W NUMERZE Dwumiesięcznik Vol. XXVII, Nr 1/2017 (141) ISSN-1231‑014X, Indeks 386138 Jan Tymiński Redaktor naczelny Największy statek XIX wieku 2 Jarosław Malinowski

Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Krzysztof Dąbrowski, Maciej S. Sobański Krzysztof Dąbrowski 11 Współpracownicy w kraju Amerykańska flota w Pierwszej Wojnie Andrzej S. Bartelski, Stanisław Biela, Światowej Andrzej Danilewicz, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Piotr Nykiel, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Siergiej Patianin Marcin Schiele, Kazimierz Zygadło „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” - niszczyciele 17 typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati”, część I Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo Van Ginderen CZECHY Ota Janeček David Irving FRANCJA 24 Pogrom konwoju PQ-17, część I Luc Feron, Gérard Garier, Jean Guiglini, Marc Saibène GRECJA Aris Bilalis HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Hartmut Ehlers LITWA Niszczyciele typu „Fletcher”, część III 39 Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Maciej Chodnicki Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiukow, 56 Siergiej Patianin, Konstantin Strielbickij Ostatni krążownik liniowy świata STANY ZJEDNOCZONE. A.P. – HMS Vanguard, część I Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij WIELKA BRYTANIA John Jordan, Richard Osborne, Ian Sturton Daniel Kowalczuk „Marynarka Brunatnej Wody” – flota śródlą- 70 dowa Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego Adres redakcji w Indochinach 1945-1954, część I Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl Maciej S. Sobański e-mail: [email protected] 78 Fregaty typu „Blackwood” Skład, druk i oprawa DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl Aleksandr Mitrofanov © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2017 Kosmiczna flota ZSRR i Rosji, część III 89 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują Alicja Rupińska wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. 99 Była czwarta rano... Nakład: 1500 egz.

Aleksandr Mitrofanov 101 I strona okładki: Nowe rosyjskie małe kutry bojowe Dziobowa rampa i luk rosyjskiego kutra bojowego typu „Raptor”. Fot. Werft „Pella” Great Eastern na kolorowej grafice z epoki. Jan Tymiński Mal. Library of Congress

NAJWIĘKSZY statek XIX wieku Trzeciego listopada 1857 roku tłumy miesz- wanym inżynierem wrócił jednak do pięć mostów wiszących, ponad 100 ko- kańców Londynu zebrały się w Millwall Anglii. Wkrótce potem ożenił się z Zo- lejowych oraz kilka tuneli. Warto rów- nad Tamizą w celu obejrzenia pierwszego fią z domu Kingdom. Ich jedyny syn nież wspomnieć, że podczas wojny na świecie bocznego wodowania statku. poszedł w ślady ojca i otrzymał staran- krymskiej zaprojektował okręt pan- Największego statku jaki do tej pory zbu- ne wykształcenie. Początkowo uczył cerny, który wyrzuca pływające poci- dowano. się w Anglii. Później uczęszczał do ski. Projekt ten nie doczekał się wów- szkoły w Caen w Normandii, a następ- czas realizacji. O jego geniuszu i nie Największy statek XIX stulecia oka- nie w Paryżu uczęszczał do szkoły Ly- przeciętnej wyobraźni świadczy zbu- zał się również najbardziej pechowym, cee Henrie Quatre, gdzie otrzymał so- dowanie prefabrykowanego szpita- którego niezwykła historia obfitowa- lidną wiedzę z przedmiotów ścisłych. la wojskowego na 500 łóżek z klima- ła nawet w tragedie. Pierwsze nieuda- Był też praktykantem pracowni Louisa tyzacją. Należy również podkreślić, ne wodowanie pociągnęło za sobą ofia- Bregueta, który znany był z wytwa- że ten genialny konstruktor zajmował ry śmiertelne, których później miało rzania różnych instrumentów nauko- się nie tylko projektowaniem wielkich być jeszcze wiele. Ta nowatorska jed- wych w tym m. in. zegarów i chrono- budowli. Interesował się również ar- nostka będąca połączeniem żaglowca, metrów. Początkowo pomagał swemu chitekturą i projektowaniem wnętrz. bocznokołowca, śrubowca oraz wiel- ojcu w budowie pierwszego tunelu W tamtym czasie mając zaledwie kil- kiego transatlantyka jakie budowano w Londynie pod Tamizą, gdzie mając kanaście lat do grona jego przyjaciół w pierwszej połowie XX wieku, była 21 lat omal nie stracił przy tym życia. zaliczali się m. in. tacy wynalazcy jak: dziełem niezwykłego twórcy, wizjone- Szybko okazało się, że młody Isambard James Watt, Robert Stephenson czy ra Isambarda Kingdoma Brunela. Lecz przerasta swego ojca pod wzglądem też John Scott Russell. Jednak jego naj- nawet on zmarł na zawał serca, za- zdolności inżynierskich i to w najroz- słynniejszym dziełem miała się okazać nim statek został ukończony i wyszedł maitszych dziedzinach techniki i bu- nie budowla lądowa lecz statek. Statek w swój pierwszy rejs. downictwa. jakiego świat jeszcze nie widział – naj- Dorobek Isambarda Kingdoma Bru- większy parowiec świata. Twórca kolosa nela w zakresie budownictwa jest im- Isambard Kingdom Brunel urodził ponujący. Tylko w pierwszej połowie Budowa Great Eastern się 9 kwietnia 1806 w Portsmouth. Oj- XIX wieku zbudował m. in. kilkadzie- Rewolucja przemysłowa, która roz- ciec jego Marc Brunel był francuskim siąt linii kolejowych na terenie Anglii, poczęła się najpierw w Anglii, szyb- emigrantem z Normandii, który wyje- Irlandii, Włoch i Indii, kilka nabrze- ko rozprzestrzeniała się na pozostałe chał do Nowego Jorku. Będąc utalento- ży portowych, kilka suchych doków, kraje europejskie oraz Amerykę Pół-

2 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Największy statek XIX wieku nocną. Jej rozwój sprzyjał nowym wy- mysł powstania bardzo dużego statku, wano w latach 1904-1914, a więc prze- nalazkom co miało również swoje od- który mógłby obsługiwać trasy dale- szło pół wieku później. Obawiano się zwierciedlenie w szybkim rozwoju jaki kowschodnie Brunel wpadł rok wcze- również czy statek będzie mógł prze- wówczas nastąpił w budownictwie śniej. Zbiegało się to w czasie z od- pływać przez Kanał Sueski lecz gdy statków i okrętów. Najbardziej spek- kryciem złota w Australii w latach 40. ten został otwarty w 1869 r. to Great takularnym przejawem tego rozwo- XIX wieku. Największym atutem pla- Eastern już nie obsługiwał ruchu pasa- ju było zastosowanie maszyny parowej nowanej jednostki miał być szybki żerskiego. do napędzania jednostek pływających. czas podróży dla wielkiej liczny bo- Przedsiębiorstwo Johna Scotta Rus- Pionierami w tej dziedzinie byli Angli- gatych osób bez konieczności uzupeł- sella z Milwall podjęło się zadania cy William Symington (1802) i Hen- niania węgla. Zakładano, że jednost- budowy tej jednostki. Statek po raz ry Bell (1812) oraz Amerykanie Robert ka ta będzie w stanie osiągać prędkość pierwszy w historii postanowiono Fulton (1807) i John Stevens (1808). do 15 węzłów, mając na wyposaże- zwodować bokiem z uwagi na zbyt wą- Szacuje się, że w 1835 roku na świecie niu napęd mieszany, kołowo, śrubo- ską Tamizę w tym miejscu aby możli- było około 1500 parowców, z czego po- wy. Statek miał zapewniać podróż dla we było wodowanie wzdłużne. W dniu łowa w Stanach Zjednoczonych1. Peł- 4000 pasażerów. W I – klasie miało być 1 maja 1854 r. rozpoczęto budowę ka- ne możliwości i przydatność z zasto- 800 miejsc, w II klasie 2000, w III kla- dłuba, którego wysokość w ciągu sowania nowego napędu w żegludze sie 1200. Załoga miała liczyć 400 osób, trzech lat urosła do 18 m, budowana oceanicznej pokazały trzy pionierskie ilość ładunku jaki statek mógł zabrać przez około 2 tys. ludzi. Budowa stat- statki Isambarda Kingdoma Brune- wynosiła 6000 ton. Opcjonalnie statek ku zbiegła się w czasie z trwającą wojną la – Great Western (1832), Great Britan miał mieć możliwość transportu do krymską (1853-1856), co spowodowało (1845) i wreszcie ostatni gigantyczny 12 000 żołnierzy. Pierwotnie jednost- znaczny wzrost cen na żelazo. Sytuacja Great Eastern (1859). Statki te odmie- ka ta miała otrzymać nazwę Leviathan. ta m. in. miała wpływ na wstrzyma- niały standardy w żegludze oceanicz- Pomimo braku doświadczeń w bu- nej. Pierwszy był rewolucją w myśle- dowie tak wielkich statków Burnel 1. Tylko w Europie w połowie XIX wieku było oko- ło 511 samych okrętów wojennych o napędzie parowym, niu, bowiem nikt nie wierzył, że można wykonał projekt. Długość całkowi- zob. B. Kozłowski, Dzieje okrętu, Warszawa 1956, s. 314, parowcem przepłynąć Atlantyk. Drugi ta statku wynosiła 211,0 m, szerokość tab. 7. 2. Odrestaurowany statek można oglądać w Birsto- – jedyny który zachował się do naszych kadłuba 25,115 m, na osłonach kół ło- lu, gdzie pełni funkcję muzeum. 15 października 1996 czasów był pierwszą jednostką w której patkowych 36,0 m, zanurzenie wyno- r. otrzymał jako 12 z kolei jednostka pływająca na świe- cie nagrodę – medal International Maritime Heritage zastosowano śrubę okrętową i żelazny siło 9,15 m, wyporność około 32 000 Award. 2 kadłub . Ostatni był wyrazem wybu- ton, a pojemność określono na 18 915 3. Rekord ten został pobito dopiero w 1899 roku jałej megalomani Brunela jako wybit- BRT. Tak więc projekt zakładał, że bę- przez Oceanic, który był dłuższy o 4 metry, a zwodowa- ny w 1901 roku Celtic miał o 2000 BRT większy tonaż. nego inżyniera. Pokazem możliwości dzie to największy statek świata jaki do Lusitania zwodowana w 1906 roku miała o 12 000 ton technicznych, które na dobre zadomo- tej pory zbudowano4. Szerokość statku większą wyporność. 4. Największym wówczas statkiem na świecie był s/s wiły się w budownictwie okrętowym była za duża aby mógł on przepłynąć Himalaya o długości niecałych 104 m zbudowana przez ponad 40 lat później. przez Kanał Panamski, który zbudo- Charles John Mare & Company w 1853 roku. Przemiany w budownictwie okrę- Budowa Great Eastern prawie na finiszu. Dobrze widoczna budowa szkieletu koła łopatko- towym były również możliwe dzię- wego. Ryc. Library of Ireland ki znacznemu rozwojowi w przemyśle metalurgicznym, co umożliwiało pro- dukcję taniej i wytrzymałej stali, któ- rą zaczęto wykorzystywać do budowy coraz większych i bardziej wytrzyma- łych kadłubów okrętów i statków. Bur- nel uważał, że można i należy budo- wać parowce zdecydowanie większe, które mogły by zabrać na tyle duży za- pas węgla umożliwiający przepłynięcie Atlantyku. Ponadto twierdził, że więk- szy statek zużyje mniej paliwa przez co będzie bardziej ekonomiczny. Trze- ci z jego budowanych statków Great Eastern zwodowany w 1859 r. dokonał prawdziwej rewolucji tonażowej. Wy- porność jego wynosiła 32 000 ton, to- naż 18 915 BRT, długość 211 m3. W 1852 r. Brunel podjął decyzję o budowie trzeciego największego stat- ku, dla armatora Eastern Steam Navi- gation Company obsługującego linię australijską. Prawdopodobnie na po-

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 3 Największy statek XIX wieku nie prac nad wielkim parowcem w lu- czas chrztu morskiego matka chrzest- Potężne szarpnięcie spowodowało na- tym 1856 roku gdzie 25% kadłuba było na Henrietta Hope, córka głównego prężenie na jednym z bębnów hamu- gotowe. Zaprzestano wypłat dla budu- sponsora budowy, znanego finansi- jących, a całe ramie korby obróciło się jących statek i Russell stanął w obliczu sty Henrego Thomasa Hope pomyli- z ogromną siłą uderzając w ludzi znaj- bankructwa. W maju 1856 roku udało ła nazwę statku, nadając mu imię Le- dujących się w jej polu rażenia. Druga się wznowić budowę. 31 października viathan, choć wcześniej ustalono próba po miesiącu również nie przy- 1857 roku kadłub był gotowy do wo- Great Eastern. Do nazwy tej powró- niosła spodziewanego efektu. Tym ra- dowania. Do jego zbudowania zużyto cono w lipcu 1858 roku. Kadłub spo- zem również zginęło kilka osób. Tym 30 tys. arkuszy żelaznych o wymiarach czywał na dwóch drewnianych plat- razem z pośród widzów, pod którymi 3,05 m na 84 cm mających grubość 1,9 formach mających długość 36,6 m, zarwał się jeden z przeładowanych po- cm lub 2,54 cm. Statek miał – co wów- umiejscowionych pod dziobem i rufą. mostów. Wydarzenia te spowodowa- czas było absolutną nowością tech- Początkowo planowano pod nie poło- ły, że pomysłodawca powstania tego niczna podwójny kadłub do wysokości żyć rolki i na nich stoczyć kadłub do giganta Brunel podupadł na zdrowiu. ok. 1,90 m ponad wodnicą. Dodatko- wody. Duże koszty takiego rozwiąza- Koszty budowy i problemy z wodowa- wo kadłub podzielony był na 10 wo- nia zmusiły jednak do zamontowania niem spowodowały, iż przekroczony doszczelnych przedziałów. Dodatkowo żelaznych szyn kolejowych na drew- został znacznie kosztorys osiągając 780 środkowe grodzie zostały podzielone nianych pochylniach, po których sta- tys. funtów, co doprowadziło do ban- dwoma grodziami wzdłużnymi oraz tek miał się ześlizgnąć do rzeki. Po- kructwa armatora. licznymi mniejszymi grodziami. Nito- nadto wykorzystano ręczne i parowe Niespodziewanie po kilku miesią- wanie podwójnego dna było szczegól- wyciągarki, a w celu asekuracji bęb- cach 31 stycznia 1858 r. sztormowa po- nie ciężkie i niebezpieczne. Legendy ny hamujące. Potężne kołowroty napi- goda spowodowała znaczny przypływ, i opowieści mówią, że podczas budowy nające łańcuchy zamontowane były na co spowodowało, że nieposkromiony kilka osób zginęło zamkniętych w ko- nabrzeżu jak również na barkach za- do tej pory kadłub Great Eastern przy morach podwójnego dna. Prawdą jest kotwiczonych na rzece. Spuszczenie pomocy około dwudziestu podnośni- fakt, że gdy rozpoczęto jego rozbiórkę ogromnego kadłuba na wodę okazało ków parowych konstrukcji Richar- w 1889 r. w jego podwójnym poszyciu nie możliwe ponieważ zaciął się on na da Tangyea udało się wreszcie zwo- odnaleziono ludzki szkielet. drewnianych kołyskach spoczywają- dować. Statek był niewykończony lecz cych na żelaznych rolkach, które toczy- nowy armator The Great Ship Compa- Wodowanie ły się po szynach. Na domiar złego jed- ny sfinansował wykończenie – zwłasz- 3 listopada 1857 r. na Tamizie prze- na z wyciągarek z łańcuchami o łącznej cza wnętrza jednostki. Wykończenie widziano pływ syzygijny i właśnie wadze około 1000 ton, które miały wnętrza statku dotyczyło głównie ka- wówczas zaplanowano wodowanie wstrzymywać bieg kolosa uległa awa- bin I klasy dla 300 osób, legendarnego statku, które jednak nie udało się. Pod- rii i spowodowała śmierć kilku osób. wielkiego salonu o wymiarach 19x14,3 Widok Great Eastern od strony dziobu podczas budowy Fot. „Brunel and his world” m i wysokości 4,20 m, który oświe- tlany był przez rzędy świetlików sufi- towych umieszczonych na pokładzie głównym. Takiego luksusu jaki był na Great Eastern nie widziano do tej pory na żadnej innej jednostce. Ogromne kabiny miały m. in. rozsuwane ścia- ny, chowane łóżka, umywalki, toalet- ki, wanny, bieżącą ciepłą i zimną wodę. Armator liczył, że luksus ten przycią- gnie bogatych podróżnych i da mu spore zyski. Isambard Kingdom Brunel 6 wrze- śnia 1859 r. po raz ostatni widział swoje dzieło na bankiecie zorganizowanym z okazji ukończenia statku, podczas którego dostał ataku serca i po kilku dniach 15 września 1859 roku zmarł mając 53 lata. Tymczasem statek był gotowy do wypłynięcia w swój pierw- szy rejs. Miał prostą dziobnicę, gigan- tyczny kadłub z kołami łopatkowy- mi o średnicy 17,7 m, pięć kominów na pokładzie górnym oraz sześć masztów, które nosiły nazwy kolejnych dni ty- godnia. Cztery z nich z ożaglowaniem typu szkuner a dwa z rejowym o łącz-

4 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Największy statek XIX wieku Ryc. Library of Congress Ryc. w rzucie bocznym, wzdłużnym i z góry. i z góry. wzdłużnym w rzucie bocznym, Great Eastern

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 5 Największy statek XIX wieku

parami przeciwlegle. Poziome cylindry o średnicy 2134 mm i skoku tłoka 1219 mm przy 38 obr/min rozwijały moc in- dykowaną około 3670 kW. Zużycie do- bowe węgla wynosiło 330 ton.

Pierwsze rejsy do Ameryki Ogłoszono konkurs na pierwszego kapitana i spośród 200 ubiegających się o to stanowisko wybrany został Wil- liam Harrison. Był to bardzo dobry wy- bór, gdyż kapitan ten miał spore do- świadczenie, które zdobył pływając u armatora Cunard Steamships Limi- ted słynącego z bezpiecznych i nieza- wodnych rejsów. Pech jednak cały czas towarzyszył jednostce, gdyż w cza- sie próbnego rejsu doszło do wybuchu i pożaru, w wyniku czego pięciu pala- Silnik konstrukcji Jamsa Watta do napędu śruby Great Eastern. Ryc. „Brunel and his world” czy zginęło, dalsze 12 osób zostało ran- nej powierzchni ożaglowania 5400 m2. osiągnięcie prędkości 8 węzłów. Był to nych. W środę 7 września 1859 roku Dwóch 30-metrowych parowczyków silnik oscylacyjny mający cztery cylin- statek wyruszył w próbny rejs. Dwa dni przewidzianych przez Brunela dla do- dry o średnicy 1880 mm i skok tłoka później około godziny 18:00 potężna wożenia pasażerów nie udało się zain- 4267 mm. Łączna moc tego silnika za- jednostką wstrząsnął wybuch. Pierw- stalować. Umieszczono natomiast 20 silanego parą o nadciśnieniu 0,17 MPa, szy z kominów wyleciał w powietrze łodzi ratunkowych. Kolos napędza- wynosiła 2500 kW przy prędkości ob- unosząc jednocześnie kłęby pary wod- ny był przez dwie siłownie o łącznej rotowej 10,75 obr/min, cała masa liczy- nej. Woda do bojlerów silników pa- mocy 8,5 tysiąca KM5. Dwie kotłow- ła 600 ton. Druga maszyna konstrukcji rowych podgrzewana była wstępnie nie o dziesięciu kotłach dawały parę Jamesa Watta umożliwiała osiąganie w rurach owijających rozgrzane komi- do kół łopatkowych i siłowni śrubo- 9 węzłów. Czteroskrzydłowa śruba wa- ny. Rozwiązanie takie stanowiło sku- wej. Pierwsza siłownia była konstruk- żyła 36 ton i miała średnicę 7,3 m. Na- 5. Niektóre opracowania podają łączną moc silników cji Johna Scotta Russella, pozwalała na pędzana była czterema ustawionymi na 11 000 KM. Wybuch na Great Eastern 9 września 1859 roku. Ryc. „Brunel and his world”

6 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Największy statek XIX wieku teczną ochronę dla pasażerów, gdyż gorące kominy w kilku miejscach two- rzyły ściany salonów wewnątrz stat- ku. Po nagrzaniu się od kominów woda w rurach opływała kocioł w metalo- wym płaszczu, który zaopatrzony był w zawór, służący jedynie do spraw- dzania szczelności płaszcza wodnego przed uruchomieniem silników. Pod- czas pracy silników zawór ten nie po- winien być zakręcony. Jednak z powo- dów problemów z pompowaniem wody do bojlerów zdecydowano się doprowa- dzać ją bezpośrednio do kotłów, a nie przez rury i płaszcz wodny je okalają- cy. Spowodowało to zbyt wielkie na- grzanie się wody w płaszczu i wysokie ciśnienie gorącej pary wodnej dopro- wadziło do rozsadzenia całej instalacji. Winnych tego zdarzenia nie ustalono, a sąd orzekł o przypadkowym wypad- ku. Straty były wielkie, zniszczony zo- stał m.in wielki salon. Remont wyniósł 5 tys. funtów. Armator w celu pokrycia Podczas sztormu w trakcie rejsu do Nowego Jorku w bogato wyposażonych salonach działy się dantejskie sceny. Ryc. „The great iron ship” strat ustawił statek na redzie w Holyhe- ad i wpuścił na pokład zwiedzających. 140 tys. biletów nadal przynosił stra- mieszczające się wyposażenie raniło Wkrótce silny sztorm zerwał statek ty. Pierwsza wizyta w Ameryce trwa- wiele osób. Statek udało się doprowa- z kotwicy i spowodował znaczne straty. ła dwa miesiące i gdy po 9 dniach rejsu dzić do Coork w Irlandii. Pasażerowie Wybite został świetliki przez co odno- powrotnego – co było rekordem statek grozili procesami za straty jakich do- wione wnętrza znowu były zniszczone. wrócił do Anglii, dokonano redukcji znali, a sam statek poszedł na kolejny Kapitan Harrison nie zdążył wypłynąć załogi przed kolejnymi rejsami do No- remont, który wyniósł 60 tys. funtów. w pierwszy rejs, gdyż podczas przepra- wego Jorku. Po remoncie Great Eastern nadal wy łodzią pomiędzy Great Eastern a lą- 10 września 1861 Great Eastern roku kontynuował rejsy do Nowego Jorku dem podczas sztormowej pogody silny zabierając 400 pasażerów na pokład mając nowego kapitana Waltera Pa- szkwał przewrócił szalupę w wyniku wpłynął w kolejną podróż do Nowego tona. Miał on 37 lat i był doświadczo- czego zginął wraz z synem i bosmanem Jorku. Tego co wydarzyło się na Atlan- nym oficerem na parowcach. Lecz i to statku. Wszystkie te wydarzenia spo- tyku nikt nie był w stanie przewidzieć. nawet nie uchroniło statku przed kolej- wodowały, że na czele zarządu armato- Sztorm połamał lewe koło łopatkowe. nymi kłopotami. Pod koniec sierpnia ra stanął inżynier Daniel Gooch. John Sama śruba nie była w stanie utrzymać 1892 roku statek wpadł na podwod- Scott Russell został usunięty pod pre- statku dziobem do fali. Wkrótce potem ną skałę na podejściu do Nowego Jor- tekstem zaniedbań w wyniku ostatnich pękł trzon sterowy. Statek zaczął dryfo- ku, rozpruwając dno na długości oko- zdarzeń. wać, a 45-stopniowe przechyły powo- ło 25 metrów. Załoga licząc na mocną Po dwóch latach od zwodowania dowały zalewanie wnętrz statku przez konstrukcję jednostki (podwójne dno) 16 czerwca 1860 roku statek wyru- połamane świetliki. W salonach prze- chciała początkowo wrócić do Anglii, szył z Southampton w swój pierwszy Przekrój przedstawiający sposób naprawy rozerwanego poszycia Great Eastern w Nowym rejs do Nowego Yorku. Nowy kapitan Jorku wymyślonym przez Edwarda Renwicka. Rys. „The great iron ship” John Vine Hall miał na pokładzie tyl- ko 35 pasażerów, którzy zapłacili za bi- lety na 418 osób załogi. Z tego powodu dla armatora była to klęska finansowa. Niewiele pomogło otwarcie statku dla zwiedzających w Nowym Yorku po do- larze od osoby, gdyż wówczas ze stat- ku zaczęły ginąc rozmaite przedmioty z wyposażenia. Na nabrzeżu nieopo- dal statku ustawiano liczne budki z pa- miątkami, urządzano loterie i wyciecz- ki do innych miast na Wschodnim Wybrzeży Stanów Zjednoczonych. Sta- tek jednak pomimo sprzedania ponad

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 7 Największy statek XIX wieku lecz kapitan obawiając się jesiennych rych przerobionych fregat Ametyst, Iris lecz niezniechęcony Cyrus Field wiosną sztormów nie podjął takiej decyzji. Na- załadowano kabel długości 1400 mil 1866 roku założył Anglo-American Te- prawa płaskiego poszycia statku była morskich. Wcześniej przetranspor- legraph Company w celu zorganizowa- problematyczna, gdyż nie było suche- towany z Greenwich w Londynie, do nia nowego rejsu wraz z kolejnym ka- go doku, który pomieściłby największy miejsca załadunku w Sheerness. Ka- blem. 13 lipca 1866 roku Great Eastern na świecie statek. Z pomocą przyszedł bel ten był znacznie mocniejszy i cięż- wyruszył w drugi rejs w eskorcie okrę- zdolny amerykański inżynier Edward szy od poprzednich. Ważył 1,1 kg na tu wojennego Terrible i statku towa- Renwick, który zaproponował budowę 1 m długości. W tym celu salony i luk- rzyszącego Medway. Tym razem szczę- kesonu, komory nałożonej na dziurę susowe kabiny przerobione zostały na ście sprzyjało Great Eastern i kabel w dnie i opróżnionej z wody. Robotni- trzy ładownie. Adaptacja Great Eastern został położony. W dniu 27 lipca Great cy mieli wejść przez dwa szyby i doko- na potrzeby układania kabli pociągnę- Eastern dotarł do Zatoki Trinity nawią- nać naprawy. Keson o długości 31 m ła również za sobą usunięcie dwóch ko- zano połączenie pomiędzy Anglią a Sta- i szerokości 5 m został zbudowany i nie tłów i czwartego komina. Początko- nami Zjednoczonymi. Sukces i rozgłos bez trudności nałożony na miejsce roz- wo wszystko przebiegało pomyślnie. jaki towarzyszył temu wydarzeniu zo- darcia poszycia. Naprawę wykonano W nowej roli Great Eastern wraz z no- stał jeszcze wzmocniony, gdyż 9 sierp- w końcu grudnia 1863 roku, przy czym wym kapitanem Jamesem Andersonem nia statek wysłany został w celu odna- sam kapitan Paton musiał wchodzić do wyruszył 15 lipca 1865 roku z Foilhom- lezienia kabla zgubionego rok wcześniej. kesonu aby dać przykład wystraszo- merum Bay na wyspie Valentia spod Do odszukania zerwanego kabla przy- nym robotnikom. brzegów Irlandii układając kabel. To- stąpiono przy pomocy specjalnej ko- Po skończonej naprawie statek wró- warzyszyły mu okręty wojenne Terrible twicy i liny stalowej mającej średnicę cił do Anglii z 1200 pasażerami na po- i Sphinx. Z pokładu statku przesyłano 5 cm. Mimo, że dynamometr6 wyka- kładzie i 3000 ton ładunku. Przesunię- nowo ułożonym kablem na ląd na bie- zywał parokrotnie opór trzech do czte- cie rejsu powrotnego spowodowało, że żąco informację o postępach z prac, co rech ton kabla nie udawało się odnaleźć. żona kapitana Patona urodziła syna z kolei pozwalało na wydawanie gaze- 16 sierpnia kabel udało się odszukać, przy sztormowej pogodzie. Przymu- ty okrętowej „The Atlantic Telegraph”. lecz po krótkim czasie został ponow- sowy remont w Ameryce powiększył Po pewnym czasie kabel jednak ulegał nie zgubiony. Odnaleziony został zno- straty armatora o dalsze 70 tys. funtów. uszkodzeniu. Zmuszało to do cofania wu po wielu próbach, a następnie uda- Kilka następnych rejsów również przy- statku i wyławiania uszkodzonego od- ło się go wyłowić i dociągnąć 7 września niosło straty w wysokości 20 tys. fun- cinka. Podczas takiego zabiegu kabel do Heart’s Content w Nowej Funlandii. tów. Postanowiono wystawić statek na został zgubiony. Wyłowić go próbowa- W uznaniu królowa angielska Wikto- licytację lecz nikt nie był zainteresowa- no za pomocą kotwicy wraz ze stalową ria nadała szlachectwo nie tylko dyrek- ny kupnem pechowego kolosa nawet liną ta jednak zrywała się i po utra- torom i inżynierom Atlantic Telegraph za sumę 50 tys. funtów. Daniel Gooch cie kilku kolejnych kotwic musiano za- Company, ale również kapitanowi Gre- znalazł nowych wspólników, wśród przestać dalszej akcji oznaczając miej- at Eastern Jamesowi Andersonowi. których był Cyrus West Field niestru- sce zgubienia kabla czerwoną pławą. 31 Wydarzenia te zbiegły się z organi- dzony realizator pomysłu ułożenia ka- lipca po ułożeniu 1968 km kabla Great zowaną w Paryżu wystawą światową, bla telegraficznego na dnie Atlantyku. Eastern zawrócił do Anglii.

