bebr geş bôbôn ô bı dewlet u dorber xwe dı Qanılnen So/on de xwe di yar kır. sıtandınen gele xurt pek hatıbun. Lı gel kırin u fırotına W ek yen dıne aristokratenYewnane ji xwedi rez u huk­ tışren dın, xasıma ya dil u bendeyan gele bıhez bUbıl. Jina mek pır mezın bfin. Xwedeyen komele tım arikare wan çandıniye her dıçü geş dıbıl. Jı ber ve yeke hewce bu ku bUn ıi ew jı dılovani u rehma xwe tucar bepar nedıhışbn. xwedi ıede mırov bın u wan baş bışuxlinın u keda wan Xwedan, gele xu u xasiyeten xwe yen piroz ji jı wan re bışelinın. Ve rewşe bazara bende (kole) u dilan (exsir) www.arsivakurd.orgwek diyari şandıbün. Her jıxwe tucar dtrexiya mal u dewle­ germ dıkır u iştiha tacıren kolan vedıkır. Bajardewleten mendiye ji nekırıbun, dı ve dınyaye de çı hebü gış wek na­ cıhe cıhe yÇn ve beşa dınyaye dı bın hukme aristokrasiyek metet dabfin wan. Ango çawa nebe aristokrat lı ser nave xwedi hez u xwedi zagon de bun. Mılke taybeti dı jina xwedeyen Yewnane; malxweye her tışti bün. Jı ber ve kon:ıele de gıraniyek mezın sıtandıbü u Mi erden heri yeke hez u hükma wan ne tene tıştek şexsi bu, her wıha ev xızmetc fı mınne bın. Gış mırov cfırandınen Xwedan bfın. Cih lı rola wan a cıvak:i ne bı irade fı daxwaziya wan lı komcle, jı ali Xwedeycn komcH~ ve hatıbfı diyarkırın. Scmıvışta van her yeki zude fı bı desre xwedan ve hatıblı nıvisin. Dıbfı bı serexwari pesna ve jina xwe bıdın lı tım şukr fı qayiliya xwc bıdın xfıyandıne! ..

Bı kunebıri, dezgeha komela Ycwnane, mina yen d ın en wi serdemi, lı gor van bir fı baweriyen sere, lı gor ve destura piroz dımeşiya. Ev destura piroz Cdi pivanek bıngehin bfı; ki ku hember ve pivana piroz bısekıniya lı semıvışta xwe nepejıranda dıbfı gunehkarek mezın lı dıket ber şfıre dewleta efendiyen xwe. Diyar e dı ve rewşe de mırov nedıkari bı awak:i azad lı xweser lı dınya ıi rewşa jina cıvaki bınhere, rexne le bıgıre ıi tebiniyen xwe peşniyar bıke.

Wek dı serdemen nezık fı rewşa iro de ji baştır te xıiyakınn. her dı serdemen kevn de ji jina cıvaki tucar wek xwe fı wek bere nemaye fı namine. Tım hatiye guhanın (ı berbıpeş çıiye. Meji fı ferhenga mırov her fı her tekarnul kıriye fı peşde çfıye. Edi komela Yewnane derbasi qonaxek wısa bfıbı1 ku Cdi mırov ketın şıka ve pivana piroz. Dı vi wari de jı hemuyan betır bazargan jir u jehati derketın. Rrewş ıi dewsa wan a cıvak:i jı bo dıjberiya aristokrasiye betır ınısaid bfı. Dı saya xebat fı berxwedana bazarganan de Cdi dezgeha karbıdesta kete xetere ıi diyardeyen rfıxana sisteme her çu xuntır bfın.

Çina serkar ango aristokrasi,bo ku bıkarıbe dezgeh ıi hukme xwe bıpareze jı bo çekınna zagonek (qanfın) nu we­ zife da Solon. Dı Qanılnen Solon de, dı ware iliyarkırma rewşa aristokrat ıi bazarganan ya cıvaki de, Cdi pivanen bere pırani jı hukum ketıbfın fı pivanen madi keubun de w­ Filozof dı derheqa dınya hebiınan de pırsiyaran pek ı ine ulı ser sa wan. Lı gor dereca dewlemendiya xwe her bazarganek wan fıkır dıke. dıkari rewşa xwe ya cıvak:i bıguhfırine fı derbasi şfın fı wa­ rek bılındur bıbe. Bı vi awayi peşiya ucaran vebu, Cdi her qudreta maddi fı manewi jı wan re di yari ya kesan ji nebfı. ucarek dıkariya qasi dereca dewlemendiya xwe bıde ı1 Bı kurtebıri Xwede pe qayil bfıbfın fı ev cıdayiyen piroz jı bıstine. aristokratan re mınasıb dibfın fı bı ram fı kerema xwe jı W ek te diun dı ve rewşa nfı de cih fı rola bazarganan lı wan re bı re kınbfın! gor qeunc fı dewlemendiye haubfı diyar kınn, ku ev bı Bazargan, jı bo peydakınna kerr lı perr fı uşren pewis­ xwe şertck madi bu. Ve rcwşa nu, demek dfır fı dırej de, dı Liya jiyana rojane hatıbı1n efırandın. Dıbfı ku ew bala xwe mcş fı rereva komela Ycwnane ya wi serdemi de wek pal­ nedın kare serkariya dewlete, her ı1 her bı kırin ı1 fırotıne pedanek(fak:tor) gıring fı mezın rola xwe leyist fı dı ware mıjfıl www.arsivakurd.orgbıbın. ve guhastına bir ı1 baweriyen kcvn fı piroz de reyek nu (ı fırch

Bende (kole) ji her berhemen dılovaniya Xwedan bfın ı1 vekır. Her wıha tesir lı ;r.ana ı1 ronak:biren wi serdemi kır. dıbfı ku şev ı1 roj dı ber desten efendi yen xwe de bın. Be­ Rewş ı1 tewra wan a bere hcjiya, nırx fı pivanen nu yen Lieng fı bevegcran lı ser peyan rabıwestın, heviya fennana madi ı1 berçav dcrkeun peş. Din dı qonaxa poliıeizme (ZCdexwedeyi) de bfı. Cıhe re fı delive cıhe xwedc hcbfın. Mina ınırova dıjiyan. Ku hcrs dıkeun fı vebfıbfın. kerba wan radıbfı neheqi Cı zılmen bChempa lı çimaete Cı lı Lıgel aba­ hev fı du dıkınn. Malmezın fı SerekC Xwede yen Yewnane ri fı xebata Zeus bfı. Yen dın dı bın destura wi de sıtar dıbfın u jina sıyasi, hfı xwe dıdomandın. U xa'\iyet (ı taybctiyen Zeus ji mina yen ner fı sınet dıne bfın, tene qudret fı hukme wi lı ser hemuyan re bfı. gele peşde Wi serdemi de mırovan ku lı rewşa Xwedeyen Yewnane çfıbfın fı nıheri, um bı ıev/ıhevi fı beserpeyi fı bı şer fı nerehetiye weneyen ve rfıbırii dı bii. Dınya Cı jina cımaetc dı bın hukum Cı rebe­ rehempa riya wan de letlet bfıbfı, jı tevayi (ı yekıtiye dfır keubfı. Ve haubfın rewşa nahez ji tesir lı zana fı fiiosofen Yewnanc kıriye. efırandın. Mırov ku lı diunen wan dınhere fı rewş Cı rereva wan Beguman dıgıre berçav, bo çı keune dfı fı pegeriyane ku kainate lı ser kar fı xeb­ ata ku fi- yek madeyek zayindar u efıraner bıdamezrinın baştır tedıge. losolen Her wıha he dı demen desı:pCka felsefe de hınek fılosof bir Yewnane fı baweriya yekxwedeyi' dawejın peş fı teoriya ve ramane dı ware fel peşkeş dıkın. U qasi ku Arisıoıeles dıgerine fı rereva sefe de xwedenasi (teogonia) ya Yewnane dıdexfıyan, ew, pışti Homeros wek llesiodos, Ferekidese Sirosi, Kleobulose kıriye, mırov Lindosi, Solone Ateni, Khilone Isparıayi, Piıakose Lesbo­ • . Zeytitn it herhemen zeytitne dı ııcareıa y ewnane ya bo derve de sıra yekem de bit. si, Biase Pireneyi, Periandrose Korinıosi ii Thalese Mileti dıkare beje dı diroka ve dest pc dıke Cı peşde dıçe. llesiodos teogonia'yek mırovayi de tışteki bewene ye. Ew her birndaren zanıst fı nı visiye fı dı wır de lı ser pırsa peydabun a Xwedan ıi her felsele ne. Bermayiyen bere ku he dı qonaxek gele nızm fı wısa ya kainate sekıniye ii lı gor tebiniyen xwe tabloyek xav de bıin, wan ew jı aliye ilmi ve gihandın qonaxek heri peşkeş kıriye. Dı serdema zedexwedeyi de, he xwede wek bılınd ii zanısten serbıxwe peşkeş kırın. Di yar e ev xebata xwedi taybetiyen teva u tekuz nedıhatın zanin. Dıve hej­ wek gış hfıner fı herhemen mırov yekser fı yekcar demeket, marzedeyiya wan dest nedabe ku mırov wan her mina pekhauna ve rfıdeye demek dfır ıi aırej kışand ii dem bı dem efıraner ıi zayindaren gış hebfıne bınase ıi bıhesibine. Bı tekuzur fı xweştır bfı. wene lı gor ditınek, dı llyada'ye de Homeros dıl dıke ku Yew­ ramana yekxwedeyi bıxe peş. U ev pır vekıri (ı roni nıne Felsefa Yewnane ewılcar dı qerax ii gıraven Behra ltaiyaye bfı fı Cı wek si Cı pejna ve bir ii bawenya yekxwedeyiye xwe diy­ nane de dest pekır fı jı wır ji derbasi başfıre Rojava lı ser ar dıke. Hevoka wi ya «Bav ıi dayika Xwedan, Okeanos e» bıi himdara felsefa Romaye. Bı gışti Fe/sefa fı qonaxa iro. Ve jı bo ve idiaye wek qaneyek bıngehin tc peşkeş kırın. ve riş ii bınyate ava bfı, meşiya hate lslame ji kır. Okeanos bı xwe ji ne tıştek mıceret e, tıştek berbıçav fı felsele tesir lı zana fı filosofCn welaten madi ye. DıbejınThales jı ve manayc agahdar bfıye ii Lew­ ma av wek hoy ıi prensibek ewılin fı zayindar peşneyar kıriye. FELSEFA XWEZAYE(TEBIET) Lı gel ev hal fı şerten sereki, gele hoy fı bfıyer fı rfıdayen dın ji dı ware derketın fı pekhalina Fclsefa Y ewna­ Tebiel rejcyek Erebi ye fı dı Kurdi de ji bı kar tc. Pcyvck nc de bfıne xwedi rol fı her yek wek faktorek dı rudeye de pır fıreh u xwedi manayek dfır fı dırej e. Lı gel gış beşdar bfıne.www.arsivakurd.org Bfıne havene hızır fı ramana zana ii fılosoien mırov ku xwedi bir u hış u hışyariyc ye her cw wi serdemi. Komela Yewnanc dı gış aliyen jiyine de betır hebfınan, ji dıkeve çarçova çarmedara ıcbiete. Tışt fı heyiyen ku dcr­ peşde çiıbfı. Jı bo keranina bermayiyen bajarvani yen bere veye xebat fı irada mırov u xwc bı xwc peyda bune, heyi u rewş fı mercen xweş pek hatıbfın. Bı awaki seretayi be ji neyiya wan ser bı hızr ıi hışen mırov nınc, gış dıkcvın nav demokrasi keubfı na va jina komele. J ı bo xebaten çandniye Nivisaren Felsefe 46 sinaren ıebiete. Her wıha meji ku wek madeyek heri bılınd DİtRSIM RA DI LAWIK:it CİNİYAN te ditın ii bir ii ramanen mırov ji wek fonksiyonen wi ten hesibin. naverok ü çarçova her ~k jı tomara tebiete ne. Peyva xweza ji dı zımane K urdi de te ve mane ü gele CANCANE heremen Kordıstane de -pır fıreh ne beji-bı kar te.Tıştbı Dewa ma veri jiyare Çım buriyane tu ye rındeki ku be hewl ü be keda mırovan ü xwe bı xwe şin biine an Can cane tı meberbe Can cane tı meberbe zane, hebiina wan gıredayi bı xebat ii irada tu kesi nıne. bı Vara sıpiye vara Merdi kl!nobe weşi ve beja xweşık ve ten bınav kırın. Xweza hebünek Can cane tı meberbe Can cane tı meberbe serbıxwe ye -ku mırov bı xwe ji dı nava wi de te diun- her ü her ser bı rewşa xwe ye. Dı deslpCka felsef! de xweza her Na zalıma qurbetiye Ez merdu welatu de Can cane tı meberbe Can cane tı meberbe bı ve mana xwe ya bıngehin ü sade dıhate zanin. Derneo Dest u payi kl!rdi ma vera Wesune, nemerdune paşe de ku fantasi ii hızira mırov betır fıreh bü, Can cane tı meberbe Can cane tı meberbe betır kUr ii tenıktır bı bOyeren kainate ve mıjôl bô, edi bere xwe da tevatôren cıhe cıhe ô jı ve tewr ô meyla xwe Dewa ma veri kaji Na zalıma qurbetiye Can cane tı meberbe Can tı ya bere roj bı roj dOr ket. Dı desıpeken fetsefa Yewnane de cane meberbe Biye Jcewe bervaşi Ez urdu lcokım şiwune «Ev dınya jı çı Uşti sadır bôye ô berhema çı Uşti ye?» her Can cane tı meberbe Can cane tı meberbe wek pırsiyarek bıngehin derketiye peş ô bersiva ve pırsiyare -demek dllr ô dırej- mina madeyek zayindar hatiye dayin. Ewıl mode (arkhe) hebônek berbıçav (objektiv) u Vatox: Bıra Ali madi bô. Her ev. dı serdeınen felsefe yen Hiııd! Çin ô de ji Arekl!r: Munzır Comerd bı ve awayi te peş. Bo ku mırov he dı qonaxa seıetayi de bu, hoy ô sedemen biiyer u rüdayan wek uştek abstrab nedıhatın !!in kmn, ango her Uşt berma an dawidare Uştet . dıne bu ô re dıda ~rketına hebônek madi. Çı heye ku zani­ na mırov dı derheqa xwezaye de ııe gele lawaz ô behez bôn.. u bele mitholoji betır dewlemend Q rengdar bii. Jı ber ve MELEMAMI çende pışt demek kurt de felsefe jı ve rewşa xwe dQr ket ıl idealisme gıraniya xwe xôya kır. Edi cih ô ware pırsiyare Dı kılami to ser vati haUn guhartın. mesele derhas bô merhaleyek nıi. Renget Melema mı na zere ıa dın bı ser de hat ô rereva mesele bı awaki dıne xwe dir­ Sosına mı na zere ıa kır. Wek dı meşa diroka felsef! ya qırna ewılin a Yewnane Taye moreka şiyaye-suri xemetna de ji texôyane, bersıven pırsa bıngehin edi derbasi boy ıl Ama kerde ve xo vera, Çene çevesayi kami xapıta rüdayen mlceret bôn. Mefhôm u tegıhen berbıçav hedi tıedi to Tore ju zerme ardo lemı jı hole rablin ii yen faotasiyen mıceret keun dewsa waıı.. Ardo kerdo ve verte ıa Her wıha pırsa bıngehin hate guhartın: «Made berhemı çene to ke mıre dinaligbe hızra mırov e an raman berhema made ye?» Gelo jı wao Sonu dı-bire roji gureyenu herrlu idiaya kıjan rast u sereki ye? Tore beşibirlixe anu Anu kenu ve werte ra Dı deslpCke de filosomn Yewnane xasıma bı bOyeren Ere deste xo Ia mı de xwezaye ve mıjôl bône ô herhemen xwe yen felsefi bt Cayila mı some ko ıa gışti wek Dı sernave derheqa Xwezaye de Q dı bm Melema mı some ko ıa gıraniya xwezaye de peşkeş kırıne. Zana u filosofao Esqe mın tora ewılcar dıwww.arsivakurd.org ve kunce dınyaye de, bı awaki birazad u xwese:r Dorme ma de velg u vas lı kainate ruherine udınyabiniyen felsefi efırandıne. Dis:aD Beno kewe, beno tera cara ewıl wan, be dogmayen dini ô mitolojiki lı kainaıe meze kır u bôn himdare rebazek nu, aqlek azad ô rexnegir. Arilcer: Zılfi Kllrdlsttu1 TflrilıiiUle DersiM'de Yerel Terimler 47 '.'KÜRDiSTAN T ARİRiNDE DERSİM" ADLI ESERDE GEÇEN BAZI SÖZCÜKLERiN YEREL KARŞILIKLARI -1

