Het belang van genialiteit 50 jaar Heinekenprijzen voor kunst en wetenschap

Inhoud

Ze behoren tot de absolute top in 4 Inleiding hun wereldwijde vakgebied. De vijf Goddelijke bezetenheid wetenschappers en één kunstenaar die Casper Thomas op 2 oktober een van de zes Heineken­ prijzen voor wetenschap en kunst 6 Pionier in de eiwitvouwing Heinekenprijs voor de biochemie & krijgen uitgereikt. Ze hebben zich biofysica: Christopher Dobson jarenlang vastgebeten in essentiële vragen. Over de opwarming van Jop de Vrieze de aarde bijvoorbeeld, de lerende mens, de groei van het bloed- en 8 Op expeditie zonder schatkaart Heinekenprijs voor de lymfevatenstelsel, hoe samenlevingen geneeskunde: Kari Alitalo historische gebeurtenissen herinneren, Joe van der Meulen het ontstaan van alzheimer en over het schuren van menselijke verhoudingen. 10 Ooggetuigen sterven uit In deze special, die De Groene Heinekenprijs voor de historische Amsterdammer in samenwerking met wetenschappen: Aleida Assmann de Koninklijke Nederlandse Akademie Margreet Fogteloo van Wetenschappen (knaw) en de Stichting Alfred Heineken Fondsen 12 Puzzelen met de prehistorie heeft samengesteld, belichten we Heinekenprijs voor de het werk van de prijswinnaars, de milieuwetenschappen: manier waarop ze de resultaten Jaap Sinninghe Damsté hebben bereikt en natuurlijk hun Jelmer Mommers maatschappelijk belang. Want sommige wetenschappers en 14 Breinbreker kunstenaars ontstijgen hun generatie C.L. de Carvalho-Heinekenprijs en veranderen onze kijk op de wereld. voor de cognitieve wetenschappen: James McClelland Frank Mulder Colofon De Groene Amsterdammer 16 De ethiek van het verschil groene.nl Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking Heinekenprijs voor de kunst: met de Koninklijke Nederlandse Akademie Wendelien van Oldenborgh van Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Arjan Reinders Alfred Heineken Fondsen knaw.nl/heinekenprijzen heinekenprizes.org

Hoofdredactie Xandra Schutte Redactie Casper Thomas, Evert de Vos Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp) Foto­ ­redactie Simone Berghuys, Rachel Corner Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Mans Kuipers ­ Webredactie Jelmer Mommers Medewerkers Margreet Fogteloo, Joe van der Meulen, Jelmer Mommers, Frank Mulder, Arjan Reinders, Casper Thomas, Jop de Vrieze ­ Acquisitie Tiers Bakker

Omslag: MRSA bacterie (IStock Photo / Getty Images)

25.09.14 De Groene Amsterdammer 3 Inleiding De Dr. A.H. Heinekenprijzen Goddelijke bezetenheid

De onttoverde mens heeft een moeizame verhouding gepieker over waarom sommige mannen – het deze mannen hing tot het begrip ‘genie’. zijn meestal mannen aan wie de geschiedenis een persoonscultus Maar wetenschappelijke deze eer toebedeelt – beschikken over de bijzon­ waarin ze werden dere gave om ons universum te doorgronden. afgeschilderd als onderscheidingen zoals de Dat denken begon in de Oudheid. Socrates genie. Anno 2014 Heinekenprijzen laten zien omschreef zijn eigen intelligentie als een wezen zijn er nauwelijks dat we begaafde individuen dat hem vergezelde en de weg wees. In het chris­ levende politici of nog steeds graag op een tendom stond het genie op gelijke hoogte met w e t e n s c h a p p e r s de heilige die zijn bijzondere gaven te danken die het predikaat voetstuk zetten. had aan God. In de achttiende eeuw maakte de ‘geniaal’ met volle door Casper Thomas religieuze invulling van het genie plaats voor een overtuiging krijgen definitie die dicht bij de hedendaagse ligt: dat toegedicht. Ook in van een uniek individu dat dankzij een uitzon­ de kunsten is de derlijke dosis creativiteit en scherpzinnigheid cult van het geïnspi­ boven de rest van de mensheid uitsteekt. De cult reerde genie uit de Zevenenhalf uur nadat Albert Einstein op 18 van het genie, zo laat McMahon in Divine Fury mode geraakt. Het april 1955 zijn laatste adem had uitgeblazen, zien, bereikte zijn hoogtepunt in de Romantiek, romantische ideaal werd zijn schedel opengezaagd en werden zijn een tijd waarin het genie zijn betekenis kreeg als van de kunstenaar hersenen verwijderd. Thomas Harvey, patho­ woeste kracht belichaamd door ‘grote mannen’ die sublieme inspi­ loog in het ziekenhuis van Princeton die de als Lord Byron en Napoleon. ratie omzet in werk heeft plaatsgemaakt voor ingreep uitvoerde, deed dit zonder medeweten Daarna ging het bergafwaarts met het genie. het beeld van de kunstenaar als onderdeel van van de nabestaanden en waarschijnlijk tegen een netwerk dat bestaat uit kunstacademies, de Einsteins wil. De briljante natuurkundige wilde kunstmarkten en de professionele kunstkritiek. gecremeerd worden en had de instructie gege­ In de Romantiek kreeg het Toch is ‘genie’ niet geheel uit het vocabulaire ven zijn as op een anonieme plek uit te strooien verdwenen. Als we het woord in de mond nemen om te voorkomen dat zijn laatste rustplaats een genie zijn betekenis als woeste is het vaak bestemd voor voetbal­coaches en pop­ plaats van persoonsverheerlijking werd. kracht belichaamd door ‘grote sterren. Ook de wereld van het ondernemen De clandestiene operatie kostte Harvey zijn mannen’ als Napoleon levert nieuwe genieën op. Vorig jaar maakte Die baan. Hij werd kort daarna ontslagen en nam Zeit een themanummer over ‘de genieën die ons Einsteins hersenen mee bij zijn vertrek. Later leven hebben veranderd’. Onder anderen Face­ sneed Harvey het weefsel in 240 stukken, maakte book-oprichter Mark Zuckerberg en ceo van er preparaten van en sloeg die op in zijn kelder. De negentiende eeuw bracht de verwetenschap­ Starbucks Howard Schultz stonden op de lijst. Omdat zijn vrouw de inhoud van Einsteins her­ pelijking van genialiteit, met het bestuderen van Dit wijst niet zozeer op de dood van de cult van senpan liever niet in haar huis had staan, bracht fysieke kenmerken en psychologische afwijkin­ het genie, als wel op een transformatie daarvan. Harvey zijn biologische schat naar het labora­ gen als verklaring voor uitzonderlijke prestaties. Het genie is verdwenen uit zijn oorspronkelijke torium waar hij werkte. Daar bewaarde hij de Het romantische aura waarmee het genie werd domein, de wereld van kunsten en wetenschap­ hersenen in een ijskast die bedoeld was om bier omgeven verbleekte. De twintigste eeuw trok het pen, en heeft elders wortel geschoten. te koelen. In de jaren tachtig werden Einsteins genie definitief van zijn voetstuk. Door geestes­ hersenen ‘herontdekt’ en sindsdien verschijnen wetenschappers werd ‘genie’ gedeconstrueerd Dit jaar is het vijftig jaar geleden dat de allereer­ er publicaties die elkaar tegenspreken over de tot een artificieel construct, een vaag container­ ste Heinekenprijs werd uitgereikt aan de Oos­ vraag hoe uniek zijn brein was. begrip of een vehikel voor politieke ideologie. tenrijks-Amerikaanse chemicus Erwin Chargaff. Het gesleep met Einsteins hersenweefsel is Tegenwoordig is een genie iemand die gewoon Hij kreeg in 1964 de Dr. H.P. Heinekenprijs een bizarre geschiedenis die iets zegt over hoe zijn uren maakt, meer dan tienduizend als we voor biochemie en biofysica voor zijn onderzoek streng de medische protocollen een halve eeuw Malcolm Gladwell moeten geloven. Ook is het naar de chemische structuur van dna. De prijs geleden waren. Maar het is bovenal een uiting geloof in het genie uitgehold door gelijkheids­ werd vernoemd naar Henry Pierre Heineken, van wat de historicus Darrin McMahon ‘de cult denken, zo constateert McMahon. De norm is de tweede directeur van bierbrouwerij Heine­ van het genie’ noemt. In zijn boek Divine Fury om iedereen te prijzen en prestaties niet af te ken die zelf doctor in de scheikunde was. Zijn gaat McMahon na hoe het denken over genieën meten aan wat anderen hebben bereikt, maar zoon, Alfred Heineken, bedacht deze prijs. Later in het Westen is veranderd en hoe we langzaam aan wat iemand doet naar eigen vermogen. ‘The breidde hij het palet uit met nog vijf Heineken­ het geloof in mythisch getalenteerde individuen truth is’, concludeert McMahon in Divine Fury, prijzen: voor geschiedenis, milieuwetenschap­ zijn kwijtgeraakt. Thomas Harvey geloofde zon­ ‘that we live at a time when there is genius in all pen, geneeskunde, cognitieve wetenschappen en der meer in die cult van het genie. Hij wilde het of us, but very few geniuses to be found.’ voor kunst. Tegenwoordig ondersteunen de Hei­ brein van Einstein bewaren omdat hij diens Heeft hij gelijk? Is het idee van een genie als nekenprijzen ook jonge talentvolle wetenschap­ wetenschappelijke brille wilde verklaren. Het een extreem getalenteerd en visionair individu pers (zie kader). antwoord, zo verwachtte Harvey, zou te vinden inderdaad ten grave gedragen? Vergeleken met De lijst met de 82 laureaten die de afgelo­ zijn in de unieke structuur van zijn grijze massa. eerdere periodes, ja. Benjamin Franklin, Lenin, pen vijftig jaar een Heinekenprijs in ontvangst Daarmee staat hij in een lange traditie van Churchill, Newton, Goethe, Einstein, om al namen, weerspiegelt een halve eeuw doorbra­

4 De Groene Amsterdammer 25.09.14 De dood van Socrates, geschilderd door Jacques-louis David, 1787, 129,5cm x 196,2cm

Wagner en Albert Einstein, werden ook in hun eigen tijd als genie bestempeld, zo laat het boek van Darrin McMahon zien. Nu delen we dit compliment nog hooguit postuum uit. Maar impliciet is de cultuur van het genie nog wel degelijk te proeven. Neem de winnaars van de Heinekenprijzen van dit jaar. Allemaal heb­ ben ze kenmerken van het romantische genie zoals dat in de achttiende eeuw zijn hoogtepunt beleefde. Stuk voor stuk bijten ze zich al jaren vast in één grote vraag. Voor psycholoog James

ew York McClelland (winnaar C.L. de Carvalho-Heine­

rt, N rt, kenprijs voor de cognitiewetenschap 2014) is dat hoe mensen kunnen leren en onthouden. m of A Voor Kari Alitalo, moleculair bioloog en win­ naar van de Dr. A.H. Heinekenprijs voor genees­ kunde, is dat hoe bloed- en lymfevaten groeien. Historicus Aleida Assmann (Dr. A.H. Heine­