Nowa spółka kupiła Great Eastern za Pierwsza próba przeciągnięcia ka- 6. Przyrząd do pomiaru wartości działającej siły, zwa- jedyne 25 tys. funtów spłacając długi bla przez Great Eastern nie udała się, ny także siłomierzem i wynajęła przedsiębiorstwu budujące- Opuszczanie boi z Great Eastern w miejscu zgubienia kabla telegraficznego na Atlantyku. mu linie telegraficzne. Ryc. „The great iron ship” Great Eastern jako kablowiec Historia układania telegraficznych kabli na dnie Atlantyku mogła by być tematem innego artykułu ale warto przypomnieć, że pierwsze próby pro- wadziły adoptowane do tego celu okrę- ty HMS Agamemnon i USS Niagara. Po kilku nieudanych próbach wreszcie udało się nawiązać połączenie lecz bar- dzo szybko zostało utracone. Spowo- dowało to liczne spekulacje, mówiące nawet o mistyfikacji. Cyrus Field jednak nie rezygnował i wynajął Great Eastern w celu podjęcia kolejnej próby. Była to jedyna w tam- tym czasie jednostka, która mogła za- brać cały kabel oceaniczny na raz. Na Great Eastern przy pomocy dwóch sta-

8 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Największy statek XIX wieku przez co statkiem zainteresowali się ło Afryki do Bombaju, który osiągnął Francuzi. W 1867 r. został on wyna- po 83 dniach podróży. Na czas tego rej- jęty przez grupę entuzjastów, którzy su kadłub statku został pomalowany chcieli przewieść amerykańskich gości na biało, co miało pomóc w obniżeniu na wystawę światową do Paryża. Paro- temperatury wewnątrz o ok. 8 stopni. wiec został ponownie przebudowany Podczas postoju w Indiach wynikają- na luksusowy transatlantyk. Zainsta- cego z bunkrowania węgla, statek od- lowano m. in. czwarty komin, odbu- wiedziło tysiące osób. W dniu 14 lute- dowano salony. Wyremontowany Gre- go 1870 roku Great Eastern rozpoczął at Eastern mógł znów zabrać w podróż układanie kabla do Adenu, który przed do Nowego Jorku bogatych pasażerów, samym końcem został zgubiony. Uda- jak się miało niebawem okazać w tej ło się go jednak szybko odnaleźć i po roli wielki parowiec miał wystąpić po osiągnięciu Adenu w dniu 27 lutego raz ostatni. Bilety wahały się w promo- wkrótce nawiązano połączenie Indii cyjnej cenie od 16 do 26 funtów szter- z Anglią i dalej Stanami Zjednoczony- lingów czyli od 400 do 650 ówczesnych mi. W latach 1870-1874 Great Eastern franków. Wśród podróżnych, a było położył jeszcze dwa kable na Atlanty- Juliusz Verne podczas podróży Great Eastern. ich około 1200, znalazło się wówczas Ryc. „The great iron ship” ku. Na trasie Valentia – Hearts Con- wielu znamienitych gości m. in. słynny tent na Nowej Fundlandii w okresie później na całym świecie pisarz Juliusz rozmiarów Great Eastern bije wszyst- 14 czerwiec 1873 roku zakończony 27 Verne wraz z bratem Pawłem. Juliusz kie inne parowce, choćby dlatego, że czerwca, oraz drugi rok później ukła- Verne chciał wykorzystać przeżycia jest od nich pięć czy sześć razy większ ; dany od 26 sierpnia do 10 września. z podróży największym statkiem świa- jego masa czyni go obojętnym na kapry- Statek powrócił do Anglii i jak się oka- ta do Ameryki w celu napisania na ten sy morza9. W podróż powrotną bracia zało było to jego ostatnie zadanie jako temat książki7. Verne wyruszyli 17 kwietnia, opuszcza- kablowca. W roku 1874 zwodowano Obaj bracia po przybyciu do Liverpo- jąc pokład Great Eastern w Breście. pierwszy na świecie statek przeznaczo- olu, skąd statek miał wypłynąć na brak Rejs ten przyniósł armatorowi Great ny do kładzenia kabli nazwany Fara- wrażeń narzekać nie mogli. Rejs prze- Ship Company spore straty. Przedsię- day, co spowodowało, że Great Eastern sunięto o trzy dni, ponieważ nie skoń- biorczy Daniel Gooch szybko jednak nie był już potrzebny czono na czas bunkrowania węgla. wynajął statek ponownie francuzom. Pierwszego dnia na morzu zdarzył się Paul Julius Reuter zamierzał ułożyć Ostatnie lata wypadek. Koło zębate kabestanu pę- kabel telegraficzny z Francji do Sta- Opuszczony przez załogę statek stał kło, co spowodowało przerzucenie ca- nów Zjednoczonych. Po kolejnej ada- w Milford Haven do czasu, gdy inży- łego ciężaru kotwicy na 12 marynarzy, ptacji Great Eastern na potrzeby ka- nier F. Appleby wpadł na pomysł wy- w wyniku czego jeden zmarł na miej- blowca, załadowano w Anglii liczący korzystania go do wbijania pali i obu- scu, a czterech zostało rannych. W ko- blisko 2590 mil morskich kabel. Ka- dowania naokoło suchym dokiem. Dok lejnych dniach podróży jeden z człon- pitanem został doświadczony Robert został zbudowany, lecz Great Eastern ków załogi zginął zmieciony z pokładu Halpin, który we wcześniejszych eks- zmieścił się tam dopiero po zdemon- przez falę. Wyprawa ta musiała wy- pedycjach kablowych pełnił funkcję towaniu osłon kół łopatkowych. Dal- wrzeć na pisarzu ogromne wrażenie pierwszego oficera. Układanie nowego szych prac zaniechano ze względu na gdyż pisał on do swego wydawcy Mie- połączenia rozpoczęto 21 czerwca 1869 koszty. Daniel Gooch ustąpił ze spół- liśmy straszliwe uderzenia wiatru [Gre- roku z Brestu i po licznych trudno- ki armatorskiej, a statek został sprze- at Eastern] pomimo swej masy, tańczył ściach udało się go doprowadzić do St. dany za 26 000 tys. funtów firmie Le- na oceanie jak piórko; morska fala ode- Pierre w dniu 13 lipca. Kolejne udane wis. Odtąd wielkie burty statku służyły rwała cześć dziobu. To było przeraża- połączenie z Ameryką zainteresowało jako przestrzeń reklamowa z hasłami jące; mój brat stwierdził, że nigdy nie rząd brytyjski do nawiązanie podob- „Lewis – Domy Towarowe”. Na stat- widział tak wzburzonego morza8. Prze- nego połączenia z Indiami. Dotychcza- ku urządzono bary, strzelnice, lote- życia, które na gorąco spisywał były sowy kabel biegnący lądem przez wiele rie i liczne atrakcje cyrkowe. Sprzeda- różne, bo w innym miejscu pisząc dla krajów objętych często lokalnymi kon- wano pamiątki z wizerunkiem statku. francuskiej gazety podkreślał jak bez- fliktami nie był połączeniem pewnym. W ładowniach urządzono kabaret na pieczny jest to statek: Podczas gdy po- Dlatego też zaplanowano połączenie li- tysiąc miejsc. Gdy kontrakt dobiegł tężny statek wręcz igra ze wzburzonym czące blisko 7 tys. mil morskich bie- końca statek przeholowano najpierw oceanem, pasażerowie w spokoju spoży- gnące przez Lizbonę, Gibraltar, Maltę, wają obiad […] Great Eastern znalazł Aleksandrię, Aden aż do Bombaju. 7. Pływające miasto (fr. Une ville flottante, 1871) – jednotomowa powieść Juliusza Verne’a z cyklu literackie- się na grzbiecie potężnej fali nie dało Great Eastern miał położyć kabel na go Niezwykłe podróże złożona z 39 rozdziałów. się odczuć wstrząsu ani kołysania […]. najdłuższym odcinku od Bombaju do 8. H. R. Lottman, Juliusz Verne, Warszawa 1999, s. 146. W tym miejscu Verne jednak zbytnio koloryzował, Trzeba zatem wyraźnie powiedzieć, jest Adenu. Po załadowaniu kabla o dłu- bo żadne oberwanie dziobu nie miało miejsca. to bowiem kwestia zajmująca wielu po- gości 3600 mil wyruszył z Portland 9. „Le Paquebot” 4 maja 1867, przedruk M. De- tombes, Jules Verne et la Great Eastern, 1867, „Bulletin dróżnych, których interesy czy pragnie- w dniu 6 listopada 1869 roku dowo- de la Societe Jules Verne”, 1980 nr 56, s. 288, cyt. za H. R. nie rozrywki wiedzie ku morzu – statek dzony przez kapitana Halpina na oko- Lottman, op. cit., s. 397.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 9 Największy statek XIX wieku do Dublina, z powrotem do Liverpo- Podstawowe dane techniczne Great Eastern olu, aż wreszcie trafił w okolice Gre- Armator: Great Eastern Ship Company enock na rzece Clyde. Tam w 1887 Stocznia: Messrs Scott, Russel & Co. of Millwall yards in London, Anglia roku został kupiony przez samego wła- Początek budowy: 1 maja 1854 ściciela przez podstawionego nabywcę. W listopadzie 1887 roku firma złomo- Wodowanie: 31 styczeń 1858 wa Henry Bath and Sons in Birkenhe- Dziewicza podróż: 17 lipiec 1860 ad kupiła go za 16 tys. funtów. Great Złomowany: 1889-90 Eastern ponownie został przeprowa- Tonaż: 18 915 ton dzony do Liverpoolu gdzie miał być Długość: 211 m (692 stóp) złomowany. Koszty tego przedsięwzię- Szerokość: 25 m (83 stóp) cia miały wynieść 20 tys. funtów. Dla- Cztery maszyny parowe napędzające koło łopatkowe i jeden silnik Napęd: tego też Henry Bath zorganizował li- napędzający śrubę. Żagle, koło łopatkowe, śruba cytację przedmiotów i wyposażenia Prędkość: 24 km/h (13 węzłów) statku na której zarobiono 58 tys. fun- Pasażerowie: 4000 tów. Złomowanie rozpoczęto 1 stycz- Załoga: 418 nia 1889 roku, a więc 31 lat po wodo- waniu. Z uwagi na mocną nitowaną żenia na podróżnych. Z punktu wi- http://legendtitanic.blogspot.com/2012/10/ss-great- konstrukcję złomowanie zakończono dzenia rozwoju techniki w budownic- -eastern.html [odczyt 19.01.2016] dopiero w 1891 roku po 18 miesiącach. twie statków był to jednak duży krok http://atlantic-cable.com//Cableships/GreatEastern/ Historia Great Eastern pod wzglę- na przód. Jednostka posiadała bowiem [odczyt 27. 01. 2016] dem eksploatacji była zupełnie nie uda- podwójne dno, grodzie wodoszczelne Ch. Bright, The story of the Atlantic cable, New York na. Przewidziany został do przewozu czy też pierwszą maszynę sterową. 1903. dużej liczby pasażerów na długich tra- J. Dugan, The great iron ship, London 1953. sach nie spełnił pokładanych w nim Bibliografia (wybór) P. Beaver, The Big Ship: Brunel’s Great Eastern – A Pic- nadziei. Duży prosty kadłub, brak nad- http://www.maritimequest.com/side_wheel/gre- torial History, London 1969. budówek, pięć kominów i sześć masz- at_eastern_1858/great_eastern_page_1.htm [odczyt A. Kludas, Die großen Passagierschiffe der Welt, Band tów powodowały, że jego sylwetka była 17.01.2016] I: 1858-1912, Oldenburg-Hamburg 1972. przytłaczająca. Również salony o stalo- https://en.wikipedia.org/wiki/SS_Great_Eastern, [od- Dumpleton, B., Miller M., Brunel’s three ships, Melk- wej architekturze wnętrza mimo boga- czyt 17.01.2016] sham 1973. tych upiększeń były przesadnie duże, http://www.smartage.pl/great-eastern-parowy-lewia- J. Pudney, Brunel and his World, London 1974. puste, zimne i nie robiły dobrego wra- tan-z-xix-wieku/ [odczyt 18.01.2016] W. J. Urbanowicz, Transatlantyki, Gdańsk 1977. Great Eastern w latach 60-tych XIX wieku. Fot. „Die großen Passagierschiffe der Welt”

10 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Krzysztof Dąbrowski Pancernik Florida w składzie Grand Fleet. Fot.Tekst NHHC

Amerykańska flota w Pierwszej Wojnie Światowej

Udział U.S. Navy w Drugiej Wojnie Światowej, szczególnie na Pacyfiku, gdzie była siłą dominu- Apra Harbour na wyspie Guam nie- jącą, ale również w Bitwie o Atlantyk, jest większości zainteresowanych sprawami wojenno- mieckiego krążownika pomocniczego morskimi przynajmniej w ogólnym zarysie znany. Natomiast zapomniany i często pomijany Cormoran II1. Amerykanie planowali jest udział amerykańskiej floty w „Wielkiej Wojnie”, a było on, choć nie obfitował w wielkie bitwy, zawładnąć jednostką wysyłając oddział całkiem spory i nie pozbawiony dramatycznych epizodów. Zważywszy, że oto przypada setna pryzowy na pokładzie szkuner Supply rocznica przystąpienia Stanów Zjednoczonych do udziału w pierwszym światowym konflikcie oraz kierując na Cormorana działa ar- warto tenże udział przypomnieć. tylerii nadbrzeżnej. Jednak Niemcom udało się zatopić swój okręt za pomocą Wstęp USA do podjęcia decyzji o przystąpie- ładunków wybuchowych, przy czym Jeszcze nim w dalekiej Europie za- niu do wojny w kwietniu 1917 r., dość zginęło aż dziewięciu niemieckich ma- brzmiały „sierpniowe salwy” możli- stwierdzić, że tak jak do innych przed- rynarzy2. Tym sposobem Cormoran II wość zbrojnego konfliktu z Niemca- sięwzięć tak też do udziału w świato- zatonął w Apra Harbour spoczywając mi była brana pod uwagę przez Stany wym konflikcie Amerykanie podeszli na głębokości 34 m. Jako ciekawost- Zjednoczone. Opracowano nawet z właściwym im w tamtych czasach kę warto dodać, że tuż obok – dosłow- plan wojny zwany od koloru czarne- zdecydowaniem i rozmachem. nie na wyciągniecie ręki – Cormorana go War Plan Black. Przewidywał on leży japoński statek Tokai Maru zato- między innymi bitwę floty amerykań- Pierwsze akcje piony w dniu 27 sierpnia 1943 r. przez skiej z jej niemieckim odpowiedni- Jednymi z pierwszych przedsięwzię- amerykański okręt podwodny Snap- kiem. Gdy już do wojny, której Niemcy tych działań wynikających z przystą- per. Mamy tu do czynienia z jednym były jednym z głównych uczestników pienia USA do wojny było zajęcie nie- z nielicznych przypadków, gdy wra- doszło, to początkowo z wielu wzglę- mieckich jednostek internowanych ki jednostek z dwóch wojen świato- dów USA pozostały neutralnymi, co w amerykańskich portach. Dzięki jednak nie oznacza, że bezczynnymi. temu Amerykanie zyskali sporo stat- 1. Zdobyty przez słynny krążownik Emden pryz Ria- Przy tym w okresie neutralności Ame- ków, które następnie wykorzystali do zań (rosyjski statek pasażersko- towarowy) doprowadzo- ny do Tsingtau, gdzie został uzbrojony i obsadzony zało- rykanie poświęcali flocie dużo uwa- przerzutu swych sił na kontynent eu- gą celem wykorzystania w charakterze krążownika po- gi między innymi uchwalając w sierp- ropejski. W większości przypadków mocniczego. W tej roli nie odniósł żadnych sukcesów, zaś w grudniu 1914 r. z powodu braku paliwa został in- niu 1916 r. ustawę morską – Naval Act zajęcia udawało się dokonać „bezbo- ternowany na amerykańskiej, a więc wówczas neutral- – zakładającą znaczna rozbudowę U.S. leśnie”, lecz jednak nie wszędzie, cze- nej, wyspie Guam. 2. Swój udział mogli mieć w tym Amerykanie usiłu- Navy. Długo by można pisać o okolicz- go najlepszym przykładem była próba jący za pomocą „strzałów ostrzegawczych” uniemożliwić nościach, które w końcu doprowadziły opanowania internowanego w porcie Niemcom zniszczenie jednostki.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 11 Amerykańska flota w Pierwszej Wojnie Światowej wych leżą jedna obok drugiej. Nieuda- tlandzkiej lekcji”. Jednak Amerykanie, Dla pełności wywody dodać się jesz- na próba zajęcia Cormorana określana po początkowym niemiłym zaskocze- cze godzi, że prócz Battleship Division jest nieraz mianem pierwszych amery- niu brytyjską przewagą w tym wzglę- Nine za ocean popłynął jeszcze Bat- kańskich strzałów w Pierwszej Wojnie dzie, szybko przystąpili do intensyw- tleship Division Six (Szósty Dywizjon Światowej – po przystąpieniu USA do nej pracy i w stosunkowo krótkim Pancerników) w składzie Utah, Neva- wojny zapewne tak, choć warto odno- czasie znacząco podnieśli poziom swo- da i Oklahoma. Okręty te nie dołączy- tować, że w dniu 25 marca 1915 r. wy- jego wyszkolenia artyleryjskiego. ły do Grand Fleet, lecz po przybyciu na strzały z fortu Castillo San Felipe del Rzecz jasna okręty U.S. Navy nie europejskie wody latem 1918 r. operowa- Morro (Puerto Rico) zmusiły do za- przybyły w celach szkoleniowych. Jak ły z irlandzkiego Berehaven z zadaniem trzymania niemiecki zaopatrzenio- tylko poziom przygotowania Amery- osłony amerykańskich transportów wiec Odenwald, który został wpierw kanów do uczestnictwa w rzeczywi- przemierzających Atlantyk przed nie- internowany, a w 1917 r. przejęty przez stych działaniach bojowych uznano za mieckimi rajderami. Wówczas jednak Amerykanów. wystarczający zaczęli oni brać udział punkt kulminacyjny aktywności na- w operacyjnych wyjściach w morze za- wodnych „korsarzy kajzera” dawno już Amerykanie w Grand Fleet równo w ramach Grand Fleet jak też minął i do walki z wrogiem nie doszło. Amerykańska flota mogła pochwa- powierzonych im samodzielnych za- Tak więc, mimo, że łącznie dziewięć lić się licznymi drednotami i super- dań. W szczególności począwszy od amerykańskich pancerników opero- drednotami, które potencjalnie stano- lutego, aż do kwietnia 1918 r. amery- wało na brytyjskich4 wodach nie mia- wiły niemal wymarzone wzmocnienie kańskie pancerniki zapewniał eskor- ły okazji spotkać się w boju z okrętami dla brytyjskiej Grand Fleet. Niemniej tę konwojom skandynawskim. Następ- przeciwnika, co jednak nie oznacza, że decyzja o wysłaniu amerykańskich nie kilkukrotnie osłaniały operacje ciężkie działa amerykańskiej floty nie pancerników na pomoc sojuszniko- minowe, zwłaszcza amerykańskie słu- strzelały do Niemców, o czym poniżej. wi nie przyszła łatwo, bowiem godzi- żące postawieniu „wielkiej zapory” ła w uznawaną wówczas za pewien (patrz niżej). Jednak ani razu nie do- Strzał z grubej rury dogmat zasadę nie dzielenia floty li- szło przy tym do spotkania z okręta- Warto pamiętać, że U.S. Navy wal- niowej. Jednak koniec końców na dru- mi nawodnymi przeciwnika. Nieco czyła również na lądzie i to właśnie na gą stronę Atlantyku popłynął Bat- inaczej rzecz mieć się mogła jeśli cho- lądzie „przemówiły” jej ciężkie dzia- tleship Division Nine (Dziewiąty dzi o okręty podwodne. Amerykanie ła. By wyjaśnić w czym rzecz wpierw Dywizjon Pancerników), którym do- parokrotnie meldowali o zauważeniu stwierdzić trzeba, że działania wojenne wodził kontradm. Hugh Rodman. U-bootów, a nawet o nieskutecznych na Froncie Zachodnim jednoznacznie Zdecydowano, by wobec trudności atakach torpedowych nieprzyjaciela. wskazały na konieczność dysponowa- w dostarczaniu paliwa płynnego z po- Ponadto w dniu 14 października 1918 nia uzbrojeniem artyleryjskim łączą- wodu działań U-bootów, wyekspedio- r. pancernik New York odniósł uszko- cym duży zasięg i siłę rażenia z mobil- wać okręty z kotłami opalanymi wę- dzenia na skutek zderzenia z podwod- nością. W owym czasie ciężka artyleria glem3, a mianowicie pancerniki New nym obiektem, który mógł być, a wów- kolejowa najpełniej łączyła te wymogi, York (flagowy), Delaware, Florida czas uważano, że niemal na pewno był, lecz amerykańska armia nawet nie po- i Wyoming. Wybiegając nieco w przy- U-bootem. siadała armat, które choćby potencjal- szłość dodać warto, że z dniem 11 lu- Tymczasem wojna przybrała taki nie mogły by być wykorzystane w tej tego 1918 r. do sił tych dołączył okręt obrót, że klęska Państw Centralnych roli. Nie oznaczało to jednak, że Ame- liniowy Texas, a 29 lipca 1918 r. Arkan- stała się nieuchronna. Wreszcie 11 li- rykanie byli w tym zakresie bezsilni, sas, który zastąpił Delaware – tenże stopada 1918 r. weszło w życie zawie- bowiem odpowiednie działa znajdo- odpłynął do Stanów następnego dnia. szenie broni. Jednym z jego warunków wały się w dyspozycji U.S. Navy. Naj- Pancerniki U.S. Navy, pokonując było internowanie – de facto wyda- nowszymi amerykańskimi działami wyjątkowo silny sztorm na Atlanty- nie – trzonu niemieckiej floty. Na spo- morskimi były wówczas 16-calówki ku, dołączyły do Grand Fleet w dniu tkanie udającej się w dniu 21 listopada lecz również potężnymi, a przy tym 7 grudnia 1917 r. jako Sixth Battle Squ- 1918 r. do ostatniego miejsca swego po- dostępnymi w wystarczającej liczbie adron tj. Szósta Eskadra Pancerników. stoju Hochseeflotte wyszła Grand Fle- były działa 14 calowe5. Amerykanie nie tracili czasu i szyb- et. Uczestniczyły w tym również ame- Specjalne wagony artyleryjskie na ko podjęli niezbędne czynności mają- rykańskie pancerniki, co było swego dwunastu osiach dla tych dział po- ce umożliwić współdziałanie z Brytyj- rodzaju ukoronowanie ich wojennej cząwszy od kwietnia 1918 r. produ- czykami. Na pierwszy plan wysuwała służby, lecz zarazem ustał też powód, kowały zakłady Baldwin Locomotive się łączność, lecz nie tylko ona był waż- dla którego w ogóle skierowano je na Works. Zainstalowana na takim wa- na. Okręty budowane są z myślą o wal- europejskie wody. Dlatego też szyb- ce, a pancerniki w szczególności o wal- ko poczyniono przygotowania do ich 3. Węgiel i to o bardzo dobrej jakości wydobywano na Wyspach Brytyjskich. ce artyleryjskiej. Tu jednak ujawniły powrotu na wody ojczyste. Uroczy- 4. W ówczesnych realiach – Irlandia nie była niepod- się po stronie amerykańskiej braki. Nie ście żegnane pancerniki U.S. Navy wy- legła – „operowanie na brytyjskich wodach” odnosi się do jednostek wchodzących w skład obydwu dywizjonów powinno to wszakże dziwić, bowiem płynęły obierając kurs na amerykań- amerykańskich pancerników Brytyjczycy mieli już spore doświad- skie wybrzeże w dniu 1 grudnia 1918 r. 5. Wprawdzie 1 cal = 25,4 mm, co przy 14 calach daje 355,6 mm, niemniej w pol. literaturze przedmiotu po- czenie, a ich metody szkoleniowe zna- bez mała rok od dnia gdy przybyły, by wszechnie przyjmuje się, dla działa 14 calowych kaliber cząco poprawiono po bolesnej „ju- wzmocnić brytyjskiego sojusznika. 356 mm.