MUSTAFA DOZGON

KürdistiUI Tarilıinlk Dersim. aJırhk1a yalan dönem tarihi­ bilgilerin ışılmda her defasında yeniden gözden geçirilme - mize ışık tutan başbcakaynaklaıdan biridir. 1937-38 Der­ si, dipnot ve eklerle düzenlenip yetkinleştirilerek okurJara sim 1sytiiU konusunda elimizde bulunan yegane eserdir bu. sunulması yararlı bir çaba olur kanısındayız. Bu bir Olayın bizzat içinde ve hareketin &ı saflarında yeralınış bi­ yanıyla gerçeldere dayalı tarih yazımını güçlendirir, di~er rinin, Baytar Muhammed Nuri Dersimi gibi yetkin bir yanıyla insanların d$ bilgilerle donanıp geçekçi yargıda kişinin kaleminden Dersim blşkaldınsının öyküsünü bulunmalarına kolaylaştırır. okuyup ögrenmek bizler için ayrıca önemli bir kazanım Son yıllarda sözkonusu eserin Kürtçe'ye ve di~er bazı olmuştur. Sadece.isyanın izledili seyir ve sonuçJan konu­ dillere çevirilmesi yönünde bazı çabaların sürdürüldü~ smıda delil. Dersim halkının gelenek ve görenekleri. top­ gözlemleniyor. Eserde geçen co~. sosyal, kültürel ve lumsal ve kültürel yaşamının delişik tayflan hakkında da di~er alanlarla ilgili terim ve kavramlar yörede konuşulan kapsamlı bilgi ve açıtJamalara yerveriliyor bu kitapda. dildeki söylenişe uygun bir biçimde yazılıp düzeltilmezse. KürdistiUI Tarihinde Dersim insanlarımızın uyanıp bi­ çevirmenlerin ciddi güçlüklerle karşılaşacaklan, . yeni linçlenmesi. kendi tarihine yönelme isteli üzerinde de ciddi birçok yanlışın ortaya çıkaca~ açıktır. Çünkü kitapta bir etki yaptı. Kısaca çok şey ölfendik ondan ve daha da geçen bu tür sözcüklerin tümü genellikleTürkçe yazım ve ögrenecegimiz çokça şey var onda. söyleDişe uygun bir biçimde sunulmuştur. Sözgelimi ki­ tapdaki yazılışıyla Plamer/Plömer ya da şimdilerde Kuşkusuz bu onun bazı eksiklikler ve hatalar taşıma­ yazıldı~ biçimiyle Palamar sözcügü, gerek Türkçe gerek dılı, orada yazılan her şeyin doJru oldulu anlamına gel­ Kürtçe olarak herhangi bir anlam ifade etmiyor ve kişinin mez. Kürtlere ilişkin önemli olayların örtbas edilmesinin belielinde herhangi bir ça~şıma yolaçmıyor. Türkçe resmi politika olarak benimsendili bir ülkede yaşadıtımız sOytenişi kolaylaştınlmış olmaktan öte bir işe yaramıyor. ve açıl3, günyüzüne çıkanlması gereken belge ve bilgile­ Oysa Kırmancıki (Dımıli, Zazaca)'deki yazılış ve söyleniş rin ~n derece saklı tutuldultı gizli kapıların ardına biçimi olan Pulemuriye/Pılemoriye herkesçe bilinen ve uJaşnı8ıun güçlükleri, bunun için zaman. ve fırsat gerekıili www.arsivakurd.orgTürkçe karşılı~ıyla bir anlama sahiptir. gözoiıiınde tutulursa, işin önemi daha bir açıklıkla ortaya hemen anlaşılan Armuttepesi demek olan bu ad, daha eski belgelerde çıkar. Yakın dönemde yaşanmış. Ulke ve dünya komuoy· Quziçan olarak geçer. Yine Sılbus (Dersim'de bir~ adı) undan gizlenen somut tarihi olaylara ilişkin KürdisiiUI Tor­ gibi bazı adlar da Türkçe'de Selbuz/Selbus biçiminde ihüule Dersim gibi eserlerin, açıla çıkanlan yeni belge ve 48 Kiirdismn Tarihinde Dersiın'de Yerel Terimler

yazıldıkları yetkin bir Kürdistan Tarihinde Dersim'i okuyucuya sun­ için selibuz manın hiç de zor olmadıgı kanısındayız. gibi birleşik Biz bu yazıda Kürdistan Tarihinde Dersim'e ilişkin bir sözcügü öngörülen yeni düzenlemelerden sadece birlcaçı, çeşitli te­ veya Kürtçe rim ve kavramların Kırmancık ve Kurmanci olarak karşılık deki anlamın ları ile bazı olaylara ilişkin hatalı bilgilendirmeler üzerinde dan apayrı bir dunnakla yetinecegiz. imajı can­ Iandırıyor bel leldeıde. Dımıli bil IDARI BOLÜMLENMEYE ILIŞKIN ADLAR meyen ve sözetigün nereden gel- Dersim idari yapılanma bakımından özellilde Cumhuriy­ diginden ha- et'ten sonra hızlı bir degişiklige ugramış, sınırları çokça beri olmayan daraltılmı, geçmişte Dersim çemberi içinde görülen birçok kimseler için yer çevre iliere baglanmış ve bu yolla yöre halkının etki Pülümür ya alanı ve etkinligi daraltılmaya çalışılmıştır. Biz yaşanan anlamsız bir sürecin bu yanını irdelemeyi başka bir yazıya bırakarak ad ya da idari bölümlenmeye ilişkin ad ve kavramlar üzerinde dur­ Türkçe'de he­ ınakla yetinecegiz. Buna göre ilk sütonda sozcügü Seyid Rıza rhangi bir Kürdistan Tarihinde Dersim'de geçen biçimiyle; ikinci sözcügü çagnşuran bir sözcükten ibaret olacak; Sılvus ise sütonda yörede söylenegelen biçimiyle Kırmancıki bir kalem darbesiyle Türkçe'deki se/'e ve buz' a (Dımıli, Zazaca olarak da adlandınlır) olarak; üçüncü dönüşecektir. Bunun yalnız yöre insanında degil, onu sütunda ise yöredeki adlandırılışıyla Kırdaski (Kurınanci okuyan ve duyan her keste yanlış algılamalara, garip olarak da adlandırılır) olarak karşılıgı sunulacak. Şunu he­ degerlendirmelere neden olacagı, sıradan okuyuculardai cid­ men belirtelim ki, birçok sözcügün yöreye göre az da olsa di bir bilinç sapmasına, araştırmacılarda ise onulmaz degişiklik gösteren söyleniş biçimlerini tek tek yazmak yaniışiara yolaçacagı ortada. Agır ve ilkel bir asimilasyon­ yerine, en yaygın söylenişi vermenin yeterli olacagını la, dil ve kültür yasagının süregeldigi bir ülkede bu ve düşündük. Bununla birlikte Türkçe söylenişi ile yöredeki benzeri durumların içerdigi sakıncalar sayınakla bitecek dillerindeki söylenişi anlam ve biçim bakımından farklılık gibi degil. göstermeyen sözcükleri bu yazıda tekrarlamaktan kaçındık. Kuşkusuz bu, eserini Türkçe olarak yazan bir kimse­ nin, hele hele Vet. Dr. M. Nuri Dersimi gibi kastı olmay­ Kitapdaki Adı Kırmaneki Kırdaski an saygın bir yurtseverin hatası olarak nitelenemez. Çogunlukla Türkçe'nin Kürtçe'ye çok uzak bir dil olmasın Dersim Dersım Dersım dan, farklı yazım kurallarından ileri geldigi söylenebilir. Plümer Pulemuriye Pulemor Kanımca yayıncılar bu ve benzeri durumlar için önlem al­ Mazgirt Mazgbd Mezgır malı, sakıncaları giderici yol ve yöntemler araştırmalı, Pertek Perta ge Pertag gerekirse kitaba ekler ve açıklayıcı notlar koymaktan Hozat Xozaı Xozat kaçınmamalılar. Ovacık Avacuxe Avacux Her defasındawww.arsivakurd.org tıpkıbasımıyla yetinilen Kürdistan Tari­ Nazımiye Qızıl Kilise Qızıl Kilise hinde Dersim yerine; dili arıtılmış, terim ve kavramlarının Çemişkezek Çımisgezeg Çımisgezag yerel ve özgün karşılıkları uygun bir biçimde eklenmiş, Kigi Gexiye Gexi her geçen gün daha bir aydınlıga çıkan tarihimizin ışıgtnda Peri Perre Perr yeni ekler ve aydınlatıcı notlarla eksikleri giderilmiş daha Çarsancak Çarsıncax Çarsancax Kürdistan Tarihinde Dersim'de Yerel Terimler 49

Muhundu Moxındiye Muxendi Erzincan Erzıngan Erzıngan Tercan MamaXatune Tercan Tercan Malatya Meletiye Meleti Kemah Kamax Kemax Geban Madeni Gavan Geban Pal u Pal o Pal o Kar aç or Qereçor Qereçor Pah Pax Pex Amutka(l) Amutqe Emutqe Sin SineiŞine Sin Kermel Ke(ı)rmele Kermel Sövge Sovge Sovge Karaglan Qerexlan Qerexlan Kale(2} Kela Kel Teleye Teki ya Tekye Kaleper Qexpere Qexper Mercan(3) Mırcane Mırcan Mıhsor Mı h soriye Mıhsor Çırpazin Çırpazine Çırpazin Zeı:anik Zeranige Zeranig Belkiş Belkıse Belkıs Sagman Saxman Saxman Celedor(4) Celedor Celedor Deşt Deş(s)te Deşt Danzig Danzixe Danzix Şeteri(5) Seteriye Seteri

Türşmek Tırusmege Baxçe Meleke Tıruşmeg Şahan ( ... 1937) Pah Pax Pax/Pex Berhem'in Arşivinden

