VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYINLARI

V AKIFLAR DERGİSİ

Metinden hariç 454 Resim, 96 Plan ve Kroki, 68 Fotokopi, 8 Desen· ve 3 Levha'yı havidir.

SAYI: VIII

ONGUN KARDEŞLER Matbaası ~ : 11 9~ A N K A · R A - 1 9 6. 9 SAGMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ

Ayşıl TÜ K EL

GİRİŞ: ta Arap3 hakimiyeti altında bulundu­ ğunu kabul . edebiliriz. Çemişgezek ve Sağman'daki Çok Fonksiyonlu .Sa­ civarına Türk boylarının yerleştiği ve lih Bey Camii 1968 yıl~ Ağustos. ayında Beylerinin Alparslan'ın maiyetinden ve görülmüş ve inc~lenmiştir 1 • Sağman kö• Büyük Selçuk sarayına akraba Salık · yü halen Tunceli'nin Pertek kazasına Bey olduğu bilinmektedir. ilk Beylik­ bağlıdır; Pertek, Hozat yolundan ayrı­ ler devrirı,de bu çevre Mengücek haki­ larak ciple Dere Köyü yakınlarına ka­ miyetine girmiş ve Gürcü prensleri ve · dar giflilir. Dere Köyden Sağman'a ka­ Diyarbakır Artukluları ile mücadele dar olan 8 km. yokuşu ancak yaya veya edilmiştir. Çemişgezek Kalesr Alaaddin katıda katetmek mümkündür. Keykubad devrinde zorlu bir kuşaltma­ dan sonra .Anadolu Selçuklu İmpara­ Sağman'da buluiıan · bir kale, çok torluğuna katılmıştır. Şah İsmail Safe­ fonksiyonlu bir cami, bit saray ve iki vi ile çağdaş olan Çemişgezek Beyi Ha­ kilise kş.lıntısı bu kÜçük köyün bir za­ cı Rüstem zamanında Şah İsmail'in manlar önemli bir yerleşme yeri oldu­ yolladığı Şii misyoner Nur Ali'nin et~ ğunu göstermektedir.. :Hem Pertek, hem kisi artmış. ve Çemişgezek bir Şiilik Sağman tarih bakımından Çemişge­ merkezi haline gelmiştir. Çevre, Yavuz zek'e sıkıca bağlıdırla:ı;2 • Kalan eseriere Sultan. Selim zamanında Bıyıklı Meh­ bakarak bu çevrenin Anadolu'ya Türk• met Paşa4 tarafindan Osmanlı İmpara­ lerin gelmesinden öne~, Erriıeni ve hat- torluğuna katılmış ve Çemişgezek dağ- •· rudan doğruya Osmanlı Sancağı haline gelmiş, Pertek ve Sağman ise yurtluk ı. Eser, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Restorasyon Bölümünün Keban baraj gölü al­ ve ocaklık haklarıyla Çemişgezek Bey~ tında kalacak eserlerden olan Pertek cami­ lerine verilmişti. Hacı Rüstem Bey'in leri üzerinde çalıı;ıtığı 1968 yazmda ziyaret edilmiı;ıtir. Bu arada caminin ölçülmesinde Yavuz'un hizmetine girmiş olan oğlu yardım eden meslektaı;ıım Ömür Bakırer'e ve Pir Hüseyin de Çemişgezek Beyi oldu. Fakülte arı;ıivine koymak üzere eserin fotoğ­ rafiarım çeken fotoğraf laboratuvarı şefi · Pir Hüseyin Bey'in ölümünden sonra Mustafa Niksarlı'ya teı;ıekkür ederim. evlatları arasında Beylik yüzünden çı­

2. Genel tarihi durum için aı;ıağıdaki e­ kan anlaşmazlık Çemişgezek Beyliğinin serlerden faydalanılmıı;ıtır ·: harap olmasına ve bazı kısımlarının İbn-i Bibi, Anadolu Selçuklu Taribi, · (M. · parçalanmasına sebep olmuştur. Ara­ Nuri Gençosman- F.N. Uzluk), Ankara, -1941. zinin büyük bir kısmı Pir Hüseyin'in Rlvliya Çelebi, Seyahatname, (Ahriıet Cev­ büyük_ oğluna verilmişse de aile anlaş- det .Tercümesi), Cilt m İstanbul, 1314

Naı;ıit Uluğ, Tunceli Medeniyete Açılıyor, 3. Evliya Çelebi, op. cit. s. 221. «Halife İstanbul, 1939. İdris) kavli ile Abbasiler asrmda Amed yani Nı::zmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, ı. cilt, Diyarbakır Meliki... » diya baı;ılıyarak Sağ­ Ankara 1960. · man kalesinin kuruluşu hakkındaki efsaneyi anlatmaktadır. Hayat ~lecniuası «Tunceli, sayı II, Ara­ lık 1967, s. 183- 184. 4. N. Uluğ, op. cit. s. 27. 230 AYŞIL TÜKEL

mazlığı yüzünden iyi idare edilmemiş KONUM: ve bunun üzerine Erzurum mirimanı Sağman Camii doğu - batı yönünde Sinan Bey Sancak Beyi yapılmış, an~ devam eden ve doğu ucunda Sağman cak halk onu da isterneyince Pir Hüse• . Kalesi bulunan alçak bir sırtın üzerin• yin'in soyundan Bilten Bey başa geÇ-· dedir.. Camiin yerleştiği alan ayrıca miştir. Pertek ve Sağman'ın, idaresi hem güney, hem kuzeye doğru meyil­ özel s'ancaklar haline gelmesi herhalde lidir (Resim: 1). rastla~. bu devre Pir Hüseyin Bey'in Camiin kuzey - batısında yanyana büyük oğlu Rüstem Bey Kanuni tara­ iki eyvanlı mekandan meydana gelen fından Pertek San,cağına Bey tayin çeşme yer alır (Resim: 3). İki eyvan da edilmis ve ondan sonra da yerine oğlu iki merkezli sivri beşik tonozla örtülü• Baysuhgur Bey geçmiştir: Pir Hüseyin dür ve tonaziarın üstü toprak kaplıdır. Bey'in bahçelerinin bulunduğu Sağinan Aralarındaki inşaat derzi batıdaki gö• ise Pir HÜseyin Bey'in küçük oğulla- zün sonradan ·eklendiğini göstermekte- . larından Keyhüsrev Beye Beylik ola­ . dir. Bu kısım biraz daha batıya dönük• rak verilmiştir. Ölünce yerine oğlu Sa­ tür, iç kısmı ve açık yüzü tamamen lih Bey, onun yerine Salih Beyi öldü• kesme taştır. Doğudaki eyvan daha bü• rüp kardeşi Ömer geçmiş"; Ömer'in kı­ yükçedir ve tonoz: hizasına kadar kısmi . sa bir zaman sonra öldürülmesi üzeri• ve açık yüzü kesnie taşla, gerV'kalan ne de ·salih Beyin büyük oğlu Bey ol­ kısım ise molozla örülmüştür. Batı du­ muştur. Onaltıncı asrın sonunda Allah­ varında, içinden su akan sivri kemerli verdi adında birinin Bey olduğu bilin­ nişin üzerinde, bir kitabe vardır (Re­ mektedir. sim: 4). Üç satır Sülüs yazılı kitabe Evliya Çelebi, Abbasiler devrinde arapçadır: Diyarbakır Meliki tarı:ı.fından yaptırıl­ 1- dİğını söylediği kaleyi7 aniatınakla _be­ raber Sağman'daki diğer eserler hak- . __,\.1-Jı'vs- ~\'~e.\:;::-~~ i9J kınCia hiç bilgi ven:nemektedir. Cami­ Vakad sea bi-İcra haze el-ayrı ıZ- den ancak birkaç kaynak birer cümle zu-el~ikram. halinde bahsetmektedi:rll. 2-