12 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel Conyngham na wodach europejskich. Fot. NHHC gonie pojedyncza armata kal. 356 mm Zauważyć można jeszcze, że dodat- Dowództwo tamże sprawował wpierw przy maksymalnym kącie podnie- kowe działa typu Mk I wyprodukowa- kontradm. William Fletcher a następ- sienia wynoszącym 43o mogła mio- no na zamówienie armii, a następnie nie kontradm. Henry Wilson. Ponadto tać pociski o masie 640 kg na dystans opracowano wariant oznaczony Mk amerykańskie niszczyciele operowały do 38 000 m. Łącznie wyprodukowa- II na wagonie mającym 20 osi, z licz- również z Gibraltaru (dowódca kontr- no jedenaście wagonów artyleryjskich nymi ulepszeniami względem pier- adm. Albert Niblack), lecz było to kil- w pierwszym wariancie (był też drugi wotnej wersji. Jednak zarówno armij- ka zaledwie jednostek, w większości – patrz dalej) oznaczonym Mk I, z cze- ne Mk I jak też Mk II wykonano zbyt starszych typów. Niszczycielom U.S. go w sierpniu 1918 r. do Francji wyeks- późno, by zdążyły wziąć udział w dzia- Navy gros czasu pochłaniała żmudna pediowano pięć. Pojedynczy wagon łaniach bojowych. Do dnia dzisiejsze- służba eskortowa i patrolowa. Starcia artyleryjski, wagony amunicyjne, ze go zachowało się jedno działo kolejowe z wrogiem były stosunkowo rzadkie, sprzętem pomocniczym i mieszkalne typu Mk I, które stanowi cześć ekspo- co jednak w niczym nie zmniejsza- oraz lokomotywa z tendrem tworzyły zycji stałej na terenie Stoczni Marynar- ło ani ich dramatyzmu, ani zaciętości. baterię. ki w Waszyngtonie (Washington Navy Utracono jeden okręt, Jacob Jones, za- Artylerią kolejową U.S. Navy we Yard). topiony w dniu 6 grudnia 1917 r. przez Francji zwaną niejednokrotnie lądo- U 53, a wcześniej, dnia 15 październi- wymi pancernikami lub pancernikami Przeciw podwodnym piratom ka niszczyciel Cassin został poważ- na kołach względnie na szynach do- W dniu 4 maja 1917 r. do irlandzkie- nie uszkodzony (torpeda urwała rufę) wodził kontradmirał Charles Peshall go portu Queenstown (ob. Cobh) za- przez U 61. Ze swej strony Amerykanie Plunkett. Pod jego rozkazami znajdo- winęło sześć amerykańskich niszczy- dnia 17 listopada 1917 r. zatopili7 U 58 wało się pięć baterii oznaczonych nu- cieli: Wadsworth, Davis, Conyngham, – sukces ten przypadł w udziale nisz- merami od 1 do 5. Chrzest bojowy ar- McDougal, Wainwright oraz Porter, czycielom Fanning i Nicholson. tyleria kolejowa U.S. Navy przeszła którymi dowodził komandor Joseph Niebezpieczeństwo stwarzane przez w dniu 6 września 1918 r. kiedy to Bat- Knefler Taussig. Siły te systematycz- U-booty było na tyle duże, że same tyl- tery (bateria) 2 zamaskowana w lasku nie wzrastały, tak, że w różnym czasie ko niszczyciele nie były w stanie mu Compiègne6 ostrzelała stacje kolejową między majem 1917 r. a końcem woj- podołać. Koniecznym stało się posia- Tergnier. Właśnie tego rodzaju obiek- ny w Queenstown bazowało 47 (lecz danie licznych jednostek ZOP, które na ty na zapleczu przeciwnika zwykle le- zwykle nie więcej aniżeli 24 równocze- dodatek musiano pozyskać w krótkim żące na dystansie od 27 do 36 km sta- śnie) niszczycieli U.S. Navy nie licząc czasie. Odpowiedzią na to zapotrze- nowiły cele ostrzału artylerii kolejowej. mniejszych okrętów bojowych i jed- bowanie było opracowanie ścigaczy Podczas kilku ostatnich tygodni wojny nostek pomocniczych. Ponadto ame- okrętów podwodnych – ang. subma- działa kolejowe 25-krotnie wchodziły rykańskie niszczyciele operowały rów- rine chaser stąd też jednostki te okre- do akcji przy czym łącznie zużyto 728 nież z Brestu na francuskim wybrzeżu ślano mianem typu SC – które dzięki pocisków. Ostatni strzał oddała Batte- atlantyckim. W rzeczy samej z począt- prostocie konstrukcji i wykorzystaniu ry 4 wystrzeliwująca w dniu 11 listo- kiem 1918 r. to właśnie Brest stał się de metod stosowanych w masowej pro- pada 1918 r. pocisk o godz. 10:57 z ta- facto główną bazą atlantyckich sił ZOP kim wyliczeniem, by uderzył w cel tuż U.S. Navy, gdzie równocześnie bazo- 6. Tymże właśnie lasku Compiègne gdzie podpisano zawieszenie broni. przed samym wejściem w życie zawie- wało do 33 amerykańskich niszczycie- 7. Ściślej zmuszony do wynurzenia U-boot dokonał szenia broni o godz. 11:00. li (znów nie licząc innych jednostek) samozatopienia.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 13 Amerykańska flota w Pierwszej Wojnie Światowej dukcji przemysłowej szybko zbudowa- powojenna analiza strat U-bootów­ Chronologicznie pierwsze odbyło się no w dużej liczbie. Ścigacze były nie- nie pozwala na potwierdzenie znisz- w dniu 8 maja 1918 r. kiedy to amery- wielkimi jednostkami o wyporność czenia chociażby jednego z nich. Tak kański zmobilizowany jacht Lydonia ok. 70 ton, z kadłubami wykonanymi więc nadzieje na znalezienie w jednost- eskortujący konwój płynący z Bizerty z drewna i napędzane silnikami ben- kach typu SC skutecznego środka ZOP do Gibraltaru atakował wraz z brytyj- zynowymi. Ich uzbrojone zasadni- nie do końca się ziściły. Niemniej jed- skim niszczycielem Basilisk nieprzy- czo składało się z pojedynczego działa nak okręty te nie były bezużyteczne, jacielski okręt podwodny, który stor- 3-calowego (kal. 76,2 mm) oraz bomb a wręcz przeciwnie, bowiem choć nie pedował i zatopił parowiec Ingleside. głębinowych. Co istotne na okrętach zatopiły ani jednego U-boota, to jed- Późniejsza analiza wydarzeń dopro- tych instalowano hydrofony, to jest pa- nak znacząco utrudniały im swobod- wadzić miała do wniosku, że alianc- sywne urządzenia hydrolokacyjne wy- ne operowanie. Kończąc wątek doty- kie jednostki najprawdopodobniej za- krywające odgłosy, przede wszystkim czący jednostek typu SC odnotować topiły niemiecki okręt podwodny szum śrub, zanurzonych okrętów pod- jeszcze warto, że amerykańskie ściga- UB 70. Niecałe dwa tygodnie później, wodnych. Taktyka działań ZOP prze- cze brały też udział w alianckim ataku dnia 21 maja 1918 r., zmobilizowany widywała operowanie zespołami po na austro-węgierską bazę w Durazzo jacht Christabel dwukrotnie atakował 3-4 jednostki, przy czym celem umoż- (ob. Durrës) przeprowadzonym 2 paź- bombami głębinowymi nieprzyjaciel- liwienia niezakłóconej pracy hydrofo- dziernika 1918 r. ski okręt podwodny. Większość źródeł nów zalecanym było od czasu do cza- Obok większych i mniejszych „praw- podaje, że w wyniku tych ataków nie- su stopować. Na europejskie wody U.S. dziwych” okrętów wojennych Ame- miecki okręt podwodny UC 56 odniósł Navy wyekspediowała 72 ścigacze typu rykanie skierowali do zadań ZOP tak poważne uszkodzenia, że musiał SC8, z czego około połowę skierowano również doraźnie przystosowane zmo- internować się w hiszpańskim porcie celem wzmocnienia sił dozorujących bilizowane jednostki cywilne. Wśród Santander. Dla pełności wywodu za- zaporę w Cieśninie Otranto blokują- nich sporo było pełnomorskich jach- znaczyć jednak trzeba, że spotkać też cą okrętom podwodnym Państw Cen- tów i im właśnie przypadło stoczyć kil- można informacje, iż UC 56 skierował tralnych wyjście z Adriatyku na Mo- ka potyczek z U-bootami. Ciekawym się do hiszpańskiego portu z powodu rze Śródziemne. Służąc tam i na innych zbiegiem okoliczności dwa potencjal- awarii technicznej, zaś atakowanym akwenach amerykańskie ścigacze łącz- nie najbardziej owocne starcia, z ame- nie zgłosiły zatopienie aż 19 (!) nieprzy- rykańskiego punktu widzenia rzecz 8. Dodatkowe jednostki zostały zamówione przez jacielskich okrętów podwodnych, choć jasna, miały miejsce w maju 1918 r. inne państwa sojusznicze. Stary krążownik Baltimore przebudowany na stawiacz min. Fot. U.S. Navy

14 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Łódź latająca Curtiss H-16 służyła do patrolowania akwenów morskich i zwalczania U-bootów. Fot. NHHC przez Christabel okrętem podwodnym wało otwartym i je właśnie Ameryka- aż tyle nie było ze względu na zrywa- był UB 74, który odniósł tylko lekkie nie postanowili zamknąć. Uczynić to nie z kotwic, przedwczesne detonacje uszkodzenia. Jakkolwiek by nie było miała zapora minowa rozciągająca się i temu podobne czynniki. Co się tyczy bez wątpienia załogi amerykańskich pomiędzy Szkocją (Orkadami) a Nor- skuteczności, to większość dostępnych zmobilizowanych jednostek cywilnych wegią, czy ściślej norweskimi woda- źródeł przypisuje minom „Wielkiej Za- dzielnie stawały w obliczu podwodne- mi terytorialnymi. Choć zamiar ten pory” pewne zatopienie czterech i praw- go niebezpieczeństwa. nie był nowy, już w 1916 r. rozważali go dopodobne zniszczenie od dwóch do Brytyjczycy, to jednak praktyczna re- czterech dalszych niemieckich okrę- Wielka zapora alizacja przypadła Amerykanom. tów podwodnych. Tak więc można Ze zwalczaniem okrętów podwod- Przedsięwzięcie to były niezwykłym mieć uzasadnione wątpliwości, czy wy- nych związane są również amerykań- wyzwaniem pod względem technicz- siłek związany ze stawianiem zapory skie operacje minowe oraz działania lot- nym i logistycznym. Dość stwierdzić, miał sens biorąc pod uwagę ten raczej nictwa morskiego. Wspominając o tych że wymagało wpierw wyprodukowa- skromny wynik. Z drugiej strony nie pierwszych nieuchronnie nasuwa się nia dziesiątek tysięcy min morskich, ulega wątpliwości, że zapora choć nie tak zwana Great North Sea Mine Barra- a następnie ich przetransportowa- uniemożliwiła U-bootom wychodze- ge tj. Wielka Zapora Minowa na Mo- nia na drugą stronę Atlantyku. Jednak nie na Atlantyk trasą wokół Wysp Bry- rzu Północnym. Zapora ta istotnie za- temu i innym wyzwaniom – choć nie tyjskich, to jednak rzecz utrudniała – to sługuje na miano wielkiej, bowiem do bez trudności i opóźnień – podołano. utrudnienie jest wprawdzie nie mierzal- tamtego czasu była największą posta- Następnie koniecznym był już „tylko” ne, lecz też stanowiło pewien czynnik wioną zaporą minową, co zasługu- owe miny postawić. Zadanie to wy- działający na korzyść Aliantów i zra- je na szczególne podkreślenie mając konała Eskadra Minowa (Mine Squ- zem na szkodę Niemców. na względzie szerokie stosowanie min adron) składająca się ze starych krą- morskich podczas „Wielkiej Wojny”. żowników San Francisco i Baltimore Skrzydła nad wodami Przedstawiając rzecz od samego po- oraz ośmiu zmobilizowanych stat- Gdy Stany Zjednoczone przystępo- czątku wpierw wskazać należy, że idea ków – wszystkie te jednostki rzecz ja- wały do wojny lotnictwo U.S. Navy zapory wzięła się stąd, iż Ameryka- sna przystosowano do stawiani min. przedstawiało się skromnie dysponu- nie zapragnęli maksymalnie utrud- Zaznaczyć przy tym należy, że ame- jąc 54 samolotami, sterowcem i dwo- nić wychodzenie niemieckim okrętom rykańskimi siłami minowymi na Mo- ma balonami. Istniała tylko jedna baza podwodnym na Atlantyk, gdzie mo- rzu Północnym dowodził kontradm. lotnictwa morskiego (naval air station) głyby zakłócać amerykańskie trans- Joseph Strauss, natomiast nad samą Pensacola na Florydzie, a cały perso- porty zmierzające do Anglii i Fran- Eskadrą Minową dowodzenie sprawo- nel liczył 48 oficerów oraz 239 pod- cji. U-booty mogły dotrzeć na ocean wał kmdr Reginald R. Belknap. oficerów i marynarzy. Pierwsza gru- bądź to przez Kanał La Manche, bądź Sama realizacja opisywanego przed- pa amerykańskich lotników morskich też okrężnie wokół Wysp Brytyjskich. sięwzięcia przedstawiał się tak, że Ame- w składzie 7 pilotów oraz 122 osób per- Pierwsze przejście było lepiej lub go- rykanie postawili 56 571, a Brytyjczycy sonelu naziemnego przybyła do Francji rzej zabezpieczanie brytyjską zapo- dalsze 13 606 min morskich, dzięki cze- w dniu 5 czerwca 1917 r. bez własnych rą w Cieśninie Kaletańskiej (Dover mu zapora teoretycznie liczyła 70 177 samolotów – maszyny musiano poży- Barrage) natomiast drugie pozosta- min, choć w rzeczywistości nigdy ich czyć od Francuzów.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 15 Amerykańska flota w Pierwszej Wojnie Światowej

Jednak gdy już Amerykanie znaleźli Wojna puka do drzwi diową informację o ataku U-boota. Na się w Europie, to lotnictwo U.S. Navy Dla Amerykanów wojna zwykle to- całe szczęście w tym przypadku obyło szybko rozwinęło się ilościowo podej- czy się gdzieś tam czyli „over there”, się bez ofiar w ludziach bowiem załogi mując szereg działań. Szczególnie ak- by odwołać się do tytułu i słów po- obydwu jednostek zdołały ewakuować tywne były samoloty patrolowe mające pularnej piosenki. Niemniej USA do- się za pomocą łodzi ratunkowych. zwalczać U-booty. Wykonały one oko- świadczyło też kilku wojennych epi- Tak więc choć działania wojenne ło 22 tys. lotów patrolowych o łącznej zodów na swych wodach, a jednego na amerykańskich wodach dalekie długości circa 3 milionów (!) mil mor- nawet na brzegu. Mianowicie w dniu były od intensywnych, to jednak spo- skich. Przeprowadzono przy tym oko- 21 lipca 1918 r. niemiecki okręt pod- radycznie miały miejsce, a zatem teza ło 30 ataków na okręty podwodne lub wodny U 156 w położeniu nawodnym o „zapukaniu wojny do amerykań- też obiekty wzięte za takowe. Wpraw- zaatakował ogniem artyleryjskim pa- skich drzwi” w pełni znajduje uza- dzie nie udało się zatopić choćby jed- rowy holownik Perth Amboy i holowa- sadnienie. nego U-boota, niemniej amerykańskie ne przezeń cztery barki płynące blisko samoloty patrolowe niejednokrot- brzegu niedaleko portu Orleans w sta- Konkluzja nie wykrywały i utrudniały działania nie Massachusetts. Wszystkie te jed- Niemożebnym jest w tak krótki „podwodnym piratom”. W rzeczy sa- nostki zostały zatopione, a przy tym sposób wyczerpująco opisać udział mej okręty podwodne były głównym kilka z pośród wystrzelonych poci- U.S. Navy w Pierwszej Wojnie Świa- przeciwnikiem amerykańskiego lot- sków spadło na amerykański brzeg towej, niemniej można nakreślić te- nictwa morskiego i większość jego po- nie czyniąc wprawdzie żadnych szkód, goż udziału pewien ogólny obraz. Za- zostałych działań też była podporząd- lecz już sam fakt się liczył – były to znaczyć należy, że Amerykańska flota kowana ich zwalczaniu. Przykładowo pierwsze nieprzyjacielskie pociski, któ- tak jak cały kraj przystąpiła do „Wiel- Northern Bombing Group (północ- re dosięgły amerykańskiego brzegu kiej Wojny” w jej drugiej fazie. Przy na grupa bombowa) operująca z An- od czasu wojny z Meksykiem w 1846 tym szybko okazało się, iż wcześniej- glii najczęściej bombardowała bazy r. Niemiecki okręt podwodny został sze przewidywania i plany dotyczące ­U-bootów. Warto jeszcze wspomnieć, następnie zaatakowany przez amery- tego, jak wojna z Niemcami miałaby że podczas „Wielkiej Wojny” z szere- kańskie samoloty, które choć nie wy- wyglądać nie odpowiadały okoliczno- gów amerykańskiego lotnictwa mor- rządziły mu żadnych szkód, to jednak ścią, w jakich przyszło ją toczyć – na skiego wyszedł jeden „as”, mianowi- zmusiły do wycofania się. marginesie tego rodzaju rozbieżności cie por. David Sinton Ingalls, któremu Nie był to finał destruktywnej dzia- między wcześniejszymi założeniami oficjalnie przyznano sześć zwycięstw łalność U-boota na amerykańskich a wojenną rzeczywistością dotyczy- powietrznych. Wszystkie osiągnął wodach. Następnego dnia, to jest 19 ły w większym lub mniejszym stop- w 1918 r. latając na myśliwcach typu lipca 1918 r., krążownik pancerny niu wszystkich chyba uczestników Sopwith „Camel” w brytyjskim 213 San Diego płynący ze stoczni mary- światowego konfliktu. W szczególno- dywizjonie. narki w Portsmouth do Nowego Jor- ści okrętom U.S. Navy nie dane było Amerykanie musieli, w szczególno- ku został targnięty podwodną eks- stoczyć choćby jednej bitwy mor- ści na samym początku swych działań, plozją w pobliżu wyspy Fire Island. skiej z siłami nawodnymi przeciwni- polegać na samolotach udostępnianych Dowódca okrętu kpt. Harley Chri- ka. Nie oznacza to jednak, by amery- im przez sojuszników. Niemniej szyb- sty początkowo sądził, że jednostka kańska flota była bezczynna, a wręcz ko rozwinęli własną produkcję lotni- została storpedowana przez U-boota przeciwnie – intensywnie walczyła cza na potrzeby lotnictwa morskiego. i rozkazał „strzelać do wszystkiego, na morzu, lądzie i w powietrzu. Boje W szczególności na uwagę zasługu- co przypomina peryskop”. W istocie te są w dużej mierze zapomniane sto- ją wielosilnikowe wodnosamoloty ka- rzeczy krążownik wszedł na minę po- jąc w cieniu niewątpliwie większych dłubowe (tak zwane „latające łodzie”) stawioną przez U 156. Mimo podej- i jeszcze gwałtowniejszych batalii Curtissa. Prócz tego budowano jeszcze mowanych wysiłków napływu wody z udziałem U.S. Navy podczas Drugiej inne maszyny i podejmowano nieraz do wnętrza kadłuba nie udało się po- Wojnie Światowej. Niemniej wysiłek, bardzo ciekawe eksperymenty. Z tych wstrzymać i San Diego zatonął ze stra- a czasem heroizm, Amerykańskich ostatnich warto wspomnieć o wielce tą sześciu członków załogi. Był to naj- oficerów i marynarzy walczących oryginalnym i wyprzedzającym swe większy okręt bojowy utracony przez w „Wielkiej Wojnie” powinien zapew- czasy „samolocie pocisku” nad któ- U.S. Navy podczas Pierwszej Wojny niać im trwałe miejsce w historii wo- rym pracował Elmer Sperry (znany ze Światowej. jen morskich, zaś powyższe stanowi skonstruowania żyroskopu). Dodać jeszcze można, że swoisty du- pewien wkład w to, by miejsce to zo- Kończąc wojnę lotnictwo U.S. Navy blet u amerykańskich brzegów zali- stało w zbiorowej pamięci wszystkich dysponowało około 2000 samolotami, czył U 140, który dnia 6 sierpnia 1918 interesujących się sprawami wojenno- 15 sterowcami, 215 balonami, 27 baza- r. w pobliżu płycizny Diamond Sho- morskimi zachowane. mi, a personel liczył 6716 oficerów oraz als u wybrzeży amerykańskiego sta- 30 693 podoficerów i marynarzy. Po- nu Karolina Północna zatopił paro- Bibliografia równując te dane z liczebnością amery- wiec Merak oraz Latarniowiec Nr 71 Feuer, A. B. The U.S. Navy in World War I, Westport kańskiego lotnictwa morskiego w cza- (Lightship No 71) – zatopienie drugiego (USA) 1999. sie, gdy USA przystępowały do wojny z wymienionych było o tyle uzasadnio- Czasopisma: „United States Naval Institute Proce- olbrzymi rozrost jest ewidentny. ne, że latarniowiec nadawał drogą ra- edings”, „Sea Power” oraz „Relevance” numery różne.

16 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Maestrale podczas prób odbiorczych w 1934 roku. Siergiej Patianin (Rosja) Fot. zbiory Manasa Iksanowa Tekst

część I „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” – niszczyciele typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati”

Projektowanie i budowa nia Cantieri Navali Riuniti (kierownic- w części dziobowej kadłuba miało uła- Projekt niszczycieli typu „Dardo” two w Genui). Trzeba powiedzieć, że twić wchodzenie okrętu w fale i ogra- nosił pod wieloma względami cha- Truccone był jednym z najbardziej do- niczyć zalewanie przez nie pokładu rakter kompromisowy, bowiem sta- świadczonych włoskich konstruktorów dziobowego. Konstrukcja bloku „dzio- rano się w nim pogodzić ograniczone okrętowych, jego dziełem był między bowa nadbudówka-komin” pozostała gabaryty poprzedników (typu „Tur- innymi projekt szybkiego krążownika niezmieniona, jednak sam komin stał bine”) ze zwiększonymi wymogami zwiadowczego Quarto. się szerszy i wizualnie bardziej propor- w kwestii uzbrojenia, prędkości i zasię- Przyjmując za podstawę projekt cjonalny. Skutkiem tych zmian waga gu. Jeszcze przed rozpoczęciem budo- „Folgore” konstruktorzy znacznie kadłuba w porównaniu z typem „Dar- wy okręty i ich parametry oceniali spe- zwiększyli gabaryty okrętu (długość – do” wzrosła o 2%. cjaliści w Głównym Morskim Sztabie. o mniej więcej 10 m, szerokość – o 1 m, Skład i rozmieszczenie układu na- W związku z tym w roku 1930, gdy ru- a wysokość kadłuba na śródokrę- pędowego pozostało bez zmian. Za- szyły pełną parą prace stoczniowe, była ciu – o 0,3 m), czego rezultatem było chowano przy tym projektowaną moc zaplanowana nowa seria, składająca się zwiększenie wyporności o 200 t, a tak- (44 000 KM), a wykonane oblicze- z 4 niszczycieli o ulepszonych parame- że poprawa kształtu kadłuba. Przede nia wskazywały, że dzięki lepszemu trach. Przy niezmienionym uzbrojeniu wszystkim zmieniono kształt zakoń- kształtowi kadłuba uda się również wymagano od konstruktorów wzmoc- czenia rufy, wydłużając je oraz nada- utrzymać prędkość na dotychczaso- nienia wytrzymałości kadłuba, zwięk- jąc większe wyoblenie (w poprzednich wym poziomie. szenia prędkości oraz zasięgu – tak by jednostkach wywodzących swoją hi- Podstawowe uzbrojenie stanowi- zapewnić większą dzielność morską, storię jeszcze z projektów Thornycroft ło powtórkę wariantu zastosowane- lepszą stateczność oraz poprawić walo- były one niemal płaskie). Zrezygno- go w poprzednich seriach i obejmo- ry eksploatacyjne. wano z zagięcia burt na rufie. Dla po- wało 2 podwójne działa kal. 120 mm Prace nad projektem prowadzili spe- prawy efektywności pracy półzrow- L/50, 2 haubice 120 mm L/15 do wy- cjaliści Komitetu Projektów Okręto- noważonego steru w istotny sposób strzeliwania pocisków oświetlających wych (Comitato Progetto Navi – Ma- zwiększono powierzchnię jego płetwy. oraz 2 potrójne wyrzutnie torpedowe ricominav) pod kierownictwem płk Istotnie dłuższa stał się pokład dzio- kal. 533 mm. Planowano za to istot- Korpusu Inżynierów Okrętowych bowy (półbak), zaś sama stewa dzio- ne wzmocnienie uzbrojenia plot., któ- Giulio Truccone w ścisłej współpracy bowa otrzymała bardziej sierpopodob- re miało obejmować 3 sprzężone po- z biurem konstrukcyjnym zjednocze- ny kształt. Zwiększenie rozgięcia wręg dwójnie automatyczne działa kal. 37

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 17 Tekst

Scirocco prezentuje swoje uzbrojenie i wyposażenie, Tarent 1935-36. Fot. zbiory Siergieja Patianina mm L/54 Breda wz. 1932, które zamie- vali Riuniti w Ankonie budowała Ma- łowni 46 332 KM, podczas gdy Libeccio rzano przyjąć na uzbrojenie w najbliż- estrale i Grecale (nr stoczniowe 128 uzyskał chwilową prędkość 41,3 węzła szym czasie. Dwa działa miały zostać i 129), a stocznia Cantieri del Tirre- i moc ponad 51 000 KM. Rzecz w tym, umieszczone na burtach za komine- no w Riva-Trigoso (Genua) – Scirocco że zgodnie z „polityką rekordów” nisz- m(identycznie jak rozmieszczano sta- i Libeccio. Oficjalnie serię oznaczono czyciele wychodziły na próby z nie- nowiska automatów plot. na niszczy- jako typ „Maestrale” (od nazwy proto- pełnym obciążeniem (dla Maestra- cielach typu „Turbine”), a trzecie – na typowej jednostki), jednak nieoficjal- le i Grecale wyporność odpowiadała platformie między wyrzutniami torpe- nie mówiono o typie „Venti” (Wiatry), standardowej, a w przypadku Scirocco dowymi. Uzupełnienie miały stanowić bowiem niszczyciele nazwano zgodnie i Libeccio była jeszcze mniejsza) i wy- 2 podwójnie sprzężone wkm-y plot. z włoskimi nazwami wiatrów2. kazywały swe osiągi w „cieplarnianych kal. 13,2 mm, ustawione na skrzydłach Stępki pod budowę wszystkich 4 jed- warunkach”. W czasie służby mak- górnego mostka. Dzięki temu przyszłe nostek położono we wrześniu 1931. Na symalna prędkość okrętów przy nor- niszczyciele typu „Ulepszony Folgore” wodowanie przyszło czekać nadzwy- malnym obciążeniu (wyporność 2000- miały dysponować najsilniejszym jak czaj długo – około 3 lata, co wynika- 2100 t) wynosiła 34-35 węzłów, a przy na swój czas uzbrojeniem plot. Ku roz- ło z dokonywanych w projekcie licz- pełnym obciążeniu jeszcze niższa – czarowaniu autorów projektu, w jego nych zmian i ulepszeń wynikających z reguły, do 32 węzłów, jednak Ma- ostatecznym wariancie przyszło zre- z doświadczeń płynący z eksploata- estrale w trakcie poremontowych prób zygnować z automatycznych dział kal. cji niszczycieli typu „Dardo”. Okazało w lutym 1938 rozwijał 33,5 węzła przy 37 mm, bowiem waga wzmocnienia się bowiem, że w praktyce szereg para- wyporności 2200 t… konstrukcji pod ich montaż przekra- metrów takich jak prędkość, dzielność Poza tym, w budowie włoskich nisz- czała wszelkie dopuszczalne normy1. morska, stateczność czy zasięg była czycieli nastąpiła dłuższa – ponad W rezultacie trzeba było ograniczyć na poziomie istotnie niższym od za- 4 letnia – przerwa. Nie chcąc powta- środki obrony plot. i podobnie jak na łożonego. W rezultacie koszt budowy rzać negatywnego przykładu Dardo, poprzednikach zamontować 2 auto- „wiatrów” znacznie przekroczył za- matyczne działa kal. 40 mm L/39 Vic- kładane w kontrakcie 14 730 tys. li- 1. Waga podwójnie sprzężonego działa kal. 37 mm M 1932 z chłodzeniem wodnym wynosiła około 5 t, jed- kers-Terni oraz 2 podwójnie sprzężone rów. W odróżnieniu od przedłużone- nak podstawowy problem stanowił znaczny nacisk na wkm-y kal. 13,2 mm. System kierowa- go etapu budowy na pochylni, prace konstrukcję podpierającą przy jednoczesnym wystrza- le z obu dział. W tym przypadku nacisk wynosił 23 t, nia ogniem odpowiadał niszczycielom wykończeniowe na wodzie przebiega- a nawet 27,3 t, co odpowiadało mniej więcej podwójne- serii „Dardo/Folgore”. ły w błyskawicznym tempie i między mu działu kal. 100 mm L/47 systemu Minisini. Ozna- W ostatecznym wariancie projektu wrześniem a listopadem 1934 wszyst- czało to konieczność silnego wzmocnienia, w rezultacie czego podwójnie sprzężone działa automatyczne kal. 37 niszczyciela typu „Ulepszony Folgore” kie okręty weszły w skład floty. mm nie znalazły zastosowania na okrętach mniejszych standardowa wyporność (określana Rezultaty prób najnowszych nisz- niż krążowniki. Dopiero z chwilą pojawienia się po- jedynczego działa kal. 37 mm M 1939 w którym dzię- pierwotnie na 1324 t) sięgnęła prawie czycieli potwierdziły pokładane w nich ki efektywnym mechanizmom odrzutu udało się obni- 1700 t, przy czym różnice między jed- nadzieje: wszystkie okręty przekroczy- żyć nacisk na konstrukcję do normalnego poziomu, sta- ło się możliwe wyposażenie w nie niewielkich jednostek. nostkami budowanymi przez różne ły kontraktową prędkość 38 węzłów. 2. Maestrale wiatr północno-zachodni, Grecale – stocznie sięgały rzędu 100 t. Najszybszym okazał się Grecale, któ- wiatr północno-wschodni (dosłownie „grecki”), Sciroc- co – wiatr południowo-wschodni (dosłownie „syryj- Realizując Program 1930/31 zamó- ry na mili kontrolnej wykazał śred- ski”), Libeccio – wiatr południowo-zachodni (dosłow- wiono 4 okręty: stocznia Cantieri Na- nią prędkość 39,1 węzła przy mocy si- nie „libijski”).