DERSIM'DE DMi, VADI, GEÇIT, AKARSU ADLARI

1. Kitabın sözkonusu ettiği dönemde Amuıqe, Sin, Kermel ve Qerexlan yerleşme birimleri Hozat(Xozat) ilçesinin bucak­

larıydı. Dersim'de halk arasında aslına uygun olarak kullanılmakta 2. Kela, Qe:xpere veTekiya yerleşme birimleri Çemişgezek olan dag, tepe, ova, akarsu, geçit, vadi vb. adları çogunluk (Çımisgezeg) ilçesinin bucaklarıydı. la bozularak Türkçe'ye aktarılmışur. Her şeyi Türk ve 3. MırcaM, Mıhsoriye ve Çırpazin yerleşme birimleri Ovacık. Türkçeleştirme çabalarının yanısıra Türkçe sesler ve yazım (Avacuxe)www.arsivakurd.org ilçesinin bucaklarıydı. kurallarıyla tran dilleri arasındaki aykırılıgtn da bunda payı 4. Celedor, Deşte ve Danzixe yerleşme birimleri Pertek (Per­ olmuştur. Dersim bölgesindeki Urartu ve öncesinden kal­ tage) ilçesinin bucaklarıydı. ma yer ve cografi adiara hala rastlanır. Eski Ermernce'den 5. Seteriye, Tırusmege, Pax ve Moxındiye yerleşme birimleri gelen ad ve kavramlar da az degil. Sorunun bu bakımdan Mazgirt (Mazgird)'in bucaklarıydı. 50 Kllrdlsttuı Ttll'iltlıuh Der:siıa'th Yerel Terimler

incelenmesinin de bir takım ilgilç sonuçlar ortaya çıkara - 2. Vadi ve Geçit/er: ca~ı. dil ve ilişkin kültüre bilçok soruyu aydınlatacalı• kuşkusuzdur. Biz yörede kullaaılagelen bu adların kay- Kiıapdaki Adı Kırmanci Kırdaski n$na inmeden sadece orijinaliıi aktannalda yetinecegiz. H$ç1D' Bopzı Dere Haxaçure Boxaza Haxaçure Ziyaret BoA;Izı DereJiyare Boxaza Ziyare Nerdiverı Bogazı BOXaze Nerdiwani Boxaza Nerdiwane I. Dağ ve Tepe/er: Meitan BoAazı Dere Mırcani/ Newala Mırcane Boxaza Mırcani Mahmunut/l'anz DereTanzel Maxmunıti Kitapdaki Adı Kırmanci Kırdaski Dere Newala Mexmunut! Kutu Deresi Dere Qutiye/ QutiDere Quti Dere Munzur Dalları KoyeMırmi Çiyaye Mızure SansaBopzı Deresansa Newala Sansaye Mercan Daglan KoyaMEarıi " Mın:ana AliBoxazı Ali Boxaji Ali Boxazi TujikDalt TozıkBaba TujıkBaba SaAman Dere Saxmani · Newala Saxmane Hıdır DagJan Koye Saltan Dereli Dereliye Dereli Degimıendere Xıdıri Çiyaye Sultan Degirmandere Degirmandere Halvori Dere Halvariye Newala Halboriya Xıdır Dı.-reAre Dere Areyi '! Kırklar Dalı Qırxieıan/Çewıa Aspar Qırxieıan 1kscx- Iksore Iksor Yilanlı Dalı KoyeMari ÇiyayeMar Sotke Sovge Sovge Mahınunut Dalı Koye Maımunıti Maxmunuda Kalqıez Qexpere Qexper ZeiDagı Jele zeı tn Ine tn DüzgünDagı Kemer! Duzgıni Kevıre Duzgın Salman Dersimi Saxman Dersuni Saxman Dersuni Gürgür Dagı Koye Gllll'gtllTi Çiyaye ourrguıre Mihsori Mıhsoriye Mihsor Ak Kowo Sıpa Çiyaye Sıpi Dal Çihek Çıxeke Çıxek: Er Mustafa Dalı Koye Er Mıstafayi " ErMıste~ Heç xeçe xeç n BılgeşDagı Bılgese Bılgeşe Pah Pax PaxJPex Sansaltık oagı Koy e Maıho Merxo Merxo Zel Sansaltıxi n Sansalnxe Jele/Z!le zeı Hosta/Hosta Beli Koye Hoıstabeli " Hostabele Kızıl Dal KowoSor n Siir . Pertek Dalları KoycNnage " Pertage n Ninik DatJarı(l) KoyeN&ııgi Nenuge 3. Akarsular:

B$ ' Baxıre " Bexır Bolar Bolcıre " Bokır Kitıqxla!cj Adı Kırmaneki Kırdaski Hel KoyeHSi " Heı.e Zeranik Tepesi Pule Zeıanige Puie Zeranige FıratNehri Çeme Ferati Çeme Ferat GerTepesi Pule(Koye) Gerri Çiyaye Gırr MuratNehri ÇemeMıradi " Mur.ıd! Mercan Tepesi Puie MırcaiU " Mırcane MunzurSuyu ÇernetAwa Muzıri Çeme/Ava Muztre Parçile Çeme Harçıki/Harçık AvaHarçlke Peri Suyu Çeme Perre(l) AvaKardere Kilt S~:~yu ÇemeGexiye Ava Gexiye www.arsivakurd.orgMercan lrnJalı Awa/Dere Mırcani Ava/Newala Mın:ane H$ç1D' lrmalı ÇenıeiDere Haxaçme Newala Haxaçure GerSuyu AwaGerri Newala Gure l.TOrkçe yazıl~ı hiç bir anlam vermiyor, Kınnancıki'de ise Depmen :Dere DeginnanDere Degirman Dere tunak anlamına gelir. SunketSuyu Awa Sunkıti Sunket Kürdistan Tarihinde Dersim'de Yerel Terimler 51

Tercüman'ın hazırlatıp yayımladıgı ansiklopedi türünnden bir kitaba yaptırılıp konulan bu resim, bazı çevrelerin kandan ve düşmanlıkJan yana duydukları hazı ve böbürlenmeyi açıkça yansıtıyor. Resimde yükselen dumanlar 1937- 1938 Dersim Ayaklanması -ki sözkonusu kitapta tarihi yanlış olarak verilmiş- köyleri ve köylerle birli/ae yakılan in­ sanları gösteriyor. Henüz öldürülmemiş olan yaşlı ve silahsız insanlarsa asker süngüsil süngüleri alıında bir yerlere göıürülüyor. Tercüman bu resmin altına şunları yazmış: 1. Peri Suyu "Dersim lsyanı elebaşıları lsııklal Mahkemesi'nde yargılanthlar. geçtiği yerle- (L.Baksi'nin arşivinden) rin adını alır. Seyit Mahmudan (Çeme Sey Mamudan), Sözgelimi Çeme adların Türkçe yazımından do~an yanlış algılamalan Gölek Çayı (Çeme Goleke) gibi. düzeltmeyi yegliyoruz. Ancak yerleşme birimlerinin ad­ larını verirken daha önce yapıldı~ı gibi adın Kırdaski ola­ rak da karşılı~ını yazmaya gerek olmadı~ kanısıyla sadece Kırmaneki olarak söylenişini yazmakla yetiniyoruz. Zaten bu adlar konusunda Kırmancıki ve Kırdaski arasında KÖY VE MEZRA ADLARI söyleniş bakımından önemli bir fark da gözükmüyor.

Coğrafi ad ve terimierin yanısıra adları sık sık de~iştirilen alanlardan biri de köy ve mezra gibi yerleşme birimleridir. Kitapdaki Adı Kırmaneki Bugün birçogumuz köylerimizin eski adlarını bildigirniz halde, kitle iletişim araçları ve devletin resmi belgelele­ Pehami Pıxamiye rinde adıgeçen herhangi bir köyüroüzün yerini ve kendisini Derviş Cemal Dewres Cemalan al~ılamaktawww.arsivakurd.org güçlük çekiyoruz. Bu saptırma, hükümetlerin, Pul ur Pulır bin yılların ürünü olan çeşitli yerel adları de~iştirmek gibi Zeıanik Zeranige son derece hatalı uygulamalarından ileri geliyor. Tabii bu Kedak Kcdax da asimilasyon ve inkarcı ulusal politikalann bir di~er llesor lksorc öme~idir. Biz bugünkü adlar üzerinde durmuyor, geçmiş Danzi~ Danzixe 52 Kilrtlistim Tarihinde Dersim'de Yerel TerimU!r

Aşkerek Askırage ÇEŞITLl ADLAR Şeniye Agaye Ş iniaxan/Şiniaxu Kızıl-Derban Dırban Mamikfuı MalDekiye Kiıapdaki Adı Klmıam;ki Kırdaski Ayvalık Hewedan Masadariç Masadenz Tuz Sole Xwe Bal.işer Balişere Kezo Gezemgen Gezo Harisik Xaras(ş)ige B~y Genım Genım Hecec Xeceriye Arpı Ce w Ce Zeri Urri/Zerriye Dan Kore k Gılgıl Bargini Bargıniye Gullik(Çirişotu) Gulıke Gulık Surpyan Sorpiyan Torak Toraq Toraq Cevizlik Gozeran Bal Hemgen Hungıv Agdal Axdad Yabani sarmısak Şiramok Sink Danzi Danziye Palut Bo li Berri Harsi Harsi ye/Harşi ye ruun Koli :Ezın Hop ik Hopıke Deri Çerme Çerm Paoceras Pancıras Yal Ron Rôn Hınzori Xınz(s)oriye Kıl Mu ye Mii Gazik Gazıke Yün Pırç Herri Çakperi: Çaxperiye Peynir Pendir Penir BıKiem Vami Bayif TüUin Tubn Tutun Ceviz Goze/Goji Giiz Kaymak Xavık To DERSIM'DE ORMANLIK ALANLAR Yo~ Mast MaS't/Mest Ayran Do De w Yabaninane Pune Pung 1950'li yıllara kadar sık ormanlarla kaplı bulunan Der- Yemlik Marsungi Sıpıng sim'de, Vet. Dr. Nuri Dersimi birçok büyük ve zengin or- Payzedev Payizdo DewePayiz! man alanlannın adlarını veriyor kitabında. Ne yazık ki Zeıafetlbabko Zırfeti Zırfet adıgeçen bu ormanlık alaniann birço~ bugün neredeyse Kmutayranı Doye temndeyi Deweçurtin çıplak ve çorak bir yer halini almışbr. Yanlış ve belki de Çortan Temnde Çortan kasıtlı kesim politikalannın yanısıra yörede süregelen kara Ho Ilik Holıke Holık/War keçi besiciliginin de bunda olumsuz etkisi olmuştur. Köm Go me Gom Aynca odun dışında başka bir yakıt maddesinin olmayışı, konut yapımında kullanılacak hazır kereste ve benzeri ola- naklardan yoksunluk yöre halkını elönündeki ormanı so- rumsuzca tüketmeye yöneltmiştir.

Kitapdaki Adı Kırmaocıki Kırdasld BAZI HASTALIKLAR/N ADLARI

Zarkavit Zargovit Zargovit Degirmen Dere Degirman Dere Degirman Dere KiralXIald Adı Kınuancık i Kırdaski Halvori Halboriye Halbori Vank Vank Venk Hışbk Xışbke Xışbk Belgeş Bılges Bılgeş (Ciwboa simptanatique) . Kakper Qexpere Qexper Tifo Hale koyi Tifo Mıhsor www.arsivakurd.orgMıhsoriye Mıhsor Malarya · Tewraniye Ta/Lerz Sofke Sovge Sovge Zatari ye Awe guretena cigeran Zaturan Danaburan Taleburan Taleburan Verem Neweşiya tenıke Verem Bagııt Baxin Baxin ------...... ,------Kilrdisttı11 Tarilainde Dersim'de Yerel Terimler 53

Oca~ sönsün! Heq adır wedaro! Xad! are te kür ke! BAZI HAYVAN ADLAR! Hode Heq Xade Ateşe girmek Adır kutene Egırkeun Yezdan Yezdan Yezdan Kosewi IGragdald Adı Kınnaneki Kırdaski Ateşin közleri Kosavi Sema Sama Sema Tilki Lüye Ro vi Sa7/tambur Tomır/Saz Tembur/Sez Kurt Verg Gur Hidirnyas Xızır/Roc! Xızıri XıdırElyas Qawut Ayı HeseBmi Hırç Kavut Qawute Kuzu Varek/Verek Berx Dü~ Veyve/Git Dawat Ni şan Olt]alc Bıjek Kar Nişan Denişkar Keklik Zerence/Zarenee Kew Kovent Govende Govend Cirit Kuş Mirçıke Çuçık/Çıvik Cirit Cirite Çırre . Çır Tavşan Awres Kergoşk/Kewroşk Çır lnek Manga Mange/Ç!lek Kivre Kewra Kiriv Koyun Miye/Mesm Mih Müsab ip Mısayib Mısehib Keçi Bıze Bızın Kandavası Goni guretene Xwin gırtın Köpek Ku tık Kuti/Seg Sürre Surre Surre Katır Qabi(e) Qatır Beygir. ~rgir Dergir At Astar Hesp Kısıak Mahine Mehin GIYIM KUŞAM

