Het belang van genialiteit 50 jaar Heinekenprijzen voor kunst en wetenschap Inhoud Ze behoren tot de absolute top in 4 Inleiding hun wereldwijde vakgebied. De vijf Goddelijke bezetenheid wetenschappers en één kunstenaar die Casper Thomas op 2 oktober een van de zes Heineken­ prijzen voor wetenschap en kunst 6 Pionier in de eiwitvouwing Heinekenprijs voor de biochemie & krijgen uitgereikt. Ze hebben zich biofysica: Christopher Dobson jarenlang vastgebeten in essentiële vragen. Over de opwarming van Jop de Vrieze de aarde bijvoorbeeld, de lerende mens, de groei van het bloed­ en 8 Op expeditie zonder schatkaart Heinekenprijs voor de lymfevatenstelsel, hoe samenlevingen geneeskunde: Kari Alitalo historische gebeurtenissen herinneren, Joe van der Meulen het ontstaan van alzheimer en over het schuren van menselijke verhoudingen. 10 Ooggetuigen sterven uit In deze special, die De Groene Heinekenprijs voor de historische Amsterdammer in samenwerking met wetenschappen: Aleida Assmann de Koninklijke Nederlandse Akademie Margreet Fogteloo van Wetenschappen (knaw) en de Stichting Alfred Heineken Fondsen 12 Puzzelen met de prehistorie heeft samengesteld, belichten we Heinekenprijs voor de het werk van de prijswinnaars, de milieuwetenschappen: manier waarop ze de resultaten Jaap Sinninghe Damsté hebben bereikt en natuurlijk hun Jelmer Mommers maatschappelijk belang. Want sommige wetenschappers en 14 Breinbreker kunstenaars ontstijgen hun generatie C.L. de Carvalho-Heinekenprijs en veranderen onze kijk op de wereld. voor de cognitieve wetenschappen: James McClelland Frank Mulder Colofon De Groene Amsterdammer 16 De ethiek van het verschil groene.nl Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking Heinekenprijs voor de kunst: met de Koninklijke Nederlandse Akademie Wendelien van Oldenborgh van Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Arjan Reinders Alfred Heineken Fondsen knaw.nl/heinekenprijzen heinekenprizes.org Hoofdredactie Xandra Schutte Redactie Casper Thomas, Evert de Vos Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp) Foto redactie Simone Berghuys, Rachel Corner Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Mans Kuipers Webredactie Jelmer Mommers Medewerkers Margreet Fogteloo, Joe van der Meulen, Jelmer Mommers, Frank Mulder, Arjan Reinders, Casper Thomas, Jop de Vrieze ­ Acquisitie Tiers Bakker Omslag: MRSA bacterie (IStock Photo / Getty Images) 25.09.14 De Groene Amsterdammer 3 Inleiding De Dr. A.H. Heinekenprijzen Goddelijke bezetenheid De onttoverde mens heeft een moeizame verhouding gepieker over waarom sommige mannen – het deze mannen hing tot het begrip ‘genie’. zijn meestal mannen aan wie de geschiedenis een persoonscultus Maar wetenschappelijke deze eer toebedeelt – beschikken over de bijzon­ waarin ze werden dere gave om ons universum te doorgronden. afgeschilderd als onderscheidingen zoals de Dat denken begon in de Oudheid. Socrates genie. Anno 2014 Heinekenprijzen laten zien omschreef zijn eigen intelligentie als een wezen zijn er nauwelijks dat we begaafde individuen dat hem vergezelde en de weg wees. In het chris­ levende politici of nog steeds graag op een tendom stond het genie op gelijke hoogte met w e t e n s c h a p p e r s de heilige die zijn bijzondere gaven te danken die het predikaat voetstuk zetten. had aan God. In de achttiende eeuw maakte de ‘geniaal’ met volle door Casper Thomas religieuze invulling van het genie plaats voor een overtuiging krijgen definitie die dicht bij de hedendaagse ligt: dat toegedicht. Ook in van een uniek individu dat dankzij een uitzon­ de kunsten is de derlijke dosis creativiteit en scherpzinnigheid cult van het geïnspi­ boven de rest van de mensheid uitsteekt. De cult reerde genie uit de Zevenenhalf uur nadat Albert Einstein op 18 van het genie, zo laat McMahon in Divine Fury mode geraakt. Het april 1955 zijn laatste adem had uitgeblazen, zien, bereikte zijn hoogtepunt in de Romantiek, romantische ideaal werd zijn schedel opengezaagd en werden zijn een tijd waarin het genie zijn betekenis kreeg als van de kunstenaar hersenen verwijderd. Thomas Harvey, patho­ woeste kracht belichaamd door ‘grote mannen’ die sublieme inspi­ loog in het ziekenhuis van Princeton die de als Lord Byron en Napoleon. ratie omzet in werk heeft plaatsgemaakt voor ingreep uitvoerde, deed dit zonder medeweten Daarna ging het bergafwaarts met het genie. het beeld van de kunstenaar als onderdeel van van de nabestaanden en waarschijnlijk tegen een netwerk dat bestaat uit kunstacademies, de Einsteins wil. De briljante natuurkundige wilde kunstmarkten en de professionele kunstkritiek. gecremeerd worden en had de instructie gege­ In de Romantiek kreeg het Toch is ‘genie’ niet geheel uit het vocabulaire ven zijn as op een anonieme plek uit te strooien verdwenen. Als we het woord in de mond nemen om