5 .. Basri Konyar, Diyarbakır Tar~hi, 3. · ~- 3~~~\;,\./'~,_,~~~ cilt, Ankara 1036, s. 250. «İdaresi hususi usu­ ie tabi tutulan sekiz sancak ta ı;ıunlardır : Sahib7i dil vel~ılm murad el-a'zam 1) Atak, 2) Pertek, 3) Tunceli, 4) Çabakçur, 5) Çermik, 6) Sağman, 7) Kelap, 8) Mlhra- Keyhüsrev Bey. ni». 3-- ·6. N. U1uğ, op. cit. s. 30 «Keyhüsrev Bey ölünce oğlu Salih Beye kaldı. Diğer iki kar­ Gu~_)-& ~ ~ ~ ~J>.Y"v" ~\_r.:.o\ J} deşinden ömer har1sti, Ağabeysiıni öldürtt:ü, \; yerine geçti. Öldürdüğü kardeı;ıinin karısını almak istedi. Fakat kadıiı zifaf gecesi ömer'i öldürttü ve İstanbul'a gidip büyük oğluna mi m. Murat devrinde sancak beyi olan Sa­ Sağman Sancağını tevcih ettirdi». lih Bey tarafından· yaptırılmıı;ıtır. 1916'da is-· yan eden Pilvenk haydutları tarafından tah­ 7. EvÜya Çelebi, ibid. rip edilmiştir.» 8. N. Sevgen op .. cit. s. 269. «bakınız ı;ıu~ Hayat Tarih Mecmuası, op. cit. s. ı~. racıktaki Sağıhan'da Baysungur'un kardeı;ıi « Sağman kalesi 15 km. · mesafededir. Içinde Salih Beyin eseri olaıi güzel cami ve yamnda­ XVI. yüzyıl sonu sancak - beylerinden Salih ki türbe hala ayakta... ». Çeı;ımenin ve mezarın Beyin yaptırdığı güzel bir cami vardır .. » de­ kitabesini veriyor. Kitabelerde yalmı;ılar oldu­ niyorsa da cami kalenin dıı;ıındadır. ğu gibi Salih Bey Baysungur'un kardeı;ıi de­ Albert Gabriel, Voyage Acheolog\que ğil amcaoğludur. dans ıa Tnrguie Orient.a.ıa, cilt I.,. l"aris, 1940, N. Uluğ,. ibid. «Bugün Sağman köyünde s. 261, dip not I. «La Mosquee de Sagman vii­ somaki taı;ıtan yapılmıı;ı sütunları, mihrabı Iage situe a deux heures de marche a l'ouest ve çinileri, dı§ kapısımn sana'tkarane kemer­ de Pertek; po5sederait; au dire de certain leriyle bir cami harabesi göze çarpar. Bu ca- paysans, des revetmeats de faience anciens». SAGMANDAKi ÇOK FOi'IKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi 231

İbn emir el-bir merhum bin Hüse• muş bir kaval silme . vardır. Her iki yin Bey fi tarih Ramazan sene Q63. pencerede de orijinal pencere yüksek• liği alttan ikişe!:" sıra, taş örülmek su­ Bu kitabe bize çeşmenin, (kuyu)? retiyle kısaltılmıştır. Üstteki pencere (su)? salıibi merlıuriı Hüseyin Bey oğ­ daha küçük boyutlarda olup, üstü penci lu, büyük, izzet ve ikram eden, kuvvet bir kemerle örülmüştür. ve bilgi sahibi, murat, büyük Keyhüs• rev Bey tarafından Ramazan 963 H. Doğu ve batı cepheleri (Resim: 2, (1555/56) .tarihinde inşa edildiğini bil­ 5) 9.76 m. düz devam ettilcten sonra dirmektedir. son cemaat malıallinin yan duvarları, doğuda 1.03 m., batıda 1.82 m. çıkıntı GENEL TARİF yapmaktadır ki bu çıkuitılardan batı­ daki minarenin tabanını teşkil etmek­ ·Cami, plan ·olarak, bir hazırlayıcı tedir. Bu cephelerdeki pencere düzeni mekan, tek hücreli bir hacim, son ce­ ve yapılan tadilat güney cephenin ay­ maat mahalli ve minareden ibaret bir nıdır, yalnız her iki cephede de kuzey ana çekirdeğin doğu, batı ve kuzey. ta­ alt pencereler, yıkıntı ve molozlann raflarında yer alan çeşitli hacimlerden meydana getirdiği .· dolgunun altında, meydana gelir (Levlıa: 1, 2). Esas cami cepheden görünın~mektedir .. Çıkıntılar kısmının, ileride görüleceği gibi, önce ise yan hacimierin içinde kalmıştır. · inşa edildiği ~e etrafıni saran kısı:nıiı · ona ilave edildiği anlaşılmaktadır. Ca­ Cephelerin hepsi eşit .sıralı kesme miin yalnız güney, doğu ve b;,._tı c:İuvar­ taşla örülmüştür ve malzeme bejimsi larınıİı bir kısmını serbest bırakan bu renkli tortul bir taştır .. tali hacimler kuzeye dönük ters T . bi­ Son Cemaa{ Mahalli · çimli bir dış plan şeması meydana ge- tirmektedir. ·· ·· .. .C8.mii:n k~zey c~plıesirti İşgal eden Cami ·: son c~maat fuahalli4.00 in: derinllğin" de .-y~-- (üÇ 'ınsrriın: io.Plaqi!) 10.80 in. .·. Camiin güney cephesi 11.09 m. uzünluğui!dadir . (Resim: :6): .. Dogu' ve uzunluğundadır . (Resim: 2} · ve diğer· batı duvadantııri · ktizey dış köşeleri · .. . cephelerden daha aşağıda başhı.dığı için yerden .ca. 1.80 rtı. yfrkseklikte p'ahlim­ daha yüksektir. Binaı;i.ın: güney - doğu mıştır ve pahlı'ylizeye geçiş, köşeye ge­ köşesinde zemin· camiin. iç taban sevi­ len taşa işlenmiş iki sira halinde sta­ yE:sinin iki metre· altına .kadar inmek­ laktltlerledir (Resim: 9).. · tedir. Cephede ikisi yanJarda, üçüncü• Son cemaat mahalli üç sahından sü ise ortada ve yüksekte olmak üze• ·müteşekkil olup, orta salıında güiıey re üç pencere vardır. Alttaki dikdört• duvarı portal·kaplamaktadır. Doğu ve gen pencerelerin üstü düz bir lertto ile batı sahıııların ortasında birer dikdörtc kapatılmış ve onun üzerine de alt yü• gen pencere, batı salının batı· ucun­ zü basık kemer gibi oyulmuş düz bit da ise· · minarenin dikdÖrtgen kapısı kemer yerleştirilmiştir. Kemerin alt bulunmaktadır. Sahınları örten kub­ yüzünün ortasında enlemesine .oyul- beler, kuzey cephedeki kemerler ve orta salıının . doğu - batı yönünde• 9. Sevgen, op. 'cit. s. 270. kitabeyi §Öyle ki kemerleri ve kolonları. tamamen. vermektedir : Vakad se'a ecr'i hazelayn ind'el 10 ekrem sahib-ül tabl-ı vel'alem min-ei-azın yıkılmış ve tahrip edilmiştir • Esas bin'i emr'i kebir Keyhüsrev bey bin'i Pir Hü• kolonların aksına, orijinal kolon par- seyin Bey». Bu tercümedeki yalnı§lann· çoğu noktalamadan dolayıdır. Bu arada ki:tabelerin okunmasına yardım eden Gou~ar Shemdin'e 10. N. Uluğ'un bahsettiği isyanda tahrip te§ekkür ederim. ' dilmi§ olmalı (bakınız dip not 8) 232 AYŞIL TÜKEL