Kitapdaki Adı K.ırmaueıki Kırdaski DINSEL, AHLAKI VE TÖRESEL TERIMLER Kollik Kulık(e) Kum/Kum ık Puşi Puşiye Şara reş Kitapdaki Hali Kumaneki Kmmanci Şabik Sapık Şapık Ş al Sal Ş al Alevi Elewi Elewi Bamsorşah Sale Baresore Şale Barasore Alevilik Elewiy!n Elewiti Hedik Lekani Lekan Zerdüşt Zerduşt Zerdeşt Çarik Çanxi Çarıx Ehlibeyt Elibeyt Ehlibeyt tpekli sanglar Vala/Kefiya Vale/Kefiye Se it Sey/Seyid Se yi d Taki Taqi Ziim Gillbeng Gulbang/Diwa Gulbang Hazreti Ali Hz. Eli/Oli Hz. Eli Bektaşilik Bateşe ni B!kteşiti Mürşit Mursıd Muşur/Murşid Pir Pir Pir DERSIM VE ÇEVRESI AŞIRETLERI Rehber Rayher Reberr KaleSipi Kalo Sıpe Kal! Sıpi Aşiret adları arasında Kırmanelki ve Kırdaski bakımından Mar Maro Şiya MareReş fazlasıyla farklı bir söylenişle karşılaşılmaz. Bu adlar he­ Mare Kısumi Mare Kısum! men hemen aynı biçimde söylenip yazılırlar. Bu nedenle Kiştim Ewliyaye E wliye ayrıca bir Kırdaski sütunu açmaya gerek görmüyoruz. KJSumi Kısume dil konusunda Tebarik Tebenk Teberık Kitapta adı geçen aşiretlerin konuştukları www.arsivakurd.orgolmadıkları, kimi Hz.Muhammed Melıemed Mehemed verilen bilgilerin tam ve eksiksiz Kızılbaş Qızılbaş Qızılbaş aşiretlerin belirli bir kesiminin Kurmaneça ve diger Molla Mıle/Mele Mele/Mela bölümünün de Zazaea ya da Kırmanelki konuştukları Baht Bext Bext görülür. Bazı aşiretlerinse konuştukları dili saptayamadık. Bahu yıkık Bebext Bebext Burada adıgeçen adlann her biri başlıbaşına bir aşireti tem­ 48. Lolan " Lo lan sil etmiyor. Çünlcü bu listenin düzenlenmesinde ana aşiret 49.Sisan " S isan 50. Şeyh ve kollan arasında herhangi bir ayırım yapılmamış, adlar Mehmedan " Şix Mamedan 51. Şadan " Sadızan rastgele yazılmıştır. 52. Horıncican " Xormelcan 53. Sandalan Kurmanci Sandalan 54. Hıran " Xıran Kitapd•ki Adı Kırmancıkj 55. Ketan " Ketan 56. ı. Aşalı Abbuanlll' Abuani can Alan(7) " Alan 2.Kırtan/Mirosan Qırxan 57.Keriman " Kerim an 3. Afatı Peratan Peratane can 58. Gulan " Go lan 4. Zenglll Zengan 59. Gotan " Qotan 5. Laçinan Laçinan 60.ZWfan " 6. Karabalan Qerebaliya 7. Zılfan Pından Pmdan 61. Demenan Zazaca Demenan 8. Yukarı Karabalan .. Qerebaliyane Seri 9. 62.Muraıt " Mırran Perhadan .. Peratan 63. Balılcan " Balıkan 10. AşaiJ Abbasan Abasana c&; 64. Gırtan " Gırtan ll. Bahtiyaıan ".. Bextiyaran 65. Mıstıkan " Mıstıkan 12. MıStan Mıstan 66. Yusufan " U sı van 13.Hoşan .." Xoşan/Xosu 67.Gevıan " Gewran 14. Derıkan D6nkan 68. SW'311 " Suraıt 15. Şırtıkan " Sırtıkan 69. Şeyhan(8) " Şixan 16. Rutan " Rutan 70.Kudan Kudan 17. Derviş Cemalan " Dewıes Cemalan 7l.Heman " Hem an 18. Sarısaltıkan(l) Kurmancça Sarı Saltıxan 72. Mıllan Kurmanci Mı lan 19. Aguçanaıı " Axuçanan 73.Şeyhbazan " Şabazan 20. Tıtenikan " Tıtanigan 74. İsolan " lzolan 21. Badikan " Badıkan/Badan 75. Maskan(9) " Masıkan 22. Şemkan " Semıkan 76. Kumsuraıt " K umsuran 23.Rasikan " Resıkan 77. Şerndinan Zazaca Şerndinan 24. Kurmeşan Kurmancça Kurmasan 78.Porilcan " Ponlcan ll 25.Keçelan Zazaca Keçelan 79. Parçikan Parçıkan 26. Balan(2) " Balan 80. Hurşidan " Xurşidan 27.Briman ." Bıriman 81. Haydaraıt Heyderan 28.Keman " Keman 82. Karsanan " Karsanan 29. Kulikan(3) " Kulıkan 83. Zilan " Zılan 30. Seit Kemalan " Sey Kemalan 84. Lertigan " Urtıkan 3 ı. Arslanan(4) " Aslanan 85. Çekan(lO) " Çalcan 32. Maksudan " Mexsudan 86. Gulan(ll) " Golinan 33. Pezkevıan " Pezgewran 87. Zuneylcan Kurmancça Zun &lan 34. Beytan " Beyiran 88.Şavalan " Şawaliyan 35. Holikan " Rolıkan 89.Sadikan " Sadıqan 36. Kocan(5) " Qocan/Qoz(c)u 90.Şevalcan Şawaqan 37.Şemkan " Semıkan 91. Şeteran " Seteran 38. Resikan " Resıkan 92.Kubetan " Qubetan 39.Nenikan Nanıkan 93. Canbegan " Canbegan 40. Aş1D'311 Kurmancça Asuran/ Aş1D'311 94. Kulabyan Gulabiyan 41. Deman " Dem an 95.Koçıkan " Koçıkan 42. Keçelan Zazaca Keçelan 96. Atma(12) Kurmancça Atme/Atma 43. Arelanwww.arsivakurd.org " Myizan 97. Dirijan ll o ırajan 44. Çarekan " Çarekan 98.Piran Piran 45. Kureyşan " Kuresan 99. Sinarnelli " Smemali 46. Bamascıraıı(6) " Bamas1D'31l 100. Elhas " Alxas 47.Balaban Balabanan 101.Bekran ? Belaran ------KilrtlisiiJII Tllrihilfll• lhrsilll'ü Yerel Terimler 55

102.~n ? ~ 103. Balan ? Balan • Yazar dil bölomunde Zazaca ve Kurmancça 104. Gaw Kurmaııcça Kaw/Gaw biçiminde bir ayırım yapmı,. Oysa Zazaca 105. Koçkiri (ı3) " Qoçkiri!Qoçgiri konıqtukları söylenen qiretler, konu,tukları dili Gınian 106. Ginian Zazaca Zazaca olarak nitelemez. Kırmanelki olarak ad· 107. Kozıçan " Qoziçan,Quziçan landırırlll'. Biz yıızarın yaptılı ayınma uyarak Za­ 108.~ ? Bırazi/Berazi zaca terimini aynen vermeyi yelledik. ı 09. Resullar ? Resolan 110. Çolak ? Çolaxan 111. Tahsoran ? Texsuran 112. KArir ? Kare~ 113.~ ? Karlkan 114. Şeyh Hasanan(ı4) Zazaca ŞixHesenan

(Dcvanu var)

ı. Sarısaltıklar bulundukları yöre bakımından Kırmancıki, Kırdaski ve Türkçe konuFlar -MD. 2. 26-30 nolu 6 qiret Kaüm Aliretleri olarak ad· · landırılır. Bununla birlikte , Yazara göre Baları qiretinin Mazgirt yöresinde kalan kesimi Kırdaski konıqur -MD. 3. Yazara göre Mazgirt yöresinde bulunanlar Kırdaski konıqurlar. 4. 3ı-3S nolu S qiret Kcw011 Aliretleri olarak ad­

landınlır. S. 36-39 nolu qiretler Qoc011 Aliretleri olarak adlandırılır. Toplam ıs qiretten olıqan bu gruba Seydma adı verilir. 6. BamasMranlar bulundukları yöreye göre Kırmanelki ya da Kırdaski konıqurlar -MD. 1. Aüm qireti Zazaca k~ -MD. 8. Şi.ıuua, KMdm& ve Heman kabileleri, KMrisan A,ireti'nin ezbederidir. 9. Ması/um'ın bir kesimi de Zazaca konıqur- MD. ıo. Yazara göre, Çaluınların Kilı'da kalan kesimi Zazaca konıqur. ll. GıJinanlar, Kwü011A1ireti'nin bir ezbetidir. ı2. 96-98 nolu qireder genellilde Malatya ve

Adıyamm yörelerinde yqamaktadırlar. ı3. Koçkiri A1ireti ı2 ezbete/boya ayrılır. Bun· ların bazıları ,unıardır: Saro, Badil011, Bar, Ga­ roa, /bo, Balo, Zaza ... Hasan (Şix Hesenan)1ar , çokça qiretten Isierne Adr8si:www.arsivakurd.org ı4. Şeyh meydana gelen bir a,iretler konfederasyonu SERHEM YAYlNLARI görünOınündedir. Koçgiri A,ireti de kendisini Kotkag. 15, sır. 16475 KistaiSWEDEN Şeyh Hasan'lll'a akraba bilir -MD. Tel: 08 • 750 48 28 56 Vmg®He~D~me ------ser. Ez be xo cem de anıane diyay~e; 1T1QATE KIRMANCO DE zonu bavayi çıtur kuina ra cı kılame (beyite) van~. Aye ra dıma, piy~ mı lew~ ma de sande u sodır venga Heqi do. Onca pirika mı venga Heqi do ... VENGDA HEQİ Qesa kılame (beyite) be perda kılame DAYiNE ra hona mı gos der !. Qeydewo ke piye Bırawo Derg'i vano, zaf imisa ni kılamo beno. Yan~ ne çı ke ama vere feki vano u ne ki saw u so" ra wane­ no. Kalık~ eyi be piy~ eyi ra ki lewe eyi de venga Heqi do u o ke ine ra çıtur muso beni vano. Mı va "Bırawo MUNZIR COMERD Derg, piya to ebe na kılame venga Areker: BIRAWO DERG Heqi dano; qesa deyi meıze yabani"