Metropolitan Museu kenprijs voor historische wetenschappen) wijdt haar carrière aan de vraag hoe samenlevingen ken in de wetenschap. Zo ging de allereerste nuïteiten te kijken. Passend bij een tijdperk van herinneren. Chemicus Christopher Dobson (Dr. Heinekenprijs voor historische wetenschappen globalisering ging de geschiedenisprijs in 2012 A.H. Heinekenprijs voor geneeskunde) buigt in 1990 naar Peter Gay, die de Verlichting defi­ naar Geoffrey Parker die zijn sporen verdiende zich over het ontstaan van de ouderdomsziek­ nitief neerzette als politiek ijkpunt in de wes­ in de transnationale geschiedschrijving. Aan ten alzheimer, parkinson en diabetes, en hoog­ terse geschiedenis. In 2004 ging de prijs naar de de Dr. A.H. Heinekenprijs voor biochemie en leraar organische geochemie Jaap Sinninghe onlangs overleden Jacques Le Goff die historici biofysica is de steeds meer gespecialiseerde ken­ Damsté (Dr. A.H. Heinekenprijs voor milieu­ leerde niet naar breukvlakken maar naar conti­ nis van deze vakgebieden af te lezen. De eerste wetenschappen) reconstrueert de geschiedenis laureaat Chargaff baande de weg voor Watson van de aardse biosfeer. De winnaar van de Dr. Young Scientist Awards en Crick die ontdekten dat het dna-molecuul A.H. Heinekenprijs voor kunst, Wendelien van bestaat uit een dubbele helix. De latere prijswin­ Oldenborgh, brengt in haar installaties schu­ Sinds 2010 ondersteunen de Heinekenprijzen naars doken nog dieper de cel in, zoals Titia de rende menselijke verhoudingen aan het licht. ook talentvolle wetenschappers die aan het Lange (laureaat in 2012), die de werking onder­ Wat deze laureaten ook kenmerkt is een begin van hun carrière staan. Deze prijzen zocht van telomeren, beschermende deeltjes op vorm van milde bezetenheid, de drive om door worden tegelijk met de grote Heinekenprijzen de uiteinden van chromosomen die een rol spe­ te gaan zelfs al verklaart de rest van de wereld uitgereikt aan jonge, veelbelovende len bij veroudering van cellen en kanker. ze voor gek. Toen James McClelland vanuit de wetenschappers die door excellent onderzoek In de lofredes van dit tweejaarlijks prijzen­ psychologie op zoek ging naar parallellen tussen een voorbeeldfunctie vervullen voor andere festijn komt het woord ‘genie’ niet voor. De het brein en de computer werd hij weggezet als jongere wetenschappers. Ze werken in laureaten worden geroemd vanwege hun veel­ naïef. Later zetten zijn publicaties over hoe het dezelfde disciplines als de winnaars van de zijdigheid, hun spectaculaire ontdekkingen, brein kan leren zonder voorgeprogrammeerde Heinekenprijzen. De laureaten van 2014 zijn de hun rol als verbinder van verschillende onder­ regels de cognitiewetenschappen op z’n kop. scheikundige Celia Berkers, die de prijs krijgt zoeksgebieden, maar als ‘geniaal’ worden ze Toen Kari Alitalo de informele wetenschapscul­ voor haar onderzoek naar het proteasoom, een niet bestempeld. Bij de winnaar van de Dr. A.H. tuur die hij in Amerika had leren kennen in de structuur in de cel die eiwitten afbreekt. De Heinekenprijs voor de kunst gebeurt hetzelfde. jaren tachtig in Finland probeerde te introduce­ Young Scientist Award voor de geneeskunde Peter Struycken (laureaat in 2012) wordt gepre­ ren, stuitte hij op verzet. Maar juist in de open gaat naar de arts Alexander Vlaar voor zijn zen om zijn systematische gebruik van vormen sfeer van zijn onderzoeksgroep ontstond de ken­ onderzoek naar acute longschade als bijwerking en kleuren, de laureaat van 2010, Barbara Vis­ nis waarmee medicijnen worden ontwikkeld die van bloedtransfusies bij IC-patiënten. ser omdat haar foto’s, video’s en installaties onze de groei van tumoren moeten beteugelen. Bioloog Rob Middag krijgt de award voor normale verwachtingspatronen doorbreken. En natuurlijk is de toekenning van de Hei­ milieuwetenschappen voor zijn veldonderzoek Maar de woorden ‘genie’ of ‘geniaal’ vallen niet. nekenprijs zelf een verkapte erkenning van de naar sporenmetalen in oceanen. Het onderzoek Nu kan dat natuurlijk komen door voorzich­ cult van het genie. Het uitreiken van een onder­ van Irene van Renswoude naar de geschiedenis tigheid, omdat we deze gezwollen term willen scheiding als deze is een manier om te zeggen van de vrije meningsuiting in de late Oudheid bewaren voor hen die door de eeuwen heen hun dat sommige wetenschappers en kunstenaars en de vroege Middeleeuwen levert haar de reputatie als genie hebben kunnen vasthouden. boven hun generatie uitstijgen en onze kijk Young Scientist Award voor historische Of willen we deze aanduiding enkel gebruiken op de wereld veranderen, ook ver buiten het wetenschappen op. Martin Vinck, ten slotte, voor briljante geesten die niet meer terug kun­ nauw omschreven veld waarin ze werken. ‘Het krijgt de prijs voor cognitiewetenschappen voor nen praten? Hoe dan ook is de cult van het genie tijdperk van het genie is voorbij’, concludeert zijn onderzoek naar de rol van elektrische golven veranderd. Veel genieën uit de wetenschap en McMahon in Divine Fury. In woord mag dat zo in cognitieve processen. kunst, mensen als Benjamin Franklin, Richard zijn, in daad zeker niet.

25.09.14 De Groene Amsterdammer 5 Chemisch fysicus Chistopher Dobson Pionier in de eiwitvouwing

Bij de ziekte van Alzheimer raken de hersenen langzaam verschrompeld. Verschrompeld door de samenklontering van eiwitten, die in plaats van bouwstenen van het leven verwoestende moleculen worden. Ze tasten hersencellen aan en verstoren zo hun activiteit. Deze eiwitklont­ vorming was lange tijd een raadsel, maar is dat dankzij het werk van chemicus Christopher Dobson (1949) niet meer. Samen met zijn col­ lega’s aan de universiteiten van Oxford en Cam­ bridge ontrafelde hij de stappen die een eiwit in ons lichaam kan doorlopen, van normaal func­ tionerend naar destructief en giftig. Dankzij dit werk is er nu eindelijk een startpunt voor de zoektocht naar een medicijn tegen alzheimer en tegen een hele reeks andere ziektes, waaronder parkinson en type II diabetes. Het proces blijkt namelijk universeel. Het begon allemaal met een experiment dat Dobson en zijn collega’s halverwege de jaren negentig uitvoerden – en dat nota bene in eer­ ste instantie mislukt leek. Ze wilden bestuderen hoe het bacterie dodende speekseleiwit lysozym stap voor stap in de juiste vorm vouwt. Daarvoor brachten ze het eerst in de uitgevouwen staat. Maar toen ze hun experiment wilden starten bleek de nmr-spectrometer waarmee ze wil­ den meten geen signaal te geven. Het eiwit was waarschijnlijk onbruikbaar geworden. Deze keer echter gooiden Dobson en zijn collega’s de eiwitten niet weg, maar bestudeerden ze onder een elektronenmicroscoop, en wat bleek? Het uitgevouwen eiwit was spontaan gaan klonte­ ren tot een gelachtige structuur vol met vezels. Vezels waarvan pas nog door collega’s was aan­ getoond dat ze een rol speelden bij een zeldzame ziekte waarbij het eiwit zich ophoopt in niercel­ len. Dobson wordt het meest enthousiast van mislukte experimenten. ‘Dat betekent namelijk dat er iets met de onderzoeksvraag aan de hand Chemisch fysicus was wat je niet snapte. Dan ga ‘In de je sleutelen en rekenen.’ Een en structuurbioloog ­voetstappen van manier van denken die een Christopher Dobson de alchemisten’ heel nieuw vakgebied opende. ontrafelde hoe Tot op die dag was Dobson eiwitten kunnen nog een fundamenteel weten­ schapper, louter geïnteresseerd in de normale samenklonteren in het vouwing van eiwitten in het lichaam. Normaal lichaam – het proces gesproken vouwen eiwitten zich nadat ze zijn achter uiteenlopende gebouwd in de cel automatisch in de juiste vorm, op basis van informatie die in het molecuul zit aandoeningen, van opgeslagen. Ze zijn dan oplosbaar in water, kun­ alzheimer en parkinson nen zich daardoor door het lichaam verplaatsen tot type II diabetes. en functies uitvoeren. Maar nu bleek dus dat ze spontaan uitvouwden en samenklonterden, zonder dat daar bijzondere prikkels voor nodig door Jop de Vrieze waren. Was dat ook in het lichaam het geval, uikkonen dan zou dat ingaan tegen de bestaande ideeën

Jussi P over misvouwing, als uitzonderlijk proces.