çalarının üzerine, yerleştirilmiş iki­ natlarının yarısına kadar dışarı dön-· şer ahşap djrek ve onların üzerindeki mektedir. Bu profilin bittiği seviyede.iç doğu - batı· yönündeki kirişleme muh­ açıklığın ve bütün portal açıklığının tes, düz ahşap çatıyı taşımaktadır ..Esas köşelerini tutan, her iki tarafta, birer çatı örtüsünden sadece doğu ve batı sütunce başlar. Bunların üstü birer duvarlarındaki bingiler üzerindeki ke­ palılı küp başlıkla bitmektedir. İçteki~ mer başlangıçları ve güney duvarın lerin altı kum saati motifiyle başla­ doğu - batı köşelerinde görülen pan­ maktadır ve gövdeleri de geçmeli örgü dantif. başlangıçları kalmıştır. ile süslenmiştir; dıştakiler ise sadedir. . Sütuneelerin üzerinde, dıştaki ensiz, iç• Kemer bingileri yarım· kum saati teki enli olmak iizere iki iç bükey sil­ şeklindedir, onların üzerine palılı küp me dolasır., Dıstaki, silme sütuı1ee has-, başlıklar yerleştirilmiştir (Resim: 8). lıkların üzerinde yatay olarak devam Köşe bingilerinde aynı düzen dörtte eder. Portalin iç yüzeyini dışarıya bağ­ bir olarak görülmektedir. Bingiler ve layan stalaktitli kavsara beyaz mer­ başlıklar· binanın esas malzemesi olan merdendir ve yer yer püsküller meyda~ tortul taşla yapılmıştır. Kuzeydeki ke­ na getiren on stalaktit sırasından mey­ merlerin üzerinde daha iİıce, dışa doğ­ dana gelir. Yanlarda, yerden .SO m. ru palılanmiş ikinci bir kemerin dön• yükseklikte ve. yan duvarlardan .26 m. · düğü, kuzey - batı köşedeki bingi üze• taştan iki bank ve bunları ortali:mnda rindeki kalıntıclan anlaş:ıJmaktadır (Re­ yarım daire planlı ve üstü yarım kubbe .s:lm: 9). Halen iki yan salıının taban ile biten birer milirabiye yer alır. Arka . seviyesi ortadaki portalin .bulunduğu duvardaki basık kemerli kapı harem kısımdan ca. .50 m. yüksektir ve deği­ kısınına geçişi sağlar. şik boyutlarda kesme taşlarla döşen­ miştir. Şimdiki ahşap çatıyı. taşıyan Harim : ~direklerin· kuzeyde olanlanhı,ı platfor­ _rnun. üzeriıle.yerleştii"ilm1Ştir,·.içtekiler Halen kullanılmakta olan ·ise orta kısırlı;n taban,seviyeshıden .baŞ­ girişin önünde doğu - batı. yönünde en­ Jamgktadır: _Bii düzen ve yerinde .c}ik­ li kemeri{ bii· kısım ve onun öriünde katli bil· incelem~, port~lÖıiÜıı.d.eki):es­ kubbeli ana mekandan· meydana gelir: m.e taş kaplı ·döşemenin · biı ·platform Hazırlayıcı mekan 7.24 m. eninde altında devam ettiğini .göstermek~edir .· 1.42 m. derinliğindedir (Resim:lO). So:p. cemaat mahallinin, · koloriları, ke­ Dzun yönde. iki somaki mermer kolon .merleri, duvarhi.J?.D.lll · ö~yngi hizasına Üzerinde beton olarak yenil(mmiş kor­ kadar olan kısımlari ve portali pembe 1 kulubuz bir balkon bu kısmı yatay somaki ! mermerdendir. Sağır. kemer­ olarak bölmektedir. Bu bölünme; ke­ Ierin içi sıvanmiş moloz, pandantifler mer yüksek olduğu için harimin me­ ve kubbe ·kalıntılarİ tuğladır. kan bütünlüğünü bazınamaktadır. Bal­ Portal, orta salını tamamen kap­ kon, kemerin profilini takip eden eyim­ lamaktadır, 3.05 m. enindedir ve güriey li bir açıklıkla, minare . merdiveniÜ':! duvardan .71 m. çıkıntı yapmaktadır bağlanmaktadİr. Kemerli kısının altın­ (Resim:?). PortaLi kapsayan çerçeve da, camiin kuzey duvarında, kapının yatay olarak iki eşit parçaya bölünür: iki yanında, .40 m. yüksekliğinde, so­ Alt parçanın alt kısmında, içte yer alan maki mermerden, altışar penci kenıerH hankın iç ·bükey bordürü portalin ka- göze bölünmüş bir ayakkabılık bulun­ maktadır.

ll. Mermer çok iri ·beyaz parçalı bre§ Kemerli kısımdan sonra harim mermerdir ve demirli olan birle§tir.i'Ci malze­ me pembe rengi vermektedir. doğu ve batıda .72 m. lik birer diş yfı· SAGMANDAKi ÇOK FONKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi 233 /

parak genişiernekte ve kesme tas taba­ moloz olması mümkündür. Kemerierin nın seviyesi .ıs m~ lik bir bas~makla· üstü ve kubbe tuğladır .. yükselmektedir (Resim: ll, 13). Ha­ Girişin aksında yer alan mihrap rim (batıd~) 8.77 m. ve ·(güneyde) ı .96 m. açıklığında ve 2.95 in. yüksek• 7.79 m. dir. Ust örtüyü meydana getiren liğindedir; .99 m. derinliğindeki mihrap kubbeye geçiş tro'mplarladır.-Trompla­ nişinin. planı yarım altıgendir (Resim: rın kenarlan birer sivri kemerle sınır­ ı2). Nişin iki tarafında palılı küp baş~ lanmıştır ve içieri çapraz tonoz profi- · lıklı .silindirik sütuneder bulunmakta­ lindedir. Kemerierin alt ucu iki stalak­ dır. Sütuneelerin üstiİride başlayan tit sırasi ile bitmektedir. Kuzey- doğu kavsara dört.konsol üzeriİıde yükselen, ve kuzey - batı köşelerdeki troriıplar süssüz, yuvaları az derin, utqk, yedi gırış kısmının enli kemeri üzerine bi­ stalaktit sırasından müteşekkildir. nerler. Trorriplaniı arasında aynı pro­ Milırabın dış çevresini ise daha iri yu­ filde sağır kemerler yeı; alır, bunların valardan meydana gelen iki sı:ra stalak- ·· dolgusu kemer yüzeyinden .07 m. içeri• titli bir bordür sıriırlamaktadır. dedir, tromp ve sağır kemerler arasın­ daki dolgu ise .05 m. taşıktır. · Geçiş 'Mihrabın batısındaki rriinber iri . kısmının üzerindeki tuğla kubbe- ha~ kristalli m.ermerdeiıdir ve .90 m.- enin­ len tromplann AO m. kadar üstünden ~e ve 3.00 m. boyundadır (Resim: 16). itibaren tamamen yıkıktır, şimdiki düz Ust kısmı, merdiven korkuluğu, basa­ ahşa:p çatıyı gelişigüzel yerlçştirilmiş makları 'parçalanriıış ve kırık üst kisıin­ dört kavak direk taşımaktadır. Catının lan :ilişapla· kapatılmıştır. · Büyük bir altı ortülmediğinden kaba ağa;ıarclan jhtimalle kubbe. çöktüğü zam.ari harap yapılmış kirişleme olduğu gibi g.örül~ olan minberin parçalatı halen son ce­ mektedir. · •. ·· . · · maat riıahalliriin doğu salınina atılniıs o~arakbulunmaktadır (Resirri.: ı4, ıs)'. Camiin kuzey duvarında iki dik­ Alt kısrrmı iki tarafında üstü cok dörtgen pencere, diğer duvarlarında da sivri penci keı;iı.er şeklinde oyıılriıuş ikişer dikdörtgen ·-p~ncereden başka, beşer-piş ·})ulunmakta~ır.Güney duva­ sağır· kemerierin, içjnd~, birer kenierli rına biti.~ik kisimda,.nişleiirı ·.ıs ın, .üs• pencere .. bulunmaktadır.· bo~ ·ve. bati tünde; doğu - batı yönünde ;üstÜ Btirsır duvarlardaki ki.ızey · pencereler iÇten kemeıiı:>foEilli.~ir:g_9~ vardır: Batıyü­ briketle örülme~ $~etiyle .· 'iptal edil­ züridehıi gözün •üst kısnimda: kalerii}si miştir (Resiın~: l3) .:(Bu peiıcer~ler'za­ bii_ rriaq~İY<;>il. ·yef::·alınakt~d~~~ ;Y1kılTiıiş ten dışta]{i dqlgu seviJ7esinin ·.· altında . _ol ari _ınerdivenlı.ı. ;yerinde dl1raıi ilk ·ba­ kalrriaktadır) .. , Diğer alt -~pencerelerin ~~mağıüç Şeritli g~ometrik g~çme~_.iİe çerÇeveleri duvarın dış yüZline yab,n · süsteiımiştir. Kink parÇalarm arasırid~ takılmışt.l! vı:: hiçbir pencerede kepi:mk aynı· d'eserile süslenmiş taşların buhm­ yoktur. Ust p~ncerelerin, içi yuvarlak ması basamakların yanlarını teşkil üfleme camlarla doldurulmuş olan, ori­ eden kısımlarda da aynı rootilin kulla­ jinal alçı· içtikleri hala· yerindedir. Do­ nıldığını göstermektedir. Yine kırıkla~ ğu ve batı üst pencereler dıstan idiil-in h ' ' . o arasında bulunan korkuluk parçaları, . emen gerisinden, örülmüştür. Aynı korkuluğun çifili makara ·biçiminde ışiemi gören milırabın üzerindeki ·pen­ larobıiken motifi ile oyulmuş olduğu­ cerede ise sadece ufak bir kısım acık nu ve üzerinde kalem işi süsler bulun­ bırakılmıştır (Resim: ı ı). · duğunu göstermekted-ir (Resirri.: ı4, Duvarlar sıvalı ve kat kat badanalı ıs). olduğundan inşaat malzemesini tesbit etmek mümkün değildir. Duvarların Iİarim duvarlarının alt kısmında, tromp ve sağır kemerierin içlerin~ yerden ca. ı .30 m. yükseklikte yer yer 234 AYŞIL TÜKEL