Peycu eyi be waa xoıa fıkır kerdo Ice, kılama ke pe venga Heqi dan~. kultHe ma Kırmana> de cawode zaf qimetın ~~- Naye ser ine gureto piye xo ra mınete kerda Ice tay~na Ha wo n~jdiy~ 25-30 serra Ice mento Hemeıie mı tı şiya welatede dilri venga Heqi do. Pi ki Kırnıanc welat! xoıa biyo şileci amo Sayi daro de Jcaldce ra biye suri domana xo neskıt! u b!yita xo tenb kerda dewleton~ Awrupa, amo xeribiye. Mevwle bi tı zaf kota mı viri derg. Beyila Ice 15 serri t6piya ama vaıene, Rayi nezanıta, olaxi nU.anıt!, zon n~­ Tı vana ke je dendı/ce §iri. y~ vrini ra feıq zanıto ... Eke biyo sand. Diştoro hal~ OOkena u honde navuriya ra. xo re berbo, kmo, jibol Hesreta wela­ 1! na kılame eve hazaro kılami Na lawıke de piy~ ine derdon~ xo t! xo onta, y~ ç!lçuk~ xo u y~ ~I­ imis biye, eve hazaro hesrete ama vano. Vajime Ice vano "Miyme mı de­ qo~ xo onta. Wo taw tey~ vengi, zon.lndi na senon~ peyeno de kes ka­ ceno" ya ki "Welato xerib o, zon ne­ hona n~we kut!ne ra çımi ver, seruk setaııe teybi pırr OOkeno u keşi re n~­ zanu" ... Heqa xo esıa, maçıtur neva­ am~ne diyayine. Ni karker! ke am~ rusneno. Nara ki kaset! vidoyi ben~ zot Ama Almanya gure. Honde guriyo dewletoııa Awnıpa yan xeribiye, indi pm,y~u~. u kare na wela&i de biyo ııawes. Honde her jü teyb&Je xo esto. Eke sona yiz­ serri werte ra v~ ra, hona ki niya­ Bırawo Derg-naye ra dı seniraveri ne, te~ vengi ki tey ~n~. Wext! moro Almano. Hona o Almano çım şibi yızıne. çe dine de indi kes çino. yizno de o wo ke sono yizne de Gastarbeiter (karkero meyman) sono, Nata qayit keno bota qayit keno, naca o. xora o wo Ice ııCşkino şaro Ya ki Auslt'lnder (welat xeribız) qefçıl ki ceno ka­ saye keno uca saye keno peyniye de seta teybi keno pırr, dano jü, rusneno o. O ebe naye raji n!biyo u derde xo çım! xo gıneno kase~ ro. C!no gos ç! xo u ya ki jüy~ Heqa xo kerdo. re bini re. Dot ra ki nano ser Ice, piye xu yol Naye ra naz­ re beyan wonca kaseti bena pm yeoo A wrupa. on çend serri rav~r Almanya ra rusno Mı bm! na kılame de tay! no-· Na kaSeto de selam-Icelam van!, der u ç!. t!bıni nayro. Wast Ice qes6 na ~yite cirani pers keOO u vajimeke çı ke fık:re nnd fam be u rmd sera wendoxi kuye. Tey sılamo- kılamo vano u dıme mordemi ra v&eno ra o tede ca ceno. ra ki venga Heqi daııo. Na kasete Naca de xızmeta gırse B ırawo CiranM& ma guretbi m~ xu yo ke Bırawo Derg'i re zaf calıb yena u ~o Derg'i diya. Na kasete kunco tari ra Almanyawww.arsivakurd.org de gurino, yi re kasete veng~ xo de ano Almanya veıa, arda roş&i ver. Tım wes u warr xoıa kerdibi pm rusnaybi. Na kasete Derg mekeri, roce ame (B ırawo be, Brawo Dergi de jü ki kılameda kılme imis kerda u wanıta. A kılame niya biye: Derg) çe ma meymaniye ke kasete xo de arda. Ma keıd teyp ra u piya gos na 57 ------Vengda Heqi Dayine Vano "Dewres Sıleman Xızıre Ka1i ramı~ne Mordeme saıa tengo Bme xeyma wari Kami ke zerre u can ra venga deyi do Ez be to qurbane qelbe paki Dozlaıre na telcsti BIRAWO DERG o. Mırad çım de neverdo" Na sate a sate kero Te/cste Vengda Heqi dayine tede je zu­ Ez be to qurbane na lıngano Na çCver ma sero rak:ero vin niye. Her dewres xo ra gore diway Mı ra emso se vano Ma bovoke keşi meverdo keno, xo ra gore vengda Heqi do.no. Ez be xo Heqo se bıkeri Ez be to qurbane bme yi Iıngano Zu ki derdi dewresan u mıleti ciya Xaıt:a kalıkC xora Sata ke meymane mı yeno(7) ciya yi. Her dewres gore derd u kılloni Nezo gaziya xo kami re bıkeri Riye mı qılafet ra veciyo xo u yi sari dormi xo Heqi ra mınete De be omede mm e seyi. Verve meymane mı şero xo re biyo keno. Dewrese na te/csti, Caru qelbo teng mekero Jaırker u amo Alamanya. Uca tk ge­ Se vana kalıkC mı, Emso hale mı se beno gane ze"e xo biyo teng, zafzeçi xo Emso se bıkeri? Na gaziya xo nısnenu /cJıto viri, welat kuto viri u hureta Endi beso, ye mm u to kalıki Kert! Mezela Sıpiye(S) nas-dosti xo ontal Naye ser xo re Heqo yis u heweso Aspare sere Qosani(9) sewi nqtoro, Vengda Heqi do "cı ra P! sekena nıaıe dina To tope es~ne lem u sani mınete urda u bari dewre;i ıenılc lqraro ke to do ra ma · Ez be to qurbane yi name gırani uro, aql u sebrode xb cıdol Ma re seıbesez beso Name to gıran o Sultan Düzgıne Ke­ u Mordem u ruu.t gosnano ro Vt.llg De be qurbane yi lıngano meri ruu.t vineiiD u i vatena dewi-ban ser, No hale mı emso se beno Ez n~u wedari Heq~~ ke i qale derd u ku.lani xo uni. Ha dılo, ha dılo. dıla mı hawaro! Lawo endi beso cı ra mınete uni ki çiyode 1111tV"et Emso bedura mı nina niyo, ya lwlılc u wayt.ri .xıı yo,,. pir Qurbane to yi rnekani Na perda be mı lazıma " raybere .xıı yol Hews! to verde viyale(4) Xızıro Kal o Gıle viyale amo hews u rnekani serde Endi beso beso BERHEM Lawo ewro sodır o roc erzeno Ye min u to ye yis u heweso W etti, hard u aweni De be qurbane to yi lıngano Keno pırre sewle u nuri De be, de be qurbane to bıne lmgano Lawo şiya kenu XO vıle No hale mm e feqire zari sebeno Xo erzenu lıngane ververeni No pire mı be mıkinano Ez be to qurbane yi lmgano Ha dılo, dıla mı hawaro Qurbane to bme Iıngano Emso hewne mı nino Ez be to qurbane yi lıngano Emso tari yo, sano Meyile mı, meymane kalıke(5) mı Mın e feqire zari re emso se vano Wax~ qonax u meymanano sero Ez be to qıırbane na hCşireni De be om~ mı De be, de be qurbane bme yi Iıngano Emso ro mı Iazımo No hale mı to ra talde nebeno, vere Qılawuze piri be jü rayberi Ha dılo, ha dılo, ha dılo, ha dılol çımano Ez be to qurbane yi name şireni Dıle mı hawaro! De be, de be qurbane to yi lıngano Venge pire mı emso mekan de yeno Pir! mm e be mıkinano Kami ke zerre u can ra venga to do No hale mm e feqiri ewro se beno Emso hewne xo mı diyo Heqo to mırad çım de neverde Emsacerenu qılawuze pire xo vero Hewne mı sıpediyo(l) Reca bıkere Kemere Sultan Duzgıni(6) Heq bo tawa sere kare neiceno lmdad!www.arsivakurd.org kalıke(2) mı ra ma reso ıa . Ez be qurbane to yi Iıngano Ez be xo qıırbane namesireri Ma re nıka xebeıede xere bCro Emso mı lazımo Kertl, Mezela Sıpiye Des~ mm e feqire zari Qonaxe ma ra ramevero De be om~ mm e seyi Heq bo, Dewıts Sılamani(3) Jerde Ez be to qurbane yi lmgano Tı se vana emso se bıkeri sono Kallke mı veng dbıe na perda Hewne mın e feqiri nino 58 Vengda Heqi Dayine

Emso zerre mı, Heq bo girino De be, de be, de be Vano, Heq bo çene Iawo şiya xo vıle Çıme mın o emso raye onceno Qurbane to yi lıngano ke Meymane mı, Heq bo, lerz a ewro Vano, miyane mm e feqiri deceno Vera Mehemedi ra vınde(ı2) yeno Tı reca bıka Heq bo dileg u recawu (yi, cı) ra bıke Ez be to qurbane yi meymani Dennane to Kemere Sultan Duzgıni ra To re bero comereleni Tı se vana ez se bı.k:eri bem Ma be to ra Qexe kemu ra meverdo Xerca to ra meymane Mikayili Vace Sultan Duzgın bero Henenu ra henenu Qaluda venga kami deri Xo dest de dennan u yilac biveno Na kılama mı ki şero Bere ez be qurbane to bıne yi lıngano Ma be toxtor u hekim meverdo Qılawuze Sere Delazizi Sıpela yitamazi mordeme qurbane Ez be to qurbane bıne yi lıngano Vano, Heq bo o kewraye mıno çeuni Kalıke mı qurbane to yi lıngano Sata tenga ma yeno Sata ke kalıle mı veng dene na perda Emso hale mı to ra talde niyo O dest keno be vera Heqo ramıtene bıne viyale meymaniye Heq bo vera çıınano Daınawo ezo, ezo, feqiro ezo, ezo Ez be to qurbane yi lıngano Bem comerdiye, qusıre herkesi herlcesi Be dal u be budaxo :Derda mm e feqire zari ra pers kero Heq bo zon nezanu To ra talde nebeno vere çıınano Qusıre mı çıba wo, kalıke mı qusıre No hale mı se beno Lawo verocere, vace bem comerdi ye xonezano Kerte Mezela Sıpiye bero Sultan Dzgıne Kemeri Vano emso newesane Mı vera ciyabe mı bıdo Temuz tede bıvesno Gaziyama de bero Memleket persena, memleketade na De be qurbane to yi lıngano Heq bo, o Sıpelaye Sere Qosani xeribo Lawo verocere Ez be to qurbane yi lıngano Ezo Heq bo kesi nas nekenu Na kılama xo rusnenu Lawo destebera mın e feqiri nino Derde xo kami ra dennan bı.k:ero Save Sere Geliye Vace, derman u yilac Na gaziya xo rusnenu Ez be to qurbane yi rnekani Meymane Kerte Mezela Sıpiye ra bero Sıpelaye Save Sere Geliye Kuresıce Geliye veng dene Ha dılo, ha dılo, ha dılo, ha dılo Yeno vera ciyabe mı ki dano Heq bo na perda vatene Dıle mı hawaro Mı bavoke keşi neverdano Mı re lazuno Emso derele mı gırano De be qurbane to yi lıngano Qılawuze Sere Save Geliye De be qurbane to yi lıngano Emso Heq bo niya dertli yu Verocere, vace qusır zafo Memleketo xerib o, vace Xore niya veng danu Qusır de ra memano Ma re bero Aspare Baxıra Sıpiye De o ma re wayıreni bıkero Ez be to qurbane yi rnekani Ewro zerre mı girino Mekane xo gırano Deste mı to ra nebeno Ma re nı.k:a xeberade xere bero Lawo bem comerdiye Ez be to qurbane nesireni Vace, qonaxe ma ra mevero Emso se vano, se bı.k:eri De be, de be qurbane to yi lıngano Peda wocino xo çııni Ez o qurbane to yi lıngano NarEBINl Cemale to, meymane kalıki bıveno Vanu, miyane mı deceno 1. Dewres ça vano Hewne mı sipe­ Ez be to qurbane yi lıngano Emso hale mı se beno diyo? Ça taye hewno ye bino ra bırmeno Emso deme mın zari e feqire se beno Çene u (e )ra xover mekuye ra? Çıke hewne ke tawe rakutene de vi yi­ Lawo endi beso, tomır endi nevano Nı.k:a haware ma de yeno ne zaf rey rast nevecine, tabir kudena ine Nezanu Heqo mı re se biyo Heq bo Xızıro Kalo( ı ı) de isan ·gegane xapino. Hama hewne www.arsivakurd.orgEz be to qurbane yi lıngano sıpedi, hewne tawe venga Heqi dayine Emso Roce Xızırt yo wo. Dewres u momıni tewte (zıkr) xo de Emso tari yo, sano Vano, miyane mı deceno hewno xalıs vinene, yane wayire xo ıaye Dersa mın a feqiri vano xo re bıwano Kemere yabani naye meveno çi cı ra eskera keno. Na hewn kıramete Vengda Heqi Dayin~t 59 ser say beno u ebe na hale xo hewne tawe Eke ni sond wene, vane "Meymane kalıki dana Qosane ro. Vana: rairutene ra ciya wo. bo!" Eke zawt dane, vane "Meymane "To sero awe hesrete bo! Tı sala kalıte mı ri ye to şi ya kero! .. " 2. lnuiadi kalıki Xızır o. Kalıke de­ qulıka mar u lulıko be" wreşi hawar kerdo, cerovero u Xızır im­ 6. Kemere Sultan Duzgıni, kemero ke Ni hurdimena ki rast e. Jüye sero vare dade eyi de amo. Kuriso Kurr be Duzgıni ra piya sırr biye kemi nebeno, jüye sero ki awe çina. u tede biye vindi. Koyi sero hewse ya ki 3. Dewres SıMman naye ra 315 serri ll. Xızıro Kal, Xızır be xu yo. Vane mezele ra eser çino. Çıke sırr biye. Pile raver, Derike Masukon e Dersımi ra amo endi biyo kokım. Kokımiya eyi sero ki jiyarane Dersımi yo. Qızılbel de zengen dopıro u uca de mekan taye qeseyi yene vatene. Naca de qale ine gureto. Kuresız o u gore itiqate sare na­ 7. S ata ke meymane mı yeno, ebe xo nekeme. cayi werte ra sırr biyo şiyo. venga Xızıri dano. No meymano ke gere 12. V ere Mehemedi, vere TOZ u tiji yo. bero, Xızır be xu yo. 4. Hewse to verde viyale ltiqate Kırmaneo de verva roji vınetene u 8. Kerte Mezela Sıpiye here Qelecuxe Gıle viyale amo hews u rnekani diwayi kerdene iwadetode zaf zaf kano. serde de jü jiyara. Mezela Kal Oli ya. Xızır Vere roji de qurban serebırrnayine, niyaz sono beno meymane Kal Oli u naye ser o vılakerdene hona ki ane hurendi. No hewso ke itka yeno vatene, ki kuno werte qetare ewliyawone Qızılbel der o u mezela kalıke Jü ki roz ke hona sodır-sıpela de ve­ Dersımi. Qızılbelcıkan a. Vane nejdiye na mezele ciya, eke hona je topa sure aseno, o taw Xızır be xu de viyale biya kewe, xo narono u onciya 9. Aspare Sere Qosani, ke riye xo bıçarne roji u dıway bıkere zaf yo. Qırdım de koye ro u sero jiyare esta. ama kalıke Kuresıcan serde. Cı re şiye mexbul o. Roz ke na hal de bi cı ra vane kena. Dewrese ke venga Heqi dane, beyi­ 10. Aspare Baxıra Sıpiye, Xızır o. Merav. Fecire sodıri de mılet urzeno ra ta xo de ni ya vane: Baxıre, Qırdım de verve Koye Qosani ya. sono vecino kowu ser ke na hale roji, Sero jiyare esta. yane merav bıveno u xore diway bıkere. Yeno vatene ke, Koye Qosani be Neyi ra vane Şiye Merav. Eke sond wene Hewse to verde şiya vane Merav bo! Koye Baxıre ra dı waye jüvini biye. Biyana ke kalıte ma xo serde kerda ke­ Mavene nine beno ra, nanewere. Qosane wiye zawt dana Baxıre ro vana: Viyale fetelna arda "Sala to sero vare to sero hesrete Sere xo serde kerda şiye mebo, tı her tım mız u duman de be!" Kemal Asıare 5. Meymane kalıki Xızır o. Vane Baxıre ke zawte Qosane hemena, a ki re biyo meyman. Xızır amo kaWeane nine bme zawti de nemanena u cena zawte ki a HAZAR DENGIZ EZERRE Ml DE