6 De Groene Amsterdammer 25.09.14 Dobson verzette zijn bakens. Niet langer bestu­ niet evident gevaarlijk is’, zegt Dobson tegen zijn De toekenning van de Heinekenprijs vormt deerde hij de normale vouwing van eiwitten, onderzoekers, ‘mag je het uitvoeren.’ zeker geen afsluiting van het levenswerk van maar de verkeerde vouwing ervan. Zijn team Dobson, al heeft hij inmiddels wel het gevoel ging andere eiwitten bestuderen om de vor­ Stapje voor stapje ontrafelde het multidiscipli­ dat hij de basisprincipes van vouwing en mis­ ming van amyloids, die een rol spelen bij het naire team van Dobson met behulp van uiteen­ vouwing nu wel snapt, zowel in ­labsituaties ontstaan van alzheimer, te begrijpen. Ze werk­ lopende chemische technieken het mechanisme als in ­biologische systemen. En inmiddels ten oorspronkelijk met nuclear magnetic reso­ van eiwitmisvouwing. Aan het begin van deze is het vermoeden ­bevestigd dat hij na dat nance, waarmee ze in real time de vouwing in eeuw kwamen ze daarbij tot een verbazingwek­ ­experiment ­halverwege de jaren negentig kreeg: kaart konden brengen, maar Dobson besefte dat kende ontdekking: bij alle aan eiwitmisvouwing het ­misvouwen van eiwitten is geen exotische een breder palet van technieken nodig was om gerelateerde ziektes is eenzelfde proces gaande. omstandigheid. Het is iets wat alle eiwitten de eiwitvouwing te begrijpen. Technieken om De eiwitten zijn verschillend, maar wat er fout overkomt, tenzij het lichaam dit ­voorkomt. onder meer precies massa en lading van gevou­ gaat is hetzelfde. Dit proces hadden Dobson ­Samengeklonterde ­eiwitten zijn zelfs veel wen en uitgevouwen eiwitten te bepalen en om en zijn collega’s halverwege de jaren negentig ­stabieler dan normaal functionerende. Het hun uiterlijk te kunnen bestuderen. ‘Ik geloof waargenomen in de mri-scanner. Die ontdek­ zijn andere krachten die de eiwitten in vorm dat wanneer je verschillende methoden en dis­ king maakte Dobson tot een medische genera­ houden. ciplines bij elkaar brengt dat de beste manier is list, iemand die een brede blik had langs al die ‘Deze fundamentele gedachte deed heel het om ingewikkelde problemen op te lossen.’ ziekten waar medici zich tot dan toe in hokjes vakgebied kantelen’, zegt Tuomas Knowles. Niet Het kenmerkt de manier van denken en wer­ mee bezig hadden gehouden. Plotseling was langer hield men zich bezig met een paar mys­ ken van Dobson, die zichzelf vooral gelukkig Dobson intermediair geworden tussen de struc­ terieuze eiwitten, maar met algemene eigen­ prijst dat hij al die jaren zulke briljante jonge tuurbiologie en fysische chemie aan de ene kant schappen van alle eiwitten en het vermogen van en de medische wereld aan de andere kant. het lichaam om ze te onderhouden. Dit inzicht ‘Als het niet evident Vanaf het moment dat ze de potentie zagen baant de weg voor een gerichte zoektocht naar van ‘ontvormende’ eiwitten kwamen er heel medicijnen om het ontvouwen en met name gevaarlijk is’, zegt Dobson wat ideeën op. In eerste instantie waren dat de ontwikkeling van de schadelijke oligomeren tegen zijn onderzoekers, nog hypotheses, in de loop der jaren kwam er te remmen of voorkomen. Die zoektocht is tot ‘mag je het uitvoeren’ steeds meer bewijs. Een volgende belangrijke nu toe vruchteloos geweest, wegens gebrek aan ontdekking deed het team van Dobson rond begrip van het mechanisme. Dat er een funda­ 2000, samen met Franse onderzoekers: niet menteel proces gaande lijkt te zijn bij allerlei de beruchte ‘plaques’, dikke samenklonteringen verouderingsziektes, biedt kansen voor breed onderzoekers om zich heen heeft gehad. Vla­ van eiwitten, richten schade aan in het lichaam, inzetbare medicijnen. Wat statines voor de cho­ ming Nico van Nuland, nu hoogleraar aan het maar een tussenproduct dat tijdelijk ontstaat lesterolverlaging zijn, kunnen deze moleculen Vlaams Instituut voor Biotechnologie in Brus­ in de overgang van functionele eiwitten naar dan worden voor veroudering in het algemeen. sel, werkte halverwege de jaren negentig als plaques. Deze oligomeren zijn het meest giftig Levenselixirs noemt Dobson ze in een van zijn postdoc in Oxford bij Dobson: ‘Gezien het grote van allemaal. Ze zijn klein, reactief en kunnen overzichtsartikelen. aantal mensen in zijn onderzoeksgroep was het zich makkelijk verplaatsen. Dat de plaques in Toch zijn er ook nog dingen niet begrepen, niet altijd even makkelijk om Dobson te spre­ eerste instantie als de boosdoener werden aan­ geeft Dobson toe: bijvoorbeeld hoe die giftige oli­ ken, maar als je eenmaal bij hem aan zijn bureau gewezen, komt doordat ze wel een rol spelen bij gomeren de verschillende ziektes ­veroorzaken. zat, was er aandacht en interesse voor zowel je het ziekteproces: rond plaques ontstaan meer En hoe het lichaam het voor elkaar krijgt zich­ onderzoek als hoe het privé met je ging.’ oligomeren. De plaques katalyseren het ontstaan zelf te beschermen, en in het verlengde daarvan, Met name jonge onderzoekers stimuleert hij en vermenigvuldigen van misvormde eiwitten, wat er precies misgaat waardoor die bescher­ om meer uit zichzelf te halen dan ze zelf denken en daardoor ontstaan ziektesymptomen. ming faalt. ‘Veroudering is de oorzaak, weten te kunnen, zegt Tuomas Knowles, die ooit als In de jaren die volgden bracht het team deze we, maar wat aan die veroudering is het? Een student bij Dobson begon en nu al tien jaar in stappen systematisch in kaart, wat eind 2013 gebrek aan zuurstof in de cellen, of toch iets spe­ Cambridge met hem samenwerkt. een overzicht opleverde van de stappen bij het cifiekers? Dat moeten we nog uitzoeken.’ In de samenwerkingen heeft hij meer dan ontstaan van alzheimer, stappen die ook worden Wat Dobson betreft wordt die zoektocht dus alle andere onderzoekers een open houding, doorlopen bij alle andere ziektes die ontstaan voortgezet door multidisciplinaire teams als het zegt Michele Vendruscolo, hoogleraar chemie door misvouwing van eiwitten. Eiwitmolecu­ zijne. Chemie zal daarbij centraal blijven staan, in Cambridge die al jaren met Dobson samen­ len worden gebouwd in de cel en vormen lange onderstreept Knowles, want dat is de kern van werkt. ‘Hij is gefocust op de wetenschappelijke ketens, die normaal gesproken vanzelf in de het succes van zijn mentor: het toepassen van problemen, waar anderen zich meer druk maken juiste vorm vouwen. Mislukt dat, dan ontstaan bestaande technieken uit dat andere ­vakgebied, om hun reputatie.’ De credits komen vanzelf misgevouwen eiwitten die erg reactief zijn en waar niemand eerder aan gedacht had. ‘Het achteraf wel, redeneert Dobson – iets waar hij daardoor gewone eiwitten ‘besmetten’ – ook die misvouwen van eiwitten werd gezien als een met de toekenning van de Heinekenprijs gelijk ontvouwen zich. Deze eiwitten klonteren samen medisch probleem, maar hij in krijgt. Zijn naam wordt ook al genoemd als en vormen vezels die steeds groter groeien. Deze heeft laten zien dat het vooral Lezing 30 toekomstige Nobelprijswinnaar. De verdienste vezels kunnen plaques vormen die een rol spe­ september, een kwestie van chemie is.’ van Dobson is dan ook niet alleen die van een len bij alzheimer, maar zoals gezegd zijn dat niet TU Zoals hij het zelf verwoordt in wetenschapper die de juiste vragen weet te stel­ de belangrijkste: dat zijn oligomeren, kleine Eindhoven, een van zijn artikelen: ‘In de knaw.nl/ len, hij prikkelt onderzoekers om hun eigen moleculen die zich ontwikkelen bij de vorming dobson ­voetstappen van de alchemis­ ideeën te ontwikkelen en uit te voeren. ‘Als het van de vezels. ten.’

25.09.14 De Groene Amsterdammer 7 Microbioloog Kari Alitalo sel was allang bekend, maar pas nadat Alitalo het tot op moleculair niveau uitploos, kreeg de geneeskunde er enigszins grip op. Achttien jaar geleden startte hij een onderzoeksgroep om de Op expeditie vatenstelsels in kaart te brengen. Inmiddels is er veel duidelijk geworden over de mechanis­ men waarmee de groei van bloed- en lymfevaten wordt gestimuleerd en bestuurd. ‘We hebben zonder schatkaart zicht gekregen op de specifieke beïnvloeding van de cellen die aan de vatengroei ten grondslag lig­ gen en vonden de belangrijke elementen van het Het zomerhuisje is een groeimechanisme van vatencellen.’ Enerzijds vond het team relevante receptoren – eiwitten essentiële plek voor de onbekende ziekte toe. Alitalo wilde zijn gezin in de cel waaraan een molecuul zich kan binden innovatieve wetenschap. niet blootstellen aan een mogelijke epidemie en om een proces in gang te zetten – en anderzijds Althans, dat geldt voor de stuurde zijn vrouw en kinderen terug naar Hel­ vond het groeifactoren – eiwitten die cellen kun­ sinki. Zelf probeerde hij nog te blijven, maar na nen stimuleren te gaan groeien. Finse microbioloog Kari een paar maanden volgde hij zijn familie. Bishop De fundamentele kennis van zijn onderzoek Alitalo. Voor zijn onderzoek en Varmus wonnen zes jaar na zijn vertrek de biedt uitzicht op nieuwe medische behande­ naar de groei van het bloed- Nobelprijs voor de Geneeskunde, voor onder­ lingen. Het blokkeren van receptoren of het zoek waar Alitalo nog aan had meegewerkt. tegenwerken van groeifactoren kan celgroei en lymfevatenstelsel zijn Met zijn onderzoek naar de groei van het voorkomen. De kennis kan ook nuttig zijn voor de ontspannen gesprekken bloed­vaten- en lymfevatenstelsel opende Alitalo het stimuleren van celgroei. Nagebootste groei­ met andere wetenschappers een nieuw onderzoeksveld voor de geneeskunde. factoren zouden cellen, waar nodig, kunnen essentieel. Hij won in 2002 de Prix Léopold Griffuel, in stimuleren te groeien. ‘Deze controle over de 2006 de Louis-Jeantet Prize for Medicine en cellen van de vatensystemen heeft belangrijke in 2009 de InBev-Baillet Latour Gezondheids­ medische gevolgen’, zegt Alitalo. ‘Bedrijven zijn door Joe van der Meulen prijs. Dit jaar kent de knaw hem de Dr. A.H. nu aan de slag met het onderzoek dat wij aan de Heinekenprijs voor de Geneeskunde toe. universiteit hebben uitgevoerd. Zij hebben het Toen Alitalo zijn Amerikaanse ideeën over de geld om over te gaan op productie van genees­ organisatie van wetenschap in Finland introdu­ middelen. Omdat onze onderzoeksgroep nauw Aan de Finse zuidkust heeft Kari Alitalo (1952), ceerde, deed dat aanvankelijk wat wenkbrauwen met de bedrijven samenwerkt, heb ik veel ver­ onderzoeker en hoogleraar in de microbiologie, fronsen. ‘Wetenschappelijke oplossingen gebeu­ trouwen dat er iets uitkomt.’ een zomerhuisje. Niet om zich in zijn eentje in ren vaak toevallig, en ik wilde in mijn onder­ Drie potentiële medicijnen bevinden zich terug te trekken, maar om met bevriende weten­ zoeksgroep ruimte hebben voor dat toeval. Daar­ momenteel in de eerste fase van een ­testtraject. schappers en familie de vrije tijd door te bren­ voor had ik een open sfeer nodig, zonder strakke Het eerste middel kan mogelijk de groei van gen. Wanneer er een symposium aan de univer­ hiërarchie. Maar hiërarchieën doorbreek je niet tumoren indammen door de aanmaak van siteit van Helsinki wordt gehouden, of wanneer zomaar. Zeker niet in Finland.’ Geholpen door nieuwe bloedvaten tegen te gaan. Een tweede een collega een tussenstop maakt op het vlieg­ goede onderzoeksresultaten lukte het Alitalo middel moet de groei van nieuwe lymfevaten veld van Helsinki, is het huisje op lange Scandi­ geleidelijk aan nieuwe omgangsvormen onder stimuleren, wat helpt wanneer het ­lymfestelsel, navische zomeravonden de ideale plek om gas­ wetenschappers te introduceren. Zowel in het zoals bij lymfoedeem, niet afdoende in staat is ten te ontvangen en small talk te organiseren. laboratorium als in zijn zomerhuis. vocht af te voeren. Een derde middel zou de Vrije tijd en persoonlijk contact vormen volgens groei van lymfevaten juist kunnen blokkeren en uikkonen

Alitalo een essentieel onderdeel van creatieve, Alitalo had een wiskundig talent dat zijn daardoor uitzaaiing van kankercellen mogelijk Jussi P innovatieve wetenschap. levensloop vroeg leek vast te leggen. Hij loste kunnen remmen. ‘In Californië, begin jaren tachtig, had ik de op school de ingewikkeldste wiskundesommen Het onderzoeksveld dat Alitalo heeft beste tijd van mijn leven. Daar werd de kiem van op en kreeg nog voor zijn eindexamen een baan geopend, is breed. Hij schakelt tussen een mijn wetenschapsbeeld gelegd.’ Alitalo promo­ aangeboden als docent wiskundige logica aan de vatenstelsel en een bloedcel, tussen onderzoek veerde in 1980 aan de universiteit van Helsinki zomerschool van de Universiteit van Helsinki. naar de werking van lichaamsprocessen en in de geneeskunde om daarna een plek te vinden De pragmatische blik van zijn vader veranderde onderzoek naar de beïnvloeding van die proces­ bij de beroemde kankeronderzoekers Michael echter alles. Wat zou hij als wiskundige maat­ sen. Christine Mummery, juryvoorzitter van de Bishop en Harold Varmus. De informele sfeer schappelijk en financieel kunnen bereiken? Dr. A.H. Heinekenprijs voor Geneeskunde en en de gelijke verhoudingen maakten de meeste Vlak voor het verstrijken van de inschrijfdatum hoogleraar ontwikkelingsbiologie aan het Leids indruk op hem. ‘Ik was verrast dat mensen van de universiteit veranderde de jonge Alitalo Universitair Medisch Centrum, zegt dat het die hoog op de academische ladder stonden, van koers: hij schreef zich in voor geneeskunde. Alitalo daardoor als geen ander lukt zijn fun­ gewoon benaderbaar waren. En de levendige Voor de praktische kant van de geneeskunde damentele kennis te combineren met toegepast gesprekken die ik met andere wetenschappers had hij weinig belangstelling. Als arts moest medisch onderzoek. ‘Het onderzoek van Alitalo voerde, waren erg inspirerend.’ je weten wat het beste werkte, maar je hoefde laat zien dat je, als je heel precies de werking Ontwikkelingen buiten het lab brachten hem niet precies te weten waarom dat zo was. Ali­ van de groeifactor van vatencellen begrijpt, met sneller dan verwacht terug naar Finland. Het talo wilde niet enkel kennis toepassen, hij wilde nieuwe oplossingen voor medische problemen waren de beginjaren van aids en het was onze­ ook nieuwe kennis creëren. Hij richtte zich op kunt komen.’ Misschien leent het onderzoeks­ ker hoe de ziekte om zich heen zou slaan. Het de mechanismen achter de ziekten en speciali­ veld zich goed voor de combinatie, maar het zijn leidde aan de Amerikaanse westkust tot grote seerde zich gaandeweg in geneeskunde op cel­ zeker ook de interdisciplinaire organisatie van maatschappelijke onrust. Eerst trof aids alleen niveau. De rest van zijn studie stond in het teken Alitalo’s onderzoeksgroep en zijn flexibele den­ mannen, maar toen in San Francisco ook een van het doorgronden van de werking van de cel. ken die ertoe hebben geleid dat fundamenteel kind besmet raakte met hiv, nam de angst voor Het belang van het bloed- en vatenstel­ en toegepast onderzoek dicht bij elkaar staan.