(doğu duvarının güney penceresinin iki madalyon, dört kenarın ortasında da yanında, mihrap duvarının doğu ve ba­ içi aynı şekilde süslenmiş fakat kenar~ tı köşeleriade ve batı duvarmda iki pen­ ları dilimli birer yanmşar madalyon cere arasında tek sıra halinde) Çini pa­ daha vardır, ki bunlar diğer karelerde:­ nolar bulunmaktadır (Resim: ı7, ·ıs, ki parçaları ile iılamayı sağlamakta~ 20); çoğu dikkatsizce yanyana geüril• dırlar. Madalyonlann aralarındaki kı­ nıiş irili ufaklı parçalardan meydana sımlara yapraklı gül, İale, sümbül . ve gelmiştir. Bununla beraber bütün Çini­ · bahar çiçekleri yerleştirilmiştir. Renk­ lerin aynı üst seviyeyi tutması, camiin ler. ille desendekıinin aynıdır, yalnız kır­ doğu, batı ve güney duvarlarının bu se­ mızı ve beyaz daha bolca kullanılmıs ve viyeye kadar tamamen çini ile kaplandı­ sütlü beyaz fon daha hoşça bırakılmış­ ğım göstermektedir. Kullanılan kare tır. Bu çiniden hiç tamam kare yoktur. boyutlu çiniler iki ayn desendedir ve Üçüncü tip çini arabesk, içi Çin bulut­ , dikdörtgen boyutlu ve değişik desenli larıyla doldu~muş, pozitif - negatif bir su panolan çerçevelemektedir. Kare o_larak yerleştirilmiş, dendarrlardan çiniler .33 m .. X .33 m. ve .dikdörtgen müteşekkildir (Levha: 3). Her dikdört" çiniler de .ıs m. x .33 m. boyutlann­ gende iki pozitif ve bir tam, iki yarım dadır ve hepsi tek karede ulamalıdır. negatifmotif bulunmaktadır. Siyah, la~ civert, kobalt mavisi, firuze ve az mik-. Birinci desende (Levha: 3) iki yön• tar da beyaz kullanılmıştır. Desene ta­ de dizili · şakayikler ve aralarında dişli kılıç yaprakları, şaka.yik . sıralarrrülı mamen koyu renkler hakimdir. meydana getfrdiği köşe boşlukrannda

ise bahar çiçekleri yer almaktadır. Şa­ mümkün olmuştur. Güneyden itibaren üç. ta­ kayikler, biri yapraklan · dışa dönük, ·nesi Farsçadır. Diğer~ Arapçadır. İlki okuna­ mamıştır; diğerleri şöyledir : diğeri daha büyük ve kapalı ·olmak·üze~ re, iki ayrı tiptedir ve her yönde de bir atlıyarak dizilmişlerdir. Stitlü beyaZ: L_ı~ ..... ~dc_\:i fon' ·üzerine. hakim renkler firuze• ·ve kobart · maVisiCllr; .'çiçeklerin .· göbekle• ·~\.La~~.)~[.~. rinde ço;k az 'kırİiilZiJctrllartıll:riış. ve riio~ tifler ·... siyahla' · :çerçeveleıimiştir; .·. Fön ·. t0j~j(~0\~j\ hayli elohi _·olup, ·aesene·koyu Jeri_kler hilkimdir. :Batı ·· alıvarmda ; :'lıuıunaır~ ı . · 'I-~-~ f~:J\ .... No. lu' deserilidört Çıninin ıJUylik.Şak~~. ~Y.~\i~ ~. >.~jı)h~ yıkla~i~n ortasılıcıa 'ka~tuŞ' içiıide ya~ Zilar buh:ııiı:llakhidir (Resim: 19}.<:İ3u:İı" ların eri lm~eyiıideki · arap~,-·di~erleii Bu türlü yazılı ·çini örneğine neşredilmi§ . farsçadır. yazılar tek kartuş içinde ta­ çiniler arasında rastlanmamıştır. En yakın benzerleri Antalya müzesindedir ve Prof. mamlanmakta ve tasavvufi arilam taşı­ Aslanapa tarafından incelenmiştir. 26, 64, 65 :inaktadırlar12. envanter no. lu haç çiniletin aralarındaki boşluklara yerle§miş küçük kare çiniler ya­ İkinci kare çinide, desen dal1.:ı. ser­ zılıdır. Ancak bunlar ayrı parçalar olup esas çininin değil, kompozisyonun bir parçasını best olarak işlenmiştir (Levha: 4). Fon teşkil etmektedirler. Bu çinileriln müzeye ne~ daha serbest bırakılmıştır .. Desenin or­ reden geldiği ve· hangi tarihe ait olduğu bel­ li değildir. Müzede Aspendos'tan gelen Selçuk• tasında içi Çin bulutlarİyle süslü bir çinilerin arasında bulunmaktadır. Ama Asla­ napa, bunların Antalya'dan gelmiş olması gerektiğini ve teknik olarak 14. asrın sonun­ dan daha geç bir tarihe ait olması gerektiği­ ni söyler. (Bakınız : Prof. Ok6iy Aslanapa, 12. Bu yazıların mevcudiyeti ancak All­ «Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri», Reşit kara'ya döndükten sonra fark edildiğinden Rahmet Arat İçin, Türk Kültürünü Araştır­ ancak fotoğraflardan bir klsmını okumak ma Enstitüsü Yayınları 19, Seri a2, s. 7-8 SAGMANDAKi ÇOK FONKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi 235

