SAĞMANDAKİ ÇOK FONKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ Ayşıl TÜKEL GİRİŞ : tâ Arap" hâkimiyeti altmda bulundu­ ğunu kabul edebiliriz. Çemişgezek ve Sağman'daki Çok Fonksiyonlu Sa­ civarına Türk boylaırının yerleştiği ve lih Bey Camii 1968 yıh Ağustos aymda Beylerinin Alparslan'ın maiyetinden ve görülmüş ve incelenmiştir'. Sağman kö­ Büj'ük Selçuk sarayma akraba Salık yü halen Tunceli'nin Pertek kazasma Bey olduğu bilinmektedir. İlk Beylik­ bağlıdır. Pertek, Hozat yolundan ayrı­ ler devrinde bu çevre Mengücek hâki­ larak ciple Dere Köyü yakınlarına ka­ miyetine girmiş ve Gürcü prensleri ve dar gidilir. Dere Köyden Sağman'a ka­ Diyarbakır Artukluları ile mücadele dar olan 8 km. yokuşu ancak yaya veya edilmiştir. Çemişgezek Kalesi Alâaddin katırla katetmek mümkündür. Keykubad devrinde zorlu bir kuşaltma- dan sonra Anadolu Selçuklu Impara Sağman'da bulunan bir kale, çok torluğuna katılmıştır. Şah İsmail Safe- fonksiyonlu bir cami, bir saray ve iki vî ile çağdaş olan Çemişgezek Beyi Ha­ kilise kalıntısı bu küçük köyün bir za­ cı Rüstem zamanında Şah İsmail'in manlar önemli bir yerleşme yeri oldu­ yolladığı Şii misyoner Nur Ali'nin et­ ğunu göstermektedir. Hem Pertek, hem kisi artmış ve Çemişgezek bir Şiilik Sağman tarih bakımından Çemişge- merkezi haline gelmiştir. Çevre, Ya\aız zek'e sıkıca bağlıdırlar^. Kalan eserlere Sultan Selim zamanında Bıyıklı Meh­ bakarak bu çevrenin Anadolu'ya Türk­ met Paşa^ tarafından Osmanlı İmpara­ lerin gelmesinden önce, Ermeni ve hat- torluğuna katılmış ve Çemişgezek doğ­ rudan doğruya Osmanlı Sancağı haline gelmiş, Pertek ve Sağman ise yurtluk 1. Eser, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi ve ocaklık haklarıyla Çemişgezek Bey­ Restorasyon BölümünÜB Keban baraj gölü al­ tında kalacak eserlerden olan Pertek cami­ lerine verilmişti. Hacı Rüstem Bey'in leri üzerinde çalıştığı 1968 yazında ziyaret Ya\aız'un hizmetine girmiş olan oğlu edilmiştir. Bu arada caminin ölçülmesinde yardım eden meslektaşım ömür Bakırer'e ve Pir Hüseyin de Çemişgezek Beyi oldu. Fakülte arşivine koymak üzere eserin fotoğ­ Pir Hüseyin Bey'in ölümünden sonra raflarım çeken fotoğraf laboratuvarı şefi Mustafa Niksarh'ya teşekkür ederim. evlâtları arasında Beylik yüzünden çı­ kan anlaşmazlık Çemişgezek Beyliğinin 2. Genel tarihi durum için aşağrıdaki e- serlerden faydalanılmıştır : harap olmasına ve bazı kısımlarının parçalanmasına sebep olmuştur. Ara­ İbn-i Bibi, Anadolu Selçuklu Tarihi, (M. Nuri Gençosman - F.N. Uzluk). Ankara, 1941. zinin büyük bir kısmı Pir Hüseyin'in Evliya Çelebi, Seyahatname, (Ahmet Cev­ büyük oğluna verilmişse de aile anlaş- det Tercümesi), Cilt m İstanbul, 1314 Naşit Uluğ, TunceU Medeniyet* Açıhyor, 3. Evliya Çelebi, op. cit. s. 221. »Halife İstanbul, 1939. Idris) kavli ile Abbasiler asrında Amed yani Npzmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, 1. cilt, Diyarbakır Meliki...» diya başlıyarak Sağ­ Ankara 1960. man kalesinin kuruluşu hakkındaki efsaneyi anlatmaktadır. Hayat Mecmuası «Tunceli, sayı n. Ara­ lık 1967, s. 183-184. 4. N. Ulug-, op. cit. s. 27. 