18 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” – niszczyciele typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati” kierownictwo Regina Marina wstrzy- mało kolejne zamówienia do czasu zakończenia prób z Maestrale i jego bliźniakami. Poza tym w tym czasie rozkręcano masową produkcję torpe- dowców typu „Spica” (ogółem przy- stąpiono do budowy 32 jednostek), którym zamierzano przekazać część dotychczasowych funkcji niszczycie- li, w rzeczywistości jednak te okręty okazały się nie przygotowane do służ- by w składzie eskadry. Rozpoczęte latem 1934 regularne wyjścia w morze niszczycieli typu „Ma- estrale” pozwoliły kierownictwu flo- ty odpowiedzieć z satysfakcją, że ich eksploatacyjne parametry rzeczywi- ście były lepsze niż ich poprzedników i włoska marynarka wojenna otrzyma- ła w końcu niszczyciele, które w peł- ni jej odpowiadały. Program 1934/35 otworzył prace nad dalszą moderni- 3 zacją projektu . Podstawowe wymogi Wodowanie niszczyciela Giosue Carducci w stoczni O.T.O w Livorno, 28 października 1936 sprowadzały się do wzmocnienia kon- roku. Fot. Guido Alfano strukcji kadłuba przy zachowaniu nie- swych poprzedników. Wyporność pu- z przestarzałych automatycznych dział zmienionych gabarytów, wzmocnienia stej jednostki pozostawała mniej więcej kal. 40 mm i zastąpienie ich kolejny- uzbrojenia plot. i pop oraz drobnych na tym samym poziomie: waga kadłu- zmian w zakresie urządzeń pomocni- ba wzrosła raptem o 1 t (z 519 do 520 t), 3. Równocześnie prowadzono prace nad projektem „Ulepszony Maestrale” (zwanym niekiedy „Super Ma- czych. Wiązało się to wzrostem wy- siłowni – o 4 t (z 538 do 542 t), a istotne estrale”) Był to niszczyciel o standardowej wyporności porności o 70 t przy równoczesnym zwiększenie uzbrojenia o 27 t (z 94 do około 2000 t, długości 120 m, uzbrojony w 3 podwójne zwiększeniu o 10% mocy siłowni, tak 121 t), co kompensowano obniżeniem działa kal. 120 mm L/50 (przy czym 2 dziobowe umiesz- czono w układzie liniowym i super pozycji), 2 sprzężo- by zachować dotychczasową prędkość. wagi wyposażenia (z 212do 189 t). Moc ne podwójnie automaty kal. 37 mm L/54, kilka wkm- Szczegółowe przepracowanie pro- siłowni postanowiono zwiększyć pod- -ów plot i jedną potrójną wyrzutnię torpedową kal. 533 mm. Szczegóły tego projektu pozostawały przez długi jektu zlecono firmie Odero-Terni-Or- nosząc ciśnienie robocze pary (z 22 do czas nieznane, po raz pierwszy opublikowano je w mar- lando. W ostatecznym wariancie nisz- 28 atm.) oraz jej temperaturę (z 70° do cu 1995 w magazynie „Rivista Maritima”, jednak jego za- łożenia projektowe zostały rozwinięte w projekcie nisz- czyciele typu „Ulepszony Maestrale” 110°). Uzbrojenie przeciwlotnicze zo- czycieli typu „Comandanti Medaglie d’Oro”, których bu- różniły się bardzo nieznacznie od stało zunifikowane drogą rezygnacji dowę rozpoczęto w latach II wojny światowej. Alfredo Oriani w ujęciu burtowym w rejonie Livorno, 1935 rok. Fot. Giorgio Parodi

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 19 „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” – niszczyciele typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati” mi sprzężonymi podwójnie wkm-mi Struktura masowa niszczycieli (w procentach) plot. kal. 13,2 mm. W stadium projek- Typ „Maestrale” „Oriani” „Soldati” tu w skład uzbrojenia przeciwpodwod- nego weszły 2 pneumatyczne miotacze Kadłub 38,2 37,8 36,8 i holowane parawany przeciw okrętom Siłownia 39,4 39,5 37,9 podwodnym. Poza tym, niszczyciele Uzbrojenie 6,9 8,8 8,4 powinny być wyposażone w trały – pa- Wyposażenie 15,5 13,9 16,9 rawany, które ich poprzednicy otrzy- Łącznie 100 100 100 mali dopiero po kilku latach od chwi- Wyporność, t 1.364 1.371 1.475 li wejścia do służby. Prace nad projektem zakończono do sażenia, dostarczanego przez państwo- sięcy. Prototyp został włączony w skład końca roku 1935, poczym firma O.T.O. we arsenały) wynosiła 18 528 tys. lirów. floty 21 miesięcy od chwili położenia otrzymała zamówienie na 4 jednost- Stępkę pod pierwszy niszczyciel po- stępki, a do końca 1937 marynarkę wo- ki, którym nadano, całkiem niezwy- łożono w stoczni w Livorno 28 paź- jenną zasiliły wszystkie 4 jednostki. kłe nazwy upamiętniające włoskich dziernika 1935 w rocznicę Marszu na W czasie prób, przeprowadzonych poetów i literatów: Alfredo Oriani, Vin- Rzym, który był oficjalnym państwo- między majem a październikiem 1937 cenzo Gioberti, Giosue Carducci i Vitto- wym świętem. Do prac nad następ- w pobliżu Livorno, osiągnięto więcej rio Alfieri4. Oficjalnie serię oznaczono nymi niszczycielami przystąpiono niż zadawalające rezultaty. Kontrak- jak typ „Oriani”, była jednak również w styczniu, Lutym i kwietniu następ- towe parametry (prędkość 39 węzłów znana jak typ „Poeti” (Poeci). Kontrak- nego roku. W porównaniu z poprzed- i moc 48 000 KM przy 380 obrotach towa cena pojedynczego okrętu (nie nią serią, budowa przebiegała szybko na minutę). uwzględniając ceny uzbrojenia i wypo- – etap prac na pochylni trwał 8-9 mie- Zostały przekroczone przez wszyst- Niszczyciel Alpino spływający z pochylni stoczni C.N.R. w Ankonie, 20 września 1938 roku. kie 4 okręty, choć również przy wy- Fot. zbiory Siergieja Patianina porności niższej od standardowej. Naj- szybszym okazał się Gioberti, osiągając 40,073 węzła przy mocy 57 300 KM. W warunkach rzeczywistych niszczy- ciele typu „Oriani”, również były nie- znacznie szybsze od swych poprzed- ników, rozwijając prędkość 36 węzłów przy normalnym obciążeniu i do 33 węzłów przy obciążeniu pełnym. Nie tak doskonale okazały się jednak parametry eksploatacyjne. Siłownie pracujące na parze o podwyższonych parametrach okazały się kapryśne, a warunki pracy personelu maszynow- ni stały się bardziej uciążliwe. Równo- cześnie mniejszy zapas paliwa i jego wyższe zużycie doprowadziły do za- uważalnego ograniczenia zasięgu no- wych niszczycieli w porównaniu z ich poprzednikami. Gdy na okrętach trwały prace wy- kończeniowe, został przyjęty Program Budownictwa Okrętowego 1937, prze- widujący wśród innych, budowę od razu 12 niszczycieli. Miały być one praktycznie pełnym powtórzeniem poprzedników z pewnymi ulepszenia- mi, z których najważniejszym było po- jawienie się piątego działa głównego kalibru. Pojedyncze działo zamierzano

4. Alfredo Oriani (1852-1909) – historyk i pisarz, którego poglądy legły u podstaw faszyzmu, Vincenzo Gioberti (1801-1852) – duchowny, filozof i działacz po- lityczny, który w swych pracach próbował nadać polity- ce filozoficzne podstawy, Giosue Carducci (1835-1907) – najbardziej znany włoski poeta XIX wieku, lauret nagro- dy Nobla w dziedzinie literatury, Vittorio Alfieri (1749- 1803) – poeta i dramaturg, „ojciec włoskiej tragedii”.

20 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel Carabiniere na pochylni stoczni C.d.T. w Riva-Trigoso krótko przed wodowaniem. Fot. „I cacciatorpediniere italiani” umieścić wśród nadbudówek (a kon- wtarzały wcześniejszą serię, natomiast W ten sposób, do chwili wybuchu kretnie między wyrzutniami torpedo- zamiast Pontoniere (pontonier) pojawił II wojny światowej włoska królew- wymi). Inne zmiany dotyczyły przej- się Geniere (saper), nazwę Ascaro zmie- ska marynarka wojenna otrzymała 20 ścia w nowych siłowniach na układ niono na Ascari (askarys – żołnierz praktycznie identycznych niszczycieli, napędowy z turbinami wysokiego ci- wojsk kolonialnych), a nazwy Aviere stanowiących rdzeń dywizjonów, przy- śnienia systemu Belluzzo, zastąpie- (lotnik) i Camicia Nera (czarne koszule dzielonych do sił głównych. nia wkm-ów plot. kal. 13,2 mm auto- – milicja faszystowska) pojawiły się po Program budownictwa okrętowego matycznymi działkami kal. 20 mm raz pierwszy. 1939 roku, stanowiący część przyjętego oraz nieznacznych modyfikacji w ar- Kontraktowa cena budowy wynosiła w 1936 długofalowego programu roz- chitekturze. Porównanie proporcji 15 528 tys. lirów za sztukę. Stępki pod woju włoskich sił morskich, przewi- mas wskazuje, że na nowych okrętach wszystkie 12 jednostek zostały położo- dywał budowę 12 nowych niszczycie- mniejszy niż na niszczycielach typu ne w roku 1937, a do służby weszły one li, z których 8 miało być powtórzeniem „Maestrale” i „Oriani” był udział pro- między kwietniem 1938 a majem 1939. typu „Soldati” z drobnymi popraw- centowy wyporności przypadający na W trakcie prób, które przeprowa- kami. Z chwilą wybuchu wojny reali- kadłub i siłownię, a większy – na wy- dzano również w „cieplarnianych wa- zacja programu została wstrzymana, posażenie. W procesie budowy sta- runkach”, okręty zademonstrowały a później całkiem z niego zrezygnowa- ło się jasne, że przemysł nie jest w sta- wspaniałe osiągi, uzyskując prędkość no. O budowie niszczycieli wspomnia- nie dostarczyć nowego pojedynczego ponad 39-40 węzłów i moc siłowni po- no jedynie po przystąpieniu samych działa kal. 120 mm, wobec czego na ich nad 50 000 KM, przy wyporności na Włoch do wojny. Między czerwcem miejscu na niszczycielach zamontowa- poziomie 1700 t, a więc o ¼ mniejszej a wrześniem 1940 włoska flota utraciła no 1 haubicę kal. 120 mm L/15. od normalnej. Najszybszym okazał się 7 jednostek tej klasy, więc jako rekom- Zamówienie na okręty zostało roz- Artigliere rozwijając 40,43 węzła przy pensatę podjęto decyzję o budowie do- dzielone między stocznie O.T.O. w Li- mocy 57 847 KM i 414,2 obrotu na mi- kładnie takiej liczby nowych. Z uwagi vorno (6 jednostek), C. d. T. w Genui (2 nutę. Zrozumiałe, że żaden z niszczy- na brak czasu na opracowanie nowe- jednostki) i C.N.R. w Ankonie i Paler- cieli nie mógł powtórzyć swoich osią- go projektu, postanowiono, że niszczy- mo (po 2 jednostki). Niszczyciele otrzy- gów w warunkach realnej służby, tym ciele będą stanowić powtórzenie, ostat- mały nazwy odpowiadające rodzajom niemniej jednak „Soldati” przy peł- niego, najnowocześniejszego typu. wojsk i wojskowych specjalności we nej wyporności rozwijały 36-37 wę- W ten sposób rozpoczęła się budowa II włoskiej armii i oficjalnie były określa- złów, łatwo utrzymując prędkość 30 serii typu „Soldati”. ne jako typ „Soldati”, stając się następca- węzłów przez dłuższy czas. Okręty wy- Do budowy 3 okrętów przystąpio- mi wcześniejszych niszczycieli jednego różniały się niezawodnością mecha- no w październiku 1940 na stocz- typu, zbudowanych w latach 1907-19135. nizmów, choć ich zasięg był mniejszy niach C.N.R. w Ankonie (2 jednostki) W tym nazwy Alpino (strzelec alpejski), niż w przypadku przedstawicieli typu i O.T.O., prace nad pozostałymi podję- Artigliere (artylerzysta), Bersagliere (ber- „Maestrale”. Wybiegając w przyszłość, to na stoczni w Ankonie między stycz- salier – strzelec wyborowy/snajper), Ca- można zauważyć, że nawet w 1943 niem a wrześniem następnego roku. rabiniere (karabinier), Corazziere (ki- roku maksymalna prędkość tych okrę- 5. W literaturze włoskiej te niszczyciele są również rasjer), Fuciliere (fuzilier), Granatiere tów przy pełnym obciążeniu wynosiła określane jako typ „Camicia Nera” - od nazwy prototy- (grenadier), Lanciere (lansjer/ułan) po- 34-35 węzłów. powego okrętu.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 21 „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” – niszczyciele typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati”

Budowa jednostek Data Nazwa Stocznia Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby Typ „Maestrale” Maestrale (ML) Cantieri Navali Riuniti, Ankona 25.09.1931 15.04.1934 02.09.1934 Grecale (GR) Cantieri Navali Riuniti, Ankona 25.09.1931 17.06.1934 15.11.1934 Scirocco (SC) Cantieri del Tirreno, Riva-Trigoso (Genua) 29.09.1931 22.04.1934 21.10.1934 Libeccio (LI) Cantieri del Tirreno, Riva-Trigoso (Genua) 29.09.1931 04.07.1934 23.11.1934 Typ „Oriani” Alfredo Oriani (OA) O.T.O., Livorno 28.10.1935 30.07.1936 15.07.1937 Vincenzo Gioberti (GB) O.T.O., Livorno 02.01.1936 10.09.1936 27.10.1937 Giosue Carducci (CD) O.T.O., Livorno 05.02.1936 28.10.1936 01.11.1937 Vittorio Alfieri (AF) O.T.O., Livorno 04.04.1936 20.12.1936 01.12.1937 Typ „Soldati” I seria Alpino (AP) Cantieri Navali Riuniti, Ankona * 02.05.1937 20.09.1938 20.04.1939 Artigliere (AR) O.T.O., Livorno 15.02.1937 19.12.1937 04.11.1938 Ascari (AI) O.T.O., Livorno 11.12.1937 21.07.1938 06.05.1939 Aviere (AV) O.T.O., Livorno 16.01.1937 19.09.1937 21.08.1938 Bersagliere (BG) Cantieri Navali Riuniti, Palermo* 21.04.1937 03.07.1938 01.04.1939 Camicia Nere (CN) ** O.T.O., Livorno 21.01.1937 08.08.1937 30.04.1939 Carabiniere (CB) Cantieri del Tirreno, Riva-Trigoso (Genua) 01.02.1937 23.08.1938 20.12.1938 Corazziere (CR, CZ) O.T.O., Livorno 07.10.1937 25.05.1938 04.03.1939 Fuciliere (FC) Cantieri Navali Riuniti, Ankona * 02.05.1937 31.07.1938 10.01.1939 Geniere (GE) O.T.O., Livorno 26.08.1937 27.02.1938 15.12.1938 Granatiere (GN) Cantieri Navali Riuniti, Palermo* 05.04.1937 24.04.1938 01.02.1939 Lanciere (LN) Cantieri del Tirreno, Riva-Trigoso (Genua) 01.02.1937 18.12.1938 25.03.1939 Typ „Soldati” II seria Bombardiere (BR) Cantieri Navali Riuniti, Ankona * 07.10.1940 22.03.1942 15.07.1942 Carrista (CR) O.T.O., Livorno 11.09.1941 - - Corsaro (CA) O.T.O., Livorno 23.01.1941 16.11.1941 16.05.1942 Legionario (LG) O.T.O., Livorno 21.10.1940 16.04.1941 01.03.1942 Mitragliere (MT) Cantieri Navali Riuniti, Ankona * 07.10.1940 28.09.1941 01.02.1942 Squadrista (SQ)*** O.T.O., Livorno 01.09.1941 12.09.1942 - Velite (VL) O.T.O., Livorno 19.04.1941 31.08.1941 31.08.1942 * siłownia produkcji – Cantieri del Tirreno, Riva-Trigoso; ** od 30.07.1943 – Artigliere (AR); *** od 30.07.1943 – Corsaro (CA)

Camicia Nera po montażu piątego działa kal. 120 mm, początek 1941 roku. Fot. zbiory Siergieja Patianina

22 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Wiatry”, „Poeci” i „Żołnierze” – niszczyciele typów „Maestrale”, „Oriani” i „Soldati”

Wybrane dla niszczycieli nazwy stano- wiły logiczną kontynuację wcześniej- szej serii (Bombardiere – bombardier, Carrista – czołgista, Mitragliere – ka- emista) i odzwierciedlały nazwy zwią- zane z reżimem faszystowskim (Legio- nario – legionista, Squadrista – członek bojowych organizacji faszystowskich, Velite – lekkozbrojny żołnierz w Daw- nym Rzymie)6 oraz Corsaro (korsarz), która zdaniem włoskich historyków była „absolutnie niezrozumiała”. Pod względem technicznym, II se- ria była praktycznie dokładną kopią I, podstawowe różnice dotyczyły siłowni. W warunkach wojennych podstawowe znaczenie posiadały nie moc i prędkość, lecz niezawodność i zasięg. W trakcie prób, dla uniknięcia uszkodzeń, liczbę obrotów śrub napędowych ograniczano Kadłub niszczyciela Mitragliere typu „Soldati” drugiej serii - na pochylni w Ankonie, 28 do 360-380 obrotów na minutę, odpo- kwietnia 1941 roku. Fot. zbiory Erminio Bagnasco wiednio moc siłowni wynosiła 44 000 Corsaro (dawny Squardista) 9 wrze- o numerze taktycznym TA-33. Uzbro- KM, a prędkość – 34-36 węzłów. Przy śnia 1943 został przechwycony przez jenie pozostało prawie niezmienione, tym zachowano „operacyjną” pręd- wojska niemieckie w Livorno ukończo- za wyjątkiem działa plot. kal. 88 mm kość na dopuszczalnym poziomie 30- ny w 96%, a następnie odholowany do i ograniczenia liczby dział kal. 20 mm 32 węzłów, a zasięg dzięki zwiększeniu Genui celem wykończenia. Początko- do 8 luf (4 x II), dodano również drugą zapasu paliwa i wody do kotłów, także wo planowano przebudowę niszczycie- wyrzutnię torpedową. Wejście do służ- wzrósł. Dla poprawy dzielności mor- la na okręt kierowania nocnych myśliw- by zaplanowano na październik 1944, skiej zwiększono powierzchnię stępek ców z zamontowaniem radaru „Freya” jednak 4 września, w trakcie prowadzo- przechyłowych i w bardziej racjonal- i nowym zestawem uzbrojenia: 3 dział nych prób odbiorczych, okręt został za- ny sposób rozmieszczono masy. Co zaś kal. 105 mm L/45, 1 działa plot. kal. 88 topiony w Genui przez amerykańskie dotyczy uzbrojenia, to mimo pojawie- mm, 2 podwójnie sprzężone automa- lotnictwo. (ciąg dalszy nastąpi) nia się w końcu piątego działa głównego tyczne działa kal. 37 mm Breda, 20 au- Tłumaczenie z języka rosyjskiego kalibru, „Soldati” II grupy od począt- tomatycznych dział kal. 20 mm (w tym Maciej S. Sobański ku otrzymały zwiększoną liczbę auto- 3 x IV „Vierling”) oraz potrójnej wy- matycznych dział plot. kal. 20 mm oraz rzutni torped kal. 533 mm. Wkrótce 6. Po obaleniu reżimu faszystowskiego, 30 lipca 1943 bomb głębinowych. jednak zrezygnowano z tego zamiaru Camicia Nera i Squardista otrzymały nowe nazwy dla upamiętniania utraconych w tym czasie bliźniaków – Budowa serii od początku przebie- i okręt wykańczano jako torpedowiec odpowiednio Artigliere i Corsaro. gała w imponującym tempie: 2 pierw- sze niszczyciele (Mitragliere i Legiona- Squadrista w basenie stoczni O.T.O. w Livorno, maj 1943 roku. Fot. zbiory Erminio Bagnasco rio) zostały przekazane flocie zaledwie w 16-17 miesięcy od chwili położe- nia stępki. Czas budowy 2 następnych jednostek (Corsaro i Velite) był jesz- cze krótszy. Później jednak uwarunko- wania czasu wojny i związane z nimi trudności dały o sobie znać: Bombar- diere powstawał już 22 miesiące, a Squ- adrista i Carrista pozostały nieukoń- czone, przy czym ostatni nie został nawet wodowany. Jego kadłub był wy- korzystywany jako źródło części za- pasowych dla remontu uszkodzonych bliźniaczych niszczycieli Carabinie- re (wymiana oderwanej części dziobo- wej) i Velite (zamiana części rufowej), w rezultacie czego w chwili kapitulacji Włoch, Carrista był ukończony w 68- 70%, w rezultacie czego został rozebra- ny przez Niemców na pochylni.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 23 Niemiecki wodnosamolot torpedowy He 115 w norweskiej bazie. David Irving (Wielka Brytania) Fot. Centralne Archiwum Wojskowe Tekst

część I Pogrom konwoju PQ-17 „Czy marynarka brytyjska jest zdolna do do- - zaczął nieoczekiwanie podążać na po- wynikało, że ponownie utracono kon- konania chlubnych czynów?” - Stalin w pry- łudniowy zachód. Teichert nadesłał takt z konwojem, który zniknął „w ścia- watnej rozmowie z Churchillem, 16 sierp- wkrótce kolejną depeszę: o 23:15 część nie mgły”. Jednakże o 02:00 w nocy nia 19421. statków należących do konwoju po- Teichert zameldował przez radio, że płynęła, mijając jego okręt, na północ, odnalazł rozproszone jednostki kon- Sobota, 4 lipca - poniedziałek, 6 lipca podczas gdy krążowniki, które odda- woju, które gromadziły się w pobliżu Niemcy nie od razu połapali się liły się już w kierunku południowym, jego okrętu, a niebawem Kapitänleut- w sytuacji. W depeszach radiowych dokonały ponownie ostrej zmiany kur- nant Brandenburg (U 457) wysłał de- przekazywanych przez U-booty do su. Na U 334, dowodzonym przez Ka- peszę, w której informował, że stracił usytuowanej w Narwiku głównej kwa- pitänleutnanta Hilmara Siemona i po- kontakt z eskadrą krążowników (miał tery admirała komenderującego na dążającym za konwojem, obserwowano ją śledzić) – czy zatem, pytał, może za- Morzu Arktycznym dominował ton przebieg wielkiego wieczornego ataku atakować frachtowce z konwoju, znaj- zaskoczenia i niepewności. Dnia 5 lip- lotniczego; około 00:30 z U-boota do- dujące się teraz w zasiegu widoczności? ca tuż po 01:00 w nocy kontradmirał strzeżono, jak zostały storpedowane W dowództwie Schmundta uznano, iż Schmundt przekazał dowódcom U- Navarino i William Hooper, zaś kwa- wydaje się pewne, że eskadra krążow- -bootów najnowsze meldunki z lotów drans później U 334 wystrzelił torpedę ników - tak, jak to wynikało z mel- zwiadowczych: do pierwszego frachtowca z odległości dunku Teicherta – wycofała się na za- „Meldunek Luftwaffe z 00:30: konwój ponad tysiąca jardów, nim jednak osią- rozciągnął się na odległość ponad dwu- gnęła ona cel, statek przewrócił się i za- 1. Cyt. za: Winston S. Churchill, Druga wojna świa- dziestu pięciu mil”2. tonął3; o 01:00 w nocy okręt wystrze- towa, Gdańsk, 1995, t. IV „Huśtawka losu”, s. 91 (przyp. tłum.). Godzinę wcześniej odebrał depeszę lił dwie torpedy w kierunku drugiego 2. Dziennik działań bojowych sztabu Schmundta, od Teicherta, dowódcy U 456, zawiera- statku, który wydawał się nadal w pełni 5 VII 1942. W odniesieniu do map operacyjnych oraz oleatów U-bootów, na których zaznaczono przebieg ata- jącą informację, że eskadra alianckich zdatny do żeglugi - po pięciu minutach ku okrętów podwodnych na konwój PQ-17, jako Źró- krążowników - uformowana w kolum- od eksplozji jednostka zatonęła. dło posłużyły mi akta PG/71900b - PG/71900d (sygn. mikrofilmu T-375-B). Pochodzą one z biura gen. adm. ny po dwa okręty wraz z niszczyciela- Potem przez pewien czas z meldun- Carlsa, Marinegruppenkommando Nord. mi eskortującymi je po obu skrzydłach ków przekazywanych przez U-booty 3. Dziennik broni torpedowej U 334.