8 De Groene Amsterdammer 25.09.14 Kari Alitalo. ‘Ik was verrast dat mensen die hoog op de academische ladder stonden, gewoon benaderbaar waren’

De laatste jaren is er veel aandacht voor geneti­ sche data. Daar valt veel van te leren, maar het verzamelen van die data alleen is niet genoeg. Sommige mensen leven volgens Alitalo in de illusie dat het kraken van de codes van onze genen zal leiden tot de oplossing voor alle medi­ sche problemen. Maar dat is niet reëel. Je moet ook proberen te begrijpen wat er precies gebeurt wanneer er iets misgaat. De helikopterview van de genenkaart helpt ontzettend met het in beeld brengen van misstanden, maar het kan de onvoorspelbaarheid niet achterhalen. Om daar enig zicht op te krijgen, moet je de helikopter uit, de wijk in. ‘Voor de geneeskunde is het van vitaal belang dat problemen niet alleen worden Lezing 1 oktober, gelokaliseerd en in kaart gebracht, maar dat ook 14.00 uur, wordt geprobeerd ze te begrijpen en te behan­ Radboud Universiteit delen.’ Toch moet hij, met alle beloften van de Nijmegen genetica, steeds vaker uitleggen waarom de cel­ knaw.nl/ len nog moeten worden begrepen. mclelland Meer dan ooit ervaart Alitalo dat de top- downstructuur uit het bedrijfsleven de weten­ schap probeert binnen te dringen. Er wordt steeds vaker verantwoording in de vorm van zesjarenplannen, richtlijnen en succesmonitors geëist. Maar wetenschap is volgens Alitalo een reis in het onbekende, en kan zich niet altijd verantwoorden. Een wetenschapper kan niet op voorhand precies vertellen wat zijn resultaten zullen zijn; en wanneer hij dat wel doet, bene­ men de beoogde resultaten hem het zicht op betere resultaten. ‘Voor de wetenschapper van vandaag de dag komt het eropaan zich bewust te zijn van de bureaucratische krachten van uni­ In het Alitalo Lab aan de Universiteit van Hel­ een afgerond project gaat. Dat is bij Alitalo hele­ versiteiten of fondsen die invloed uitoefenen sinki leidt hij onafhankelijke onderzoekers op. maal het geval. Hoeveel hij ook heeft bereikt, zijn op wetenschap, en tegelijk te blijven geloven in Met het Center of Excellence in Translational onderzoek loopt nog altijd. En inmiddels niet een ruimte waarin diezelfde wetenschap zo vrij Cancer Biology-onderzoeksprogramma krijgen alleen voor hemzelf, maar ook voor anderen.’ mogelijk van die krachten kan zijn.’ zij de ruimte om de kennis van de vatenstelsels Wetenschap als expeditie zonder schatkaart. toe te passen op onderzoek naar nieuwe behan­ Alitalo beschrijft het niveau van zijn onder­ Dat is het beeld waar Alitalo altijd bij terug­ delingen voor kanker. Voor Mummery is dat zoek als dat van een politie-eenheid op de plaats komt. Het belangrijkste daarbij is het expedi­ een tweede reden de prijs toe te kennen: ‘Voor­ delict. Er zijn verschillende manieren om crimi­ tieteam, dat een doel deelt en bij veranderende waarde voor de Heinekenprijs is dat iemand nog naliteit rond die plek te duiden, maar je krijgt factoren gezamenlijk beslissingen neemt over midden in het onderzoek staat, dat het niet om niet altijd hetzelfde beeld. ‘Je kunt met een heli­ de nieuwe richting van het onderzoek. Dat kopter boven de wijk gaan hangen en je kunt team, waar hij zijn collega’s, vakgenoten en telefoongesprekken afluisteren. Dit is wat een familie toe rekent, moet flexibel zijn en zon­ onderzoeks­gebied als de genetica doet. Ze moni­ der de belofte van een concrete schat in staat Meer dan ooit wil de toren wat er gebeurt en krijgen misschien zelfs zijn successen en tegenvallers te delen. ‘Als bij het beklimmen van een boom. top-downstructuur de daders te pakken, maar de gewone mensen Lezing uit het bedrijfsleven volgens uit de buurt krijgen ze niet te spreken. Wanneer 1 oktober, Tak voor tak voel je aan of hij je als moleculair of celbioloog de wijk ingaat en 16.00 uur je gewicht houdt. Steeds weer Alitalo de wetenschap LUMC Leiden daar vragen stelt, krijg je een beeld van de ach­ knaw.nl/ vraag je je af: brengt deze tak binnendringen tergrond van de misdaad.’ alitalo mij omhoog?’

25.09.14 De Groene Amsterdammer 9 Het geheugen van een mens is een schatkamer en een valkuil tegelijk. Een levensverhaal wordt gevormd door herinneringen aan ervaringen, gebeurtenissen en sferen, die vertekend worden door foto’s, films, dagboeken, voorwerpen of omhoog komen uit een diepere laag in het brein door een ontmoeting, een geur, muziek of een gesprek met een psychiater. Wat we onthouden, vergeten of verdringen bepaalt wie we zijn – of willen zijn. Geldt hetzelfde voor een groep men­ sen, een samenleving of een heel land? Bestaat er een collectief geheugen? Deze vragen lagen ten grondslag aan het ont­ staan van een jonge en wereldwijd succesvolle discipline die onderzoek doet naar ‘culturele herinnering’: de manier waarop een samenle­ ving omgaat met het verleden dat zich nestelt in het collectieve geheugen. Het lijkt abstract en ongrijpbaar, want er is niet een eigenaar of regisseur van hét verhaal. Maar door culturele en maatschappelijke uitingen te bestuderen kan men een beeld vormen van hoe het verleden wordt vastgehouden of juist verdwijnt. De identiteit van ‘Media, literatuur, beeldende kunst, muziek een land wordt en gebouwen, maar ook monumenten, herden­ kingen en andere identiteitsrituelen vormen beïnvloed door de weerslag van een collectieve herinnering’, de manier waarop zegt Aleida Assmann, een van de grondleggers het zijn verleden van dit vakgebied. Ze studeerde Egyptologie en Engelse taal en literatuur en promoveerde herdenkt. De Duitse in 1977 in beide. In 1993 werd ze hoogleraar literatuurweten- Anglistik en Allgemeine Literaturwissenschaf­ schapper en ten aan de Universität Konstanz in Zuid-Duits­ land. Met haar man Jan Assmann ontwikkelde Egyptoloog Aleida ze het concept ‘herinneringsantropologie’, een Assmann onder- vak dat literatuurwetenschap verbindt met zoekt het verschijn- onder meer geschiedkunde, antropologie, psy­ sel van collectief chologie, theologie en neurowetenschappen. Anders dan de historicus die met een ver­ herinneren. ‘Nee, ik rekijker kijkt en probeert te construeren zoals ben geen dokter!’ ‘het werkelijk was’, houdt zij zich bezig met de wisselwerking tussen het verleden en het heden. Het uitgangspunt is dat het verleden een mense­ door Margreet lijk construct is. Het geheugen is niet een spiegel Fogteloo van het verleden, maar de neerslag van wat een samenleving in het heden wil zijn. ‘In het Duits bestaat het onderscheidt tussen Erinnerung en ‘Je kunt niet optimistisch een nieuwe Gedächtnis, met dat verschil houd ik me bezig.’ wereld opbouwen zonder de fouten uit het Haar werk raakt aan allerlei actuele vraag­ verleden onder ogen te zien’ stukken. De laatste jaren is wereldwijd een her­ denkingsindustrie ontstaan. In Nederland is een discussie op gang gekomen over een andere betekenis van Dodenherdenking – wel of niet met Duitsers, wel of niet breder trekken naar andere thematiek? In Amerika is lang gediscus­ Herinneringswetenschapper Aleida Assmann sieerd over de invulling van Ground Zero als monument. Assmann biedt een referentiekader voor de omgang met culturele herinnering. Zij legt in haar land tijdens publieke debatten uit Ooggetuigen hoe samenlevingen met schandvlekken uit hun verleden kunnen omgaan – niet door ze weg te stoppen, maar ook niet door te blijven steken in schuldgevoel. Ze publiceerde honderden artike­ sterven uit len, boeken en bundels over Engelse literatuur en over herinnerings- en herdenkingscultuur. Voor haar baanbrekende werk ontving ze vele