TAUSEND WOGEN IM HERZEN

www.arsivakurd.org

BERHEM YAYlNLARI : 2 60 Kürdistan ve Uluslararası Yasa

KÜRDiSTAN VE ULUSLARARASIYASA

OVE BRlNG lsveç Dışişleri BalcanJıgı Hukuk. Danışmanı

Uluslararası kanunlar açısından, Kürt Sovyet sınırları içinde kalan birkaç halkının hakları iki yönden ele küçük bölgeyi kapsayan takriben Ove Bring, lsveç Dışişleri Ba­ alınabilir: yarım milyon km karelik bir alanda kanlığı'nda Danışmanı Hukuk 1. Halkların self-determination yaşamaktadırlar. Yüzyıllar boyunca bu olarak görev yapıyor. Yaklaşık hakkı (Kendi gelecegini belirleme bölge Kurdistan olarak adlandınlmış­ bir yıl önce, lsveçlilerce kurul­ hakkı) ilkesi ve bu ilkenin uygulanab- tır. muş bulunan bir Komite ta­ ilirligi. Kürtler muhtemelen 3-4 bin yıl rafindan düzenlenen K ün soru­ 2. Ulusal azınlıkların korunmasına önce bu bölgeye yerleşmiş olan muh- nuyla ilgili uluslararası konferan yönelik insan haklarını kapsayan il­ telif Hint-Avrupa kavimlerinden gel­ sta görüşlerini aşağıdaki konuş - keler. mektedirler Babil ve S ümerler'le çarpı ma metninde yeraldığı biçimiyle Her iki halde şan dag adamları olarak görülmüşler. dilegetirmişti. de kültürel ve tarihi Kürtler'in, MÖ. 612 geçmişin tanımı gözönünde yılında Ninive'yi Ove'nin görüşlerine katılıp katıl bulundu­ fetbeden ve ancak 60 yıl sonra Persler mamak bir yana, sorunu uluslar rulur. lik durumda, politik birligi tarafından bozguna ugraulan Medler'in saglamak için gösterilen çabaların arası hukuk ve Birleşmiş Millet­ ve sözkonusu self-determination soyund~ geldiklerine inanılır. Bin­ ler belgeleri açısından elealışma istemle­ lerce yıl boyunca diger kavimlerle önem atfediyoruz. Bu yönüyle rini destekleyen uİusal niteliklerin or­ içiçe yaşayıp kız alıp taya konması gerekli. verdiklerinden konuşmacı değişik bir yaklaşımı etnik orijinierini g~rçekçi bir şekilde ·sergiliyor. Vardığı sonuçlarsa tayin etmek çok güçtür. okuyucularımızın yabancısı oldu 1. KÜRTHALKIVE KÜRDISTAN Kürtçe bir Hint-Avrupa dili olup ğu görüşler değil elbette. www.arsivakurd.orgFarsça ve Afganca ile birlikte tran Bugün kendini Kürt sayan takriben 16 Dilleri grubuna baglıdır. BERHEM Kürtçe, he­ milyon insan var. Bunlar Türkiye'nin men hemen ortak yazı dili olan iki güneyini, kuzey Suriye'yi, kuzey­ lehçeden (Kurmanci, Sorani) oluşur. kuzeydogu Irak· ı, Kuzey B au tran· ı, 1lk yazılı edebiyat 600 yüzyılda görül Kürdistan ve Uluslararası Yasa 61

mekle beraber, bir edebiyat şaheseri kavga içinde olduldarından hiç bir zaman in de yardımı ile 1ran tarafından bastı - olan Mem u Zin 17. yüzyılda yazıl­ biitiin bir Kürdistan için biraraya gelme­ nldı. Kürt Devleti kurma tehlikesine

mıştır. diler. karşı, geçmişteki düşmanlar birleşti - (lngmar Karlsson, Z Magazin, Kasım Diger etnik gruplar yüzyıllar 1988). ler. e içinde komşularıyla kaynaşıp asimile oldukları halde, Kürtler büyük oranda Bununla birlikte, yüzyıllar boyun- kültürel özelliklerini korudular ve ca, Kürt Aşiretlerini bir millet olarak 1918 On Dört Madde sürekli olarak bagımsızlık:larını ele görme arzusunu dilegetiren edebi epik geçirmek için mücadele ettiler. ürünlerin de etkisiyle,her şeye ragiDen Başkan Woodrow Wilson ·nun Şavaşın kendine has bir milli karakter gelişti. İlk Kürtçe gazete 1898 de yayım­ Amaçları ve Barışın Koşulları'yla ilgi­ Rus çarları Osmantı·yı ulh-aştırmak landı. Ancak okuma yazma oranı hala & li olarak 8 Ocak 1918 tarihli kongre amacıyla bu olayı destekledilerse de, çok düşüktür ve ortak bir alfabeleri oturumunda yaptıgı konuşma, ulusla­ Kürtler"in İsiama baglılıklan, birleşik oluşmuş degil. Türkiye ve Suriye'de rarası self-detarmination ilkesini or­ bir Kürdistan kurma inançlarına bas - Latin, Irak ve tran·da Arapça, Sovyet­ taya koydu. 12. Madde'de "Şimdi Türk kın geldi. ler Birligi'nde Kiril harf leri kullanıl - hakimyeti altında bulunan milletiere maktadır. hiç bir tereddüte yer bırakmayacak İslam 6. yüzyılda Kürtlerce kabul şekilde hayat hakkı ve müdahalesiz 2. SIYASAL M0CADELE VE edilmeye başlandı ve çogunlugu İsla - özerk gelişme fırsatı garantisi veril­ KlSMI BAGIMSIZI.JGIN ÖGELER! miyere baglandılar. Kürtler'in çogu melidir." denmektedir. (1880-1980) Sünni'dir ancak İran'da Şii Kürtler de var. Bu başlık altında, bir politik faktör 1920 Aşiret ve klan sosyal bir faktör ol­ olarak milliyetçiligin Kürtler·i etkli­ Sevr Barış Ant/aşması: arak önemini koruyor. Aile bagları lemesinden itibaren meydana gelen ta­ ve reislik(yani aşiret reisligi -Çev.) Bu anlaşma ile Türkiye· nin büyük rihi olayiann bir katalogu yapılmaya güçlü. Klan bagları milyetçiligin ve çalışılmıştır. İster bagımsız devlet is­ güç statüsüne son verilmişti. Bu ant­ bagımsızlık hareketlerinin gelişmesini terse devlet olma niteliklerini sergile - laşmanın III. bölümü (Madde 62-64), zorlaştınr. Kürtler binlerce yıldır aynı KÜRDiSTAN yen bir politik birim tarafından olsun, başlıklıdır. bölgede yaşadıkları halde hiç bir za­ "Ingiliz, Fıransıı, lıalyan hiikiimetleri ta­ milli nitelik ve uluslararası düzeyde olmamıştır. rafından atanan kişiden oluşan ... bir man ulusal bir devletleri bilinen milli haklarını sergilenmesi, iiç komisyon ... Fırat" ın dogusunda Ermeni­ uluslararası yasalar çerçevesinde olası Kürt tarihinin en biiyük adı Sela­ yeni bir sayfa açmak için dikkate stan sınırının giineyinde ve Tiirkiye· nin Haçlılar'la savll§tı ve 12. yüzyılın Suriye ve Mezopotamya ile olan sınırının haddin; alınabilecek faktörlerin belirlenmesi; ikinci yarısında Suriye ve Mısır· da kuzeyinde kalan, çogunluk itibariyle diğer bir deyişle self-determination hüküm siirdii. Fakat kendi insaniarına hiç ilkesinin Kürdistan'da uygulanabilir­ Kiirt olan, alanda bölge~el Otonominin bir zaman bagımsızlık saglamadı. Bunu şekli konusunda bir taslak ligini incelemede dikkate alınması izleyen birkaç yüzyıl boyunca Kürt kabil­ hazırlayacaklar" (Madde 62) olası olayların, politik inisiyatifler ve eleri Mogollar'la savaştılar. 16. "Eger bu antlaşmanın yüriirlüge giri - uluslararası antlaşmaların listesi su­ yüıyıldada hem Türk, hem de Iranlı/ar'la şinden yıl nulmalı. itibaren bir içinde, Madde mücadele etmek zorunda kaldılar. 62'de tanımlanan sınırlar içinde kalan Tiirkler,lranlılar'a karşı tampon bir bölge Kürtler, Milletler Cemiyeti(league of Na­ 1880' Yıllar oluşturmak için kiiçiik Kürt Emirlikleri Milli AyakJ,;n.>na/ar tions)'ne müracaat ederek bu bölge de ve Şeyhlik-ler'inwww.arsivakurd.org oluşmasını tşvik ettiler. yaşayan Kürtler'in çogunlugu• Bu Emirlik ve Şeyhlikler'in bir çogu 19. nıınTürkiye· den bagımsız olmak istedik­ Bir Kürt devleti kurmak için İran"ı yiiıyıla kadar varlıklarını sardürebi/di ler. batıdan istila çabası (Osmanlı lmpa lerini ortaya koyabilirlerse ve konsey bu Ancak devamlı bir şekilde biribirleri ile ins:mların böyle bir bagımsıılı gı luıkk.et- ratorlugu iddiası). Başkaldın, Türkler 62 Kürdistan ve Uluslararası Yasa tilelerini ve bu bagımsızlıgı benimser ve sorununu ve Musul meselesini halet­ ge ülkeleri işbirligine gidiyorlardı. bu bagımsızlıgırı verilmesi gerelctigini mek üzere bir Araşurma Komisyonu 1943 BarzanBölgesi'nde Karşı tavsiye ederse, Turkiye iş bu tavsiyeyi kurdu. Komisyonun başkanlı~ına da lrak:a Direniş:_ uygulamaya ve bu bölge üzerindeki Einar af Wirsen adında bir lsveçli lsyanın lideri kahramanlık destanlan bütün hak ve ayrıcalıklarından vaz­ grtirildi. Komisyon bölgenin politik yaratan aşiret lideri Mustafa Barza­ geçtigini kabul eder." (Madde64:1) ve etnografik durumunu inceledi. ntdir. Başlangıçtaki başanlara karşın, "Böyle bir vazgeçişin olması halinde Barzani ve askerleri tran·a sı~ınmak ve oldugunda, Musul Vilayeti"ne dahil 1925 Musul Sorunu ile Ilgilgi Millet­ ler Cemyeti Kararı: zorunda bırakıldılar. edilen Kürtler'in yaşadıgı Kürdis tan Milletler Cemyeti Komisyonu adına, parçasının kurula~ Kürt Devleti ile Östen Unden Komisyonun Musul ra­ 1945: gönüllü olarak birleşmesine Mütte fik porunun Konsey tarafından benimsen­ Aralık 1945 yılında, tran sınırlan Kuvvetler itiraz etmeyeceklerdir." erek karara temel teşkil etmesi öneri - içinde Mahabad Cumhuriyeti adında (Madde 64:3) sinde bulundu. 16 Aralık 1925' de kar~ bir Kürt Devleti kuruldu. Barzani de bunun liderlerinden biriydi. Kuru­ 19221ngilizler'in Irak Kürt Otonami­ ar metni ço~unlukla kabul edildi. luşunun ilk birkaç ayı süresince yeni si Hakkındaki Deklerasiyonu: Konsey'in Türkiye ve Irak arasındaki devlet Sovyetler Birligi'nden önemli Açıklama: sınır düzenlemesi karar metini oranda pÖlitik ve askeri destek gördü. 1920 yılında Büyük Britanya Irak ba~ımsız bir Kürt Devleti kurulması üzerinde Manda yönetimi haklarını umudunu iyice azaltu. Ancak Konsey 1947 Mahabad Cumlıuriyeti Araşurma Komisyonu tarafından da elde etti ve petroica zengin Musul nin Yıkılışı: teklif edil~i üzere, Kürtler'e Bölgesel Vilayeti 'ni de bu manda yönetimine SC?vyet deste~i çekilince tran askeri dahil etmeyi başardı(Türkler'in aley­ yönetim garantisi (Les garanties bölgenin kontrolünü elegeçirdi. Cum­ hine olarak). Musul'da yaşayanların d' administration Locales) verilmesi huriyet'in birçok lideri idam edildi. %85'i Kürrtü. Ingiliz-Irak deklera­ tavsiyesinde bulundu. İngiltere· den Temmuz 1947'de, Barzani ve seçkin siyonuyla bunların '1rak sınvları için bölgesel otonaminin kurulmasıyla il­ askerleri Sovyetler Biriili'ne dolru gili komisyon teklifini yerine getir­ de bir hakümet lcurmaları" hakkının yola çıktılar. "Beş Yazierin Kaçışı" mesi konusunda alınan idari tedbirleri oldu!u kabul edildi. Bu, 24 Aralık Kürt milliyetçigi tarihinde destansı bir Konseye bildirmesi istendi. 1922 tarihli Milletler Cemiyeti dekle­ önem kazanmışur. Barzani, Sovyetler rasyonoyla kendilerine bildirildi. Birligi'nce kabul edilerek orada ll yıl 1932: kaldı. 1923 Lozan Ant/aşması: Irak Kürdistanı'nda başgösteren lsyan.. Sevr Anlaşması'nın maddeleri" kabul İngilizler tarafından basUrıldı. Kürt li- 1958: edilmedi ve Bau'lı güçler Kürtler'in derler otonom bir Kürt yönetimi ile Barzani, pe§mergeleri'nin (ölüme aleyhine olarak Rusya·ya karşı dura- ilgili Milletler Cemiyeti'nin sözanan meydan okuyanlar) başına geçip Kürt bilecek bir güçlü Türkiye'ye öncelik yerine getirilmesini talebettiler. An­ halkının kendi geleeelini belirleme tanımaya başladılar. Kemal Atatürk cak 28 Ocak 1932'de Cemiyet Korni­ hakkını elde etmek düşüncesiyle si­ yönetimindeki yeni Türkiye Cumhur- tesi (Comite del Conseil) Irak'da belli lahlı bir cephe oluşturmak için Irak'a riyeti bir Otonom Kürt Devleti'ne azınlıklara otonomi verilmesi'nin real­ cöıdü. karşıydı. İngilizler ise Irak petrollerin- · ist olmadı~ görüşünü benimsedi. deki çıkarlarıyla ilgileniyorlardı. Bu _. 1970 Irak Hükametiyle Ateşkes Ant­ 1937 durumda Lozan Barış Antiaşması me- la§ması: tinlerinde Kürt Halkının self-determi Türkiye, Irak ve 1ran arasmda oluşttı - Bu anlaşmaya göre yapılacak olan bir nasion haklarınaatıfta bulunulmaması ru1an Saadabad Palctı'mn 7. maddesi halk oylamasından sonra Kürtler'in pek süıprizwww.arsivakurd.org sayılmaınalıdır. "mevcut kurumları ortadan kaldvmak çogunlukta oldulu yerlerde otonomi amacı gaden organizasyon ve silahlı idaresi kurulacaktı. 1970 yılı Anaya­ 1924: gruplara" karşı bir madde (Madde 7) sasına Kültürel garantiler konuldu. Milletler Cemyeti, Türkiye-Irak sınırı içerir. Kürt milliyetçiligine karşı böl- Kürdistan ve Uluslararası Yasa 63