te voorkomen dat zijn laatste rustplaats een genie zijn betekenis als woeste is het vaak bestemd voor voetbal coaches en pop­ plaats van persoonsverheerlijking werd. kracht belichaamd door ‘grote sterren. Ook de wereld van het ondernemen De clandestiene operatie kostte Harvey zijn mannen’ als Napoleon levert nieuwe genieën op. Vorig jaar maakte Die baan. Hij werd kort daarna ontslagen en nam Zeit een themanummer over ‘de genieën die ons Einsteins hersenen mee bij zijn vertrek. Later leven hebben veranderd’. Onder anderen Face­ sneed Harvey het weefsel in 240 stukken, maakte book­oprichter Mark Zuckerberg en ceo van er preparaten van en sloeg die op in zijn kelder. De negentiende eeuw bracht de verwetenschap­ Starbucks Howard Schultz stonden op de lijst. Omdat zijn vrouw de inhoud van Einsteins her­ pelijking van genialiteit, met het bestuderen van Dit wijst niet zozeer op de dood van de cult van senpan liever niet in haar huis had staan, bracht fysieke kenmerken en psychologische afwijkin­ het genie, als wel op een transformatie daarvan. Harvey zijn biologische schat naar het labora­ gen als verklaring voor uitzonderlijke prestaties. Het genie is verdwenen uit zijn oorspronkelijke torium waar hij werkte. Daar bewaarde hij de Het romantische aura waarmee het genie werd domein, de wereld van kunsten en wetenschap­ hersenen in een ijskast die bedoeld was om bier omgeven verbleekte. De twintigste eeuw trok het pen, en heeft elders wortel geschoten. te koelen. In de jaren tachtig werden Einsteins genie definitief van zijn voetstuk. Door geestes­ hersenen ‘herontdekt’ en sindsdien verschijnen wetenschappers werd ‘genie’ gedeconstrueerd Dit jaar is het vijftig jaar geleden dat de allereer­ er publicaties die elkaar tegenspreken over de tot een artificieel construct, een vaag container­ ste Heinekenprijs werd uitgereikt aan de Oos­ vraag hoe uniek zijn brein was. begrip of een vehikel voor politieke ideologie. tenrijks­Amerikaanse chemicus Erwin Chargaff. Het gesleep met Einsteins hersenweefsel is Tegenwoordig is een genie iemand die gewoon Hij kreeg in 1964 de Dr. H.P. Heinekenprijs een bizarre geschiedenis die iets zegt over hoe zijn uren maakt, meer dan tienduizend als we voor biochemie en biofysica voor zijn onderzoek streng de medische protocollen een halve eeuw Malcolm Gladwell moeten geloven. Ook is het naar de chemische structuur van dna. De prijs geleden waren. Maar het is bovenal een uiting geloof in het genie uitgehold door gelijkheids­ werd vernoemd naar Henry Pierre Heineken, van wat de historicus Darrin McMahon ‘de cult denken, zo constateert McMahon. De norm is de tweede directeur van bierbrouwerij Heine­ van het genie’ noemt. In zijn boek Divine Fury om iedereen te prijzen en prestaties niet af te ken die zelf doctor in de scheikunde was. Zijn gaat McMahon na hoe het denken over genieën meten aan wat anderen hebben bereikt, maar zoon, Alfred Heineken, bedacht deze prijs. Later in het Westen is veranderd en hoe we langzaam aan wat iemand doet naar eigen vermogen. ‘The breidde hij het palet uit met nog vijf Heineken­ het geloof in mythisch getalenteerde individuen truth is’, concludeert McMahon in Divine Fury, prijzen: voor geschiedenis, milieuwetenschap­ zijn kwijtgeraakt. Thomas Harvey geloofde zon­ ‘that we live at a time when there is genius in all pen, geneeskunde, cognitieve wetenschappen en der meer in die cult van het genie. Hij wilde het of us, but very few geniuses to be found.’ voor kunst. Tegenwoordig ondersteunen de Hei­ brein van Einstein bewaren omdat hij diens Heeft hij gelijk? Is het idee van een genie als nekenprijzen ook jonge talentvolle wetenschap­ wetenschappelijke brille wilde verklaren. Het een extreem getalenteerd en visionair individu pers (zie kader). antwoord, zo verwachtte Harvey, zou te vinden inderdaad ten grave gedragen? Vergeleken met De lijst met de 82 laureaten die de afgelo­ zijn in de unieke structuur van zijn grijze massa. eerdere periodes, ja. Benjamin Franklin, Lenin, pen vijftig jaar een Heinekenprijs in ontvangst Daarmee staat hij in een lange traditie van Churchill, Newton, Goethe, Einstein, om al namen, weerspiegelt een halve eeuw doorbra­ 4 De Groene Amsterdammer 25.09.14 De dood van Socrates, geschilderd door Jacques-louis David, 1787, 129,5cm x 196,2cm Wagner en Albert Einstein, werden ook in hun eigen tijd als genie bestempeld, zo laat het boek van Darrin McMahon zien. Nu delen we dit compliment nog hooguit postuum uit. Maar impliciet is de cultuur van het genie nog wel degelijk te proeven. Neem de winnaars van de Heinekenprijzen van dit jaar. Allemaal heb­ ben ze kenmerken van het romantische genie zoals dat in de achttiende eeuw zijn hoogtepunt beleefde. Stuk voor stuk bijten ze zich al jaren vast in één grote vraag. Voor psycholoog James ew York McClelland (winnaar C.L. de Carvalho­Heine­