10 De Groene Amsterdammer 25.09.14 prijzen. Binnenkort wordt ze gelauwerd met de ben; zij delen dezelfde kennis en ervaring. Ter­ geschiedenis worden uitgeveegd. In Frankrijk prestigieuze Heinekenprijs. wijl het individuele geheugen betrekking heeft is lange tijde de mythe van een volk in verzet De oorsprong van haar vak ligt niet voor op één mensenleven, en daarmee ook ophoudt in stand gehouden, totdat historici de natie niets in Duitsland. Na de Tweede Wereldoorlog als iemand sterft, werkt het collectieve geheu­ nadrukkelijk wezen op het collaboratieregime startte Stunde Null, een cultureel, politiek en gen generatiebreed op langere termijn door via van Vichy. In Duitsland zag je een verschil langs moreel vacuüm waarin letterlijk op de ruïnes media, schoolboeken, herdenkingen en cultu­ ideologische lijnen tussen de Bondsrepubliek en van het verleden het land begon aan de weder­ rele uitingen. Herinneringen sturen een posi­ de ddr: de ddr koppelde het fascisme aan het opbouw. Vergeten, de blik op de toekomst – het tief of juist een negatief zelfbeeld. Die visie is kapitalisme en vanuit dat perspectief werd de verdringingsmechanisme functioneerde net als overigens nog steeds controversieel: mag je een nazitijd herdacht, zonder het zware schuld­besef bij een mens met een trauma aanvankelijk om gemeenschap psychologiseren als een mens?’ van de buren. De val van de Berlijnse Muur was te kunnen overleven. In de jaren zestig bood het Het tweede nieuwe element was de manier een markeermoment. West-Duitsland had niet Wirtschaftswunder in de Bondsrepubliek zelf­ waarop herinneren invulling kreeg. Niet alleen geleden onder de Koude Oorlog zoals de ddr. vertrouwen. ‘Maar je kunt niet optimistisch een de heroïek maar ook de misdaden die liever Het oosten worstelde met herinnering aan de nieuwe wereld opbouwen zonder de fouten uit bedekt worden kregen een plaats. Het begrip sovjetdictatuur, terwijl de nazidictatuur nauwe­ het verleden onder ogen te zien. Waarden moes­ ‘negatief geheugen’ werd geïntroduceerd: de lijks in de collectieve herinnering zat. Na 1989 ten we opnieuw definiëren. Alleen wisten we focus kwam ook te liggen op het slachtoffer­ begon de zoektocht naar een integratie van niet hoe. De massamoord op de Europese joden schap. ‘De onderliggende premisse is dat verge­ beide perspectieven. een plaats geven? Dat was zó groot.’ ten zowel de daders als de slachtoffers beschermt In Rusland gebeurt nu hetzelfde. Tegen­ Het boek Die Unfähigkeit zu trauern van tegen pijn. Laat je beide perspectieven toe, van standers van Poetin erkennen de wreedheden het echtpaar Margarete en Alexander Mitscher­ de daders en de slachtoffers, dan ontstaat er in de sovjetperiode, terwijl Poetins aanhangers lich, beiden psychoanalyticus, uit 1967 maakte een veel complexere herinnering. Terugkijken hen als masochisten wegzetten. Zij delen Stalin niet voor niets zo veel los: zij diagnosticeerden vanuit een moreel besef was een fundamentele in twee stukken, de ene overwon ten koste van Duitsland als een patiënt die door verdringing verandering. “Nooit meer” werd de boodschap. miljoenen doden Hitler en dat wordt ieder jaar niet tot rouwen kwam en daardoor niet kon Dat is een belangrijk punt voor mij: het gaat niet gevierd op 9 mei. De andere helft van Stalin, beginnen aan een nieuwe identiteit. De Duitsers om de schaamte maar om het nemen van ver­ verantwoordelijk voor terreur en moord, wordt moesten met zichzelf aan de slag. antwoordelijkheid voor historische schuld.’ officieel vergeten. Maar als je een negatief verle­ Bij het herinneringsproces vindt, net als den te veel levend houdt, creëer je een heel laag Assmann, geboren in 1947, is van de generatie bij een individueel mens, altijd selectie plaats. zelfbeeld, zoals in Duitsland gebeurde.’ die het grote zwijgen van haar ouders en groot­ Daarin schuilt een risico. Van generatie op gene­ ouders niet accepteerde en zich verzette tegen ratie worden gebeurtenissen uit het verleden Assmann analyseert als een academicus, maar de opkomende welvaartsmaatschappij zonder doorgegeven, wat kan leiden tot herhaling van daaronder verscholen ligt het idealisme van een gevoel van morele schuld over het geleden de generatie ’68: de maatschappij verbeteren. leed. ‘Wij begonnen vragen te stellen aan onze Ziet ze haar rol als een soort psychiater van ouders wat zij deden tijdens de oorlog en wat zij ‘Als je een negatief verleden de samenleving? ‘Nee, ik ben geen dokter! Ik zich nog konden herinneren. Er werd meer níet te veel levend houdt, creëer je bestudeer de manier waarop een land omgaat verteld dan wel, onder het mom van dat ze het met zijn verleden. Mogelijk kun je daarmee allemaal vergeten waren of er gewoon niet meer een heel laag zelfbeeld, zoals helpen bij het invullen van herdenkingen of het aan dachten. Natuurlijk, het was te confronte­ in Duitsland gebeurde’ oprichten van monumenten, of je kunt politieke rend. Voor ons was dat onbevredigend.’ leiders ervan doordringen niet op basis van valse Maar niet zozeer het nationale verzwijgen populistische sentimenten uit het verleden haat prikkelde haar om zich te verdiepen in het col­ aan te wakkeren.’ lectieve geheugen. De aanleiding was meer die gebeurtenissen. Het uiteenvallen van Joe­ Duitsland is vaak verweten zichzelf moreel ingegeven door praktische motieven. In de jaren goslavië, de genocide in Rwanda, het conflict in te gijzelen door het zware verleden. Geldt het zeventig had het echtpaar Assmann, beiden Israël – het zijn variaties op een onverwerkt ver­ ‘Duitse model’ wel als voorbeeld voor andere Egyptoloog, door de komst van hun vijf kinde­ leden. Al eeuwenlang leiden historische recht­ landen? ‘We zijn beladen en belast, zeker. We ren geen mogelijkheid meer om lang op studie­ vaardigingen waarmee leiders hun bevolking openen het ene na het andere museum, we her­ reis te gaan naar Egypte. ‘Thuis ging alle energie haat inpraten tot bloedvergieten. denken wat af. Maar voor mij is de essentie dat zitten in het opvoeden van de kinderen. Onder­ Zeker, zegt Assmann, ‘of een herinnering je een brug slaat tussen toen en nu, om je als tussen zagen we in de jaren tachtig om ons heen kwaadaardig of goedaardig is hangt uiteindelijk land te beschermen tegen herhaling. Het toe­ de digitale revolutie uitbreken. Ik organiseerde af van de context waarin en de manier waarop ze laten van de stem van slachtoffers hoort daar­ praatsessies met vrienden en collega’s om de wordt geframed. Buitensporig herinneren aan bij. Natuurlijk, introspectie ontstaat pas als er transitie van schrijven naar digitaal te onder­ je eigen lijden, onrecht, aan militaire verliezen, welvaart is en problemen als armoede niet alle zoeken. We vroegen ons af of die mediaswitch aan landsgrenzen die zijn verlegd na een oorlog energie opeisen. Een stabiel land kijkt terug. invloed zou hebben op de herinnering van een – het kan de brandstof zijn voor revanchisme Maar een land wordt niet stabiel als het niet cultuur. Tegelijk begon in die tijd de impact en vergelding. Haatdragend herinneren loopt eerst zijn trauma’s verwerkt.’ van de holocaust door te dringen. Het verleden als een snoer door de geschiedenis. De Duitsers Het herdenken zal alleen maar toenemen, was geen voltooide tijd, een hele natie had een begonnen de Tweede Wereldoorlog om wraak zeg ze. ‘In Duitsland sterven de laatste oogge­ trauma. De deur ging open in een onophoude­ te nemen voor het vernederende verdrag van tuigen van de oorlog uit, het verleden verplaatst lijke stroom van debatten, herdenkingen, het Versailles in 1918. Na de Tweede Wereldoorlog zich derhalve nog meer naar rituelen. Daarnaast oprichten van monumenten – het naziverleden gebeurde het omgekeerde: we gingen alles juist wordt door de technologische revolutie álles kwam als een boemerang terug. De samenleving vergeten en dat was ook niet goed.’ vastgelegd. Het digitale geheu­ Lezing 1 raakte doortrokken van wroeging. Dat proces Vergeten is de tegenhanger van herinneren. oktober, gen wordt wereldwijd zó groot.’ gingen we analyseren en groeide uit tot een ‘Een nationaal geheugen heeft altijd de neiging 20.00 uur, Waarmee ze wil zeggen dat de Castrum nieuw academisch paradigma. tot selectie van wat in de kraam te pas komt; wat Perigrini overkill aan informatie de herin­ Nieuw daaraan was ten eerste het inzicht het gevoel van waardigheid of superioriteit gun­ knaw.nl/ zneringen vertroebelt, zodat we dat ook groepen een collectief geheugen heb­ stig stemt. De zwarte bladzijden van de eigen assmann juist alles dreigen te vergeten.

25.09.14 De Groene Amsterdammer 11 Biogeochemicus Jaap Sinninghe Damsté Puzzelen met de prehistorie

Bij zijn onderzoek naar aan Sinninghe Damsté voor zijn pionierswerk Damsté. ‘We isoleren en analyseren voor ons oerbacteriën in de oceanen in de organische geochemie, het vakgebied dat interessante stoffen uit een duizelingwekkend door onderzoek van chemische fossielen kennis complex mengsel van tienduizenden stofjes.’ deed Jaap Sinninghe levert over de evolutie en de geologische toe­ In 2001 herschreef zijn onderzoeksgroep Damsté verbluffende standen op aarde in prehistorische tijden. Sin­ de boeken over het leven in de oceaan. De ontdekkingen over het ninghe Damsté publiceerde meer dan zeshon­ Texelse wetenschappers ontdekten met een derd wetenschappelijke artikelen, werd meer nieuwe techniek dat de archeae, een tot op dat klimaat in prehistorische dan 26.000 keer aangehaald door collega’s, en is moment als buitenissig beschouwde eencellige tijden. Oliebedrijven daarmee wereldwijd de productiefste en meest levensvorm die ook wel bekendstaat als de ‘oer­ houden hem in de gaten, geciteerde wetenschapper in het sediment­ bacterie’, in feite doodnormaal is. ‘We dachten onderzoek van de afgelopen tien jaar. lange tijd dat oerbacteriën alleen in extreem want informatie over het Sinninghe Damsté trad in de voetsporen van oudste leven op aarde is Geoffrey Eglinton, die alkenonen analyseerde – informatie over olie. vetachtige moleculen die geproduceerd worden Hoe meer koolstofringen door kalkalgjes in de oceaan. De onderzoeker in de celmembranen van de Universiteit van Bristol ontdekte in de van de oerbacteriën, hoe door Jelmer Mommers jaren tachtig een verband tussen de tempera­ tuur van het zeewater en de moleculaire eigen­ warmer het zeewater schappen van de alkenonen. Niemand wist waarom, maar in warmer water bleken de kalk­ ‘Zeeonderzoek’ staat er in grote witte letters op algjes meer alkenonen met driedubbele bindin­ zoute, zure of warme condities voorkwamen. Nu de gevel van het Koninklijk Nederlands Insti­ gen te produceren. In kouder water maken ze bleken ze overal in gewoon oceaanwater te zit­ tuut voor Onderzoek der Zee (nioz). De letters meer alkenonen met tweedubbele bindingen. ten, zelfs rond Antarctica.’ Qua aantallen bleken zijn al te onderscheiden als de pont Texel nadert Neem een bodemmonster van pak ’m beet twin­ deze eencelligen het leven in de oceaan zelfs te en meeuwen hun zweefvlucht naast de boot sta­ tig miljoen jaar geleden, check de verhouding domineren, iets wat de wetenschap tot op dat ken om af te zwaaien naar het wad. tussen de verschillende alkenonen, en je kunt moment was ontgaan. Omdat de oerbacteriën Jaap Sinninghe Damsté (1959) maakt het heel behoorlijk inschatten hoe warm het zee­ zich bovendien net als planten bleken te voeden tochtje elke dag om vanuit zijn woonplaats Scha­ water toen was. met ammonium en CO2 moest onze kennis over gen op zijn werk te komen. In 1993 kreeg hij de De kunst is om dit soort informatie uit de de stikstof- en koolstofkringloop op de schop. kans om op het nioz zijn eigen onderzoeksgroep archieven van de aarde te lichten. Sinninghe De vondst riep ook evolutionaire vragen op. te beginnen. Hij had net een Pionier-subsidie Damsté loopt daarin voorop. Hij ontwikkelt Kennelijk waren de extremofiele oerbacteriën op zak van de Nederlandse Organisatie voor sinds begin jaren negentig nieuwe methodes en op enig moment geëvolueerd om te gedijen Wetenschappelijk Onderzoek (nwo). Met dat nieuwe instrumenten om prehistorische condi­ onder gangbare omstandigheden. Sinninghe geld startte Sinninghe Damsté een onderzoeks­ ties te reconstrueren. De grondstoffen van zijn Damsté vond door analyse van oude sedimenten programma voor het chemisch uitlezen van de analyses zijn organische overblijfselen die een een explosieve toename van de koude minnende ‘sedimentaire archieven’ van het leven op aarde. microscoop niet eens kan waarnemen. Zulke oerbacteriën in het Midden-Krijt, 112 miljoen Daarin is hij – met zijn onderzoeksgroep van 35 moleculaire fossielen zijn niet zo spraakma­ jaar geleden. ‘Wij dachten dat we een sprong in man – nu wereldleider. kend als dinosaurusbotten of krokodillen­kiezen, de evolutie hadden gevonden, een mutatie waar­ De boekenkast in zijn kamer reflecteert de maar ze geven wel aanleiding tot grote verhalen door deze variant van de archeae kon ontstaan. reikwijdte van zijn werk. Early Organic Evo­ over de fenomenen en het leven op aarde. In de Inmiddels is die theorie een beetje achterhaald. lution, Oceanography, Fundamentals of Geo­ publicaties van Damsté en zijn collega’s figure­ We vonden de koude minnende oerbacteriën biology. Hij promoveerde in 1988 aan de facul­ ren zuurstofloze zeeën, klimaatschommelingen later terug in nog oudere sedimenten.’ teit chemische technologie van de Technische die zo hevig waren dat ze de sneeuw op de Kili­ Maar toen had de theorie over een evolutio­ Universiteit Delft, omringd door ‘hardcore manjaro deden smelten, en een zeespiegel in naire sprong al in Science en in de krant gestaan. chemici en fabriekenbouwers’, zo vertelt hij nu. het midden van het tijdperk Krijt die 250 meter ‘Dat hoort bij de wetenschap. Ik ben een puz­ Als eerste ter wereld beantwoordde hij de vraag hoger ligt dan vandaag. De implicaties zijn even zelaar. Ik probeer stukjes bewijs in elkaar te waar de zwavel in olie vandaan komt. ‘Dankzij divers. Dankzij de biogeochemici weten we passen en daar een verhaal van te maken. Het zijn promotieonderzoek [moesten] de theorieën steeds meer van het oudste leven op aarde, kun­ probleem is dat je relatief weinig gegevens hebt, over de wereldwijde koolstofkringloop en zwa­ nen oliebedrijven hun reserves beter op waarde maar wel een conclusie wilt trekken. Uiteinde­ velcyclus worden herzien’, zo oordeelde de jury schatten en kunnen klimaatwetenschappers lijk blijft alles wat wij over de prehistorie zeggen die hem in 2004 de Spinozapremie toekende. hun modellen verbeteren. een interpretatie van beperkte gegevens. Het Achter zijn beeldscherm hangt nog een aanden­ kan nooit de volledige waarheid zijn.’ ken: een poster waarin zijn hoofd in het bekende In het lab van het NIOZ is een handjevol analis­ Shell bood hem een baan aan toen hij net portret van Spinoza is gephotoshopt. ten aan het werk. De ene prepareert een mon­ was gepromoveerd. Het bedrijf zag een goede ster, de andere kijkt op een scherm naar een oliezoeker in de promovendus uit Delft. Want De KNAW heeft de Dr. A.H. Heinekenprijs grafiek vol pieken en dalen. ‘Wat wij hier doen, wie zoals Sinninghe Damsté aan de hand van voor milieuwetenschappen 2014 toegekend is pure analytische chemie’, zegt Sinninghe chemische fossielen kan reconstrueren waar