24 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17 chód. O 03:15 z Dowództwa Luftwaffe nia amerykańskiego parowca Carlton. eksplozja. Dokonał tego porucznik ar- „Północ-Wschód” nadeszła wiado- Kapitan John Wharton, wicekomodor tylerii, który krzyczał, że statek został mość, że obserwator z samolotu śle- konwoju, a jednocześnie kapitan stat- storpedowany; początkowo Wharton dzącego konwój zameldował godzi- ku Empire Byron o wyporności 6645 nie uwierzył mu, słyszał bowiem ryt- nę wcześniej, iż PQ-17 podzielił się na ton, wyciągnął się wygodnie w fotelu miczny odgłos pracujących silników, dwie grupy: północną, złożoną z dzie- ustawionym w day-roomie na mostku który świadczył, że frachtowiec płynie więtnastu frachtowców, trzech nisz- i natychmiast zasnął - nic było w tym naprzód z pełną szybkością. Niemniej czycieli i dwóch korwet, oraz południo- nic dziwnego: od ponad trzydziestu jednak wyjrzał przez iluminator: zo- wą, złożoną z dwunastu frachtowców sześciu godzin na statku obowiązy- baczył, jak w ogromnym chaosie i za- i „lekkiego krążownika” - najwyraźniej wał alarm bojowy; pomimo chłodne- mieszaniu jego załoga tłoczy się przy błędnie zidentyfikowano w ten spo- go światła polarnej nocy spowijającego burtach, zamierzając zejść ze statku; sób jeden z silnie uzbrojonych okrętów przestrzeń, kapitan nie był już dłużej na wodę spuszczono trzy spośród czte- przeciwlotniczych. Obserwator z samo- w stanie czuwać5. Swoją kabinę oddał rech łodzi ratunkowych i opuszczano lotu podkreślał, że frachtowcom nie to- do dyspozycji porucznikowi nadzoru- właśnie czwartą. Wharton powrócił na warzyszą żadne ciężkie okręty. jącemu umieszczoną na statku artyle- mostek, żeby dopilnować zniszczenia Dowódcy U-bootów, nie zważając już rię morską, ponieważ oficer ów oraz wszystkich papierów i dokumentów. na to, że ich depesze mogły być przej- jego podwładni byli w stanie gotowści Drugi radiooficer pochodzący z Man- mowane i odczytywane przez prze- bojowej nawet dłużej od niego. Frach- chesteru zapytał go, czy ma przenieść ciwnika, zaczęli dostarczać kontrad- towiec przewoził w ładowniach jedną na jedną z szalup radiostację rezerwo- mirałowi Schmundtowi bieżących z pierwszych partii nowych czołgów wą; Wharton oświadczył mu jednak, informacji sytuacyjnych, rozpoczynając typu „Churchill”, przeznaczonych dla że już ją tam dostarczono. W następ- jednocześnie polowanie na statki pozo- ZSRR; był to jego drugi rejs konwojo- stwie eksplozji pod pokładem zosta- stałe z konwoju. Był to prawdziwy raj U- wy do tego kraju. ło uwięzionych dwunastu artylerzy- -bootów: o 03:35 Teichert potwierdził, O 07:15 U 703 wystrzelił do celu z od- stów: szum wdzierającej sie do wnętrza że oto obserwuje rozpraszanie konwo- ległości dwóch mil parę torped6. We- frachtowca wody zagłuszały ich roz- ju; wiele pozbawionych eskorty samot- dług oceny Kapitänleutnanta Bielfelda, paczliwe krzyki. Dotarcie do uwięzio- nych frachtowców odpływa na północ- anglik płynął z prędkością dziesięciu nych było jednak niemożliwe. ny i południowy wschód. Pięć minut węzłów, jednak wystrzelone torpedy Wharton skoczył do morza. Podnie- później nadeszła depesza z U 334; Ka- przeszły przed dziobem statku. Nie za- śli go marynarze płynący na tratwie pitänleutnant Siemon meldował, że za- uważono ich, dzwonki alarmowe mil- i przekazali na jedną z szalup. Naka- topił uszkodzonego marudera - był to czały. Bielfeld uznał, że torpedy chybiły zał, żeby wszyscy rozbitkowie przenie- William Hooper - i że widział, jak toną od strony rufy, toteż po wprowadzeniu śli się do dwóch łodzi, z których jedna trzy statki; uznał, że jeden z nich to być do swoich kalkulacji poprawki - oce- była wyposażona w silnik. W wodzie może ciężki krążownik4. Po kolejnych nił prędkość statku na dwanaście wę- pływało kilkanaście ciał; ku swojemu pięciu minutach U 457 zameldował, że złów - rozkazał oddać salwę z wyrzutni przerażeniu kapitan rozpoznał wśród ściga frachtowiec; podał jednocześnie II i IV; jednak torpedy ponownie prze- nich zwłoki młodego radiooficera, swoją pozycję. Przez całą noc do Narwi- szły przed frachtowcem, nawet w dal- z którym rozmawiał zaledwie kilka ku spływały obfitym strumieniem co- szej odległości od niego niż poprzed- chwil wcześniej. Dwadzieścia minut po raz to nowe depesze. nie. Podczas gdy niemieccy marynarze trafieniu torpedą eksplodował kocioł, O 07:15 Teichert poinformował, ładowali pośpiesznie nową torpedę do wyrywając w kadłubie potężny otwór; że konwój rozproszył się na znacznej wyrzutni I, Bielfeld nakazał obrócić ryk wody wdzierającej się do wnętrza przestrzeni i płynie teraz kursem połu- okręt o sto osiemdziesiąt stopni - po stał się ogłuszający i niedługo potem dniowo-wschodnim; przy poprawiają- to, żeby frachtowiec znalazł się w zasie- Empire Byron zatonął. Tymczasem nie- cej się widoczności statki najwyraźniej gu torped wystrzeliwanych z wyrzutni cierpliwy Bielfeld wystrzelił szóstą tor- dokonywały powolnego przegrupowa- rufowej. Minęła godzina. Teraz bardzo pedę - dziewięć minut po wystrzeleniu nia. Wiceadmirał Schmundt wyzna- dokładnie wyznaczył szybkość statku - poprzedniej - chybił jednak i pocisk czył wszystkim U-bootom należącym osiem węzłów; oddalony zaledwie o ty- zniknął w morskiej oddali. Gdy statek do „Lodowego diabła” jako cel priory- siąc jardów frachtowiec widziano teraz tonął, znajdujący się opodal Peter Kerr, tetowy „małe konwoje” oraz samotne przez peryskop pod właściwym kątem. amerykański „liberciak”, przerwał frachtowce; gdyby jednak dowódcy za- O 08:27 piąta torpeda trafiła statek na obowiązującą ciszę radiową, wysyła- uważyli ponownie eskadrę krążowni- wysokości maszynowni. Bielfeld do- jąc sygnał SOS; radiotelegrafista zapo- ków, mieli ją zaatakować. strzegł przez peryskop niewielki obło- mniał jednak podać pozycję tonącego Tymczasem tuż pod powierzchnią czek białego dymu, wydobywający się statku7. Ogółem uratowało się z niego Morza Barentsa dwa niemieckie okrę- z rufowej ładowni ofiary. Cała załoga ty podwodne przygotowywały się do U-boota wyraźnie usłyszała metalicz- 4. Nie zatopiono wtedy żadnego ciężkiego krążow- przeprowadzenia ataku torpedowego. ny dźwięk towarzyszący wybuchowi nika, jednak Luftwaffe ponad miarę chełpiła się później tym rzekomym „sukcesem”. U 703 wyprzedzał stale i miarowo no- głowicy torpedy. Ugodzony statek lek- 5. Rozmowa autora z J. Whartonem, październik wiuteńki brytyjski frachtowiec Empi- ko się zanurzył. 1962. 6. Dziennik broni torpedowej U 703. re Byron, zaś U 88 manewrował, żeby W chwili trafienia kapitan Whar- 7. Raporty Armed Guards (uzbrojonych artylerzy- zająć dogodną pozycję do zaatakowa- ton spał tak mocno, że nie obudziła go stów) z Petera Kerra i Bellinghama.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 25 Pogrom konwoju PQ-17 czterdziestu dwóch ludzi; osiemnastu gi. Port przeznaczenia: Archangielsk. odpalił dwie torpedy. Minęły trzy- artylerzystów i marynarzy zginęło. Kapitan John Rimington zabrany na dzieści trzy sekundy. Bielfeld zarządził wynurzenie pokład jako jeniec. [...] Konwój roz- Tamtego poranka, ostatniego dnia i podpłynął do dwóch łodzi ratunko- gromiony. Kurs 120°. Kontynuuję nie- czteromiesięcznego rejsu Carltona, wych. Przez cały czas milczał. Na po- przerwanie śledzenie”10. To, że portem który wyruszył z Filadelfii, Akinsa, na kład U-boota wyszedł wysoki, jasno- przeznaczenia konwoju był Archan- którego przypadała wachta, obudzo- włosy oficer, któremu towarzyszył gielsk było oczywiście nie bez znacze- no o 09:45; przed udaniem się na po- marynarz w wyczyszczonych getrach, nia dla kontradmirała. sterunek porucznik zdążył zjeść przez taszczący karabin maszynowy; oficer Mniej wiecej wtedy, kiedy ten ostat- kwadrans kilka grzanek i napić się zaczął krzyczeć coś do rozbitków. Ka- ni czytał depeszę Biefelda, kontradmi- kawy13. Przejmując ster, widział za- pitan Wharton polecił wcześniej swo- rał Hamilton, oddalony o czterysta mil legającą przed dziobem ławicę mgły: im oficerom, żeby zdjęli mundury; za- na zachód od tratw i łodzi ratunko- „Miałem nadzieję, że w nią wejdziemy, kazał im też ujawniania tożsamości. wych pochodzących z frachtowca Em- nim odnajdzie nas samolot”. W sterów- John Rimington, kapitan z REME, pire Byron, przekazał dowódcy krą- ce było ciepło, dlatego też Akins zdjął który miał być w Rosji doradcą tech- żownika Wichita co następuje: płaszcz i buty z cholewą. W odległości nicznym, zajmującym się nowymi „Jak rozumiem, został storpedowany ćwierci mili, siedem sążni pod wodą, czołgami „Churchill”, nie chciał się jeden statek. Jednak, ogólnie rzecz bio- załoga ­U-boota wsłuchiwała się pil- jednak pozbyć swojego wspaniałe- rąc, konwój zdołał wykonać pomyślnie nie w zamierający stopniowo pomruk go śnieżnobiałego płaszcza marynar- manewr rozproszenia”11. śrub napędowych dwóch torped, po- skiego, w którym pozostał, podczas Wspomnieliśmy już wcześniej o frach- pychających je ku celowi na głęboko- gdy łodzie ratunkowe pływały wo- towcu Carlton, ekscentrycznym amery- ści dziesięciu stóp. Jedna z nich trafi- kół, podejmując z morza rozbitków - kańskim statku, który podczas ataku na ła w cel, ponieważ usłyszano wyraźny Czy w brytyjskiej marynarce handlo- konwój PQ-16 zestrzelił „Hurricane’a” ze szczęk, później jednak rozległy się po- wej przestali już uczyć wiosłowania? statku CAM; trafiony bombą, statek ten nownie odgłosy pracującej śruby, co - krzyknął ów jasnowłosy oficer, wi- musiał zawrócić; 4 lipca o włos uniknął wskazywało na to, że w drugiej torpe- dząc, że marynarze z trudem posłu- zatopienia torpedą lotniczą, która, jak dzie zawiódł zapalnik. gują się nieznanym sobie rodzajem utrzymywali Niemcy, trafiła frachtowiec Nagle rozległa się gwałtowna eksplo- wioseł, usiłując zbliżyć się do U-bo- Christopher Newport. Obecnie, przewo- zja, a Bohmann ujrzał „ciemny tuman ota. Kiedy łódź się zbliżyła, zapytał: - żąc ładunek 200 ton TNT, czołgi oraz w kształcie grzyba, który całkowicie za- Dlaczego uczestniczycie w tej wojnie? amunicję do armat czołgowych, zmie- słonił cel”. Akins doznał wrażenia, że Chyba nie jesteście komunistami? Je- rzał on samotnie przez łagodnie roz- całe otoczenie zachwiało się i runę- śli nie, to dlaczego ryzykujecie życiem, falowane morze ku Archangielskowi. ło. Torpeda numer dwa trafiła w cel. żeby dostarczyć te czołgi bolszewikom? Poznaliśmy też Jamesa Atkinsa, elo- Akins początkowo nie pojmował, co się Kto jest waszym kapitanem? - Nikt się kwentnego marynarza, który opisał dzieje, dopuszczał tylko możliwość ata- nie poruszył, ludzie milczeli. wszystko to, co spotkało Carltona. ku lotniczego, nie myślał o U-bootach. Spojrzenie Niemca spoczęło na wy- Nikt spośród jego 44-osobowej za- Chwycił płaszcz i buty oraz jak najwię- glądającym mocno dystyngowanie łogi (w tym jedenastu artylerzystów cej przyrządów nawigacyjnych, któ- ochmistrzu, który jednak wyjaśnił po- morskich) nie przypuszczał, że nie- 8. Te i dalsze szczegóły podaję na podstawie rozmo- śpiesznie, że nie jest kapitanem; wresz- przyjaciel jest tak blisko; przez trzy wy z Edem Solimanem, byłym ochmistrzem na Empire cie oficer dostrzegł kapitana Riming- godziny dowodzony przez Kapitän- Byron, czerwiec 1963. Byłoby interesujące poznać rela- cję także samego Rimingtona, lecz na nieszczęście od- tona i nakazał mu przejść na pokład leutnanta Heino Bohmanna U 88 nalazłem go wkrótce po poważnym wypadku drogo- okrętu; protesty Anglikowi nic nie po- podchodził frachtowiec, stopnio- wym, w którym uczestniczył; w następstwie tego wypad- ku stracił mowę i pamięć. Władze szpitala wojskowego mogły i sprowadzono go pod pokład wo go wyprzedzając. Teraz, wkrótce przekazały mi jego paszport oraz dokumenty, które oka- 8 U-boota . Niemiecki dowódca przeka- po 09:00, przy widoczności sięgającej zały się też w pewnej mierze przydatne. J. Plambeck, je- zał następnie na jedną z łodzi mecha- najwyżej ośmiuset jardów, Bohmann den z Niemców, którzy przesłuchiwali później Riming- tona, powiedział mi, że nie zdołano wydobyć z niego ża- nika okrętowego, którego jego ludzie rozpoczął wykonywać końcowy ma- dych wartościowych informacji. wyłowili z morza. Jednocześnie Bry- newr ataku. Polecił, żeby jego okręt 9. Frank Cooper, cieśla na Empire Byron wspomi- nał na łamach „Timesa” (29 IX 1942), że mechanikowi tyjczycy otrzymali puszki z sucharami, niezmiernie powoli płynął naprzód, „dowódca U-boota pokazał przedział maszynowy, potem sok jabłkowy i pęto kiełbasy - Jak dale- następnie podniósł go na głębokość otrzymał on wino, owinięty w srebrny papier chleb i kieł- basę”. Niemiec oświadczył też, że przykro mu było zato- ko jest ląd? - zapytał Wharton. - Oko- peryskopową, wreszcie nakazał ob- pić statek, należało to jednak do jego powinności służ- ło dwustu pięćdziesięciu mil stąd - po- sługom wyrzutni I i III przygotowanie bowych. informował go blondyn. We wnętrzu do odpalenia torped. Pierwszą tor- 10. Depesza U 703 do sztabu Schmudta, wysłana 5 VII o 10:15. ­U-boota zabrzmiał klaskon i U 703 za- pedą nakazał celować w przedłuże- 11. Depesza C.S. One (eskadra Hamiltona) do do- nurzył się, zabierając jeńca9. nie przedniego masztu statku, drugą wódcy krążownika Wichita, wysłana 5 VII o 11:30. 12. Dziennik broni torpedowej U 88. Jakiś czas póżniej kontradmi- - w punkt znajdujący się mniej więcej 13. Opisując zatopienie Carltona, opierałem się na rał Schmundt otrzymał w Narwi- pięćdziesiąt stóp przed masztem tyl- relacji T.J. Mooneya, starszego mechanika (paździer- 12 nik 1963); marynarza Jamesa E. Akinsa (grudzień 1962) ku meldunek o udanym ataku, na- nym . O 10:15 Carlton wszedł powoli oraz zestawienia oświadczeń złożonych przez rozbitków desłany przez U 703: „Zatopiony w pole widzenia patrzącego przez pe- z Carltona w marcu 1945. Podawany czas jest oczywi- ście o dwie godziny późniejszy w stosunku do czasu uni- dziesięciotysięcznik «Empire Byron», ryskop dowódcy - statek był oddalony wersalnego (GMT), stąd też te „nieortodoksyjne” godzi- kwadrat AC.2629. Ładunek: czoł- zaledwie o sześćset jardów. Bohmann ny trzymania wacht na amerykańskim statku.

26 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17 re mogły przydać się później w szalu- z wody wszystkie przydatne przed- jących z lotniskowca. Rozumowanie pach. Dwie z trzech łodzi roztrzaskał mioty. Przeprowadzono prowizorycz- Niemców było proste: wydawało się wybuch torpedy; została zniszczona ta, ny apel załogi: okazało się, że brakuje mało prawdopodobne, żeby taki lot- w której Akins miał wyznaczone miej- przebywających w maszynowni pala- niskowiec zapuścił się w strefę, w któ- sce. Cała załoga frachtowca musiała czy W. Pelta i Stillwella oraz smarow- rej Luftwaffe dysponowało przewagą z konieczności ewakuować się w jednej nika Freya. Kilku rozbitków dozna- w powietrzu; toteż każdy lotniskowiec łodzi oraz na czterech tratwach ratun- ło dotkliwych poparzeń; ułożono ich musiałby znajdować się w tak znacz- kowych, przymocowanych do sztagów na jednej z tratw, gdzie mogli się po- nym oddaleniu od tej strefy, że gdyby przedniego i tylnego masztu. Dru- łożyć. Przez około godzinę marynarze atak Tirpitza na konwój nastąpił do- gi oficer oraz trzej inni członkowie za- wiosłowali, bez zbytniego entuzjazmu, piero wtedy, kiedy ten ostatni znajdzie łogi zajęli miejsca w przedniej tratwie, w kierunku Rosji. „Wszyscy się cieszyli się poniżej równoleżnika 72°, startują- usytuowanej po prawej burcie, podczas - wspominał Akins - ponieważ uznali- ce zeń samoloty musiałyby działać na gdy James Akins wraz z pięcioma ma- śmy, że oto skończyły się nasze kłopoty. granicy swojego zasięgu. Dowództwo rynarzami wspięli się do tratwy lewo- Kapitan chciał wraz z dziewiętnasto- Grupy, powodowane względami tak- burtowej. Bohmann odwrócił swojego ma ludźmi popłynąć łodzią po pomoc, tycznymi, uznało, że operacja „Ruch U-boota rufą do ciężko rannego stat- uznał bowiem, że w ten sposób szybciej skoczka” powinna się rozpocząć naj- ku, po czym o 10:22 wystrzelił do niego ją sprowadzi. Jednak wszyscy maryna- później do 13:00 tego samego dnia16. torpedę z tylnej wyrzutni. W tej samej rze wyrazili sprzeciw i postanowiliśmy Zażądano, by zezwolono na natych- jednak chwili statek zadrżał i skręcił pozostać razem”. Wszyscy zdawali so- miastowe podanie hasła do rozpoczę- w lewo, toteż torpeda chybiła celu. bie sprawę z niepewności sytuacji; ta- cia działania - z chwilą zneutralizowa- Przez pewien czas Akins i jego to- fla wody była niemal gładka jak lustro nia zagrożenia ze strony „pancernika”. warzysze niedoli trzymali się w pobli- z wątłą martwą falą, stały ląd oddalony Wielki admirał Raeder, pomny na żu frachtowca, oczekując, aż zejdzie był jednak o czterysta mil i gdyby ze- nalegania führera, żeby najpierw zlo- do niej norweski kapitan Hansen, ten rwała się wichura, skuleni na tratwach kalizować i zneutralizować lotniskow- jednak nie chciał zejść z pokładu, po- marynarze długo by nie przeżyli. Mo- ce, odmówił jednak zgody; tuż po wodowany nie tyle pragnieniem pój- rze było, jak okiem sięgnąć, puste - na 09:00 dowiedziano się o tym w Do- ścia na dno wraz ze swoim statkiem, horyzoncie szarzały tylko złowrogie wództwie Grupy Marynarki „Północ”. ile obawą przed ostatnią torpedą, za- kształty gór lodowych. Obecnie jednak sytuacja zmieniła się taczającą tuż pod powierzchnią wody jeszcze bardziej radykalnie w następ- osobliwe koła wokół Carltona i mijają- *** stwie przypadkowej obserwacji doko- cą tratwy oraz szalupy w coraz mniej- Tymczasem Dowództwo Grupy Ma- nanej przez niemiecki samolot zwia- szej odległości. Pewien bardziej nerwo- rynarki „Północ” (generał admirał dowczy: o 06:55, podczas przejściowej wy amerykański marynarz sposobił się Carls) zostało również poinformowane, poprawy widoczności pomiędzy do zadania przepływającej mimo tor- że własny okręt podwodny dostrzegł dwiema ławicami mgły, zauważono pedzie silnego uderzenia wiosłem, po- zespół nieprzyjacielskich krążowni- zespół brytyjskich okrętów, wycofują- wstrzymali go jednak od tego inni roz- ków, oddalający się „kursem zachodnim cych się na południowy zachód17. Był bitkowie. Wreszcie torpeda zanurzyła z pełną szybkością”; nadal jednak bra- to poszukiwany przez Niemców lotni- się i zatonęła. Hansen wskoczył na tra- kowało informacji dotyczących miej- skowiec - około dwustu dwudziestu twę Akinsa, potem jednak przeszedł sca przebywania „zespołu mającego mil na zachodnio-północny zachód do łodzi. O 10:50, gdy Bohmann przy- w swoim składzie lotniskowiec”, po- od Wyspy Niedźwiedziej, ponad czte- gotowywał się do wystrzelenia następ- nadto wydawało się, że statkom nale- rysta mil od Altenfjordu - kryjówki nej torpedy, pozornie niezniszczalny żącym do konwoju PQ-17 (które, we- niemieckiego zespołu i osiemset mil Carlton przewrócił się cicho i spokoj- dług meldunków, znajdowały się teraz od prawdopodobnego miejsca plano- nie, po czym zatonął dziobem naprzód. w dużym rozproszeniu15 nadal towa- wanego teraz przez Niemców ataku sił U-boot wynurzył się. „Wszyscy rzyszą jakieś okręty wojenne. nawodnych. oczekiwaliśmy nieruchomo na sal- Gdy tylko w Kilonii otrzymano Otrzymane meldunki zwiadow- wy z broni maszynowej - wspominał rzeczone meldunki, Carls postano- cze spowodowały, że w Seekriegsle- Akins - faszerowano nas bowiem pro- wił natychmiast wykorzystać sprzy- itung powzięto poprawny wniosek, pagandą, że Niemcy zawsze tak postę- jające okoliczności. Jego zespół miał iż Admiralicja brytyjska nie zamie- pują. Jednak zapytali oni tylko o na- ostatecznie zaatakować przeciwnika. zwę naszej jednostki i odpłynęli - mieli Wczesnym rankiem Dowództwo Gru- 14. „Krótki raport «U 88»”, 12 VII. Dziennik działań przed sobą pracowity dzień”. Gdy U 88 py Marynarki „Północ” uznało ofi- bojowych sztabu Schmundta. 15. „Wypad «Tirpitza»”. Dziennik działań bojowych przebywał na powierzchni, Bohmann cjalnie, że jeśli do południa uda się Seekriegsleitung, 5 VII. wysłał do Schmundta radiodepeszę, zneutralizować nieprzyjacielski „pan- 16. Depesza Dowództwa Grupy Marynarki „Północ” do Schmundta i innych, otrzymana 5 VII o 07:02. w której poinformował o zatopieniu cernik”, znajdujący się (według błęd- 17. Dnia 4 lipca o 22:00 Tovey zmienił kurs ame- dziesięciotysięcznika, nie podając jed- nych meldunków) opodal konwoju rykańskiego zespołu na północno-wschodni, po to, 14 by chronić wycofujący się zespół krążowników przed nak jego nazwy . i jeśli przeciwnik nie dysponuje tam ­ewnentualnym atakiem niemieckich jednostek nawod- Załoga Carltona skupiła wszyst- lotniskowcem, zespół Tirpitza w ogó- nych, jednak o 04:00 w nocy uznał, że Hamilton opu- ścił już „strefę zagrożenia” i znajduje się około 160 mil kie tratwy wokół łodzi i przymocowa- le nie powinien brać pod uwagę za- na południe od jego okrętów; nakazał przeto, by jego ze- ła je do siebie sznurami; podniesiono grożenia ze strony samolotów startu- spół powrócił na kurs południowo-zachodni.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 27 Pogrom konwoju PQ-17 rza narażać ciężkich alianckich okrę- zał tę pomyślną wiadomość do Kilonii nych innych ciężkich okrętów nie do- tów wojennych oraz lotniskowców na dziesięć minut później, informując do- strzeżono aż do granicy lodu na prze- atak niemieckich samolotów torpedo- datkowo, że uzgodniona taktyka ata- strzeni setek mil; konwój, ochraniany wych i bombowych, startujących z baz ku pozostaje w mocy, nawet gdyby nie teraz tylko przez lekki zespół eskor- w Norwegii, nakazała przeto ich do- nadeszły dalsze meldunki, z których towy, rozdzielił się na dwie luźne gru- wódcom, żeby trzymali się w roządnej wynikałoby, że nieprzyjacielski lotni- py, a wiele uszkodzonych frachtow- odległości od Przylądka Północnego. skowiec zmienił pozycję na korzyst- ców-maruderów pozostawało w tyle. Ponadto Niemcy wiedzieli, że alianckie ną dla Niemców, czy też gdyby lotnic- Przeciwnik najwyraźniej nie brał pod jednostki wyszły w morze co najmniej two zwiadowcze przeciwnika wykryło uwagę obecności niemieckich okrętów od 1 lipca - tamtego dnia bowiem za- przedwcześnie niemieckie jednostki, w Altenfjordzie. Na trasie niemieckie- obserwowano je u wybrzeży Islandii - co mogłoby narazić je na zagrożenie. go zespołu nie było żadnych U-bootów; toteż wydawało się prawdopodobne, że Minutę później (do ostatecznej pory wstępna faza operacji miała okazać się zostaną zmuszone albo do przerwania rozpoczęcia operacji brakowało nie- dla Niemców zadaniem dziecinnie ła- operacji z powodu wyczerpania się za- wiele ponad godzinę) generał admirał twym; atak na frachtowce konwoju pasów paliwa18, albo do oczekiwania Carls przekazał ustalone wcześniej ha- miał nastąpić 6 lipca, w poniedziałek. gdzieś na arktycznych wodach na bun- sło, będące sygnałem do realizacji „Ru- Mimo to Kriegsmarine narażała na krowanie ze zbiornikowców floty. Se- chu skoczka”20. uszkodzenie lub zatopienie najsilniejsze ekriegsleitung uznało zatem, że „raczej Przed Niemcami otwierały się teraz i najważniejsze okręty wojenne i nikt nie należy oczekiwać poważnego za- perspektywy odniesienia miażdżące- nie był bardziej świadom tego faktu niż grożenia ze strony nieprzyjacielskiego go zwycięstwa. Faktycznie oficer głów- sam wielki admirał Raeder, który ran- zespołu z lotniskowcem w składzie”19. nodowodzący z pokładu - w tym wy- kiem, w rozmowie telefonicznej, po- Tuż po 10:00, mniej więcej wtedy, kie- padku admirał Schniewind, człowiek dzielił się z Carlsem swoim niepoko- dy torpedowano Carltona Dowództwo silnej woli i charakteru - znów nie cze- jem i wątpliwościami, choć decyzję już Lotnicze Obszaru Lofoty potwierdzi- kał, aż otrzyma hasło; chcąc zyskać na podjęto. Carls, najwyraźniej przeję- ło, że na obszarze od 14 do 26 stopni czasie, wyruszył z Altenfjordu tuż po ty tym, co usłyszał, wysłał do znajdu- długości geograficznej wschodniej, aż 11:00; płynął przez Kanały, kiedy jego jącego się na pokładzie Tirpitza (któ- do granicy lodu nie zaobserwowano radiotelegrafiści odebrali przekaza- ry opuszczał już Kanał) Schniewinda żadnych nieprzyjacielskich okrętów; ne przez radio hasło, po którego otrzy- depeszę, w której zawarł osobliwe we- wzmocniło to rosnące przeświadcze- maniu mógł dopiero podnieść kotwicę. zwanie do zachowania powściągliwo- nie dowództwa Kriegsmarine w Berli- Pomimo otrzymanych drogą radio- ści i rozwagi; apel ów bezsprzecznie nie, że sprawy rozwijają się pomyślnie wą rozkazów, na mocy których „zespół pogrążył w rozpaczy walecznego do- dla Niemców. miał opuścić Kanał na wysokości Nord- wódcę floty: Dowództwo Grupy Marynarki „Pół- kyn” - czyli, jak najdalej w kierunku „Krótkotrwała operacja zakończona noc” nakazało już wcześniej zespołowi wschodnim - Schniewind trzymał się częściowym sukcesem jest niewątpliwie okrętów osiągnięcie gotowści do wyj- własnego planu: zamierzał popłynąć więcej warta niż całkowite zwycięstwo ścia w morze w ciągu godziny, poczyna- przejściem uzystuowanym na zachód odniesione przy wielkim nakładzie cza- jąc od 09:00 rano. O 10:52 na okrętach od Rölvsöy, uznał bowiem, że zagroże- su. Natychmiast meldować o każdora- wprowadzono gotowość do natychmia- nie ze strony okrętów podwodnych bę- zowym dostrzeżeniu nieprzyjacielskich stowego odkotwiczenia; wkrótce też Al- dzie tam mniejsze21. samolotów. Nie wahajcie się przerwać tenfjord wypełniły odgłosy towarzy- Carls przejął dowodzenie działania- działań w niepewnej sytuacji. Pod żad- szące przygotowaniom do rejsu. Fakt mi U-bootów na czas operacji i wsy- nym pozorem nie wolno wam dopuścić wycofania na zachód zarówno zespo- łał do Schmundta depeszę, w której za- do tego, żeby przeciwnikowi udało się łu Hamiltona, jak Toveya usunął ostat- warł następujące zdanie: ugodzić w rdzeń naszego zespołu”. nią przeszkodę w realizacji „Ruchu „Atak naszych zespołów ciężkich W Kriegsmarine nie było jednak ni- skoczka”. Generał admirał Carls po- okrętów na konwój planowany na ju- kogo, kto by nie wierzył w to, że dla wtórnie przekazał telefonicznie - naj- trzejsze popołudnie. Czas tego ataku pierw wydziałowi operacyjnemu Se- zostanie podany hasłem «Zgoda». Na- 18. Jednostkom Toveya z pewnością wyczerpywało się paliwo. ekriegsleitung, potem Raederowi - swoją leży natychmiast informować o dostrze- 19. Dziennik działań bojowych Seekriegsleitung, wcześniejszą propozycję, iżby jednost- żeniu nieprzyjacielskich pancerników, 5 VII. 22 20. Dziennik działań bojowych sztabu Schmundta. ki niemieckie wyruszyły do ataku bez lotniskowców i samolotów” . Zdarzające się nagminnie przerwy opóźniły przekaza- względu na zagrożenie ze strony lot- O 12:45 zaokrętowany na pancerni- nie hasła. Nie jest jasne, o której godzinie rzeczona depe- niskowca. Raeder mógł tylko wyrazić ku admirał Schniewind otrzymał z Ko- sza dotarła na Tirpitza, jednak przekazana za pośrednic- twem dalekopisu do Narwiku została otrzymana przez zgodę. Jego przedstawiciel w kwaterze lonii depeszę radiową zawierającą naj- Schmundta po 30 minutach. Tekst hasła w przypisie po- Hitlera miał poinformować go, że sytu- nowsze informacje o ruchach jednostek chodzi z depeszy znajdującej się w zbiorze akt PG/32586 (sygn. mikrofilmu T-41-B). acja uległa zmianie i poprosić o pozwo- przeciwnika: zespół alianckich krą- 21. Raport wstępny dotyczący dowódcy zespołu lenie na przeprowadzenie operacji. żowników zmierzał „na zachód z dużą [Schniewinda] i operacji „Ruch skoczka”, przedruko- wany w dzienniku działań bojowych Seekriegsleitung, 12 Około 11:30 zadzwonił wiceadmirał szybkością”; zespół z lotniskowcem pły- VII. Raport końcowy Carlsa. Krancke: poinformował, że swoje za- nął nieco wolniej w tym samym kie- 22. Był to następujący komunikat: „Tajne. Amunicja ćwiczebna, mająca być dostarczona zgodnie z tajną de- danie „wykonał z powodzeniem”. Wy- runku, co najmniej czterysta mil na peszą nr 3756 z Dowództwo Grupy Marynarki „Północ”, dział operacyjny w Berlinie przeka- północny zachód od Altenfjordu; żad- jest wycofana”.