230 AYŞIL TÜKEL mazhğı j^zünden iyi idare edilmemiş KONUM : ve bunun üzerine Erzurum mirimam Sağman Camii doğu - batı yönünde Sinan Bey Sancak Beyi yapılmış, an­ devam eden ve doğu ucunda Sağman cak halk onu da istemeyince Pîr Hüse­ Kalesi bulunan alçak bir sırtın üzerin­ yin'in soyundan Bilten Bey başa geç­ dedir. Camün yerleştiği alan ayrıca miştir. Pertek ve Sağman'm, idaresi hem güney, hem kuzeye doğru meyil­ özel sancaklar haline gelmesi herhalde lidir (Resim: 1). bu devre rastlar^. Pîr Hüseyin Bey'in Camiin kuzey - batısında yanyana büyük oğlu Rüstem Bey Kanunî tara­ iki eyvanh mekândan meydana geler. fından Pertek Sancağına Bey tâyin çeşme yer ahr (Resim: 3). İki eyvan da edilmiş ve ondan sonra da yerine oğlu iki merkezli sivri beşik tonozla örtülü­ Baysungur Bey geçmiştir. Pir Hüseyin dür ve tonozların üstü toprak kaplıdır. Bey'in bahçelerinin bulunduğu Sağman Aralarındaki inşaat derzi batıdaki gü ise Pîr Hüseyin Bey'in küçük oğulla- zün sonradan eklendiğini göstermekte­ larmdan Keyhüsrev Beye Beylik ola­ dir. Bu kısım biraz daha batıya dönük^ rak verilmiştir. Ölünce yerine oğlu Sa­ tür, iç kısmı ve açık yüzü tamamen lih Bey, onun yerine Salih Beyi öldü­ kesme taştır. Doğudaki eyvan daha bü- rüp kardeşi Ömer geçmişi Ömer'in kı­ yükçedir \'e tonoz hizasına kadar kısmı sa bir zaman sonra öldürülmesi üzeri­ ve açık yüzü kesme taşla, geri kala:i ne de Salih Beyin büyük oğlu Bey ol­ kısım ise molozla örülmüştür. Batı du­ muştur. Onaltmcı asnn sonunda Allah- varında, içinden su akan sivri kemer!: verdi adında birinin Bey olduğu bilin­ nişin üzerinde, bir kitabe vardır (Rc mektedir. sim: 4). Üç satır Sülüs yazılı kitab; arapçadır: Evliya Çelebi, Abbasiler devrinde Diyarbakır Meliki tarafından yaptırıl­ 1 — dığını söylediği kaleyi' anlatmakla be­ raber Sağman'daki diğer eserler hak­ kında hiç bilgi vermemektedir. Cami­ Vakad seâ bi-icra hâze el-ayn ı; den ancak birkaç kaynak birer cümle zu-el-ikram. halinde bahsetmektedir*. 2 — 5. Basri Konyar, Diyarbakır TarCW, 3. cilt, Ankara 1936, s. 250. «İdaresi lıususi usu­ le tabi tutulan sekiz sancak ta şunlardır : Sahib-i dil vel-ılm murad el-a'zam 1) Atak, 2) Pertek, 3) Tunceli, 4) Çabakçur, 5) Çermik, 6) Sağman, 7) Kelap, 8) Mlhra- Keyhüsrev Bey. ni». 3 — 6. N, Ulug:, op. cit. s. 30 «Keyhüsrev Bey ölünce oğlu Salih Beye kaldı. Diğer iki kar­ deşinden Ömer haristi, Ağabeysin! öldürttü, yerine geçti. Öldürdüğü kardeşinin karısını almak istedi. Fakat kadın zifaf g-ecesi Ömer'i mi ni. Murat devrinde sancak beyi olan Sa­ öldürttü ve İstanbul'a gidip büyük oğluna lih Bey tarafından yaptırılmıştır. 1916'da i - Safman Sancağını tevcih ettirdi». yan eden Pilvenk haydutları tarafından ta; 7. Evliya Çelebi, ibid. rip edilmiştir.» 8. N. Sevgen op. cit. s. 269. «bakımz şu­ Hayat Tarih Mecmuası, op. cit. s. iS-j. racıktaki Sajman'da Baysungur'un kardeşi «Sağman kalesi 15 km. mesafededir. Içind-; Salih Beyin eseri olan güzel cami ve yanında­ XVI. yüzyıl sonu sancak beylerinden Sal'u ki türbe hâlâ ayakta...». Çeşmenüı ve mezarın Beyin yaptırdığı güzel bir cami vardır..» d - kitabesini veriyor. Kitabelerde yalmşlar oldu­ niyorsa da cami kalenin dışmdadır. ğu gibi Salih Bey Baysungur'un kardeşi de­ Albert Gabriel, Voyage Adieolog^^qiic ğil amcaoğludur. dans ta Turguie Orientale, cllt I., Paris, 194: . N. Uluğ, ibid. «Bugün Sağman köyünde s. 261, dip not I. «La Mosqu6e de Sagman vil­ somaki taştan yapılmış sütunları, mihrabı lage situ6 a deux heures de marche a roueat ve çinileri, dış kapısımn sana'tkarane kemer- de Pertek, possĞderalt, au dire de certain leriyle bir cami harabesi göze çarpar. Bu ca- paysans, des revetments de faience anciens:. SAĞMANDAKİ ÇOK t-OMKSİYONLU SALİH BEY CAMİSİ 231 İbn emir el-bir merhum bin Hüse­ muş bir kaval silme vardır. Her iki yin Bey fi tarih Ramazan sene 963. pencerede de orijinal pencere yüksek­ Bu kitabe bize çeşmenin, (ku;^^!)