12 De Groene Amsterdammer 25.09.14 en wanneer organisch materiaal van prehisto­ risch leven is neergeslagen op de oceaanbodem, weet ook waar en wanneer olie is ontstaan. Sin­ ninghe Damsté vond het vooruitzicht zijn eigen baas te zijn aantrekkelijker dan het salaris van de industrie. Maar zijn interesse bleef overlap­ pen met die van Shell. Het was geen verras­ sing dat zijn onderzoeksgroep in 2004 de basis legde voor een nieuwe techniek om aardolie te dateren – aan de hand van chemische fossielen, inderdaad. Een vondst van groot belang voor de olie-industrie, die de techniek al gauw kon gaan gebruiken om de omvang van reservoirs beter in te schatten, en nieuwe olie te vinden. ‘We hebben nu best een goede samenwerking met Shell’, zegt Sinninghe Damsté. ‘Zij heb­ ben apparatuur die we hier niet hebben, en ze vinden het prima als wij bepaalde monsters in hun lab analyseren.’ Soms benadert de olie- en gasgigant hem met een vraag, bijvoorbeeld of hij wil nadenken over manieren om de sweet spots voor schaliegasboringen beter te identifi­ ceren. ‘Als wij denken dat zulk onderzoek ook voor ons meerwaarde heeft, dan geven ze ons geld, en voeren wij het onderzoek uit. Ik doe dat natuurlijk alleen als het mijn onafhankelijkheid als onderzoeker niet beïnvloedt.’ Hij zou zich niet tot de vragen van Shell wil­ len beperken. Sinninghe Damsté praat liever over naaldvormige kiezelalgen en de manier waarop die 91 miljoen jaar geleden wijdver­ spreid raakten in de Atlantische Oceaan, toen de continenten Afrika en Zuid-Amerika uit elkaar dreven, dan over olie. Hij veert nog steeds op van zijn stoel als hij vertelt over de bizarre mole­ culaire structuur van de ladderlipiden die hij in 2002 ontdekte – ‘heb je daarvan gehoord?’ Ja, de wetenschap was voor hem een goede keus. Het meest gefascineerd is hij door het Midden- Krijt, zo’n honderd miljoen jaar terug. De aarde was toen een broeikas. De CO2-­concentratie in de atmosfeer was minstens vier keer zo hoog als voor de industriële revolutie – een toestand die we mogelijk aan het eind van deze eeuw weer zullen meemaken. Er waren geen ijskappen op de polen en door grootschalig onderwatervul­ kanisme lag de zeespiegel ongeveer 250 meter uikkonen

hoger. West-Europa en hele stukken van Afrika Jussi P lagen onder water en de Atlantische Oceaan was Jaap Sinninghe Damsté. zo warm als een sub­tropisch zwembad. ‘Als ik ergens niet mee Dat laatste weten we dankzij een nieuwe ­geassocieerd wil worden, is het klimaatscepsis’ ‘paleothermometer’ die Damsté begin deze eeuw met zijn groep ontwikkelde, een van zijn belang­ rijkste wapenfeiten. De Texelse techniek werkt volgens het principe dat Geoffrey ­Eglinton eer­ der met de kalkalgjes had uitgevogeld, maar kan veel verder terug in de tijd omdat de restanten

25.09.14 De Groene Amsterdammer 13 van de stokoude oer­bacteriën het uitgangspunt van de analyse zijn. Hoe meer koolstofringen in de celmembranen van de oerbacteriën, hoe war­ Hoe werkt ons brein? mer het zeewater is geweest. Hoe maken onze hersenen kaas van Deze keer was het de klimaatwetenschap die zich verheugde met de vondst van Sinninghe alle informatie die ze Damsté. Want als je de Texelse reconstructies binnenkrijgen? Cognitief van de prehistorische temperaturen combi­ psycholoog James neert met schattingen van de toenmalige CO - 2 McClelland ontdekte concentraties, heb je sterk empirisch bewijs voor het broeikaseffect in handen. Wat dat betreft ruim dertig jaar geleden voorspelt het Midden-Krijt weinig goeds. Tot nu hoe neuronen met elkaar toe blijkt het op aarde in periodes met hogere communiceren en CO2-concentraties consequent warmer te zijn geweest, veel warmer. ‘Dat verband gaat prachtig informatie verwerken. op’, aldus Damsté. Dat er vandaag de dag discus­ sie is over de snelheid van de opwarming snapt door Frank Mulder hij wel – je kunt altijd steggelen over de details –, maar dat er mensen zijn die de grote lijn van het klimaatprobleem ontkennen, daar kan hij niet bij. ‘Ik denk dat wetenschappers op dit moment wel duidelijk genoeg hebben gemaakt dat het voor de mensheid behoorlijk ernstig kan worden.’ Zelf denkt hij dat de prognoses van het ipcc aan de conservatieve kant zijn. Ironisch was dat in 2009 klimaatsceptici aan de haal gingen met een van zijn publicaties. Texelse analyse van een boorkern uit het kra­ termeer Challa in Kenia wierp licht op hevige klimaatschommelingen rond de Kilimanjaro aan het begin van het Holoceen, elfduizend jaar terug. Afwisselende natte en droge periodes maakten dat de top van de berg nu eens wel en dan weer niet met sneeuw was bedekt. Dat de sneeuwmuts nu smelt, heeft dus niet per se te maken met door de mens veroorzaakte klimaat­ verandering. ‘Al Gore moet een ander symbool gaan zoeken voor zijn klimaatprobleem’, schreef weekblad Elsevier triomfantelijk. uikkonen

‘Ik had Al Gore’s film zelf aangehaald in het Jussi P persbericht’, zegt Damsté. ‘Het beeld dat hij had gekozen was niet het meest gelukkige. Maar het was heel onverstandig van me om dat in het Cognitiewetenschapper James McClelland persbericht te zetten, want het vormde natuur­ lijk direct aanleiding voor klimaatsceptici om met mijn onderzoek aan de haal te gaan. Dat was wel het diepte­punt van mijn wetenschap­ Breinbreker pelijke carrière. Als ik ergens niet mee geassoci­ eerd wil worden, is het klimaatscepsis!’

Sinds dit jaar geeft Damsté leiding aan het Net­ herlands Earth System Science Centre (nescc). In Duitsland kwetteren de kleutertjes foutloos gebied, waardoor we nu veel beter begrijpen Met twee flinke subsidies van het ministerie van de naamvallen. Wat de Genitiv of de vierde hoe onze hersenen kaas kunnen maken van alle ocw gaat dit nieuwe interdisciplinaire centrum naamval is, daar hebben ze nooit van gehoord, informatie die ze binnenkrijgen. van Nederlandse wetenschappers onderzoeken toch weten ze zonder met hun ogen te knipperen Tot begin jaren tachtig nam men aan dat het hoe vroegere klimaatveranderingen tot stand de juiste lettertjes te laten volgen op mit, bei, seit menselijk brein informatie verwerkt zoals een kwamen. De reconstructie van CO2-gehaltes in of neben. Jaloersmakend. computer. Of we nu een boom zien, een naam­ de prehistorische atmosfeer staat nog in de kin­ Grammatica zit in ons brein, maar hoe werkt val verzinnen of een besluit nemen, de model­ derschoenen. Als de onderzoekers daar voort­ dat? Hoe maakt ons brein die keuzes? Hoe ver­ len gingen ervan uit dat het proces in principe gang weten te boeken, zullen ze ook beter kun­ werkt het informatie? Dat is waar cognitief psy­ te werk gaat volgens de regels van de formele nen voorspellen hoe warm het aan het einde van choloog James ‘Jay’ McClelland (1948), winnaar logica, waar symbolen stap voor stap worden deze eeuw gaat worden. Dát het warmer wordt, van de C.L. de Carvalho-Heinekenprijs voor de bewerkt tot er een uitkomst uitrolt. Om een vol­ staat helaas al vast. cognitieve wetenschappen 2014, al meer dan tooid deelwoord te krijgen, kijkt het brein in het veertig jaar onderzoek naar doet. Dertig jaar vakje van de stam, plakt er ‘ge’ voor en ‘t’ achter Zie ook knaw.nl/damste geleden zorgde hij voor een revolutie in het vak­ – en checkt nog even het vakje met ’t kofschip –

14 De Groene Amsterdammer 25.09.14 en klaar is Kees. En de uitzonderingen, daar legt werkende eenheden die hun informatie door­ heden, misschien wel miljoen, die allemaal een het brein een aparte tabel voor aan. Het brein geven via verbindingen van wisselende sterkte. eigenschap vertegenwoordigen.’ Zoals ‘dier’ of als super-Excelsheet dus. En het unieke is: zij gaven het programma niet ‘behaard’ of ‘eetbaar’. De combinatie van wel De tekortkomingen van dit paradigma wer­ mee wat de aard en de sterkte van de verbindin­ en niet geactiveerde neuronen vormt samen de den echter steeds duidelijker. Zo stuitte men op gen was. Dat deed het model zelf. Dat kreeg de gedachte aan een kat. ‘Maar die gedachte speelt voorbeelden die lieten zien dat denkprocessen in gewenste uitkomst te horen, en moest daar zelf zich dus af in dezelfde set neuronen als de neu­ ons hoofd elkaar beïnvloeden, iets wat in Excel de goede verbindingen voor uitrekenen. ronen die je nodig hebt om aan een hond te den­ helemaal niet kan. Een concreet voorbeeld was ‘Dit was dus een lerend model’, zegt Cleere­ ken.’ de herkenning van letters. Onze hersenen ble­ mans. ‘Je programmeert de regels niet, maar Maar is de configuratie van al deze ver­ ken zich bij de herkenning te laten leiden door geeft alleen heel veel voorbeelden, en het model bindingen die bij ‘kat’ hoort dan niet ergens de letters die eromheen staan. moet zelf de regels zoeken.’ En het werkte. ‘Waar ­opgeslagen? ‘Nee, dat is precies de cruciale ont­ In 1974 besloot McClelland de oude school geloofde dat mensen twee aparte dekking! De verbindingen zelf herinneren zich James McClelland. zich hierop te storten als postdoc systemen nodig hadden om een taal te leren, de de correlaties tussen de geactiveerde eenheden. ‘Kenners vonden aan de Universiteit van Califor­ regels en de uitzonderingen, toonde McClelland Er zijn er heel veel mogelijk. Bij honderd neu­ me naïef’ nia in San Diego. ‘Ik wilde weten aan dat het brein dat allemaal zelf kon doen met ronen heb je al tienduizend mogelijke verbin­ welke factoren van invloed waren een en hetzelfde neurale netwerk, zonder voor­ dingen. Het netwerk kan dus heel veel verschil­ op de herkenning’, zegt hij in een telefonisch geprogrammeerde regels.’ lende patronen opslaan in een en dezelfde set interview. ‘Ik ontdekte dat het voor ons brein Cleeremans werkte vier jaar lang bij ­neuronen. Zo kan het gebeuren dat het systeem eigenlijk niet uitmaakt of de letters samen een ­McClelland voor zijn promotieonderzoek. ‘Ik al aan een kat gaat denken als nog niet eens het bestaand woord vormen. Alleen al de uitspreek­ was erg onder de indruk van zijn intelligen­ hele beeld bekend is. Connecties die vaker wor­ baarheid van de combinatie maakt dat we een tie. Wauw, dacht ik, hij denkt honderd keer zo den gebruikt, worden bovendien sterker. Daar­ letter sneller herkennen. Gee, dacht ik, dit is niet snel als ik. Na een half uur praten had hij al een door zijn we zo goed in staat om te generalise­ te verklaren met de theorie. De letterherkenning dozijn ideeën geopperd waar ik een half jaar ren. Dat zou met Excel-hersenen veel moeilijker en de woordherkenning werken tegelijkertijd op over zou hebben moeten nadenken.’ Hij vindt zijn.’ elkaar in!’ het opvallend hoe McClelland erin geslaagd Maar hoe zou dit kunnen werken? Wiskun­ is gewoon een aardig en goed mens te blijven. Geheugen is een ‘emergente’ eigenschap van dig was dit eigenlijk te complex. Om tot een ‘Hij is gemakkelijk in de omgang, heeft humor de neuronen, zegt McClelland. Een emergente werkbaar model te komen, schoolde McClelland en heeft oog voor menselijke interactie. Dat eigenschap van een systeem is een eigenschap zich om tot programmeur. ‘Het was intussen kun je niet van veel mensen zeggen die het in die niet besloten ligt in de losse onderdelen, 1977. Programma’s moest je schrijven met pons­ de wetenschap zo ver hebben geschopt. Er zijn zoals de eigenschappen van water of ijs niet her­