28 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE niemieckiego zespołu okrętów, by tak rzec, zaświeciło słońce. O 15:00 Tir- pitz, Hipper, Scheer, siedem niszczycieli i dwa torpedowce wyszły w morze. Tymczasem niemiecka 5 Flota Po- wietrzna wykorzystała w pełni swój potencjał zwiadowczy i zaczepny. Sa- moloty należące do jednostki KG.26, stacjonującej w Banaku, zamierzano uzupełnić, gdy tylko poprawi się po- goda, maszynami trzeciego dywizjonu Junkersów 88 ze stacjonującego w Bar- dufoss pułku KG.30; następnie miała się rozpocząć kombinowane działania bombowe przeciw konwojowi, okaza- ło się jednak, że statki zbytnio się roz- proszyły, a szybsze jednostki zmierzały całą siłą maszyn ku obszarom, na któ- rych panowała zła pogoda23. Tego po- południa, gdy nad lotniskami w Nor- wegii, opadła mgła, Niemcy rozpoczęli po raz pierwszy zmasowane naloty. O 14:30 biuro Schmundta w Narwi- ku otrzymało depeszę z informacją, że trwają ataki torpedowe i bombo- we. Zarówno Dowództwo Luftwaf- fe „Północ-Wschód”, jak i Dowództwo Lotnicze Obszaru Lofoty rzuciły do akcji duże siły i podczas godzin popo- łudniowych wszystkie trzy dywizjony z KG.30 oraz kilkanaście samolotów bombowo-torpedowych patrolowa- ło nad Morzem Barentsa, poszukując maruderów z konwoju. Pancernik Tirpitz w jednym z norweskich fiordów. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe Następstwa rozkazu Admiralicji, do- My, żółtodzioby, morskie kutasy respondent koncernu prasowego Be- tyczące rozproszenia konwoju okaza- żadnej busoli, żadnych kompasów, averbrroka - wraz z korwetami La ły się tym bardziej godne pożałowania. A jak chodzi o dym - ja chromolę! Malouine i Lotus podążał na wschód Porucznik Gradwell, którego niewiel- Walimy go w niebo całe kupy, wzdłuż granicy lodowego paku; opodal ki, zaopatrzony w azdyk trawler za- Prujemy jedenastką - Neptunowi w dupę, próbował nadążyć za nimi statek ra- brał ze sobą trzy frachtowce i, niczym Chroniąc jakiś PQ lub QP. towniczy Rathlin wraz z korwetą Pop- pasterz owce, zawiódł je w bezpieczne py24. Dnia 5 lipca wczesnym rankiem schronienie w postaci lodowego pola, Działami nas nadzieli, płynący zbieżnym kursem amerykań- był jedynym oficerem, który w ten wła- Szkop w kułak z nich się śmieje, ski frachtowiec Bellingham, dostrzegł śnie sposób zinterpretował otrzymane A amunicji tyle, co nic. tę grupkę: pomimo, że został zwodo- polecenie. Eter wypełnił się rozpacz- Niszczyciele sprzed wieku wany dwadzieścia pięć lat wcześniej, liwymi wezwaniami o pomoc, a wie- To tylko zawada, człowieku - stopniowo ją wyprzedził. Po trzech go- le frachtowców poszukiwało schronie- Gdy chronimy jakiś QP, czy PQ. dzinach dowódca okrętu przeciwlot- nia gdziekolwiek bądź. Korwety wraz niczego Pozarica nakazał mu zmienić z okrętami przeciwlotniczymi Paloma- Załogi okrętów przeciwlotniczych kurs czterdzieści pięć stopni w prawo, res i Pozarica zmierzały samodzielnie przekonały się wkrótce, że trawlery ponieważ, jak uznał komandor Law- na wschód. Lord Middleton i Lord Austin - oprócz ford, obecy kurs zawiedzie go wprost Trawlery nie cieszyły się zbytnią po- tego, że obficie dymiły - są na jak na na pole lodowe. Kapitan Bellinghama, pularnością wśród załóg pozostałych ich gust zbyt powolne. Zapytane, jaką urażony tym poleceniem, wysłał w od- jednostek eskorty: były hałaśliwe, aż największą szybkość mogą rozwinąć, powiedzi sygnał: „Idźcie do diabła”, nazbyt widoczne dla przeciwnika, a na trawlery odpowiedziały: „jedenaście który okręt przeciwlotniczy skwitował dobitkę powolne. Porucznik Dick Els- węzłów”. Na tym zakończyła się wy- 23.. „Krótki meldunek niemieckiego Sztabu Lotnic- den z okrętu Gradwella ułożył nawet miana sygnałów i niebawem trawlery twa”, 5 VII. Wyciąg w dzienniku działań bojowych Se- sprośny siedmiozwrotkowy wierszyk zaczęły pozostawać w tyle. ekriegsleitung, 5 VII. Dziennik działań bojowych 5 Flo- ty Powietrznej, 5 VII. Dziennik działań bojowych szta- „Chłopcy z trawlerów”; oto jego naj- Pozarica - okręt, na którego pokła- bu Schmundta, 5 VII. trafniejsze zwrotki: dzie znajdował się Godfrey Winn, ko- 24. Dziennik Caradusa, 5 VII.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 29 Pogrom konwoju PQ-17 sygnałem: „Cześć i powodzenia”25, po Jednocześnie jednak, gdy frachto- ku zaczęła wykazywać wyraźne oznaki czym oddalił się od frachtowca. Skło- wiec zastopował przed jej białą kurty- wyczerpania nerwowego, zresztą nic niło to jego drugiego oficera do wygło- ną, niemiecki okręt podwodny, który dziwnego, ponieważ ludzi utrzymy- szenia zgryźliwego komentarza26. śledził go przez całe popołudnie za- wano bez chwili wytchnienia w sta- Inne frachtowce miały podob- jął dogodną pozycję do wytrzelenia nie gotowści bojowej przez ponad dwa- ne doświadczenia z okrętami ich by- doń torped. Był to U 88, ten sam U-bo- dzieścia osiem godzin. Po krótkiej łej eskorty: pisałem już o tym, jak okręt ot, który zatopił rankiem Carltona; po przerwie, która pozwoliła artylerzy- przeciwlotniczy Palomares wraz z tra- załadowaniu wyrzutni okręt zanurzył stom na wymianę pojemników z amu- łowcami przystosowanymi do zwal- się kilka mil dalej, a teraz, tuż pod po- nicją do dział, nadleciała kolejna grupa czania okrętów podwodnych: Brito- wierzchnią morza, podchodził Danie- pięciu junkersów; samoloty zwiększy- mart i Halcyon, odszedł w samotnej la Morgana30. Gdy Bohmann już miał ły pułap lotu, po czym zaatakowały świetności i chwale. Wczesnym ran- rozkazać, żeby odpalono torpedy, ame- kolejno statek. Jedna z maszyn zosta- kiem, ku zakłopotaniu komandora rykanin nagle ruszył; pozostałe stat- ła trafiona: odleciała z płonącą gondo- Jaunceya z jego okrętem zrównały się ki zanurzyły się już wcześniej we mgle, lą silnika, zaś zrzucone bomby spadły frachtowce Fairfield City i Daniel Mor- toteż frachtowiec podążył samotnie w odległości pięcdziesięciu jardów od gan, dowodząc tym samym zaskakują- kursem wiodącym ku Półwyspowi prawej burty statku. Drugi i trzeci sa- cej sprawności swoich maszyn; tuż po Admiralicji na Nowej Ziemi. Niemiec- molot również nie uzyskały żadnych 06:00 dołączył do nich również Benja- ki dowódca musiał zatem czekać; na- trafień. Jednak bomby zrzucone przez min Harrison, a trzy godziny później stępnie wynurzył się i podjął pościg. czwartego junkersa spadły tak blisko także John Witherspoon - cztery ame- Około 15:00, podążając wprost na jego burty, że w następstwie eksplozji rykańskie statki handlowe trzymały się wschód, Daniel Morgan wyłonił się rozszczelniły się blachy poszycia po- w pobliżu okrętów eskortowych Royal z przeciwnego krańca ławicy mgły między ładownią czwartą i piątą. Sta- Navy, jakby błagając niemo o ochronę. i dostrzegł po prawej burcie frachto- tek natychmiast dostał przechyłu na Przez całą noc jednostki te były śledzo- wiec Fairfield City, płynący zbieżnym prawę burtę i zaczął się zanurzać rufą ne przez niemieckie wodnosamoloty kursem. Dowódca Morgana nie zdawał do przodu. Przestał działać ster. Tym- zwiadowcze Blohm & Voss, niewątpli- sobie sprawy z tego, że jego statek jest czasem samoloty odleciały. Bohmann, wie naprowadzające na nie okręty pod- śledzony przez U-boota; Bohmann od- obserwujący przez peryskop przebieg wodne. O dalszych wydarzeniach do- nalazł go ponownie. Kiedy rozpoczął ataku, dostrzegł, że frachtowiec zaczął wiadujemy się z oficjalnych raportów, manewr wyprzedzania, znów nad- płynąć w sposób niekontrolowany, do- sporządzonych przez amerykańskich leciały dwa junkersy 88 z KG.30, za- myślił się zatem, że nie słucha steru. oficerów artylerii, zaokrętowanych mierzając zaatakować Fairfield City31. Daniel Morgan, przewożący w ła- na frachtowcach: oficer z Johna Wi- Dzielny Morgan ponownie otworzył downiach 8200 ton stali, żywności, ma- therspoona napisał: „Okręty eskortowe ogień, żeby zdekoncentrować pilotów, teriałów wybuchowych, czołgów i sa- zmieniły kurs i za pomocą lampy sygna- tym razem jednak szczęście go opuści- mochodów, walczył znacznie dzielniej łowej zażądały od statków, eskorty, żeby ło: pierwsza wiązka bomb eksplodowa- niż większość innych statków, teraz nie towarzyszyły im dalej, tylko, żeby ła opodal prawej burty jego towarzy- jednak był zupełnie bezbronny. W na- płynęły dotychczasowym kursem”27. sza, potem drugi samolot, znajdujący stępstwie eksplozji bomb zginął na nim Oficer z Daniela Morgana napisał że: się poza zasięgiem dział Fairfield City, jeden marynarz, a przegrzany zamek „eskorta złożona z jednostek wojennych zrzucił drugą wiązkę, uzyskując bez- jedynego trzycalowego działka stat- odpłynęła, nakazawszy nam trzymać pośrednie trafienie w pokład rufowy. ku zablokował pocisk; wystrzelano też dotychczasowy kurs”28. Po „spławieniu” Bomby zrzucone przez trzeciego Jun- większość amunicji kalibru .50. Po- w ten sposób statków handlowych, Pa- kersa trafiły w pomost nawigacyjny, rucznik Morton Wolfson, oficer uzbro- lomares oraz pozostałe okręty popły- zabijając wszystkich znajdujących się nęły z pełną szybkością kursem wiodą- tam członków załogi (wyjąwszy ster- 25. Dziennik II oficera na statku Bellingham. cym wprost na wschód29. nika, który został ciężko ranny), oraz 26. Po zawinięciu do Archangielska oficer uzbro- jonych artylerzystów na Bellingham napisał w swo- Cztery amerykańskie statki podąży- dwóch marynarzy w kuchni. Spusz- im raporcie, co następuje: „Od okrętu przeciwlotnicze- ły ku naturalnemu schronieniu - ławi- czono na wodę dwie szalupy, z których go i trzech korwet dzieliły nas trzy mile, szliśmy z pręd- kością trzynastu węzłów; lecz oni odpłynęli, nie czekając cy mgły, zalegającej nad wodą opodal, jedna została poważnie uszkodzona na nas”. na kierunku północno-wschodnim. w następstwie eksplozji - i płonący sta- 27. Raport oficera Armed Guard (uzbrojonych arty- lerzystów) na frachtowcu John Witherspoon. O 14:00 znów ujrzano na niebie nie- tek wkrótce zatonął wraz z ładunkiem 28. Raport oficera Armed Guard (uzbrojonych arty- miecką łódź latającą Blohm & Voss, to- czołgów. Daniel Morgan zniknął za ho- lerzystów) na frachtowcu Daniel Morgan. też nim statki zanurzyły się we mgle, ryzontem, a łodzie z ludźmi rozpoczę- 29. We wspomnieniu pośmiertnym, zamieszczonym w „Timesie” (14 X 1958) napisano, że Jauncey otrzy- Daniel Morgan obrócił się i przez nie- ły długi rejs ku Nowej Ziemi. mał odznaczenie Distinguished Service Order już po tra- jaki czas ostrzeliwał samolot ze swo- Nadleciały trzy kolejne junkersy 88 gicznym rejsie konwoju PQ-17 za służbę jako dowódca eskorty. „Działając zawzięcie i nieustępliwie, zdołał on jego trzycalowego działka przeciw- i wraz z poprzednimi samolotami roz- zebrać i poprowadzić ze sobą niektóre ocalałe statki, po lotniczego, po to, żeby uniemożliwić poczęły serię trwających ponad go- czym, ukrywszy je w cieśninie Matoczkin Szar na Nowej Ziemi, ocalił, doprowadzając do bezpiecznego Archan- obserwatorowi na jego pokładzie do- dzinę nalotów na Daniela Morgana; gielska”. O incydencie opisanym w raporcie Britomarta strzeżenie, w jakim kierunku skiero- jego kapitan nakazał wykonywać uni- nie wspomniano ani słowem. 30. „Krótki raport «U 88»”, 12 VII. wały się wszystkie trzy jednostki po ki, toteż Niemcy nie uzyskali żadne- 31. Rozmowa autora z T.D. Nieldem, brytyjskim ar- wpłynięciu we mgłę. go trafienia. Tymczasem załoga stat- tylerzystą na Fairfield City, czerwiec 1963.

30 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17 jonych artylerzystów, poinformował się ku nim. Niemieccy marynarze foto- Honomu storpedował także ktoś inny. kapitana o sytuacji; kapitan Sullivan, grafowali rozbitków; oficer, posługując Po kilkunastu sekundach nastąpiła kontent, że radiotelegrafista zdążył się najczystszą angielszczyzną, zapytał druga eksplozja, która spowiła statek nadać sygnał „jesteśmy atakowani przez kapitana: „Jak się nazywał was statek? w chmurę dymu: frachtowiec zaczął samoloty” wraz z dokładną pozycją Jaki miał tonaż? Jaki ładunek?” Dziel- tonąć szybciej. frachtowca, nakazał, iżby marynarze ny kapitan Sullivan skłamał, odpowie- Druga torpeda ugodziła Honomu na zajęli stanowiska przy łodziach ratun- dział bowiem, że przewozili drobnicę wysokości czwartej ładowni i statek za- kowych. Morton wraz z dwoma artyle- - żywność i skóry. Usłyszał w odpo- czął się przełamywać w pół. Trzydzie- rzystami usiłowali mozolnie wydobyć wiedzi, że łgać mogą komuś innemu, stu siedmiu marynarzy (łącznie z ka- pocisk z działa, jednak łuska oddzieli- na tym jednak indagacje się zakoń- pitanem, Frederickiem A. Strandem) ła się od ładunku; na dobitkę niektórzy czyły. Rozbitkowie poprosili o poda- zdołało ewakuować się w łodziach ra- marynarze mieli już wszystkiego ser- nie kursu na najbliższy ląd. Doradzono tunkowych, jednak dziewiętnastu lu- decznie dosyć. Nie czekając na rozka- im, żeby płynęli na południe. U-boot dzi poszło na dno wraz z frachtow- zy, spuścili szalupy na wodę i odpłynę- towarzyszył potem łodziom przez jakiś cem37. Gdy tylko nieszczęsny Honomu li od statku, pozostawiając na pokładzie czas, potem oddalił się na powierzch- z rozbitą kotłownią i unieruchomiony- połowę swoich kolegów oraz większość ni, kontynuując poszukiwanie frach- mi maszynami rozpoczął swój ostatni artylerzystów; wypełniona spanikowa- towców34. rejs: sto osiemdziesiąt sążni w głąb mo- nymi ludźmi jedna z łodzi przewróciła Mniej więcej wtedy, kiedy Daniel rza, wynurzyły się z wody trzy szaro- się: wszyscy znajdujący się w niej wpa- Morgan został zaatakowany i zatrzy- niebieskie kadłuby niemieckich okrę- dli do morza. Kapitan polecił, żeby ma- many przez junkersy 88, niewidoczny tów podwodnych. Dwa: U 334 i U 456 newrowano statkiem za pomocą zmia- wróg wyprzedzał opodal amerykań- znalazły się opodal dryfującej plamy ny obrotów śruby: frachtowiec zbliżył ski frachtowiec Honomu, przewożą- z oleju oraz szczątków pochodzących się wtedy do dryfujących szalup. Wcią- cy w ładowniach 7500 ton stali, czołgi, z zatopionego statku; trzeci U-boot, gnięto je na pokład i wybrano z nich amunicję oraz żywność: U 334, dowo- prawdopodobnie U 88, wyszedł na po- wodę; podczas tych czynności utonęli dzony przez Kapitänleutnanta Siemo- wierzchnię ćwierć mili dalej. Okazało dwaj ludzie; jednym z nich był I oficer. na zbliżał się do swojej ofiary: w wy- się, że torpedy, które trafiły amerykani- Następnie cała załoga wsiadła do łodzi rzutniach I, II i IV oczekiwały torpedy. na wystrzelił U 456, dowodzony przez i oddaliła się od statku. Statek stanowił idealny cel dla U-bo- Maksa-Martina Teicherta38. Ten ostat- Ktoś musiał dostrzec drugiego prze- ota: zachowywał ciszę radiową, a ob- ni skierował swój okręt ku szalupom ciwnika, albowiem wysłany ze stat- serwacyjną wachtę pokładową pełni- i nakazał Strandowi przejście na swój ku sygnał radiowy został poprzedzony ło dziesięciu marynarzy; frachtowiec pokład; kapitan spełnił polecenie i zo- kodem: „zagrożenie atakiem okrę- utrzymywał stałą prędkość dziesięć stał wzięty do niewoli. Marynarzy za- tów podwodnych”; podano też pozycję i pół węzła i nawet nie usiłował zyg- pytano, czy dysponują odpowiednim znajdującego się w tak ciężkiej opre- zakować35. Dnia 5 lipca o 15:00 U 334 zapasem wody pitnej, po czym nie- sji Daniela Morgana32. Heino Boh- czatował już na swoją ofiarę, oczeku- mieccy oficerowie przekazali im puszki mann słyszał przekazywane przez hy- jąc, aż statek znajdzie się w celowni- mięsne oraz hermetycznie zapakowany drofon odgłosy stukotów i uderzeń, ku; o 15:28, kiedy nie spodziewający chleb. Zapowiedzieli również, że za kil- uznał zatem, że na statku pozostała za- się niczego Honomu znalazł się w od- ka dni podejmą ich z wody niszczyciele. łoga szkieletowa, próbująca naprawić ległości zaledwie tysiąca sześciuset jar- Po krótkim wypytaniu Stranda, doty- urządzenie sterowe. Wystrzelił torpe- dów od U-boota, Bohmann rozkazał czącym Honomu, Teichert wysłał depe- dę z wyrzutni nr I w lewą burtę frach- wystrzelić salwę trzech torped. Ra- szę do wiceadmirała Scmundta: „15:30, towca i zobaczył przez peryskop, jak diooficer, posługując się aparaturą hy- kwadrat AC.2937. Frachtowiec «Hono- z kadłuba ofiary wydobywa się chmu- drofoniczną, słyszał odgłosy ich śrub mu», 6977 ton. Części zamienne do czoł- ra szarego dymu; po kilku minutach przez ponad trzy minuty, co oznacza- wystrzelił torpedę z wyrzutni IV. Po- ło, że wszystkie torpedy chybiły. Na 32. Dziennik sygnałowy La Malouine. cisk trafił w maszynownię i dowód- polecenie dowódcy znajdujący się na- 33. Dzienniki broni torpedowej U 88. „Krótki raport ca U-boota dostrzegł jak w górę uno- dal w zanurzeniu okręt obrócono ostro «U 88»”. 34. Oświadczenia złożone przez rozbitków z Daniela szą się białe obłoczki pary; na statku w prawo, po czym o 15:36 z rufowej Morgana, listopad 1962. eksplodowały kotły. Daniel Morgan to- wyrzutni wystrzelono w kierunku Ho- 35. Raport Armed Guards (uzbrojonych artylerzy- 36 stów) z Honomu, informacje przekazane autorowi przez nął powoli, następnie zaczął łamać się nomu torpedę . Jednocześnie dostrze- Matson Navigation Company, wyciągi z oświadczeń w sobie, czemu towarzyszyły zgrzy- żono przez peryskop obłok brunatne- złożonych przez rozbitków z Honomu. Informacja uzy- ty i trzaski; w chwilę później nieocze- go dymu, dobywającego się z czwartej skana przez autora od Alana L. Harviego, II mechani- ka wachtowego, wrzesień 1962. Wielu rozbitków z Ho- kiwanie się przewrócił i zniknął pod ładowni statku; w następnej chwili nomu ponownie spotkał ten sam tragiczny los, gdy sta- wodą; na morzu pozostały tylko trzy frachtowiec wyraźnie nabrał przegłę- tek Silver Sword, którym płynęli w powrotnym konwo- 33 ju, został zatopiony. szalupy ratunkowe . Bohmann za- bienia na dziób. Gdy odgłosy ucichły, 36. Dzienniki broni torpedowej U 334. Również roz- notował w dzienniku: „Zatopiliśmy go hydrofony przekazały dźwięk wyda- mowy autora z radiotelegrafistą z tego okrętu, Otto- nem Borkiem i mechanikiem torpedowym, Güntherem dwoma torpedami, podczas gdy załoga wany bezsprzecznie przez śrubę tor- Döschnerem (wrzesień i październik 1962), a także no- usiłowała usunąć uszkodzenia”. pedy wystrzelonej z wyrzutni rufowej tatki w dzienniku Döschnera. 37. Wyciągi z oświadczeń złożonych przez rozbitków Amerykanie ujrzeli wynurzający się ich okrętu, nadal podążającej gdzieś z Honomu. duży okręt podwodny, który skierował w morskiej oddali. Oznaczało to, że 38. Dziennik broni torpedowej U 456.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 31 Pogrom konwoju PQ-17