? liği alttan ikişe"- sıra taş örülmek su­ (su)? sahibi merhum Hüseyin Bey oğ­ retiyle kısaltılmıştır. Üstteki pencere lu, büyük, izzet ve ikrâm eden, ku\"\'et daha küçük boyutlarda olup, üstü pencî ve bilgi sahibi, murat, bmük Keyhüs- bir kemerle örülmüştür. rev Bey tarafmdan Ramazan 963 H. Doğu ve batı cepheleri (Resim: 2, (1555/56) tarihinde inşa edildiğini bil­ 5) 9.76 m. düz devam ettikten sonra dirmektedir'. son cemaat mahallinin yan duvarları, doğuda 1.03 m., batıda 1.82 m. çıkıntı GENEL TARİF : yapmaktadır ki bu çıkıntılardan batı­ daki minarenin tabanmı teşkil etmek­ Cami, plân olarak, bir hazırlayıcı tedir. Bu cephelerdeki pencere düzeni mekân, tek hücreli bir hacim, son ce­ ve yapılan tadilât güney cephenin ay­ maat mahalli ve minareden ibaret bir nıdır, yalnız her iki cephede de kuzey ana çekirdeğin doğu, batı ve kuzey ta­ alt pencereler, yıkmtı ve molozların raflarında yer alan çeşitli hacimlerdea meydana getirdiği dolgunun altında, meydana gelir (Levha: 1, 2). Esas cami cepheden görünmemektedir. Çıkıntılar kısmının, ileride görüleceği gibi, önce ise yan hacimlerin içinde kalmıştır. inşa edildiği ve etrafım saran kısnın ona ilâve edildiği anlaşılmaktadır. Ca­ Cephelerin hepsi eşit sıralı kesme miin yalnız güney, doğu ve batı duA'ar- taşla örülmüştür ve malzeme bejimsi lannın bir kısmını serbest bırakan bu renkli tortul bir taştır. talî hacimler kuzej'^e dönük ters T bi­ çimli bir dış plân şeması meydana ge­ Son Cemaat Mahalli : tirmektedir. Camiin kuzey cephesini işgal eden Cami : son cemaat mahalli 4.00 m. derinliğin­ de ve (üç kısmın toplamı) 10.80 m. Camiin güney cephesi 11.09 m. uzunluğundadır (Resim: 6). Doğu ve uzunluğundadır (Resim: 2) ve diğer batı duvarlannm kuzey dış köşeleri cephelerden daha aşağıda başladığı için yerden ca. 1.80 m. yükseklikte pahlan- daha yüksektir. Binanın güney - doğu mıştır ve pahlı \iizeye geçiş, köşeye ge­ köşesinde zemin camiin iç taban sevi­ len taşa işlenmiş iki sıra halinde sta- yesinin iki metre altına kadar inmek­ lâktitlerledir (Resim: 9). tedir. Cephede ikisi yanJarda, üçüncü­ sü ise ortada ve yüksekte olmak üze­ Son cemaat mahalli üç şahından re üç pencere vardır. Alttaki dikdört­ müteşekkil olup, orta şahında güney gen pencerelerin üstü düz bir lento ile duvarı portal kaplamaktadır. Doğu vc kapatılmış ve onun üzerine de alt vü- batı sahınların ortasında birer dikdört­ zü basık kemer gibi oyulmuş düz bir gen pencere, batı sahnm batı ucun­ kemer j^erleştirilmiştir. Kemerin ah da ise minarenin dikdörtgen kapısı \üzünün ortasında enlemesine oyul- bulunmaktadır. Sahınlan örten kub­ beler, kuzey cephedeki kemerler ve orta şahının doğu - batı yönünde­ 9. Sevgen. op. cit. s. 270. kitabeyi şöyle ki kemerleri ve kolonları tamamen vermektedir : Vakad se'a ecr'i hazelayn ind'el ekrem sahib-ül tabl-ı vel'alem nain-el-azı^ı yıkılmış ve tahrip edilmiştir'". Esas bin'i emr'i kebir Keyhüsrev bey bin'i Pir Hü­ kolonların aksına, orijinal kolon par- seyin Bsys>. Bu tercümedeki yalnışlann çopru noktalamadan dolayıdır. Bu arada kitabelerin okunmasına yardım eden Gouhar Shemdin"<- 10. N. Ulug^'un bahsettiği i.syanda tahrii) teşekkür ederim. dilmiş olmalı (bakınız dip not 8) 232 AYŞIL TÜKEL çalannın üzerine; yerleştirilmiş iki­ natlannm yansına kadar dışarı dön­ şer ahşap direk ve onlarm üzerindeki mektedir. Bu profilin bittiği seviyede iç doğu - batı yönündeki kirişleme muh- açıklıgm ve bütün portal açıklığının tes, düz ahşap çatıyı taşımaktadır.