Camiin orijinal iki kanatlı ahşap Saçak ve Çatı : . kapısı halen harem kısmında, ayakka­ Esas cami kısmının duvarları ori­ bılığın üstünde durniaktadır. Kapı boy­ jinal yüksekliğinde olup, bir saçakla lamasına üç panoya ayrılmış olup, her sınırlanmıştır:. Ancak saçaklar ayru se­ pano ayrıca kendi içinde enlemesiİle viyede olmakla beraber yer yer. tek ve­ kısırnlara aynimıştır (Resim: 21): Or­ ya çift profilli olmak üzere değişiklik tadaki paiıo şerit geçme1erle (künde• göstermektedir. Carniin batı duvarının kari) süslüdür. Geometrik örgünün ke­ minare ile birleştiği köşede · (Resim: sişen bantlan merkezlerde sekizgen 22) ve doğu duvann güney kısmında yıldızlar ve yıldızlaİı.n kollannda ·beş~ iki iç bükey profilden meydana gelen genler meydana getirir. asıl saçak silmesini görmeJ<: mümkün• dür. Tek sıra silmeli · kısmılarda bu Minare : profillerden biri kullanılrı;nştır. ·Bu, bi­ nanın üst kısnnlarımn yıkılıp değişik Minare, camiin batı duvarınciald zamanlarda tamir gördüğünü belirt.­ çıkıntı üzerine yükselmektedir (Resim: tedir. 22). Halen tabanın önemli b1r kısmı dibinde yükselen molozun içinde, batı Carniin halen düz olan çatısı beton ve· kuzey yanlan ise batı kanadın sap­ şapla kaplanmıştır .. Minareden veya lanan duvarı ve 10 No. lu hacmin için• başka biry~rden dama geçiş yoktur. de kalmıştır (Resim: 28). Minarenin, Camiyi. Saran Hacimler : bir kısmı duvann eti içinde kalan, ka" · re kürsüsünden üç dalgalı bir palıla Camii s-aran. hadmler, ufak· tefek sekizgen pabuç .kısmına:. geçilir.· Sekiz­ farklar ve batı kanattaki türbenin dı­ genin her yüzünün üstü birer penci ke­ şında, simetrik olarak pİaıılanmıŞtır merle işlenmiştir. Gövde, 48 kesme (Levha: 1, 2). Doğu kanatta ·dört oda ta·ş arasından müteşekkildir.. Biri gü• ve iki göz revak, batı kanatta ise (tür• ney, biri doğu ve ikisi batıya açılmak be ile) beş oda ve iki göz revak vardır. . üzere dört küçük pencere merdivenle­ Bu hacimleıin hiçbiri ( tüİ-be hariç) ri aydınlatmaktadır ve şerefeye açılan kullanılmadığından pek .hanip du,rum­ kapı güney- batıya bakmaktadır. Şere­ dadır. ~u kısımlar esas cami kısmınuı- ~ fenin tam altında bir kaval silme, onun kine benzeyen mütecanis bir inşa . ka­ sekiz sıra altında iki sıra, uzu~. altıgen­ rakteri göstermektedir. Cepheler, ayak­ lerden meydana gelmiş, dik kafes geç• lar ve kemerler, kapı ve pencere söve~ m.e ile işlibir band dönmektedir. Şere­ leri, camiin kesme taşları ile aynı tor~ fe kısmı kısadır, kaval silmenin üzerin• tul taştandır. Saçak. silm~leri camiin7 deki iki düz sıradan sonra küçük, süs• kilerle aynı profildedir. Tek tek hacim~ süz ve yuvalan az derin dört sıra sta­ leri incelerken görüleceği gibi, üst ya­ laktitten meydana gelir. Batıdaki sta­ pının mühim · bir kısmı, . duvarlarm Jaktitlerin son sırası ve şerefenin taban bir kısmının sadece üst kısmı. yı7 döşemesi yıkılmışnr. Şerefede balkon kılmıştır; güney - · batı köşede. yıkıntı parmaklığıru:n nasıl· olduğunu gösteren ve çatlak fazladır (Resim: 5), doğu ka­ hiçbir iz yoktur. Miliarenin peteği yer nadın •güney duvarniın · cari:ıie · bitişik yer çatlamış .ve taşların bir kısmı ye­ kısmı tamamen yıkılmıştır. R~vak kıs­ mının batı kemeri ve doğu- batı yönün• rinden oynaıniştır. Halen üzerinde-ha" deki kemerierin bazıları da çökmüştür .. rap, ahşap konik bir külalı bulunmak­ tadır. Çevre örnekleri peteğin l.5 rri. Batı kanattaki odalar : . kadar daha devam ettiğfui göstermek• 11 ve 13 No. lu mekanlar kuzey­ tedir (Resim: 34, 35). cephedeki revakın brıtı kanadını teşkH 236 AYŞIL TÜKEL

ederler (Resim: 23). ll No.lu hacim ise Doğu, batı ve güney cephelerinde (güneyde) 3.72 m. ve (batıda) 3.62 m. birer pencere vardır.· Bu dikdörtgen boyutlarındadır. Doğudaki ayak L, batı pencereleri içten palılı küp başlıklı iki ayak ise T şeklindedir ve bu ayakJarın silindirik sütunce üzerinde yükselen üzerinde iki hacim arasında, ll No. lu birer sepet killplu kemer çerçevele• hacmin doğu ve kuzeyinde sivri kemer­ mektedir; aynı düzen dış cephede de ler yer almaktadır. 13 No. lu mekanın tekratlanihıştır. · H alt~ n·· yalnız güney kuzeyindeki kemer yıkıktır. 13 No. lu pencere açık olup, diğerlerinin dikdört• · hacmin güney ve batı cephelerinde bi­ gen açıklıkları içten örülmüş ve sıvan­ rer basık kemerli kapı açıklığı bulun­ mıştır. Orijinal demir parmaklıklar maktadır. Ayaklar, kemerler, batı du­ pencerelerin dış sövelerinde hala dur­ varı, güney duvannui özengi seviyesine maktadır. kadar olan kısmı ve kapı söveleri kes­ Gövde duvarları pencere kemerle­ me taşta:ı:ıclır. Güney duvaqndaki alın­ rinin AO m. kadar üstünde birer· ahşap lıklar ve yıkılmış olan kubbelere geçişi hatılla son bulmaktadır. Bu kısmın üs• sağlayan pandantifler üzeri sıvanmış tünde, her duvarda iki merkezli sivri molozdur, ancak sıva birçok yerlerde kemer profilinde birer alınlık yer al­ dökülmüştür. Zemin, taş kaplamadır. makta ve bunların arasında başlayan 12 . No .. lu hacime güney duvarin­ pandantifler ile ku bbeye geçilmekte• daki kemerli kapıdan . girilmektedir dir. Zemin topraktır. (Resim: 25). (güneyde 2.10 m. ve Yapı malzemesi, içten kubbeye ka­ (doğuda) 3.60 m.· boyutlarındadır~ Yan dar moloz, ·kubbe, pencereler ve dış· · rnekanlara giriş holü karakterindedir. cepheler iki renk sıralı kesme taştır. Güney duvarında, türbeye açılan çift Cephelerde çift renklilik, pencerelerin renk taşlı, basık kemerli bir kapı, doğu altından başlamaktadır. Taşların beyaz ve batı duvarlarında karşılıklı 10 ve renklisi. kireç taŞı, grimsİ yeşil renklisi 14 No. lu hacimiere açılan kapılar ve ise kum taşı veya yumuşak bir andezit­ ayrıca her iki duvarda birer dikdörtgen tir. Güney cephedeki taşlar pencerenin niş bulunmaktadır. Hacim doğu ve ba­ üstüne kadar yıkılmıştır. Silmenin al­ tı yönünde sivri beşik tonazla örtülü- tındaki beş sıranın yıkıldıktan sorn-a dür. · onarılmış olduğu ayrı renkli taşların, Güney duvarındaki kapıdan geçilen dikkatsizce, aynı sırada kullanılmasın­ sekizgen türbenın her kenan içten dan anlaşılmaktadır. Kubbenin üstü 1.90 m. dıştan ise 2.60 m. uzrinluğunda­ halen yer yer çatlamış, çimento şapla 13 dır (Resim: 29) • Ortada 80 m .. yük• örtülüdür. sekliğinde bir mezar ve başında da ta­ lO No. lu hacim (batıda) 3.70 m.X şı bulunmaktadır. N azmi Sevgen bu (kuzeyde) 5.25 m, boyutlarındadır. Do­ mezarın Key.hüsrey oğlu Salih Beye ğu duvarını esas.· cami kısmının kesme ait . oldugunu belirtmektedir. Tarihj 14 1570 veya 1515 olsa gerektir. Harii:n nat'ı tezsian ·ve tab'an bittayib'ü-rrevayih kısmının kırık Çinileri yer yer mezarın tayyiben . velmerhumeten inelmağfirete hace­ ten haz'el levh vel emir-i ııehiden el müsem" yanlarına ve üstüne yapıştırılmiştıi·. ma bi-Salih bin-i Keyhüsrev· b.ey nevV'er"el Allah'ü merkadehü» . .H. 798 (M. 1395) senesi­ ne isabet eder ki bu tarih Salih Beyin Babiı.­ 13. Türbenin ayrı bir bina olarak yapıl­ suiıiı Çe§i:ne kitabeıiinden 855 yıl öneeye rast­ madİğı 12 no : lu hacimin içinde görülen mo­ lar. 7 ve 9. rakkamlarının yalnı§ dizildiğini laz örtülü duvarından bellidir. dü§ünürsek H. 978 (M. 1570) tarihi uygun düıımektedir. Ancak ayni sayfada Sevgen 14. N. Sevgen, ibid. «Haza fırak fi tarihi «.. çe§menin camiden yirmi yıl önce yaptırıl­ ııemane ve tisi'ne ve seb'a mi' e (bu 798 demek­ dığını anlamı§ bulunuyoruz» demektedir. Bu tir). Elhamd'ü-lillah illezi kuberuhu ceale ııe­ hesap 1575 senesini vermektedir. Bu ıııkta ki~ hiden· vessalihin mevrud sayuhüma bilhasse- tabedeki tarihin yalnış. olması gerektir. · SAGMANDAKi ÇOK· FONKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi . 237