kwitowaniem niniejsze pismo swoje- mu następcy41. Zabawa w kotka i myszkę, którą pa- rały się teraz niemieckie U-booty była ponad siły wielu kapitanów frachtow- ców; należy dodać, że załogi często by- najmniej nie potrzebowały szczegól- nej zachęty, żeby przechodzić do łodzi ratunkowych. Z utrzymanego w to- nie śmiertelnej powagi raportu oficera uzbrojonych artylerzystów na Samu- elu Chase, amerykańskim statku typu „Liberty”, wynika, jaki stres i napięcie przeżywali opuszczeni i osamotnieni marynarze statków konwoju PQ-17: „Dnia 5 lipca o 07:00 dostrzeżono wprost za rufą czarny punkt, zidenty- fikowany o 08:45 jako niemiecki okręt podwodny. Płynął na powierzchni, na- Widok kiosku U 334 po powrocie do bazy. Fot. Otto Bork stępnie zmienił kurs i znalazł się po na- gów. Z szybkimi jednostkami eskorty ny i doszedłem do wniosku, że rozkaz szej prawej burcie, potem zaczął nas utracony kontakt we mgle”39. Następnie rozproszenia konwoju wydano w celu wyprzedzać. Wreszcie o 10:00 znik- okręty podwodne skierowały się w kie- uchronienia statków przez wpadnię- nął z pola widzenia. Na widnokręgu, runku wschodnim, a po ataku widzia- ciem z zastawione przez przeciwnika za okrętem podwodnym, dostrzegliśmy no je na powierzchni jeszcze przez pół- pułapki; uznałem więc, że o ile człowiek statek, był to prawdopodobnie «Daniel torej godziny. Kapitänleutnant Siemon nie upiera się zbyt mocno przy innym Morgan». Zmienił on kurs i skierował poinformował przez interkom załogę, rozwiązaniu, to powinien trzymać się się wprost na północ. że nie będą się zanurzać. Następne ata- wcześniejszych ustaleń”. O 10:30 ustaliliśmy naszą pozycję: ki przeprowadzą przebywając na po- Samotne frachtowce znajdowały się 75°44’ N i 37°00’ E; kapitan wydał ko- wierzchni morza. w położeniu nie do pozazdroszczenia, mendę «cała wstecz» i nakazał załodze Nim Honomu zatonął, jego radio- zaś wielu kapitanów stało przed dyle- zająć miejsca w łodziach ratunkowych. operator zdążył jeszcze nadać trzy de- matem, czy wybrać odpowiedzialność O 10:45 opuszczono wszystkie: utworzy- pesze „jestem atakowany przez okręty za swoją załogę, czy też wykonanie po- ły one grupę w odległości 600 jardów od podwodne, wzywam pomocy”; ostatnią winności wobec ojczyzny. W Stanach jednostki [...]”. uzupełnił, podając pozycję statku. Da- Zjednoczonych przed wyjściem w mo- Jednak nieoczekiwanie U-boot na- leko na północy depesze przyniesiono rze każdy kapitan otrzymał kopię listu wet nie próbował zaatakować tak obie- na mostek okrętu przeciwlotniczego podpisanego przez Sekretarza Stanu do cującego celu w postaci nowiuteńkie- Pozarica, zmierzającego w kierunku spraw Marynarki, zawierający oficjalny go brytyjskiego siedmiotysięcznika, wschodnim wzdłuż granicy lodu40. zakaz poddawania się przeciwnikowi: bezradnego i porzuconego w bezmia- Obudzono komandora Lawforda. Ów 1. Zasadą ustaloną przez rząd Stanów rze arktycznych wód. Po dwugodzin- przeczytał dokładnie depesze, uznał Zjednoczonych jest, by żadna jednost- nym oczekiwaniu w szalupach kapitan jednak, że nie może zmienić kursu ka płynąca pod amerykańską flagą nie Samuela Chase uznał, że skoro jakoś i popłynąć na południe, żeby podjąć mogła wpaść w ręce przeciwnika. nie znaleźli się chętni do storpedowa- z morza rozbitków: czy bowiem mógł 2. Statek ma się bronić jak nadłu- nia powierzonego mu statku, będzie narażać trzystu ludzi, którzy znaleź- żej, używając do tego celu uzbrojenia, musiał, chcąc nie chcąc, kontynuować li się pod jego opieką i rozkazami dla stosując odpowiednie manewry oraz rejs na jego pokładzie. Wraz z I ofice- trzydziestu lub czterdziestu marynarzy wszelkie inne środki, jakimi rozpo- rem, na czele sformowanej ad hoc eki- dryfujących w szalupach, których na rządza kapitan. Jeśli ten ostatni uzna, py technicznej, wszedł na frachtowiec, dobitkę mógł wcale nie odnaleźć z po- że zajęcie jednostki przez przeciwnika żeby podnieść parę i uruchomić ma- wodu mgły? jest nieuniknione, powinien ją zatopić. szyny; o 14:00 szalupy wciągnięto z po- Teraz wezwania o pomoc napływa- Należy zatem zawczasu przygotować wrotem na pokład. Samuel Chase był ły „ciurkiem”. Dowóca korwety Lotus do otwarcia kingstony oraz poczynić jedną z niewielu jednostek, które oca- zaproponował, żeby ich mała grupa przygotowania do zatopienia ładowni lały z pogromu. jednostek sformowała ponownie ze- oraz pomieszczeń sąsiadujących z po- 39. Depesza U 456 do kontradm. Schmundta, otrzy- spół bojowy, który podążyłby na po- mieszczeniami siłowni i do wywołania mana 5 VII o 17:00. łudnie, żeby zwalczać okręty podwod- licznych pożarów; należy również pod- 40. Dziennik broni torpedowej U 703. 41. Pismo Sekretarza Stanu ds. Marynarki skierowa- ne i samoloty dokonujące rzezi wśród jąć wszelkie dodatkowe kroki zapew- ne do kapitanów amerykańskich statków handlowych: pozostałych frachtowców. Jednak Law- niające samozatopienie statku. „Instrukcje dotyczące samozatapiania statków handlo- wych”, 30 III 1942. Kopia, z której pochodzi cytat znaj- ford odrzucił ten pomysł. „Rozważa- 3. Gdyby kapitan przestał dowodzić duje się w aktach statku Fairfield City, 17 IV 1942 (archi- łem rzecz dogłębnie przez pół godzi- statkiem, powinien przekazać za po- wum amerykańskiej marynarki wojennej).

32 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17

Tymczasem na innym obszarze Mo- twierdzić przypuszczenia Bensona. Pa- mieckie maszyny powróciły już bez rza Barentsa niemiecki samolot roz- nowała doskonała widoczność, bez śla- torped. Wyraźne zainteresowanie lot- poznawczy krążył nad amerykańskim dów mgły, w której mógłby się ukryć ników rozbitkami zaniepokoiło ma- frachtowcem: najprawdopodobniej pi- nagi i bezbronny frachtowiec. Stenwick rynarzy ocalałych z Carltona, płyną- lot zamierzał określić ściśle jego po- podał sternikowi nowy kurs, a w eter cych w łodzi ratunkowej, na tratwach zycję. Dowódca rzeczonej jednost- popłynął sygnał: „SS «Earlston» w star- po porannym zatopieniu ich statku. ki, kapitan Hjalmar Christophsen, ciu z U-bootem”; podano też pozycję Heinkle przeleciały nad nimi na wy- USNR, należał do licznej grupy awan- statku. sokości pięćdziesieciu stóp, podno- sowanych i skierowanych pośpiesz- Istotnie „w starciu”: albowiem ar- sząc na morzu kurtynę rozpylonej na nie do pływania w konwojach mary- tylerzyści morscy, którzy obsadzi- drobne kropelki wody. Według obra- narzy floty handlowej, którym wojna li prowadzące ogień z niskim ką- zowej relacji Jamesa Akinsa, wszyscy jeszcze nie wpoiła potrzeby zachowa- tem podniesienia czterocalowe działo marynarze uznali, że są to całe „kurty- nia w każdej sytuacji zimnej krwi; po- umieszczone na pokładzie rufowym ny”. Sześć samolotów odleciało, jednak mimo iż zachowanie focke-wulfa nic rozpoczęli ostrzeliwanie przeciwnika. siódmy skręcił w powietrzu i powrócił. nie wskazywało, że zamierza zaata- Ten oddalony był o około osiem tysięcy Akins oraz inny marynarz rozebrali kować, Christophsen „polecił wy- jardów, jednak zbliżał się do frachtow- się do bielizny, gotowi w każdej chwi- wiesić flagi międzynarodowego kodu ca, płynąc szybciej od niego: dowódca li zanurkować pod tratwę, gdyby lotnik «Bezwarunkowa kapitulacja»”. Naka- U-boota zauważył bowiem, że został zaczął ich ostrzeliwać z broni pokłado- zał ściągnąć amerykańską flagę, a za- dostrzeżony. Okręt podwodny rozwi- wej. Tymczasem jeden Heinkel zszedł łodze wsiąść do łodzi ratunkowych42. jał na powierzchni większą szybkość jeszcze niżej - najwyraźniej pilot chciał Przestało mu zależeć, żeby dostarczyć niż Earlston. Kapitan Stenwick naka- sprawdzić, czy rozbitkowie dysponują swój ładunek - siedem tysięcy ton płyt zał pomimo to przyśpieszyć, a wszyst- jakimś uzbrojeniem - po czym skręcił pancernych, mąkę oraz dziewiętna- kim wolnym od służby palaczom po- ponownie i usiadł na morzu; następ- ście ulokowanych na pokładzie czoł- lecono zejść do kotłowni i zdublować nie zaczął opływać tratwy oraz szalu- gów, gdziekolwiek dalej niż do punk- obsługę kotłów44. Statek zaczął silnie pę w odległości zaledwie kilku jardów. tu, w którym zatrzymał frachtowiec. wibrować, gdy zwiększono do maksi- Pilot, nie wyłączając silników, Skądinąd należy nadmienić, że Alcoa mum moc maszyn, stopniowo jednak wzniósł do góry dłoń z wysuniętymi Ranger, który dysponował tylko czte- przyśpieszał. Nadano kolejny sygnał: trzema palcami, co oznaczało, że do rema lekkimi karabinami maszyno- „SOS, SOS, SOS. SS «Earlston» w ak- samolotu mają przypłynąć trzej Ame- wymi był najlepiej uzbrojonym stat- cji przeciw okrętowi podwodnemu, kurs rykanie. Marynarze: Stankiewicz, kiem w konwoju PQ-17 i żadną miarą 207°, przeciwnik płynie za nami. Go- „Big” McDonough i Higgens, wyso- nie odparłby ataku lotniczego. Osta- dzina 15”:09”45. W kierunku U-boota koczyli z tratwy do lodowatej wody tecznie najwyraźniej wielce skonfun- wystrzelono kilkanaście pocisków roz- i ruszyli kraulem ku wodnosamolo- dowany tym, co ujrzał, niemiecki pilot rywających się coraz to bliżej kiosku towi. Z pierwszym razem źle obliczy- odleciał. Drugi oficer objął dowodze- niemca, który zaczął się zanurzać i nie- li odległość, jednak za drugim Higgens nie statkiem i wezwał ochotników, któ- bawem zniknął pod wodą, znajdował i Stankiewicz wspięli się do kabiny. rzy chcieliby popłynąć wraz z nim do się jednak zbyt daleko od statku, toteż McDonough, potężne chłopisko, wa- portu przeznaczenia - wraz z kapita- nie mógł zaatakować go torpedą. Rów- żące chyba ponad sto czterdzieści ki- nem, zamkniętym w pomieszczeniu nież dopóki znajdował się w zanurze- logramów, miał kłopoty ze spodniami, pod pokładem. W zaistniałych oko- niu, dopóty nie mógł wyprzedzić pły- które zsunęły się, uniemożliwiając pły- licznościach ten ostatni zmienił zamia- nącego teraz z największą szybkością wanie. Samolot zatoczył jeszcze jed- ry: nakazał, żeby ponownie wciągnięto frachtowca. Spośród wszystkich stat- no koło: niemiecki lotnik usiadł okra- „Stars and Stripes” i obsadzono kara- ków handlowych należących do kon- kiem na pływaku, dzierżąc w dłoni biny maszynowe, następnie przejął do- woju, tylko ów brytyjczyk zachował bosak łodziowy. Kilkakrotnie próbo- wodzenie. zimną krew i mocne nerwy w zagro- wał podnieść z wody McDonougha, Tuż przed 15:00 brytyjski frach- żeniu atakiem U-boota i użył działka który dłużej przebywał pod wodą niż towiec znalazł się w podobnej sytu- zgodnie z jego przeznaczeniem. na powierzchni; jego koledzy, śledzą- acji, lecz jego dowódca postąpił zupeł- Tymczasem ponad dwadzieścia ło- cy jego zmagania z samolotu, rechota- nie inaczej: w odległości około trzech dzi ratunkowych i tratw unosiło się na li rubasznie46. Niemiec próbował jesz- mil od Earlstona, bo o nim tu mowa, wodzie, kołysane łagodą martwą falą, jego I oficer dostrzegł obiekt, który za U-bootami należącymi do forma- 42. Informacja uzyskana przez autora od E.C. Mille- uznał za „growler”, czyli niewielką sza- cji „Lodowy Diabeł”. O 17:00 siedem ra, XI 1962. 43. Rozmowa autora z Hawtry Bensonem (I ofice- rą górę lodową, niemal całkowicie za- bombowców torpedowych typu Hein- rem), XII 1962. nurzoną43. Osobliwe było jednak to, że kel, należących do eskadry I/906, sta- 44. Rozmowa autora z Thomasem Goodwinem (pa- laczem z Earlstona), XI 1962. owa „góra lodowa” - miarowo i niemal cjonującej w bazie wodnosamolotów 45. Dziennik sygnałowy La Malouine. Raport uzbro- niedostrzegalnie - najwyraźniej wy- w Billefjord, znajdującej się na połu- jonych artylerzystów z Bellinghama. Również niemiec- kie służby nasłuchowe przejęły w całości sygnały wzy- przedzała statek. Szczytowa część kio- dnie od Przylądka Północnego, prze- wające pomocy; ich teksty znajdują się w zbiorze akt sku U-boota pomalowana była na bia- leciało nisko nad rozbitkami, którzy PG/3258 (sygn. mikrofilmu T-41-B). 46. Informacja uzyskana przez autora od Jamesa E. ło i gdy okręt zbliżył się do Eearlstona, usłyszeli niebawem dochodzące spo- Akinsa. Wyciągi z oświadczeń złożonych przez rozbit- kapitan Hilmar Stenwick mógł po- za horyzontu odgłosy eksplozji. Nie- ków z Carltona, 10 III 1945.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 33 Pogrom konwoju PQ-17

Gdziekolwiek zły los rzu- Rozbitkowie z Carltona udzielali ob- cił pechową załogę Carltona, szernych wywiadów prasie niemiec- tam spadały na nią nieszczęścia. kiej, a fotografiami ich uśmiechniętych Niemieckie samoloty przetrans- twarzy - wyrażającymi bezsprzecznie portowały jeńców do Kirkenes, uczucie ulgi - ozdobiono wielki arty- bazy morskiej usytuowanej na kuł poświęcony tragedii konwoju, opu- wschód od Przylądka Północne- blikowany przez dwutygodnik dla żoł- go, skąd wyruszały w rejsy bojo- nierzy „Signal”49. Na tym jednak nie we U-booty, należące do „Diabła koniec: ziarno propagandy już zosta- lodowego”48. Marynarzy osadzo- ło zasiane w umysłach przeciwnika - to no w obozie jenieckim, w któ- rym przebywały setki Rosjan 47. List Waltera Feldheima, wysłany do żony z nie- i zapowiedziano, że zostaną za- mieckiego obozu jenieckiego, 1944. 48. Informacja uzyskana przez autora od T.J. Mo- strzeleni, jeśli będą próbować oneya. porozumiewać się z nimi. Star- 49. „Signal”, nr 2, wrzesień 1942. Artykuł opubliko- wano wraz z serią zdjęć wykonanych przez niemieckie- szego mechanika Mooneya pod- go reportera wojennego Benno Wundshammera, któ- dano intensywnym i wnikliwym ry przebywał na pokładzie jednego z ju 88, atakują- cych 5 VII rozproszone frachtowce. W aktach dowódz- cze kilkakrotnie pomóc pechowemu przesłuchaniom; Niemcy zaprzeczy- twa Kriegsmarine „Ruch skoczka”, PG/32586 (sygn. mi- pływakowi, lecz w końcu zrezygno- li, iżby mieli jakikolwiek udział w za- krofilmu T-41-B) znajdują się obszerne sprawozdania wał. Zawołał do rozbitków, że nieba- topieniu jego statku. Jeden z niemiec- z przesłuchań 14 rozbitków z Carltona, prowadzonych przez służby wywiadowcze Luftwaffe. wem powróci, po czym wystartował kich oficerów marynarki wojennej 50. Dziennik działań bojowych 5 Floty Powietrz- i wzniósł się w powietrze. Gdy towa- zażądał, żeby mechanik wyjaśnił mu, nej. Por. dziennik działań bojowych Seekriegsleitung, 6 VII: „Oświadczenia złożone przez wziętego do niewo- rzysze niedoli wyłowili McDonougha, dlaczego dowódca U-boota, rzeko- li napitana parowca «Carlton», zatopionego przez U-bo- był on niemal umierający z powo- mego sprawcy zatopienia frachtowca, ota 5 VII potwierdzają to, iż konwój PQ-17 liczył od 36 do 38 jednostek. Wypłynął z Reykjaviku 28 VI [...]. Po du wyziębienia organizmu. Zdjęli zeń nie wziął do niewoli kapitana Hanse- cieżkich nalotach 4 VII wieczorem konwój został rozpro- ubranie i owinęli kocem. na oraz jego samego, zgodnie z prak- szony. Komodor konwoju rozkazał statkom złamać szyk, rozproszyć się i podążać oddzielnie do portu przeznacze- Dwie godziny później w pobliżu tyką obowiązującą w Kriegsmarine. nia. Ciężkich krążowników nie zaobserwowano od 4 VII. rozbitków wylądował duży wodnosa- Posługując się chytrą insynuacją, zdo- Kapitan obawiał się, że jednostki niemieckie - «Tirpitz», molot szpitalny Dornier 24: darem- łał przekonać Mooneya oraz kilkuna- «Gneisenau» i «Prinz Eugen» wyszły w morze i że krą- żowniki prowadzą przeciw frachtowcom działania bojo- nie poszukiwał Heinkla, który - jak stu innych rozbitków, iż rzeczywistym we. Nic nie wiedział o tym, czy wyszły w morze ciężkie zameldował pilot samolotu zwiadow- sprawcą „brudnej roboty” był brytyj- brytyjskie okręty. Wyjąwszy samoloty pokładowe jaki- mi dysponowały krążowniki, konwój nie posiadał żad- czego - „lądował przymusowo”. Niem- ski okręt podwodny, gdy jego dowód- nej osłony lotniczej. Jeńcy widzieli zatopienie torpedą lot- cy zapytali, czy wśród rozbitków są ja- ca dostrzegł, że po rozporoszeniu kon- niczą dwóch statków amerykańskich, jednego brytyjskie- go oraz jednego radzieckiego - a także naloty bombowe cyś marynarze z U.S. Navy; na pokład woju Carlton zdąża ku Norwegii. Oto, na te jednostki - w dniach 4 i 5 VII. Ładunek «Carlto- samolotu nakazano wejść dziewię- co powiedział później Mooney: „Było na» stanowiło sześć 28-tonowych czołgów, dziesięć 13-to- ciu artylerzystom z Carltona oraz jed- bardzo dobrze znanym faktem, że nowych i czternaście 20-tonowych skrzyń kratowych wy- pełnionych ładunkiem, a także 200 ton materiałów służą- nemu pilotowi. Po trzech godzinach nasz kapitan, Reginald Hansen, Nor- cych produkcji prochu i 200 ton amunicji; ładunek ów zo- znów wylądował opodal wodnosamo- weg z pochodzenia, ma poglądy pronie- stał załadowany na statek m.in. w Filadelfii, skąd rzeczo- ny frachtowiec wypłynął 13 III. Dalsze szczegóły znajdu- lot, który zabrał z morza następnych mieckie i możliwe, że istotnie kierował ją się w raporcie oficjalnym, stanowiącym część akt «Ope- dziesięciu ludzi. Pozostali nieszczęśni- statek ku wybrzeżom Norwegii [...]”. racja Ruch skoczka»”. cy wiosłowali przez jakiś czas, żeby się Dwie fotografie wykonane z pokładu U 334, dowodzonego przez Kapitänleutnanta rozgrzać, dbając jednak, iżby nie od- Siemona: na górnej widać balon zaporowy Earlstona, unoszący się ponad miejscem zato- dalić się zbytnio od miejsca, w któ- nięcia statku; dolna przedstawia rozbitków podpływających do U-boota. Fot. Otto Bork rym się znajdowali, „żeby - jak to ujął jeden z nich - nie przegapić następnego lotu do Norwegii”47. Po pewnym czasie w pobliżu wylądował kolejny samolot i zabrał na pokład starszego mecha- nika oraz Chica, młodszego stewarda. W wodzie pozostało zatem siedem- nastu rozbitków. Marynarze zapytali niemieckiego pilota, czy nastąpią ko- lejne lądowania; Niemiec z ubolewa- niem zaprzeczył: jego samolot jest już ostatni. Marynarze wraz ze wszystki- mi przedmiotami zabranymi ze statku przenieśli się do szalupy ratunkowej. Podnieśli mały prowizoryzny żagielek i ruszyli ku ZSRR, pozostawiając tra- twy na morzu.