kaarten. Die moest je inleveren, zodat de com­ een hoop assholes en nerds.’ Dat neemt niet weg kenbaar zijn in afzonderlijke H2O-moleculen. puter ’s nachts kon draaien en je de volgende dag dat McClelland soms ook wel een beetje nerdy Het geheugen is in onze hersenen niet aan te het resultaat kon bekijken. Als je dan op kaart en analytisch kan praten, geeft Cleeremans toe. wijzen, het is alleen aanwezig in het systeem 72 een fout ontdekte, kon je opnieuw begin­ als geheel. Daarom staat de benadering van nen.’ Maar de computers werden al snel beter en McClelland tegenwoordig bekend als connectio­ McClelland ging door met het zoeken naar een nisme. Ons denken, ons bewustzijn, het zit niet wiskundig model. ‘Kenners lachten me uit. Ze ‘Connecties die vaker worden in de neuronen, maar in de connecties. vonden het naïef, een psycholoog die dacht dat gebruikt, worden sterker. Dit is intussen gemeengoed geworden in de hij kon oplossen wat wiskundigen niet konden.’ Dat zou met Excel-hersenen cognitiewetenschappen, waar dit soort neuro­ Op een dag ontmoette hij neurowetenschap­ veel moeilijker zijn’ nale patronen met brain imaging-technologie per David Rumelhart. ‘Die bleek toevallig ook zelfs op een scherm kunnen worden getoverd. op zoek te zijn naar een algoritme om ditzelfde McClelland: ‘Ze kunnen tegenwoordig laten soort processen te beschrijven.’ Toen de compu­ zien dat de patronen uitgebreider worden als ters sneller werden, boekte hij succes. Samen In Stanford, waar hij hoogleraar sociale weten­ je meer leert. Als je voor het eerst naar een bos met een groep onderzoekers maakten Rumel­ schappen is, richtte McClelland het Center for kijkt, denk je dat er twee soorten bomen zijn: hart en McClelland er een werkbaar model van Mind, Brain, and Computation op. ‘Onderzoek spitse naaldbomen en ronde loofbomen. Maar dat ze Parallel Distributed Processing (pdp) is zijn leven’, zegt Cleeremans. ‘Zijn grootste als je vaker in het bos loopt, leer je dat er nog noemden en in 1986 presenteerden in een boek. droom is meer onderzoek doen, en zijn grootste veel meer subtiele verschillen zijn. Je leert ze angst is niemand meer te hebben om erover te steeds beter onderscheiden. Door ervaring leg­ Deze publicatie zette de hele cognitieweten­ praten. Hij praat altijd over zijn onderzoek.’ gen de hersenen meer connecties aan.’ schap op z’n kop, vertelt Axel Cleeremans, cog­ McClelland wordt gedreven door de grote Intussen wil McClelland weer nieuwe onder­ nitiewetenschapper en onderzoeksdirecteur vraag: hoe kunnen mensen leren en onthouden? zoekswegen inslaan. ‘Ik heb besloten dat ik me van het Fonds de la Recherche Scientifique in McClelland: ‘Hoe leidt ervaring tot connecties? meer wil richten op hoe mensen wiskunde leren Brussel. ‘Tot die tijd vonden psychologen de Dat wil ik weten. Dat is immers het fundament en wat de rol van intuïtie daarbij is. Weer een biologie van het brein niet interessant. Het voor onze intelligentie.’ In de Excelsheet van voorbeeld van de naïviteit van McClelland, haha! maakte voor een computerprogrammeur toch het oude paradigma lagen alle herinneringen Wiskunde is het symbolische, rigide redeneren ook niet uit wat voor hardware er in de com­ in aparte vakjes opgeslagen, ook wel bekend als bij uitstek, denken mensen. Maar Archimedes puter zat? Maar McClelland en Rumelhart grootmoederneuronen – omdat er bij wijze van ontdekte de wet op verplaatsing van water niet beweerden van wel.’ spreken een aparte zenuwcel zou zijn voor de door wiskundig te redeneren. Hij stapte in zijn Het brein bestaat uit ontelbaar veel neuro­ herinnering aan je grootmoeder. bad en – eureka! – hij zag het.’ nen die continu met elkaar communiceren via Dat werkt dus anders. ‘Een gedachte of een Lezing Dat a+b altijd hetzelfde is als 1 oktober, parallelle verbindingen, die sterker of zwakker herinnering is een bepaalde configuratie in de 14.00 uur, b+a, dat hoeven we niet te leren, worden naarmate we leren. Waarbij een zen­ sterkte van verbindingen tussen vele neuronen, Radboud dat voelen we intuïtief aan. ‘Intu­ der ook kan ontvangen en andersom. En daar die allemaal een bepaalde eigenschap vertegen­ Universiteit ïtie is ook een emergente eigen­ Nijmegen was ook het computermodel van McClelland en woordigen. Er is niet een neuron voor hond en knaw.nl/ schap van de hersenen. Ik wil Rumelhart op gebaseerd. Het bestond uit ver­ een neuron voor kat. Er is een hele groep een­ mcclelland weten hoe dat werkt.’

25.09.14 De Groene Amsterdammer 15 Kunstenaar Wendelien van Oldenborgh zoekt de wrijving De ethiek van het verschil

Beeldend kunstenaar Cidade de Deus, een arme, gewelddadige buurt iemand die lange tijd in de eerste plaats heeft Wendelien van Oldenborgh in het zuidwesten van Rio de Janeiro. Zij is don­ moeten zien te overleven in de favela’s – en dát ker. Ze schopte het tot een succesvolle zangeres lijkt Bete weer nauwelijks te beseffen. herweegt in haar werk het in het funk carioca-genre, ook wel bekend als heden via het verleden. baile- of favela-funk, rauwe dansmuziek met Bete & Deise biedt een aangename ingang tot Mensen met verschillende teksten die verwijzen naar het dagelijkse leven het oeuvre van beeldend kunstenaar Wende­ in de favela’s. Op de top van haar roem toerde lien van Oldenborgh (Rotterdam, 1962). Het achtergronden geven hun ze door Europa, maar omdat haar gezinsleven in is haar meest toegankelijke werk; het benadert persoonlijke lezing van de de verdrukking raakte, nam ze een baan dichter het dichtst een klassieke film – eerder een expe­ geschiedenis. Hierdoor bij huis. rimentele arthousefilm dan een Hollywood- komen onvermijdelijk Van Oldenborgh bracht de twee vrouwen productie. Voor het overige is Bete & Deise type­ samen in een kaalgestript negentiende-eeuws rend te noemen voor Van Oldenborghs gelaagde fricties aan het licht, zoals huis dat gerenoveerd wordt, midden in een werk, waarin het heden via de omweg van het in haar filmBete & Deise. woonwijk met appartementenflats, ergens in verleden opnieuw wordt gewogen. Van Olden­ door Arjan Reinders Rio de Janeiro. In de veertig minuten durende borgh creëert steevast situaties waarin mensen film, die in fraaie, filmische beelden is gescho­ met een gedeeld verleden, maar met verschil­ ten, praten ze met elkaar over hun leven. lende culturele, maatschappelijke en politieke Er lijkt veel sympathie tussen de twee, ze wil­ achtergronden, de ruimte krijgen om hun per­ len van alles van elkaar weten. De jonge funk­ soonlijke lezing van de geschiedenis te geven. zangeres kijkt bewonderend naar de gedreven­ Cruciaal is dat zij als kunstenaar geen standpunt ‘Begrijp je wat ik je aan het vertellen was?’ heid van de ervaren actrice en politiek activiste. inneemt, maar condities schept waarin anderen ‘Ja, maar…’ Andersom lijkt de oudere Bete Deise impliciet worden uitgenodigd om in relatie tot elkaar Het zijn de eerste zinnen die je Bete Mendes aan te moedigen om haar muzikale passie te standpunten af te wegen. Hierdoor komen en Deise Tigrona, de twee hoofdrolspelers in blijven volgen. Als het avond is, zingt zij een van onvermijdelijk fricties aan het licht, zoals ook bij Wendelien van Oldenborghs recente filmBete & haar nummers, over een vrouw die een man het Bete & Deise, maar daar is het Van Oldenborgh Deise (2012), tegen elkaar hoort zeggen, en met­ huis uit gooit en hem naschreeuwt: ‘I shag who I juist om te doen; niet alleen de consensus, maar een vermoed je als kijker: wat gaat volgen zou want, because the fucking pussy is mine!’ juist ook het onverenigbare kan productief zijn, wel eens een moeizaam gesprek kunnen zijn. En toch heeft deze ontmoeting ook iets aldus de kunstenaar. Bete Mendes is een eloquente oudere dame pijnlijks. Beide vrouwen zijn publieke figuren Voor een Nederlandse kunstenaar volgde met een lichte huidskleur, die een wonderlijk en hebben een publieke stem, maar gaan daar Van Oldenborgh een afwijkend carrièrepad. dubbelleven leidt. Sinds de jaren zestig is ze totaal anders mee om. Bete Mendes noemt Ze studeerde in Londen aan het prestigieuze zowel een geliefd telenovela-actrice, een Bra­ zichzelf een politiek dier, die toevallig werkt Goldsmiths College, waar ook Young British ziliaanse soapie zeg maar, als politiek activist. als actrice. Deise Tigrona heeft op geen enkele Artists Damien Hirst en Sarah Lucas hun kunst­ Terwijl ze speelde in populaire tv-series als manier de ambitie om politiek te bedrijven, opleiding genoten. Daar kreeg ze onder meer les Beto Rockfeller (1968) en Simplesmente Maria maar haar songteksten zijn wel degelijk politiek (1970), was ze tegelijkertijd betrokken bij het geladen. Het is echter vooral de gebrekkige his­ gewapend verzet tegen de militaire dictatuur torische kennis van de jonge zangeres waar Bete Niet alleen de consensus, in haar land en actief binnen de arbeiders­ moeite mee lijkt te hebben: ‘Kun je geloven dat maar juist ook het beweging. In 1980 was ze medeoprichter van de kranten gecensureerd werden? Wist je dat?’ de Braziliaanse Arbeiderspartij, de Partido dos Tot frustratie van Bete lijkt Deise er niet echt onverenigbare kan productief Trabalhadores (PT). van doordrongen dat de vrijheid waarin zij leeft zijn, aldus de kunstenaar De dertig jaar jongere Deise Tigrona, met nog niet zo heel lang geleden hevig bevoch­ wie ze in gesprek is, groeide op in de beruchte ten moest worden. Niet zo gek misschien voor