taş batı cephesi meydana getirmektedir sim: 28). Doğu duvar özengi hizasına ve güney - doğu köşesinde minarenin kadar, güney duvar ise onun üç. sıra kürsüsü çıkıntı yapmaktadır (Resim: üstüne. kadar kesme taşla örülmüştür. 27). · Tamir görmüş güney duvarında Güney duvarın aslında daha yüksek iki niş ortasında bir pencere, kuzey rlu­ olan kesme taş duvarı yıkılmış ve yıkı­ varında iki niş, ortasında yarım daire lan yerden itibaren moloz örülmüştür. planlı bir ()cak bulunmaktadır. Üst ör• Batı kanatta olduğu gibi, moloz .pan­ tü kuzey - güney yönünde sivri beşik dantifler ile şimdi yıkılmış olan kub­ tonozdur. Doğu duvarı hariç, diğer rlu­ beye geçilmektedir. Zemin . kesme taş varlar ve üst yapı molozdur. Zemini kaplıdır. dolduran moloz taban · seviyesini ve . 7 No. lu hacim içten içe (güney• malzemesini tesbite imkan vermemek­ de) 3.96 m. ve (batıda) 3.4lm. boyut­ tedir. larındadır. 5 No. lu hacimle arasındaki Yine 12 No. dan geçilen 14 No. lu duvarın ortasında üstü pend kenier hacimin, içindeki moloz dolgudan ve şeklinde oyulmuş bir niş vardır (Re­ büyümüş ağaçlardan dolayı, tam ölçü• sim: 26). Duvarıniki tarafında da yapı­ leri alınamamıştır. Biri güney duvann:: lan dikkatli bir ir;ı.celeme ve duvarın da içte ve dışta dikdörtgen, diğeri ise sonradan'ınevcut ayağa, birer sıra ara­ batı duvarında· yükselete ve küçü\ bir lıkla ayağın son taşları çıkarıhırak ek­ dikdörtgen olmak üzere iki penceresi lenmek suretiyle, örüldüğünü göster• vardır. Üst örtü yekten içeriye göçmüş­ mektedir. Ayakla . duvar arasındaki tür, ancak moloz iç duvarlar üzeriri.de• fark ayrıca ek kısmındaki kalın kireç ki kalıntılar üst örtünün tuğla pandan­ harçlı derzlerden de belli olmaktadır. tifler üzerinde yükselen tuğla bir kub­ Kubbeli üst yapıdan sadece moloz be olduğunu göstermektedir. pantantifler kalmıştır. Bu hacmin di­ ğer bütün özellikleri batıdaki benzeri­ 15 No. lu hacime 13 No. nun batı­ nin aynıdır. sındaki kapıdan ulaşılmaktadır. (gü neyde) 3.30 m., (doğuda) 3.20 m. boyut­ .. 6. No. lu hacim, batı kanattaki, 12 larındadır. Doğu duvarında içte ve dış­ No. gibi, 8 ve 4 No: lu hacimiere giriş ta dikdörtgen, fakat dışta kesme taşla holü du~undadır (Resim: 30). Doğıi" örülmüş bir pencere, kuzey duvarında ve batı duvarlarını güney kısmında bi­ ise küçük bir niş vardır. Üst örtü ta­ rer basık leemerli kapı ile adi -geçen mamen yıkılmıştır. Kalıntılar bunun da, 14 No . .lu haclın: gibi, moloz duvar­ .mekanlara açılmaktadır. (güneyde) lar üzerinde, pandantiflerden itibaren 2.20 m. ve (batıda) 3.63 m. bqyutların­ tuğla bir kubbe ile örtüldüğünü göster- dadır. Güney duvarında dışta üstü yu­ mektedir. - varlak ince uzun bir riıazgal deliği şek­ linde ve içe doğru şevlenerek dikdört• Doğu K anattdki H acimler gen· haline gelen, · halen içi dqldurul­ 5 ve 7 No. lu hacimler 11 ve 13 No. muş bir pencere vardır: Üst yapı yıkıl~ ların simetriğidir (Resim: 25). -5 No.lu mış, ancak doğu -·batı yönünde. l:ıir mekan içten içe (güneyde} 4.55 m. ve tonozıin izleri kalmıştır. Moloz duvar­ (doğuda) 3.50 m. boyutlc:ı.rındadır. Batı lar, üst yapının yıkılışından sonraki kanattaki 11 No. lu hacmin aynıdır, . bir tarihte· kötü bir işçilikle onarılmış­ yalnız doğu tarafta duvar boydan boya devam etmekte ve güney duvara bir­ tır. leştiği köşede basık leemerli bir kapıy- 8 No. lu hacim (güneyde) 4.35 m. ·la 7 No. lu hacime. açılmaktadır (Re- ve. (doğuda) 3.33 m. boyutlarındadır 238 AYŞIL TÜKEL

(Resim: 32); Biri doğu duvannın or­ Son Cemamt Mahallinin Önündeki. tasında içte ve dışta dikdörtgen (dışta Kısım : camiin· dış pencereleri gibi), diğeri de 6 No. lu hacimdeki gibi dışta maz­ Halen bu kısım açık bir geçit du­ gal, içte dikdörtgen iki penceresi var­ rumundadır, yalmz S ve 11 No. lu ha­ dır. Duvarlar tamamen mol