1974 Sevr Antiaşması çerçevesinde- yapıl _ prensiplerini bir özel deklerasyon Bagdaı Otonomi Kanununu ve Oıo­ ması gerekenleri yapmanın mümkün hazırlamak suretiyle yorumladıgında nom Kürt Bölgesini ilan Etti: olmadıgını teyid etti. Geriye kalan tek (Dostça Ilişkiler Deklerasiyonu), Bu kanun, 1970 ateşkeS antlaşmasının şey Bölgesel Otonomi fikiriydi. maalesef self-deıerminasiyon hakkı ilc öngördügü sınırlan tamamıyla dikate Sevr Barış Antiaşması'nın madde­ ilgili mutabakat o kadar genel ifade­ almadıgından Kürtleri böldü. Savaş leri hiç bir zaman uygulanmaya ko­ lerle saglandı ki muglak olmayan ya­ yeniden başladı. nulmadı~ı için, Milletler Cemyeti, sal bir degerlendirme yapmak hemen kalıcı bir biçimde, Kürtler'in uluslara­ hemen imkfuısız hale getirildi. 1975: rası kanun nezdindeki legal varhgı ile Irak ve İran arasında Cezayir Ant­ 3.1945.DEN SONRAKI SELF­ ilgili gelişmeleri karara baglayamadı. Iaşması bagıtlandı. tran Şahı Irak"ta DETERMINASYON ILKELERI Diger bir deyişle uluslararası ilişkiler başkaldıran Kürtler'den destegini çekti. kurabilen bir politik ünitenin oluştu Halkların (peoples) se/f-determinasyon Başkaldırı çöktü ve Barzani Tarhan·a rulması mümkün olmadı. Böyle bir kaç u. prensibi Birleşmiş Milletler Kuruluş gelişme bugünkü Kürt hareketi için Sözleşmesi"nin ilk maddelerinden bi­ çok kuvvetli bir argüment teşkil ede­ 1978: ridir(Madde 1 :2). Bununla birlikte me­ cekti. Barzani" öldü. Her iki oglu (özellikle tin çok mugtak ve genel karakterdedir. Zamanla Kürtler sınırtarla çevrili ldiris Barzanı) Kürt Demokratik Parti­ Baglı halkiara mutlak bagımsızlık bir ülke gerçegini kendileri denemek si ·nin (KDP) liderligini üstlendiler; hakkını kapsayıp kapsamadıgı, kapsı - zorunda kaldılar. Mahabad Cumhuriy­ yorsa hangi halkiara bu hakkın eti bir yıldan biraz az bir süre için 1980 tanınacagı açık degildir. Se/f-detarmi _ varlı -gını sürdürebildi. Ancak bir !ran-Irak Savaşı: nasyon prensipleri sözleşmenin Yedi­ devletten beklenen tarzda devamlılık KDP Irak"ın Kuzey sınırlarına yakın emin (Trusteeship) maddelerinde tekrar ve politik bagımsızlıgı ortaya koyup bölgelerde aktif bir durumda. Eylül ortaya çıkar. Madde 16. da açık bir an­ koyamadıgı tartışmalıdır. Bununla bir­ 1980'de Otonam Kürt Bölgesi'ni tem­ lama kavuşur. Buna göre se/f-determi likte kurulan Cumhuriyet" in, yeterli sil etmek üzere 50 kişilik bir yasama nasyon hakkı iki şekilde kullanılahi poilitik tutarhkta oldugu ve uluslara­ Meclisi oluşturuldu. lir: Ya kendi kendini yönetme (oıono­ rası ilişkileri yürütmede gereken ye­ Özellikle tarihi gelişmeler gözönüne mi), ya da tam politik bagımsızlıga tenegi gösterdigi kabul edilebilir ve alındıgında, bir taraftan sözkonusu götüren gelişmeler kanali yle. uluslararası yasa sınırlan içine girdigi ulusal se/f-determinasiyon ilkesi Kürt 1960 yılında, Genel Assamble itti­ söylenebilir (Devlet statüsünden daha lerin durumuyla ilişkilendirilmektc fakla 1514 (XV) nolu (Koloniyai De­ düşük bir statüde ). (Kürtler tarafından ve aynı zamanda klarasyon), Madde 1:2 yi daha da Kürt milliyetçiliginin bu Sevr Barış Antiaşması ile Birleşmiş geliştiren bir kararı aldı. Deklerasya­ göstergesi yasal açısıdan ilgi çekicidir. Milletler kanalıyla uluslararası kuru­ nun başında "Sömürge Ülkeler ve Birleşmiş Milletler Kuruluş Bildirge­ luşlar tarafından) ve diger taraftan, Halklara" bagımsızlıktan bahsedil­ si'nde insanların self-detarminasiyon otonomi yönünde bazı gelişmeler mekte, ikinci paragrafta da: Başkan Wilson·un 1918.de gözlemlenmekle. birlikte bu ilke haya­ hakları, . "Biltut• halldar self·Determinasiyon ilan ettigi on-dört maddelik politik ta geçirilmemekıe. 1926 yılında Bag_ luJJclaM sahiptirler; bu luJJclan tabii sonu­ prensiplerden daha ilerde oldugu kabul dat' da, azınlıkların kendi dillerini kul­ cu olarak polilik staıülerini serbestçe sap· edilmişti. 1945.ten sonra, yasal krite­ lanma haklannın oldugu ilan edildigi tar ve ekonomik, . sosyal ve kültürel rin resmi bir parçası oldugu ortaya halde, Türkiye'de Kürtler'in takibat gelişmelerinin serbest takipçisi olı.ırlar" çıktı. Ancak bu kriterin Birleşmiş alunda tutulması politik anlamda en denmektedir. Milletler'in bizzat kendi uygula­ önemli karakteristigiwww.arsivakurd.org oluşturmu~tur. Bütün halkiara atıfta bulunul­ malrıyla geliştirime -sine ihtiyaç Serv Barış Antiaşması'nda belirtilen masına ragmen Birleşmiş Milletler vardı. 1970"te Genel Asamble bagımsız bir devletin kurulması fikri tatbikatta self-detarminasyon hakkına Birleşmiş Milletler Kuruluş Ya­ Galip Güçler tarafından terkedildi ve (bagımsız devletin varlıgının sözkonu sası'nda yer :ılan uluslararası kanun 1925 yılında Milletler Cemyeti de _ su olmadıgı yerlerde) ana ilkeden ka- 64 Kürdistan ve Uluslararası Yasa

lan ve koloniyal güçten fıziksel olarak ciddiye alınması gerekmektedir. veya tamamen bozacak veya tehlikeye at­ ayn duran bölgelerde kalan ve kolo­ Diger yandan Birleşmiş Milletler acak hareketlere müsaade edilmeme/ae- .1! .. niyal idareden çeken halklara uygula­ Kuruluş Bildirgesi "Organizasiyonun aıT. nacagı biçiminde yorumlanmıştır. Bu­ üyelerinin eşit oranda bagımsızlık Bu suretle Dostça lişkiler Delde- nun sonucu o~ bir çok Baulı yazar temeline dayandıgını" kabul etmekte- rasyonu sadece seli-deteminasyon sadece geleneksel "tuzlu su kolanya­ dir. Diger hususların yanında bundan prensibi ne saygılı olan devletlerin to- lizmi"ne son verilecegini ifade ederek, devletlerin biribirlerinin sınırlarını prak. bütünlügünü korur. Kürdistan 19601ı yıllarda agır eleştirlerde bulun­ degışmezligine saygılı olacagı anlamı konusunda ne Bagdaı ne de Türkiye muşlardı. Anlaşıldıgı kadarıyla self- çıkmaktadır. Dolayısıyla sınrlar statü hükümetleri saygılı davrandıldarını id­ determinasyon prensibi uzaktan ku- kosunun korunması için daima ileri dia edebilirler. manda ile yönetilmeyen bölgelerde sürülebilecektir. 1960'da yayınrolanan Konu esaslan bakımından dikkate geçerli kabul edilmedi. "Koloniyal Deklerasyon (Colonial alındıgmda seif-de terminasyon hakkı - Birleşmiş Milletierin tatbikatta Delderation)'un 6. maddesi aşa~daki nın mutlak bir hak olmadıgt ortaya kendini kolonyal yönetim altında ve gibidir: çıkmaktadır. Bu nedenle Bagımsız tanıma uygun bölgelerdeki politik "Bir iliicenin ulusal birligini ve to­ Devlet kurma şeklindeki self-determi - ba~sızlıklarla sınırlanması ve ıılu- prak bütünlügünil parça/mnaya yöne lik nasyon taleplerinin uluslararası kanun sal azınlıklara dikkat çekilmemesi her çaba Birleşmiş Milletler Kwıdıq Bil­ larla güvence altına alınması toprak sürpriz sayılmamalıdır. Pratik ve poli- dirgesi prensipleri ve amaçlarıy la büıünlüga, milli birlik, uyuşmazlık - tik nedenlerle "Kolonyal alkeler ve uyuşmaz." ların barışçı yollardan çözalmesi gibi halklar için bagımsızlık" bazı belli Bu karar Birleşmiş Milletler'in, normlarla denge içinde olması gerekir. koloniyal bölgelerde yaşayanlarla anlaşmazlıkların barışçı yollardan Self-determinasyon prensibine başvu - çogunlukla karışık etnik bir orijine çözülmesiyle ilgili Kuruluş Belgesi nıldugımda aynlmanın getirecegi fayda sahip nüfusa bagımsızlık verilmeme- prensipleriyle (Madde 2:3 ve 33) ilişki ve zararlar da düşünülmelidir. si anlamında olup, koloniyal statü - Iendirilmesine karşılık, bu maddeyi Kürdistan'a gelince, mevcut dev­ süne bakmaksızın bazı etnik grupların mevcut devletlerden aynlmayı önle - letlerin sınırlan içinde bu devletlerin b~sızlı~ kapsamıyordu. rnek yönünde yorumlamaktadır. Daha .nzasına aykırı olarak yeni bir devlet Birleşmiş Milletler tatbikatının bu önce deginildigi gibi, Genel Asamble çıkarmaya karşı duran bir çok görüş özel durumu bagtmsız devlet lrumıa 1970 yılında "Dostça Ilişkiler Dekle­ mevcuttur... Di~er yandan da 100 gayesi güdüldügü sürece, Kürtlee'in rasyonu" adıyla 2625 (XXV) sayılı yıldan fazladır devam eden Kürt ulusal self-determinasyon taleplerine karşı kararı benimsemedi. Birçok diger taleplerinin de dikkate alınması ge­ bir argüment oluşturmaktadır. ayna za­ şeyin yanında, "Bütün halkların poli­ rekmektedir. Bu husus kısa ömürlü man da "halklar" sözcügü Birlepiş tik statülerini belirleme haklannın Mahabad Cumhuriyeti'nin ortaya koy­ Milletler Kuruluş Bildirgesi (Carta) ve oldugu ve her devletin buna saygı du!u çok da güçlü olmayan emsal için diger Birleşmiş Milletler dökümanla• göstermesi gerektigi, Birleşmiş Mil­ de geçerlidir. Bagtmsız bir devlet stat­ nnda ifadesini buldu!u şekliyle dogal letlez tarafından dekiere edildi. Daha da usünde olmasa bile, tarihen destekle­ bir anlam içermekle olup yasal açıdan ötesi, devletler, insanların self-determi nen ulusal self-determinasyon hak­ önemli agırlıga sahip olmaktadır nasyon haklarını engellemek için kuv­ larının tanınması gereklidir. (Sözün gerçek anlamıyla yomm­ vet kullanmaktan kaçınacaklardı. Bu­ Bir devletin sınırlan bakımından, landı~ durumlarda). "Halkların" self- nunla birlikte bu hak aşagtdaki hare- otonomi tipindeki bir bagımsızlık ta­ determinasyon hakkı prensibinin ya- ketlerin yapılmasına zemin hazırlıgt lebi daha az koroplikasyon yaratır. saya uygun yorumları "Milleti" karak- şeklinde yorumlanamaz: "Etnik azınlık nüfus itibariyle yeteri: terize eden faktörleri gözardı edemez "Insanların self-determinasyon ve eşit büyüklükte isç, kültürel geçmişi yete­ (Irk, dil, www.arsivakurd.orgkültür, tarih). Ayrı bir mil- lıalclar prensibine baglılık esasları içiilik rince dikkat çekici ise, bagımsız bir let olgusu olarak, farklı bir dil ve davranan bagımsız ve kendi kendini yönetim sistemi için tarihi emsaller kültürel geçmiş temeline dayanan yöneten(sovereign) devletlerin toprak varsa veya uluslararası toplum böyle Kürtler'in self-determinasyon talebinin bütünlilgünil ve politik. bilirgini kısmen bir yönetim için çagnda bıılunmuşsa Küraıscan ve Uluslararası Yasa 65