16 De Groene Amsterdammer 25.09.14 La Javanaise, installatie Stedelijk Museum Bureau

ldenborgh Amsterdam, 2012 endelien O van overschrijdende handelingen die zij vanuit haar m en W functie verricht, lijkt ze het als persoon best las­

otterda tig te hebben. Het spannendst is het moment in de film waarop de agente recht in de camera kijkt entz R en zich bewust is dat ze wordt gefilmd. Je gaat je onmiddellijk met haar identificeren. Het is ook ilfried L het moment waarop ze had kunnen ingrijpen en Van Oldenborgh kunnen sommeren te stoppen

collectie W met filmen, maar dat deed ze niet. Niet lang hierna besloot Van Oldenborgh de mensen die een rol vervullen in haar werk van de invloedrijke theoreticus en curator Sarat het beeld in om gezichten bij te poederen. Wat ruimte te geven om zelf iets met die rol te doen; Maharaj, gespecialiseerd in een niet-eurocen­ dit schouwspel nog verwarrender maakt, is dat ze worden deelnemers of performers die hun trische benadering van de kunstgeschiedenis. elk historisch personage door twee stemmen eigen bagage en visie meebrengen. Dit ver­ Zijn zogenoemde ‘ethics of difference’ is van wordt vertolkt. Johan Maurits’ woorden worden sterkt het effect van vervreemding – wat we grote betekenis geweest voor de ontwikkeling bijvoorbeeld voorgelezen door zowel een Suri­ ook van Brechts epische theater kennen. Door van het werk van Van Oldenborgh. Maharaj, naamse vrouw als een Nederlandse man. Terwijl de manier waarop de deelnemers in Maurits die opgroeide in een gesegregeerd Zuid-Afrika, de acteurs om beurten voor de camera uit het Script zelf invulling geven aan het lezen van het omschrijft zijn ethics of difference als‘the strug­ script lezen, gaan de anderen aan een tafel met script ben je je als kijker voortdurend bewust gle to construct meaning together, across the elkaar in discussie over hun border of cultural difference’. Het is precies deze lezing van het script en de ‘struggle’ waar Van Oldenborgh in haar werk erfenis van de Nederlandse naar op zoek is, in een poging vraagstukken die koloniale geschiedenis, wat verborgen blijven, bespreekbaar te maken. vastgelegd wordt door een De filminstallatie Maurits Script (2006) tweede camera. In de uit­ laat goed zien hoe zij hierbij te werk gaat. Zoals eindelijke film­installatie vaker bij Van Oldenborgh kende dit werk twee zijn beide scènes op twee stadia: aan de uiteindelijke filminstallatie ging schermen gelijktijdig te een publiek toegankelijk live-evenement vooraf. zien. Vertrekpunt bij Maurits Script is de periode van 1630 tot 1654 waarin Nederland, onder gouver­ Dat Van Oldenborgh zich­ neurschap van onder anderen Johan Maurits zelf een brechtiaan noemt van Nassau, een kolonie bezat in Brazilië – een zal niet verbazen. In haar weinig bekende episode uit onze vaderlandse zwart-witfilms uit het geschiedenis. Van Oldenborgh schreef een script einde van de jaren negen­ voor meerdere stemmen, opgebouwd uit frag­ tig richtte ze de camera nog menten van historische documenten, waarin op situaties en mensen die verschillende partijen en perspectieven naast ze toevallig op straat aan­ elkaar worden geplaatst. De officiële geschied­ trof. In It’s Full of Holes, schrijving uit die tijd wordt daarbij met andere It’s Full of Holes (1999) bronnen geconfronteerd. bijvoorbeeld, bespiedt haar Negen performers, onder wie wetenschap­ camera van een afstandje pers, een verpleegster en een muzikant, dragen een politieagente die bij de dit script voor, in de Gouden Zaal van het Mau­ ingang van een voetbalsta­ ritshuis, de monumentale Haagse stadsvilla die dion vrouwelijke suppor­ Johan Maurits tijdens zijn gouverneurschap liet ters fouilleert voordat ze bouwen. Er wordt gesproken over onderwerpen naar binnen gaan. Voor Van als beschaving, de zakelijke voordelen van sla­ Oldenborgh verpersoon­ vernij en de kannibalistische lijkt deze agente de grens links: Bete Mendes gewoontes van de inboorlin­ van toelaatbaar gedrag bin­ en Deise Tigrona, de gen. De setting is vrij chao­ nen de maatschappij. In hoofdrolspelers in tisch en rumoerig. Terwijl de dit werk, een aaneenscha­ de filmBete & Deise (2012, linkerfoto); sprekers hun tekst opzeggen, keling van groot geprojec­ Aprés la reprice, la slenteren museumbezoekers teerde super-8 filmbeelden, prise, Dia-installatie in door de zaal, zich onbewust zie je haar op professionele een architectonische van het feit dat ze een filmset wijze vrouwen betasten, setting. 2000 doorkruisen, terwijl er toch maar ze lijkt zich er ook uikkonen rechts: Wendelien lampen en camera’s staan. enigszins ongemakkelijk

van Oldenborgh Geregeld loopt een grimeur bij te voelen. Met de grens­ Jussi P

25.09.14 De Groene Amsterdammer 17 van het feit dat hier iets ‘voorgedragen’ wordt. Haar netwerk ligt voor een belangrijk deel bui­ advertenties, kunstenaar, schrijver en voormalig De artificialiteit van het schouwspul wordt nog ten Nederland. Ook op dit moment werkt Van model Charl Landvreugd, en schrijver en theo­ verder benadrukt door het nietsvermoedende Oldenborgh in het buitenland, in Berlijn, waar reticus David Dibosa. Van Oldenborgh filmde ­publiek dat door het beeld loopt en de grimeur ze een jaar lang als artist in residence te gast hen terwijl ze rondlopen door het Koninklijk die maar blijft bijpoederen. Als toeschouwer is bij het gerenommeerde DAAD – Berliner Instituut voor de Tropen, af en toe aan het pose­ blijf je maar scherpstellen, net als de camera Künstlerprogramm. Een indrukwekkende lijst ren slaan, over hun persoonlijke geschiedenis in Bete & Deise doet: nergens in het werk van Nederlandse kunstenaars, onder wie Fiona Tan, vertellen en hun gedachten laten gaan over wat Van Oldenborgh lijk je werkelijk grip te kunnen Rineke Dijkstra en Armando, ging haar voor. ze om zich heen zien. krijgen op wat je ziet en hoort. Als kijker word Maar wat ook een rol zal spelen is de com­ Eerder, in 2008, maakte ze het aangrijpende je hierdoor uitgedaagd om een bekend verhaal plexiteit van haar werk. Wat Van Oldenborgh No False Echoes, met als vertrekpunt de eerste op een andere manier te begrijpen. ‘Juist deze maakt, valt al snel onder het kopje ‘moeilijke radioverbinding tussen Nederland en toen­ subtiele kwaliteit markeert het bijzondere kun­ installatiekunst’ en daar zullen de grote Neder­ malig Nederlands-Indië. Tussen 1920 en 1940 stenaarschap van Van Oldenborgh’, staat in het landse musea, zeker in deze op bezoekersaantal­ zond Philips in opdracht van de staat radiopro­ gramma’s uit die dienden om de bevolking in de kolonie Supposing I love goedgemutst en in de hand te you. And you houden, maar ook om onge­ also love me. wenste politieke stemmen uit Montage van still- afbeeldingen en de ether te weren. Zo kon er dialogen, 2011 een situatie ontstaan waarin de Nederlandse kolonisten vol weemoed luisterden naar berichtgeving over typisch Hollandse geneugten als het sinterklaas­ feest, terwijl zich onder de Indonesische bevol­ king een nationalistische beweging ontwikkelde. In No False Echoes, wederom gefilmd tijdens een publiek toegankelijk evenement, deze keer in en rond het voormalige hoofdgebouw van Radio Kootwijk, draait het om deze gelijktijdige, tegenstrijdige nationalistische tendensen – die Van Oldenborgh op haar gebruikelijke, onder­ zoekende maar toch ook confronterende manier afzet tegen de achtergrond van de opleving van nationalistische gevoelens in Nederland. In dit werk laat ze bijvoorbeeld een poli­ tiek pamflet van de Indonesische onafhanke­ lijkheidsbeweging uit 1913, getiteld Als ik eens Nederlander was, voorlezen door de Marok­ kaans-Nederlandse rapper Salah Edin, die, rond de tijd dat No False Echoes ontstond, volop bekend was om zijn kritiek op de perceptie van allochtonen in de Nederlandse samenleving. Door zijn gelijkenis met Mohammed B., de Als geen ander weet ze len gerichte tijden, niet zo gauw eens even flink moordenaar van Theo van Gogh, belandde zijn mee uitpakken. Haar werk wordt in Nederland portret per abuis in Geert Wilders’ anti-islam­ actuele maatschappelijke wel getoond, maar voornamelijk in kleinere, film Fitna. Door de manier waarop Edin de onderwerpen te vertalen in meer experimentele kunstinstellingen als Casco tekst voorleest, bijna rapt, alsof het een tekst van uitdagende kunstwerken in Utrecht of de Appel arts centre in Amster­ hemzelf is, merk je een rake connectie tussen de dam, en natuurlijk bij haar galerie, Wilfried verzetsstem van toen en nu. Lentz, in Rotterdam. Vanaf 22 november zal Ook uit dit werk blijkt hoe Van Oldenborgh een nieuw werk van Van Oldenborgh te zien zijn als geen ander actuele maatschappelijke onder­ in het Van Abbemuseum in Eindhoven, dat ook werpen weet te vertalen in uitdagende kunst­ persbericht van de Heinekenprijs voor de Kunst enkele werken van haar in de collectie heeft. werken, zonder een oordeel te vellen of conclu­ 2014. sies af te dwingen. Dat is misschien niet voor Dit neemt niet weg dat Wendelien van Sinds ze zich in 2005 weer in Nederland ves­ iedereen altijd even eenvoudig te behapstukken, Oldenborgh in Nederland, zeker bij het grote tigde, realiseerde Van Oldenborgh naast Mau­ maar daarmee neemt ze wel een unieke plaats in publiek, geen klinkende naam is. Internationaal rits Script verschillende andere werken waarin binnen het Nederlandse kunst­ geniet haar werk veel aanzien, ze exposeerde gerefereerd wordt aan de Nederlandse geschie­ landschap. onder meer op vermaarde podia als de Biën­ denis. Zo gaat haar recente filminstallatie La Lezing nale van Istanbul (2009), de Biënnale van São Javanaise (2012), aangekocht door het Stedelijk en debat Nieuw werk van Wendelien van Paulo (2010) en die van Venetië (2011). Maar in Museum Amsterdam, over de relatie tussen de met Van Oldenborgh is van 22 november Oldenborgh: Nederland zijn haar filminstallaties nog maar Nederlandse textielfabrikant Vlisco, gespeciali­ 1 oktober, t/m 22 februari te zien in de ten­ mondjesmaat in de grote musea te zien geweest. seerd in Afrikaanse prints, de voormalige kolo­ 19.30-21.30 toonstelling Betekenissen van de uur, Casco, Deels heeft dit te maken met het feit dat ze in nies in Oost-Indië en de stoffenhandel in Afrika. knaw.nl/van- imperfectie, 1848-1989-vandaag Londen studeerde, en vervolgens met name Hoofdrollen zijn er deze keer voor fotomodel oldenborgh in het Van Abbemuseum, Eind­ werkzaam was in Parijs, Stuttgart en São Paulo. Sonja Wanda, die regelmatig figureert in Vlisco- hoven, vanabbemuseum.nl

18 De Groene Amsterdammer 25.09.14 VU University Press feliciteert de laureaten van de Heinekenprijzen!

VU University Press is een onafhankelijke en internationaal Voordelen VU UP: • één vaste contactpersoon opererende uitgeverij met distributeurs in Engeland en de VS. • snelle productie Werkt u aan een monogra e, bundel, studieboek of dissertatie? • inspraak bij vormgeving Wees van harte welkom voor een gesprek. • relatief lage winkelprijzen

www.vuuniversitypress.com VU University Press. Sinds 1981

adv_202x131.indd 2 17-09-14 14:47 SOME AIRLINES GIVE YOU MILES. ICELANDAIR GIVES YOU TIME.

Gratis stopover in IJsland onderweg naar de VS of Canada.

Anchorage I Boston I Denver I Edmonton I Halifax I Minneapolis I New York I Seattle I Toronto I Orlando I Vancouver I Washington D.C. NIEUW IN 2015 : Portland, Oregon

+ icelandair.nl #MyStopover