·Üst yapıya· geçişi sağlayan pandan~ CAMİNİN BÖLGESEL . tifler, duvarın yüzünden .os ni; ctaşkın, ÖRNEKLER ARASINDAKİ yatık yerleştirilmiş tek sıra tuğladan YERİ: bir kemer üzerinde yükselirler. Odanın duvarları ve pandantifler üstü sıvan­ Sağman'daki Salih Bey Camisi . mış ve boyanmış moloz, kubbe ise tuğ­ her ne kadar .· Onaltıncı yüzyılın ikin­ ladır ve türbeninkinden sonra · en sağ­ ci yarısında bütün Osmanlı İrnpara- . lam kalmış kubbedir. Odanın zemini torluğu · i~inde görülen dini mimarinin halen eşik seviyesinden 1.20 m. kadar genel karakterini ·taşımakta ise de bir aşağıdadır. Duvarlardaki izlei-den ta­ takım unsurları ile çevre örneklerine banın ahşap olduğu ve.· çöktüğü · anlaşıl~ yakından bağlıdır ve bölgesel mimari­ maktadır. Odanın ahşap tabanı ve te­ nin belirgin özelliklerini taşımaktadır..: mel arasındaki seviye farkı bu köşede Sağrrıa.n Camii ile benzer özellikleri arazi rneylinin kuzeye doğru çoğalma­ olan camilere Doğu ve Güney - Doğu / sından dolayıdır. Anadolu bölgesinde görrnek mümkün- · SAGMANDAKi ÇOK FONKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi 239

5 dür] • En yakın benzerlikleri Sağman dırmakta ise de en çok Çelebi Camiinin ile zaten tarihi ve ailevi bağları olan mimıresi ile müşterek unsurları bulun­ · Pertek'te bulrnaktayız. Burada Per:tek maktadır. Sağman Camiinde kürsij.den Beyliği eşrafından Ali oğlu Çelebi Ca­ papuca geçişi · sağlayan üç sıra dalgalı misr (976 1 1569- 981 1 1573) (Re­ pah Çelebi Camiinde beşli · olarak tek­ sim: 35) ve Salih . Bey'in amcaoğ- rarlanmıştır. Papuç lusmındaki. sağır

. lu ·. BaysUJJgur'un yaptırdığı ve ken­ kemerler. ise her iki Pertek. Camiinde di adını taşıyan (985/1577) tarihli ve diğer örneklerde de görülmektedir cami bulunmaktadır (Resim: 34, 33), (Resim: 34, 35). Kaval silmenin .altın­ (Levha: 7) 1 ~. Esas cami kısmı, minare daki uzun altıgenlerden meydana. gel­ girişi ve hazırlayıcı mekan dışında, ay­ miş dik kafes geçme aynı camiii:ı ( ça- nıdır. Sağman Camii son cemaat .ma­ - lışmala:rımız sırasmda ·bulunmuş) şere- · hallinde görülen kum saati biçiminde• fe balkonUrıda görülmektedir. Çelebi ki bingiler Baysungur Camiinden baş­ Camiinin · mimı.resinde aynı yerdeki ka Diyarbakır Nebi (Fatih Paşa) Camii geometrik geçme ise Sağman'da . min- (1516 -1520)17 ve Behrarrı: Paşa. (980 - . berde kullanılmıştır. 1572) camilerinde kullanılmıştır (Re­ .Türbe ise iki ayrı unsur ile bölge• sim: 36 •. 37, 38). Kuzeydeki kemerierin sel etkiye örnek olmaktadır: Çift renkH üzerinde dolanan ince kemerler ise Bay­ taş kullanılışı ve pencere çerçevelerinin sungur Camiinde tekrarlanmıştır (Re­ düzeni. Güney ~ Doğu Anadolu'nun pek sim: 33), Harem lusmının trömp ke­ belirgin bir özelliği olan, Suriye etkili merleri ve bitiş şekli Pertek Caniileri11- olduğU· söylenen, çift renkli taş .. kulla­ . den başka Harput .cemşit Hamamında nılışı aynı devir ve bölge içind~ Pertek da· görülmektedir. Behram Paşa18 Ca­ camilerinin son cemaat mahallerinde, miinde, harem kısmının ortasında en­ Baysungı.ır Camiinin minaresinde, Ne­ lemesine bir. basarmık vardır (Resim: bi ve Behnım· Paşa camileri başta: öl• 38). rnak .üzere birçok·Diyarbakır .örnekle- Camiin mihrabi B!iysungur Camiin­ .· rinde, Van' daki Kaya> Çelebi ve19 Hüs• deki: ile aym şemayı , gösteririektedir .rev'1'aşa camilerinde, Eski·:Alılı;ıftaki (Resiriı:' .36). 1968 ·yazında Baysungur · Kadı Mahmut20 (992/1584) ve' İskender~ . Cari1iinde bulduğumuz bazı·.parrriaklık Paşa. (972/1564}·carnilerinde' · görrnek · parçalan h<:!r iki miiıberlıi de.parrrüık- · rrıürrıküridür...... lıklarmni · aynı olduğUllı:ı • göstertıliştir: Türbedeki. pencere düzeni'ise iki Form :benZerliğinin, yanısiraherikisin- · ~· J:l.ertek ·örrieğinde .d~ :kullı;ınıll1lıştır (Re­ de. de .aynı iri .kr.istalli meıTiıeriiı· .kul­ . sim': 33). BÖlgeyttb~ğlılığı. en .{yi. beliı:.. lanılması ayıiı .taŞ ocağının ve ustarim t~n örneklerin biri. de Sağman C~miin­ kullanıldığı izlenimini. uyandırinakta- deki Çiniler, boyutlan ve kullaiulışyer­ dır. . leridir. Bu çinilere benzer desenli kü• Minare, unsurları ve ararrtılan ba­ çük parçaları Sağman ve Pertek ka:Ie­ kımından bütün çevre örneklerini an- lerinde ve Pertek'te «Bey Hamamı» de­ nen sivil binanın civarında bulunması,