(örnek. Cemiyet Konseyi"nin 16 Konu ne olursa olsun, ve self-deter karşın "Genel Hukuk Prensibi" olarak Aralık 1925 tarihli deklerasyonunda minasyon hakkına aufta bulunmaksı - çeşitli ulusların hukuk sistemlerinde, ifadesini bulan Milletler Ccmyeti zın diskriminasyona (ayrimcılık) karşı uluslararası mahkemenin 38. Madde­ Tavsiyeleri) Ana Devlet nezdindeki ta­ korunmanın yanında (Madde 26), si'nde belirtildigi gibi, genel ve lep öneml;i bir a~lık kazanır. 1966 konvansiyonunun devlet içinde - baglayıcı bir toplumsal hak olarak be­ Orta Dogu·daki Kürtler, bu alanda ki ulusal azınlıkları koruyan maddeleri lirlenmiştir. (otonomi) gelecekte uluslararası de- ihtiva ediyor olması gayet dogaldır. stek bekleme konusunda olası neden­ Buna göre sık sık alıntı yapılan lere sahiptirler. aşagıdaki maddenin varlıgı sürpriz SONUÇ sayılmamalıdır: 4- U/LUSLARARASI KANUN "Etnik, dini ve linguistik azmiıkiarın Yukarıda da belirtildigi gibi self­ ÇERÇEVESINDE AZlNLIK HAK­ var oldukları devletlerde, bu azınlıklar, determinasyon ilkesi, bagımsız Kürt LARININ KORUNMASI ait oldukları toplumla birlikte olma, devletinin gerçekleştirilmesi konusun­ Self-Determinasyon prensiplerinin uy­ kültürünü pratikte yaşatma ve ondan zevk da uzun vadede pek şanslı görülmü• alma, dinsel gerekleri yerine getirme veya yor. Öte yandan self-determinasyonun gulanamadıgı veya uygulanmamasımn dillerini kullanma haklarından mahrum herhangi bir biçimde gerçekleşmesi pratik olarak mümkün olmadıgı hal­ edilemez ler." için güçlü hukuksal argümentler de lerde bile etnik azınlıkların Kültürel Irak, İran, Suriye, Lübnan ve Sov­ var. Bölgedeki merkezi hükümetlerin özelliklerini muhafaza için başvuracak yetler Birligi ayrı ayrı Konvansiyon·a self-determinasyon istemine karşı ları diger bazı kanuni normlar bulun­ maktadır. Özelikle politik ve medeni taraf ülkeler olup ömegin Madde 2Tyi olumlu davranıp bir çözümü kabul et­ halklar sözkonusu oldugunda, 1nsan kabul etmişlerdir. Ancak Türkiye, meleri gerekir. Böylesine bir çözümün Konvansiyon·u kabul etmemiştir. bulundugu koşullar, bagımsızlıga H akları bir emyet agı olarak daima mevcuttur. 1966'daki iki İnsan Hakları Kon­ yönelik politik bir süreci dıştalamaz. 1966 tarihli "Medeni ve Politik vansiyonu·nun bazı normları öylesine temel nitelik taşırlar ki, bunların ge - En azından Kürtler şu konularda Haldar Konusundaki Uluslararası Kar­ ar" (/nternationai Covenant on Civil nel uluslararası kanun statüsünde iddiada bulunabilirler: and Politicai Rights), Koloniyal De­ oldugunu söylemek ve bütün ülkeler 1. Birleşmiş Milletler'in 1925'de klerasyon'un uygulama ile ilgili ikin­ için geçerli oldugunu kabul etmek benimsedigi çizgiye uygun olarak, mümkündür(Konvansiyon'u onayla­ bölgesel bir yönetim formunda otono­ ci paragrafım aynen tekrar eder: mak veya katılmamaktan bagımsız mi hakkı. Bu analoji Birleşmiş Mil­ olark) Birleşmiş Milletler Kuruluş letler Tüzügü'nün 76. Maddesi'nde "Bütün halkların self-determi­ Bildirgesi'nin 56. maddesi, üye devlet­ var. nasyon hakları vardır ... Kendileri kendi politik statüleri için serbestçe karar vrirler lerin İnsan Hakları· na saygı konusun­ 2. Birleşmiş Milletler Konvan­ ve ekonomik, sosyal ve kültürel da çalışmalarını bir mecburiyel olarak siyono'nun 27. Maddesi'nde sözü getirmişti. geçen yurttaşlık ve siyasal haklara uy­ gelişmelerini serbestçe takip ederler" Birleşmiş Milletler üyeligi en gun olarak dinsel ve kültürel Bu metnin Medeni ve Politik hak­ azından temel insan haklarına saygı gelişmeyi saglama, dilini özgürce larla ilgili konvansiyona dahil edilme­ yükümlülügünü de içerir. Bütün du­ konuşma hakkı. si enteresandır. Bu durumda haklar rumlarda genel ve temel kamu hakları yöneticiler yönünden bir devletin bakımından genelgeçer bir kuraldır bu. sınırları içinde geçerlilik kazandıgın - Sorun, Konvansiyon'un 27. Madde­ dan, sanki self-determinasyon hakkı nın da bu çerçevede bir devletin sınır­ sinde geçen yurttaşlık ve siyasal ları içindekiwww.arsivakurd.org yönetimden -bir devletin azınlık haklarını bu kategoriye dahil koloniyal nitelikli olup olmadıgına olma sorunudur. Belki bu azınlık hak­ bakılmaksızın- talebedilmesi mümkün larının korunması alışılagelen gele­ görülmektedir. neksel anlamda olmayabilir. Buna '~ ,_ ~-,,·--- ~~- ·do. Yane kıtavode :b '~:ı~tf~a ::~uz~~ . Jj. xanewode nnd vıraji ~ ~ · • · ya, gere isan bero ı,~41; · uca de rono. -t Seke Hawar e tome ., ~ i Gulabiyde daCengi na :i f _ kıtav ar mı, va N ' • ke "Ala bere tey ni ya - >·:ı 1.· de, çi ko" ez xele sa ':~)l \ • biyo. Mı va belka h,~ _ı zone ma de nuşiyo! ~ 1 :f ! i Hef je vatena mı ;. 'i li 1 neveciya, hama onca ~· 1 ki wayre qimetode ~{;i_ tanxi yo. Mı re hen ...... ·~ ı ;- ~ ı yeno ke Dersım de, ' ' ı tayvet çeane kanan de .· ! beno k.e verozu ra t_.\... lf.~ .••. · j taye çiyo nuste ~~~ı~~- "-' -~'"* bımano, çı zone ma de çı Erebi ya Tırki Çerıd pelgi, latabe Gulabiye Cengi ra de be. Gere kese na kıtav u deftere bıra Gulabi dardewe, cı ALIME DİN U mıntıqa, isano wendis u zanox, dorme re biyo wayir. Nıka dest-nusa ke ma DİYANETİ xo de niyado, pers kero u dıma kuyo! dest der a, ye Gulabiye Cengi ya u Ala qe taye çiyo nuste nevecino? GULABİYE CENGİ sayiya Heseni de ama resta na roze. Ma de wexte xo de taye mekteb u Hesen serra 1979 de 93 seni de merdo. medreseyi biye. Taye k.esan qonaxane Taye bavayi, seyidi hete raye u teriqeti V ane tertele de lewe Seyid Rızay de axa u began de mekteb kerdo ra, dersa zone Erebi, dıme ra ki ye Tırki da. Zaf ra zanox e. Usı1 u tore teriqeti nnd biyo, ceng kerdo. zone. Hata sero ki sere xo qe­ nebe ki taye keşi na mek.tebane xususi Q~ane Na kıtave Gulabiye Cengi dorme se de wendene u nustene muse. Alıme je felno, wendo. srri der o. Taye pelge xo indi poyiye u Werte ine ra Gulabiye Cengi ki Dersım de kese wendisi teyna seydo xora taye kim cıra vışiye biye vindi. veciye. Beno ke tayine taye çinusno, nebiye, qomi ra ki taye mordemo Ebe xeta desti nuşiyo. Xeta xo xele hama besenekerdo bıde çap kerdene. wendo u biye alıme dine xo. Axıre wes a. Tavi ebe elifbaye Erebi de Onca na mıntıqa zaf terteleyi diye, .lew u Iaç biya. Kıtav u nusteye desti ya wexte xo de tay e keso alım u M ıle ki nuşiyo. Ser u bıne na herfao de nux­ biyo Dersım de. Meyiti şüte k.ute sari dest, ya ki vesne. teyi este, yane herte Erebi ye kılasik Xereser na gama sıfteyi ra tepiya taye dardewe,meyit u mezelan sero Qurane e. Na wexte ma de indi her keso ke çiyo bin vecino werte, ke roştiya xo wenda, mare bırrno ... Keso niyanen Erebi wendo, besenekeno na nustiş sanena pelgane tarixe ma y~ tari de Kırmanci ye de ebe qesa M ıleyi name nnd bıwano. mendeyi. ben o. Ma merex kerd, va ala na kıtav bıdime Gulabiye Cengi kiMıle biyo. Teyna wendene. Çık o çı niyo! Berd musna Qınane newenda, zone Erebi muso, KurdMe hete lraqi, va ala xere xo reye Mustafa Düzgün dh:ıe İslami sero xele vıneto u biyo tey niyade, na kıtav heqa çıki der o? alıme nawww.arsivakurd.org dini. Vane Otuz Sekiz de u Mordemeki zu be zu peri demdayi, ki kışiyo. wend ... Eskera bi ke Gulabi ye Cengi Kıstena Golabi ra ~piya dı bıraye xo, . Mıle biyo u xo re Qurane Tıriri de Ali be Heseni ra wes mende u Heseni tefsir kerda. Qura -ne ra ayeti gurete u zu be zu mana u meale ine Tırki de «U do, w an defter u qele­ meke nu anın (i dan1n ber min u bi ken, bı hev re, weha gotin,

S ala par ve çaxe, ez E\Jdale Mehıned Uzun Zeynike bum, şah'ire ROJEK Jİ ROJEN EVDALE ZEYNİKE Ez dine bum, Şalure erde bum, Bilbile ber pere roje bum, Dengbeje mfrekl welate Kurdan bum, Di hidUde Ecem de runiştf bum, Aşiqe pele Gule bum ...

X wedayo ... ının e çi bigota? Hawar, hawara Evdale Zeynike bi xwe bu. Deng, denge wı bu. Ez begav mam, min bi hedika, bedeng, defter u qelem ji wan wergirtin. Çare nin bu. Dewsa billfire, min e niha rahişta qeleme ... W an weha digotin, - Ma gotin ne her u her ======C,~~~======gotin e? Çi niviski, çi dev ki? Herweki tu dibeji, tu de wele ji binivisi.»

Navnişana www.arsivakurd.orgXwast~ne: Weşanen Welat c/o KFH, Box 4088 Ji romana Rojekli Rojen 141 04 Huddinge!SWEDEN Evda!C Zeynike ya Melımed Uzun BERHEM Atatarlc Bulvan. Sanlıhan ı 05/901 KllJI.AY ANKARA Teli 418 48 86 Kotkag. 15,6 tr. 164 75 KISfA/SWEDEN

www.arsivakurd.org Bilyilk Caf a,iretine(Kilrt) reis seçilip giJrevini ilstiln bir btqarıyla yilTilten Adile Han'ual919'da Helepçe'de çekliFdili bir fotografı