15. Adana'daki örnek hariç diğerleri ye- çininin yakın çevrede bolca kullanıldı­ rinde incelenmiştir. · ğını göstermektedir. Harem duvarlan­ 16. Pertek camileri için çalışmalasına nı, katıldığımız şu esere ·bakınız : en fazla pencerelerin üst seviyesin­ Doomed by the Dam, O.D.T.Ü. Mimar­ de, çepeçevre dönen ·çini kullanılışıni lık Fakültesi, Restorasyon Bölümü, M'ımarlık Diyarbakır Nebi ve Behram :Paşa (Re- Fakültesi yayın No : 7, Ankara 1967. Bu ca­ milerin kitabeleri 1968 Pertek çalışmalarmuz sırasında incelennil:§tir. ı 7. A. Gabriel, op. cit. s. 200 19. A. Gabriel, op. cit. s. 251. 18. A. Gabriel, ibid. 20. A. Gabriel, ibid. 240 AYŞIL TÜKEL sim: 39), Adarta Ulu ( 1513- ı541) (Re­ at mahallinin kuzeyindeki kemerler ve sim: 39) ve Van Hüsrev Paşa Camile­ onun önüne inşa edilen kenıetli kısmın rinde görmekteyiz. ı No. lu desen daha üstünde dolaşan ince kemer, kemer· çok kullanılmıştır:· Behram Paşa Ca­ profilleri) iki kısım arasında pek az bir miinde kullanılan desen, karelerin ula­ zaman farkı olduğu ve hatta iki hsının dığı köşelere gelen çiçekler deşiğik ol­ detaylarınin aynı zamanda tamamlan­ masa, Sağman'daki ı No. lu desenin dığı kanısını uyandırrtıaktadır. Eserin aynıdır ve 3 No. lu desenlerde çerçeve• mevcut bütünlüğü, Onaltıncı Yüzyılın lenınektedir (Resim: 40). ikinci yarısında inşa edilen bölge örnek• leriyle müşterek unsurları ve bilhassa Nebi Camiinde de aynı düzen için• ( 1569- ı577) seneleri. arasında tarihli de çinilerin ve de­ kulianılan boyutları Pertek örneklerinde görülen . mimari sen unsurhın benzemekle beraber k om- ' unsurların esas cami ve yan mekanlar,. pozisyon değişiktir. Daha serbest· plan­ da ayrıntı göstermeksizin tekrarlannıa­ laıimış 2 No. lu desene tam bei:ızer ör• ·sı iki kısım. arasindaki zaman farkını:u neğe· rastlanmamıŞtır ve ·yakın benzeri azlığını ·bilhassa belirtmektedir. olan desenler çevrede az kullanılmıştır (Adana Ulu Camii); Bu desenin unsur­ Esas camii çeŞmenin kitabe tarihi larını bilhassa İstanbul ve Edirne ör• olan ı555 ve Salih Bey'in mezai· taşı nekleriİıde, kompozisyonlar · ·. meydana tarihi olan ı570 veya · ı575 tarihieri getiren serbest desenli panolarda_ (Top­ arasında, 1565-ı570 civarhm:na tarihle~ kapı Sarayı ocakları) ve bazı ulamalı rnek. yanlış olmaz kanısındayız. Camie çinilerde (İistanbul Rüstem Paşa Ca­ mUhtemelen · Salih Bey22 zamanında ı mii) rastlamnakta:dır 1 • başlamıştır, yarii ı570/ı575 ten önce. · Cami kısminın bitişi ve yan inekanla­ Genellikle· Onaltıncı Asrın ikinci rİn eklenmesi Salih Bey zamanında yarısına· ait bütün bu eserler,- · ayrıca başlamış olabilir. Salih Beyin, kardeşi kendi aralahnda başka -müşterek ben­ Ömer Bey tarafından . öld~rülmesi. ve zerlikler gösterme.kte ve çlolay~siyle . onun da Salih. Beyin··karısı tarafından Sağınlin'daki ··1Ju eserin ·devir y~. bölge öldüiüldükten: soiıra Beyliğin Salih Be­ :minıati.sinin çok sayıda.· öne:mli:özelHk• yin oğluna .. geçmesinden sonra23 ii1şaata lerini. ~aşıdığİm. pelirtmektedirler. . devam edilmiş ve :salih Beyin. türbesi de :plana katilmıştır .·Pei:tek camileri ilç TARİHLEME: yakm :beni:eyiŞ,: Inihtap Ve minber. gibi elemanların. malzeme' ve işçjlik benzer- . _.. :Blııanıh -tarihlenditilırfe~ine ·· ·g~liri- . likleri ve· iki· Beyi.n amca oğlu olmaları ce, camiin tarihini gostereii . hei-hai:ıgi Sağınari ·ve Pertek'teki inşaatların ay­ bir... kitabe veya vakıf kaydı mevcut ,de­ m. tarihlerde yapıldığını hatta aynı us· ğildir. Son cemaat · mahallinin doğu taların kullanıldığı kanısın kuvveden-· salınında bulunan ve şimdilik aniarnı dirmektedir. olmayan birkaç kırık kitabe parçası, doğu kanattaki yıkıntıların kaldırılİna­ FONKSiYON sı sonunda tamamlanıp bir ip ucu ve­ rebilir. Esas cami kısmı ile diğer me­ Sağman'daki yapının en zorlu soru­ kanların inşa! ve mimari unsurları ba­ nu,· tarihleurnesi yanısıra, fonksiyonu kımından birbirine çok benzemesi

(malzeme, pencereler, saçak, son cema- 22. Yukarıda verdiğimiz kaynaklar cami­ nin m. Murat devrinde (1546) - 1595) san­ cak beylerinden Salih Bey tarafından yaptı­ 21. Çini örnekleri ve termilnolojisi üzerin• rıldığını kaydetmekte fakat kaynak verme­ mektedirler. de beni aydınlatan Doç: Dr. GBnüi öney'e te­ şekkür ederim. 23. Bakınız dip not 6. SAGMANDAKi ÇOK FONKSiYONLU SALiH BEY CAMiSi 241

üzerinde karar vermektir. Camii çevre• naların plan şernaları çeşitli olmakla leyen mekanların dini bir gayeye hiz beraber çoğı)nıuğu kuzey - güney aksın­ met eden bir grup insam hanndırdığı da iki kubbeli mekan veya girişin önün• muhakkaktır. Ancak hankah, zaviye, deki kubbeli kısma veya doğrudan doğ­ imaret, tekke, tabhane gibi müessesele• ruya dışarı açılan ve sayılan değişen rin değişik isimler taşıması fakat fonk­ odalardan müteşekkildir. siyonlarının tam ayrıntı göstermeme-• Sağman örneğinde plfm elemanla- sinden ve devrin sosyal hayatı üzerin• ·. rı ve düzeni bu- türlü binaların genel deki eksik bilgimizden dolayı fonksi­ şemasına uymaktadır. Cami rnekarn yonlannın karıştırılması veya. birbirle­ hernekadar tek kubbeli· ise de kemerli · rine çok benzemesi; bu binada camiin hazırlayıcı kısmın giriş önündeki lmb-. etrafındaki hacimiere belirli bir isim beli· mekanın değişikliğe uğramış bir vermeyi zorlaştırmaktadır. Ancak «Za­ şekli olarak ·düşünmek mümkündür. viye» kelimesinin tek .cami . dışındaki Zaten Profesör Semavi Eyice de geç bütün dini fonksiyonlu binaları kap­ deviriere doğru bu mekandan vazgeçil• saclığını kabul edersek (ki çok fonksi­ 6 meye başlandığım söylemektedir • Ha­ yaulu camileri «zaviyeli camiler» diye rem kısmııiın içindeki ayakkabılık, b.a­ sınıfiandıran Prof. Semavi Eyice'niri sı­ samaklı geçiş ve yan odaların konumu nıflandırması24 zaviye, imaret, hankah, da prototipin genel . özelliklerine uy- tekke, tabhane, hatta dersane odalanm . maktadır. kapsamaktadır) Sağman'daki bu çok fonksiyonlu esere «zaviyeli _cami» de- Sağman Camiinde diğer örnekler• mek mümkündür. · den ayrılık gösteren unsur, carri.i kıs­ mının tam bir cami olarak planlarup Zat;::n Onaltıncı Yüzyılın başların-­ inşa edilmesi ve sonra yan mekaniann da· yapılmış olan. Nüfus ·ve Vergi Tah­ eklenınesidir. _Ca:rri.iin Sağnlan'daki •tek rirleri, mescitlerden sonra en çok zavi­ dilli. bina d lması ·esas cami .kısmının. ve ye ve hankahlarm bululıduğunu göster• ri:ımareniri (bu . tür cbiiıalariiı . ınühlın mektedir'.. «Zaviyeli <~ami» denen bi~ bir kısınmda; Ininare yoktuı}'' önemini arttırı:P.aktadm. :Bu husus, cii@' k:tsmı'-: llJn Önte' ve tam·'oiarak bftirilinesiıil ~ 24. Prof. Bemavi E:Yice, . «ZaViyelet ve . ZaviyeU : Carniler~,.. j:. V~ 1lrnı;ıat Fakültesi . gereld:irmiş .olabiliı<:' Am~,-haziria~ci· · Mecmua.Sı, 23, · cilt, no. ı·~ 2, Ekiıit 1962 ~ Şu- .mekan, papuçliık ve yaiiiı çhiiler gibi · bat ı963, İstanbul, s. ı -'SO;·· · · · · · :unsurlar, daha .ilk planlamada,. camlin. 25. Prof. ö. Lütfi; BarkanŞeİllrlerin· Te­ ·çok .f9nksiyonhı .·olarak duşünÜldüğü şekkül ve İı:ikişafı · Tarihi • Bakımından Os• manlı İmparatorluğu İmaret Sitelerinin Ku­ · kanısım uyandırımiktadır! ruluş ve işleyişil:ıe ait Araşhrmalar, İ. ü. İk­ tisat Fakültesi· Mecmuası, cilt;. 23;. EJtim 26. S. Eyice, op. cit. s. fi 1962 - Şubat l963, No. ı - 2, s. 239 - 296. 27. S. Eyice, · op. s. 9 •' - . . . dt.