34 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17 zaś, co się zeń rozwinęło, przysporzy- ło później załodze Carltona poważ- nych kłopotów. Z dokumentów Krieg- smarine wynika niezbicie, że dzięki informacjom udzielonym przez ma- rynarzy z tego statku, Niemcy dowie- dzieli się w stosownym czasie, że zmie- niono trasę konwoju, kierując go do Archangielska z powodu „niezdatno- ści do użytku urządzeń wyładowczych w Murmańsku”50. Niemieckiej prasie codziennej pozwolono również opubli- kować szczegółowy spis ładunku stat- ku: „Osiemset ton mąki, czterysta ton wieprzowiny, pięćset ton cyny, pięćset ton grubej blachy stalowej, dwieście ton pocisków działowych, pięćdziesiąt ton amunicji do lekkiej broni, tysiące kara- binów maszynowych i pistoletów oraz ne mniej niż trzydzieści siedem czoł- gów, między innymi sześć 28-tonowych czołgów typu «General Grant»; czterna- ście 13-tonowych czołgów produkcji ka- nadyjskiej oraz siedemnaście czołgów 20-tonowych”51. Trzy dni po zatopie- niu statku radio niemieckie poinfor- mowało, że „rozbitkowie z niektórych frachtowców przekazali bezcenne in- Szczęśliwi rozbitkowie z Carltona na łamach niemieckiego periodyku „Signal”. Kapitan Roy formacje dotyczące ładunków. Obec- Hansen: „Przekażcie waszym dowódcom, iż mam nadzieję, że niemieccy marynarze są trak- towani równie dobrze w Stanach Zjednoczonych, jak my tutaj”. „Big” McDonough: „Spodnie, nie możemy ustalić, czego Związek które mam na sobie podarował mi niemiecki lotnik”. Fot. Benno Wundshammer Radziecki potrzebuje i jakie braki od- czuwa”52. W programie nadawanym stanawia, dlaczego zostały opuszczone nie wytrzeszczali ze zdumieniem oczy, do Ameryki Łacińskiej podano zaś, co przez ich amerykańskie załogi. Do por- widząc, jak silną eskortę, jaką Niem- następuje: „Rozbitkowie z «Carltona» tu przybyły obsadzone szczupłymi za- cy przydzielili tym trzem statkom - „a dostarczyli cennych informacji doty- łogami niemieckimi składającymi się jakby tego nie dosyć, otrzymaliśmy też czących organizacji oraz systemu ekor- z podwodniaków, a pod flagami z wi- osłonę lotniczą”. W Oslo przewiezio- ty angloamerykańskich konwojów”53; zerunkiem swastyki łopotały flagi ame- no jeńców na inny transportowiec woj- wiadomość tę powtórzyło Radio Luk- rykańskie. Przybyli żołnierze i oficero- ska Wuri, który wyruszył w swój, jak semburg oraz wiele innych krajowych wie z niemieckiego batalionu czołgów, się później okazało, przedostatni rejs niemieckich stacji radiowych. żeby przejąć sześćdziesiąt dwa amery- na trasie pomiędzy tym portem a duń- Na domiar wszystkiego niemiecka kańskie ciężkie czołgi i sto trzydzieści skim Aaalborgiem. Stamtąd odbyli rozgłośnia propagandowa, nadająca dwie ciężarówki, które wyładowywa- podróż koleją do głównego obozu je- na falach krótkich dla słuchaczy w Sta- ne są obecnie z rzeczonych jednostek. nieckiego marynarki wojennej w Wil- nach Zjednoczonych - podszywająca Pewien oficer niemiecki oświadczył, że się po amerykańską rozgłośnię antyro- nowe czołgi amerykańskie to ulepszone 51. „Völkischer Beobachter”, wydanie berlińskie, 2 VIII 1942. oseveltowską włączyła do codziennego poprzednie ich modele, nie dorównu- 52. Audycja radia niemieckiego w języku duńskim biuletynu informacyjnego następujące ją jednak czołgom rosyjskim i niemiec- dla Duńczyków, 8 VII, 23:40. 54 55 53. Program nadawany w języku hiszpańskim przez wiadomości : kim” . Tak oto w rekordowo krótkim rozgłośnię w Zeesen dla słuchaczy w Ameryce Łaciń- „Sztokholm - nasze placówki nasłu- czasie morski świat obiegła wiado- skiej, 4 VIII, 3.15. 54. „Station Debunk”, nadająca w języku angielskim chowe otrzymały informacje ze Szwe- mość, że amerykański statek Carlton dla słuchaczy w Stanach Zjednoczonych (od tłumacza: cji, że kilka dni temu zawinęły do Tron- poddał się Niemcom i zawinął do nor- chodzi o jedną z kilkunastu powołanych przez niemiec- dheim dwa nasze statki z ładunkiem weskiego portu. kie Ministerstwo Propagandy i Informacji dywersyjnych radiostacji propagandowych; angielskie słowo „debunk” najnowszych amerykańskich czoł- Po przesłuchaniach jakim ich pod- oznacza: „obalać mity”, „ujawniać”. Por. Eugeniusz Ce- gów i ciężkich wozów ciężarowych. Te dano, nieustannie strzeżonych rozbit- zary Król, Propaganda i indoktrynacja narodowego so- cjalizmu w Niemczech 1919-1945, Warszawa 1999, cz. 2, ośmiotysięczniki należały do wielkie- ków zaokrętowano na niemiecki trans- rozdz. IV). go konwoju, którego frachtowce zosta- portowiec wojska Hans Leonhardt; 55. Zastanawiające jest to, że wspomniano o dwóch statkach, ponieważ w innych biuletynach wspomina się ły niedawno zatopione przez niemiec- kilka dni później transport ów zawi- jedynie o Carltonie. Nim jednak informacje te przekaza- kie samoloty oraz U-booty na trasie do nął do Oslo po kilkudniowym rej- no słuchaczom, Niemcy dysponowali również raporta- mi z przesłuchań Fredericka A. Stranda, kapitana Ho- Archangielska. Ponieważ rzeczone jed- sie w konwoju wraz z dwoma innymi nomu. Niewątpliwie wspominano o nim później na fa- nostki były tylko lekko uszkodzone, za- jednostkami przez Kanały. Ameryka- lach radia.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 35 Pogrom konwoju PQ-17 helmshaven. Osadzeni w Marlag-Mi- pitza kontynuował wraz z jednostkami ło Berlin, że o 19:45 przeciwnik rozpo- lag-Nord członkowie załogi statku eskorty rejs na północny wschód. Zale- czął intensywne zagłuszanie niemiec- stali się obiektem pogardy i ostracy- dwie pół godziny później brytyjski sa- kiej łączności radiowej: nastąpiło to tuż zmu ze strony wszystkich pozostałych molot zwiadowczy, patrolujący obszar po dwóch wypadkach wykrycia nie- znajdujących się w tym obozie alianc- wokół Przyladka Północnego dostrzegł mieckich jednostek; w rezultacie łącz- kich marynarzy. Dowiedziano się ja- zespół niemiecki. Przekazano w eter ność radiowa z północną Norwegią zo- kimś sposobem, że Amerykanie rze- kolejną depeszę: stała przerwana. Fakt ów wróżył jak komo doprowadzili nie uszkodzonego „Pilne. Do wszystkich jednostek. Je- najgorzej: po raz pierwszy przeciwnik Carltona do Norwegii i poddali okręt denaście nie rozpoznanych jednostek, zastosował tę procedurę, a zagłusza- Niemcom. Gotowało się w nich ze zło- pozycja 071°31’ N i 027°10’ E. Kurs 065°, nie okazało się tak skuteczne, że nawet ści, lecz milczeli. „Ponieważ w naszym dziesięć węzłów (1816/B5)”. gdy Niemcy zmienili częstotliwość, po- obozie przebywało pięć tysięcy jeńców Wreszcie, tuż przed 21:30 alianci - rozumiewali się z wielką trudnością. brytyjskich - opowiadał później Mo- tym razem był to brytyjski okręt pod- Radiotelegrafiści z „Tirpitza” przeję- oney - wspominanie, że gdy nas torpe- wodny Unshaken, dowodzony przez li pierwszą depeszę, jak jednak potem dowano jedyną jednostką w zasięgu porucznika Westmancotta - ponownie utrzymywali, nie mogli przekazać jej wzroku był brytyjski okręt podwodny, dostrzegli całą formację, nadal zmie- do Kilonii, ponieważ częstotliwość, byłoby równoznaczne z kręceniem rzającą w kierunku północno-wschod- na której nadawali była zagłuszana62. stryczka na własną szyję”56. nim w kierunku idącego w rozpro- W Seekriegsleitung uznano, że to nie- szenie konwoju. O 21:49 informacja oczekiwane zagłuszanie świadczy *** o pierwszym przypadku dostrzeże- o tym, że Admiralicja Brytyjska zosta- Gdzie jednak przebywał wtedy nie- nia okrętów admirała Toveya58 wraz ła „powiadomiona” o wyjściu w morze miecki zespół okrętów? Dnia 5 lip- z wiadomością, że radziecki okręt pod- niemieckiego zespołu. ca o 15:00 Tirpitz, Hipper, Scheer oraz wodny przypisał sobie dwukrotne tra- Natychmiast zorganizowano tele- siedem niszczycieli wypłynęły z Ka- fienie torpedą Tirpitza59. Próba Niem- konferencję pomiędzy sztabem Raedera nałów opodal Rölvsöy i skierowały się ców, żeby przemknąć niepostrzeżenie w Berlinie i dowództwem Grupy Mary- na otwarte morze. W Berlinie uzna- na Morze Barentsa zakończyłaby się narki „Północ” w Kilonii. Dowództwo no z wielkim optymizmem, że mają jeszcze gorzej chyba tylko wtedy, gdy- ostatecznie zostało przekonane, że prze- ogromne szanse na odniesienie sukce- by poinformowali oni aliantów en cla- ciwnik może ostatecznie przerzucić na su: zaobserwowano, że aliancki zespół ire o swoich zamiarach. 56. Pogłoska, jakoby Carlton poddał się Niemcom, osłonowy złożony z krążowników W Berlinie nastąpiła konsternacja: zyskiwała na popularności, gdy z tak oddalonych miejsc, oraz zespół bojowy okrętów wojen- niemieckie służby nasłuchowe prze- jak Murmańsk i Nowy Jork, zaczęli przybywać człon- kowie załóg zatopionych statków. Morison (s. 186) po- nych płyną w kierunku zachodnim, chwyciły dwie pierwsze depesze prze- twierdza to: „Płynący samotnie «Carlton» przewożą- zaś grupa „okrętów wojennych” to- ciwnika60. Początkowo uznano, że to cy czołgi został storpedowany i zatopiony 5 VII przez U- -boota. Większość marynarzy uratował okręt podwod- warzysząca idącym w rozsypkę frach- dzięki temu bardzo wczesnemu wy- ny [sic], a kapitan przekazał Niemcom cenne informacje. towcom konwoju składa się, jak uzna- kryciu zespół okrętów przeciwni- Jeńcy należący wcześniej do załogi tego statku, uwolnieni li Niemcy, najwyżej z kilku samotnych ka zdoła dopłynąć z zachodu na czas po «VE-day» [sic] i repatriowani do Stanów Zjednoczo- nych rozpowszechniali niesamowite opowieści o konwo- krążowników oraz niszczycieli. Toteż i uniemożliwić niemieckim jednost- ju”. Morison cytuje jako przykład artykuł zamieszczony jedenaście niemieckich jednostek mo- kom wycofanie się po dokonaniu ata- 23 II 1945 w „New York Times”, którego źródłem były wywiady prasowe z tymi marynarzami, przeprowadzo- gło z powodzeniem wykonać samo- ku na konwój. ne po ich powrocie na pokładzie szwedzkiego statku pa- dzielnie zadanie - pomimo iż konwój Dowództwo Grupy Marynarki „Pół- sażerskiego Gripsholm. Członkowie załogi Carltona byli następnie dokładnie przesłuchiwani przez FBI. znajdował się obecnie w rozproszeniu noc” w Kilonii nadal jednak uważa- 57. Tekst tej depeszy został odnotowany w kilku - jeśli dowódcy niemiekich okrętów ło, że zaistniałe ryzyko bynajmniej dziennikach działań bojowych. Korzystałem z dziennika sygnałowego La Malouine. wykorzystaliby efektywnie meldunki nie uzasadnia ewentualnego odwoła- 58. Dziennik działań bojowych sztabu admirała Gif- rozpoznawcze przekazywane z samo- nia operacji, choć Carlsa irytowało to, fena, 5 VII. lotów oraz U-bootów. iż okręty wypłynęły z Kanałów pod 59. Por. dziennik Caradusa (La Malouine). „Nade- szła depesza z informacją, że «Tirpitz» został dwukrotnie Niemiecki zespół przebywał w mo- Rölvsöy, nie zaś opodal Nordkyn - na- trafiony torpedami wystrzelonymi z radzieckiego okrętu rzu zaledwie przez pięć godzin, gdy do- stępstwa zaś tego faktu były dokładnie podwodnego. Gromkie okrzyki radości, gdy pokład meso- wy dowiedział się o tym od bosmana przez rurę głosową. strzegł go radziecki okręt podwodny takie, jakie przewidział i jakich chciał Kolejna depesza - trzy niszczyciele odłączyły się i popłynę- K 21 (dowodzony przez kapitana Łu- uniknąć61. Choć sam fakt wypadu nie- ły wprost na wschód, a później na południowy wschód”. 60. Dziennik działań bojowych Seekriegsleitung, nina), patrolujący obszar opodal Przy- mieckiego zespołu oraz kierunek, w ja- 5 VII. Jak wynika z informacji zawartych w „Wypadzie lądka Północnego. Natychmiast po- kim on zmierzał zostały przedwcze- «Tirpitza»”, przechwycono pierwszą transmisję. Prze- płynęło w eter następujące ostrzeżenie: śnie ujawnione przeciwnikowi, Carls czy to wersji wydarzeń podanej przez źródła niemiec- kie. Według ówczesnych dzienników działań bojo- „Pilne. Do wszystkich jednostek. Dwa zwrócił jednak uwagę na to, że nie- wych, Niemcy uznali, że pierwsza depesza została nada- pancerniki i osiem niszczycieli, pozycja przyjacielskie okręty znajdują się dale- na z brytyjskiego okrętu podwodnego. 57 61. Raport końcowy Carlsa. Mapę morską z nanie- 071°24’N i 023°40’E (1700B/5)” . ko, a przeciwnik nie zechce zaryzyko- sioną trasą rejsu niemieckiego zespołu oraz trasą kon- Świadom tego, że został dostrze- wać ich utraty na norweskich wodach; woju PQ-17, odwzorowaną na podstawie meldun- ków rozpoznawczych, umieszczono na końcu „Wypa- żony, atoli nieświadom tego, że został przekazał tę opinię telefonicznie oraz du «Tirpitza»”. Oryginał tej mapy znajduje się w aktach „storpedowany” - zasługę tę natych- dalekopisem do Seekriegsleitung. Jed- PG/71923 (sygn. mikrofilmu T-342). 62. Raport szefa depesz morskich Seekriegsleitung, miast przypisał sobie radziecki dowód- nocześnie jednak dowództwo Grupy włączony do dziennika działań bojowych Seekriegsle- ca okrętu podwodnego - dowódca Tir- Marynarki „Północ” poinformowa- itung, 6 VII.

36 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Pogrom konwoju PQ-17 rzeczony akwen swoje ciężkie okrę- zameldował Raederowi, że Schniewind ki „Północ”, wraz ze sztabem opera- ty oraz lotniskowiec i odciąć Niemcom otrzymał rozkaz wycofania okrętów cyjnym, należałoby przenieść na ob- drogę odwrotu. Wniosek ów stanowił i dowodzenie operacyjne nad działają- szar kręgu polarnego. następstwo założenia, pozornie jedynie cymi w Arktyce U-bootami ponownie Schniewind argumentował, że każ- możliwego, że alianci zechcą zaryzyko- przejął konradmirał Schmundt. Nie- dorazową chwilową sposobność do wać wszystko, żeby zaryzykować atak miecki zespół wycofał się, zachowu- przeprowadzenia udanej operacji na takie kuszące cele, jakie przedstawia- jąc ciszę radiową, o 21:50; Schmundt można by wykryć i wykorzystać je- ły Tirpitz, Hipper i Scheer. czynił gorączkowe przygotowania do dynie poprzez umiejscowienie w ści- Tak oto dowództwo Grupy Mary- przyjęcia powracających przedwcze- słym sąsiedztwie na północnym te- narki „Północ” miało do wyboru trzy śnie okrętów, które wpłynęły ponow- atrze wojny lokalnych dowództw możliwości: kontynuować operację, nie do Kanałów nazajutrz o 03:30. taktycznych - marynarki wojennej podejmując ryzyko; kontynuować ope- Oto, jak skomentowano te wyda- i Luftwaffe. Uzyskano by wtedy, wy- rację, lecz skrócić ją tak dalece, żeby rzenia w Seekriegsleitung: „Druga pró- wodził, rzecz arcyważną: mianowicie, przeciwnik nie zdołał odciąć okrętom ba podjęcia działań operacyjnych przez jak to ujął, poświęcono by „należytą drogi odwrotu; lub wreszcie odwołać nasze ciężkie okręty przeciwko konwo- uwagę” temu, czego on sam oczeki- operację, a zadanie zniszczenia konwo- jom płynącym do Murmańska i Ar- wał od lotnictwa; współdziałanie bo- ju pozostawić U-bootom i lotnictwu. changielska okazała się nieudana. wiem pomiędzy dwoma rodzajami Obecnie wiemy, ze pierwszy wariant Wszystkie działania operacyjne, podej- broni, marynarką a Lufwaffe w spo- byłby bezpieczny dla Niemców: do- mowane przez nasze ciężkie jednost- sób oczywisty szwankowało pod- wódca Home Fleet odrzucił bowiem ki nawodne naznaczone są piętnem żą- czas niedawnej operacji „Ruch skocz- sugestię Admiralicji, że jego okrę- dania Führera, żeby za wszelką cenę ka”. Przyznając, że w miarę trwania ty powinny potykać się z w tym czasie unikać strat”. Było oczywiste, że ta- trwania operacji przeciwkonwojowej z Tirpitzem. Ponieważ jednak generał kie operacje można było podjąć tyl- współdziałanie samolotów i U-bootów admirał Carls uznał, że należy prze- ko w sytuacji braku realnego zagroże- ulegało stopniowej poprawie, oraz że strzegać wytycznych führera, przeto nia, zwłaszcza ze strony lotniskowców. niemiecki zespół bojowy otrzymał od- operację trzeba odwołać, albowiem nie Wymagania te zostały spełnione pod- powiednią ochronę lotniczą podczas można było wykluczyć ze stuprocen- czas operacji „Ruch skoczka” w tak swojego krótkiego wypadu, Schnie- tową pewnością ewentualności kon- znacznym stopniu, iż należy wątpić, wind wyraził niezadowolenie z tego, iż frontacji z samolotami startującymi by się to powtórzyło w czasie przy- lotnictwo nie zdołało utrzymać ścisłe- z lotniskowca. Pomimo to, zarówno szłych działań przeciwko konwojom go kontaktu z ciężkimi siłami osłono- dowództwo Grupy Marynarki „Pół- PQ. Choć odwołanie operacji wpły- wymi nieprzjaciela, choć on sam wy- noc” w Kilonii, jak i wydział opera- nęło negatywnie na morale niemiec- raźnie tego wcześniej żądał. cyjny Seekriegsleitung, uznały, że jeśli kich marynarzy, nawet generał admi- „Można to chyba wytłumaczyć fak- mianoby odejść od ograniczeń narzu- rał Carls przyznał chcąc nie chcąc, że tem zrozumiałego wahania w dowódz- conych przez Hitlera, zaś Carls miał- podjęto słuszną decyzję: „Gdyby opera- twie Luftwaffe, czy podzielić swoje ogra- by uzyskać całkowitą swobodę w pro- cję przeprowadzono częściowo, to zna- niczone siły i wydzielić pewną liczbę wadzeniu działań, to ryzyko, z jakim czy gdyby trwała ona od 20:00 dnia samolotów rozpoznawczych do śledze- łączyłoby się kontynuowanie operacji 5 lipca do 01:00 dnia następnego, naj- nia ciężkich okrętów przeciwnika, zwa- byłoby współmierne do ewentualnych prawdopodobniej nastąpiłby atak lot- żywszy zwłaszcza na obecność w bli- korzyści. Podjęcie ostatecznej decyzji niczy [przeciw naszym okrętom], gdyby skim sąsiedztwie lotniskowca. pozostawiono wielkiemu admirałowi nasz zespół nie zdołał szybko odnaleźć Po raz kolejny jestem zmuszony Raederowi. tych trzech statków, które, jak sądzono, stwierdzić, że sytuacja, gdy nie dyspo- „W pełni świadom” odpowiedzialno- dotarły do Murmańska”63. nujemy własnym lotnictwem morskim, ści, jaką ponosił przed führerem, gdy Rozkaz przerwania operacji stano- jest dla nas niekorzystna”65. wchodziło w rachubę „narażanie na wił niewątpliwie przykre zaskoczenie 63. Dziennik działań bojowych Seekriegsleitung. Ra- ryzyko kilka naszych nielicznych war- dla Schniewinda. Uznał on, że głów- port końcowy Carlsa. W aktach operacji „Ruch skoczka” tościowych okrętów”, Raeder naka- nym powodem zaprzepaszczenia spo- dowództwa Kriegsmarine PG/32586 (sygn. mikrofilmu T-41-B) znajduje się notatka sporządzona 5 VII charak- zał przerwanie operacji „Ruch skocz- sobności wcześniejszego zaatakowania terem pisma komandora Assmanna, zawierająca zesta- ka”. Ryzyko było bowiem zbyt wielkie, przeciwnika było zbytnie rozprosze- wienie różnych argumentów przemawiających za i prze- ciw odwołaniu operacji. by zrekompensowały je wątłe sukce- nie niemieckich struktur dowodzenia 64. Dziennik działań bojowych sztabu Schniewinda, sy, jakie okręty mogły jeszcze osiagnąć morskiego; domagał się przeniesie- odnośny fragment cytowany w „Wypadzie «Tirpitza»”. w zwalczaniu konwoju, zdziesiątko- nia centrum dowodzenia taktycznego Również „Raport wstępny Schniewinda”, 12 VII 1942. 65. Ciekawe, że admirał Tovey w swoim Raporcie (z wanego już przez lotnictwo i U-booty. (Grupa Marynarki „Północ”) w miej- 11 VII), dotyczącym operacji przeprowadzonej przez O 19:15 dowództwo Grupy Marynarki sce usytuowane bliżej strefy własnych Home Fleet, uderza w ten sam ton: „W czasie tej opera- 64 cji dał o sobie wyraźnie znać niekorzystny wpływ na prze- „Północ”, opatrzywszy odnośną depe- działań w Arktyce aniżeli Kilonia . bieg działań morskich braku odpowiednie współdziała- szę prefiksem „KR-KR”, nakładającym Kontradmirał Schmundt był podob- nie ze strony lotnictwa. Przeciwnik, dysponując licznym i skutecznym lotnictwem zwiadowczym, wykorzystał jego na nią przy rozszyfrowaniu klauzu- nego zdania; uważał przy tym, że tak- meldunki do zgrywania w czasie poszczególnych etapów lę „ściśle tajne”, przekazał przez ra- tyczne dowodzenie powinien prze- działań ofensywnych i korygowania ich przebiegu. My zaś, pozbawieni wpółdziałania lotnictwa, dysponujemy dio Schniewindowi jedno słowo „Prze- jąć on sam, stacjonujący w Narwiku, jedynie informacjami pochodzącymi ze źródeł wywia- rwać” (Abbrechen). Niebawem Carls albo też Dowództwo Grupy Marynar- dowczych”.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 37 Pogrom konwoju PQ-17

Feldmarszałek Göring stwierdził ze tak licznych konwojów jak PQ-17. Do- Schniewind wyraził zgodę i wysłał do swojej strony, iż nie pojmuje, dlacze- wództwo Grupy Marynarki „Północ” Dowództwa Grupy Marynarki „Pół- go Kriegsmarine odwołało akcję ze- brało pod uwagę możliwość, że choć noc” depeszę następującej treści: społu ciężkich okrętów. Gdy dowódz- Brytyjczycy nie zaprzestaną wysyła- „Uważam, że sytuacja w znacznym two Seekriegsleitung dowiedziało się nia w morze konwojów, będą one jed- stopniu skłania do powtórzenia wy- o tym dzięki uwadze wypowiedzianej nak mniejsze i szybsze, złożone z sze- padu”71. mimochodem przez generała Boden- ściu, siedmiu statków, i będą trzymać Propozycję tę jednak odrzucono schatza, zaproponowało, iżby fakt od- się opodal granicy lodu być może aż z uzasadnieniem, że nadal nie ustalono wołania zespołu wytłumaczyć również do Nowej Ziemi, a potem przekradać z absolutną pewnością, gdzie dokład- poleceniami wydanymi przez führe- się ku Przylądkowi Kanin Nos, korzy- nie znajdują się ciężkie okręty przeciw- ra. Wielki admirał Raeder stwierdził stając jak najdłużej z naturalnej osło- nika; że zatopiono dwadzieścia siedem jednak, iż taka sugestia byłaby „nie na ny mgły. Kontradmirał Schmundt su- z trzydziestu ośmiu statków handlo- miejscu”66. Generał-admirał Schnie- gerował, że głównym celem przyszłych wych należących do konwoju; wresz- wind, którego w równej mierze drę- działań niemieckie przeciwko żeglu- cie, że pozostałe jednostki rozproszyły czył problem wyjaśnienia „osobom dze konwojowej powinny być konwo- się na tak rozległej przestrzeni, że nie z zewnątrz”, dlaczego jego zespół zo- je QP, ponieważ płyną one pod niezbyt przedstawiają wartościowego celu dla stał wycofany, zaproponował, by podać liczną eskortą okrętów wojennych, zaś takiego wypadu. Ponadto, podkreśla- następującą, sprzeczną z prawdą, wer- cel strategiczny - zatapianie nieprzy- no, niszczycielom, które miałyby ata- sję wydarzeń: „Towarzyszący konwojo- jacielskiego tonażu handlowego - zo- kować cele wysunięte tak daleko na wi zespół ciężkich okrętów przecwinika, stałby również wtedy i tak osiągnię- północ zabraknie paliwa. mający w swoim składzie lotniskowiec, ty. Raeder uznał tę koncepcję za godną Podobne sugestie wysunięte przez został zmuszony do wycofania się przez rozważenia70. kontradnirała Beya dowódcę flotyl- ruchy naszego ciężkiego zespołu, co uła- Niewątpliwie wydawało się też mało li niszczycieli - prosił on o pozwolenie twiło atakowanie rzeczonego konwo- prawdopodobne, żeby po rozproszeniu wyruszenia na czele siedmiu takich ju okrętom podwodnym oraz lotnic- konwoju PQ-17 zdziesiątkować rów- jednostek w celu zniszczenia konwo- twu. Dzięki temu cel wypadu naszych nie dotkliwie inny konwój PQ. „Sukces ju PQ-17 - oraz komandora Meisla, jednostek został w zupełności osiągnię- zawdzięczamy wyłącznie niewytłuma- dowódcę Hippera - mianowicie, żeby ty”67. Powąpiewano jednak, czy takie- czalnej decyzji komodora konwoju, któ- jego okręt wraz z czterema szybkimi mu wyjaśnieniu dałyby wiarę „osoby ry nakazał jego rozproszenie, co umoż- niszczycielami wyruszył do działań z zewnątrz”, nie wspominając już o za- liwiło moim okrętom podwodnym we wschodniej części Morza Barent- łogach U-bootów i bombowców. znalezienie się w zasięgu operacyjnym sa, admirał Schniewind nie przekazał Wielki admirał Raeder dobrze wie- od pozbawionych eskorty frachtowców” do dowództwa Seekriegsleitung z uwa- dział, dlaczego odwołał atak. Niem- - stwierdził Schmundt. Zaś dowódz- gi na obowiązujący sprzeciw Raedera. com wiodło się wtedy tak dobrze na two Seekriegsleitung w Berlinie, rów- Po zabunkrowaniu paliwa zespół nie- wszystkich frontach, że on, dowódca nież dociekające przyczyn takiego po- mieckich okrętów podniósł ponownie Kriegsmarine, pragnął uniknąć sytu- stępowania Brytyjczyków, uznało, że kotwicę o 18:00 i skierował się na po- acji, kiedy to zatrzymanie lub uszko- działania związane z konwojem PQ-17 łudnie od Narwiku; ich dowódcy nie dzenie dużego niemieckiego okrętu alianci tak dalece sfuszerowali, że kie- wiedzieli, że w salach operacyjnych mogłoby przerwać tę passę, przynaj- rowali nimi ponad wszelką wątpliwość Admiralicji Brytyjskiej ich jednost- mniej w powszechnym odczuciu spo- Amerykanie. Ostrzegło przeto, że: ki nadal oznaczono na mapach jako łecznym. Uznał ponadto, że walna bi- „Niewątpliwie po złym doświadczeniu zmierzające ku bezbronnym frach- twa konwojowa została już stoczona z Amerykanami Brytyjczycy ponownie towcom. i wygrana przez lotnictwo oraz okręty przejęli to kierownictwo i odtąd będą (ciąg dalszy nastąpi) podwodne68. Odtąd wykazywał skłon- dowodzić ruchami jednostek eskorto- ność do pomniejszania wpływu, jaką wych towarzyszących najbliższym kon- Tłumaczenie z języka angielskiego jego koncepcja fleet-in-being69, której wojom PQ”. Bartłomiej Zborski był zapamiętałym zwolennikiem, mia- Tuż po powrocie niemieckiego ze- ła na podjęcie decyzji wycofania okrę- społu na kotwicowisko w Altenfjor- tów, zaś w powojennych pracach hi- dzie dowódca krążowników wicead- 66. Uwagi Dowództwa Grupy Marynarki „Północ”, dotyczące „Raportu wstępnego Schniewinda”, streszczo- storycznych udział Hitlera w podjęciu mirał Kummetz zaproponował, żeby ne w dzienniku działań bojowych Seekriegsleitung, 12 decyzji o zaniechaniu działąń wyol- bezzwłocznie powtórzono ów wypad; VII. brzymiany jest ponad wszelką miarę. w razie potrzeby mogłoby uczestniczyć 67. Dziennik działań bojowych Seekriegsleitung, 8 VII. Bezsprzecznie nie wchodziło w ra- w nim tylko kilka jednostek. Uznając, 68. Stwierdził to podczas narady wojennej 6 VII. chubę powtórzenie operacji „Ruch że frachtowce ocalałe z rzezi płyną na- Dziennik działań bojowych Seekriegsleitung. 69. Brytyjski termin wojennomorski, oznaczający skoczka” przeciwko któremukolwiek dal daleko na północy oraz że nawet potencjalne zagrożenie przeciwnika posiadanymi przez z następnych konwojów PQ, przeciw- pomimo faktu dostrzeżenia niemiec- stronę konfliktu okrętami wojennymi, nawet kotwiczą- cymi w bazach i niezaangażowanymi w działania. nik bowiem poznał aż za dobrze zasa- kiego zespołu ciężkie okręty alianc- 70. Streszczenie przebiegu operacji w dzienniku dzia- dy tej taktyki. Skądinąd było też mało kie nadal znajdują się na zachód od łań bojowych sztabu Schmundta oraz wypowiedzi Ra- edera podczas narady wojennej 6 VII. prawdopodobne, żeby alianci podjęli południka wyznaczającego 15 stop- 71. „Wypad «Tirpitza»”, „Raport wstępny Schniewin- ryzyko wysłania w miesiącach letnich ni długości geograficznej wschodniej, da”, 12 VII.

38 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Hartmut Ehlers (Niemcy) Niszczyciele Tekst typu „Fletcher”

część III

Jenkins (DD-447) w ujęciu z 1944 roku. Fot. U.S. Navy

5. Lista jednostek i przebieg ich służby • 1969-08-01 — Wycofany ze służby w San Diego i skre- Okręty wymienione są w kolejności numerów kadłubów ślony z listy jednostek floty U.S. Navy, w celu łatwiejszej orientacji daty podane są w for- • 1972-02-22 — Sprzedany na złom Tai Kien Industry Co. macie rok-miesiąc-dzień. Lista obejmuje najważniejsze wy- w Sanchong City, Tajpej i przeholowany na Tajwan darzenia ze służby we flocie Stanów Zjednoczonych, rozpo- czynając od daty położenia stępki, poprzez skrót przebiegu DD 446 Radford* służby, po datę złomowania lub utraty jednostki. Późniejsza • 1941-10-02 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & służba po przekazaniu za granicę lub w charakterze okrętu Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03-27) muzeum omówiona jest w następnych rozdziałach. Gwiazd- • 1942-05-03 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- ka (*) oznacza zaokrąglony mostek; pozostałe jednostki dock Co., Kearny, N.J. miały kwadratowy mostek. • 1942-07-22 — Wejście do służby; patrol ZOP na wschod- 5.1 DD-445 do DD-451, DD-465 do DD-481, DD-498 nim wybrzeżu USA; od stycznia 1943 r. służba na Pacyfiku, do DD-502, 507-522, DD-526 do DD-539 uszkodzenie w wyniku wejścia na minę w lutym 1945 r. w Ma- riveles Harbor podczas manewrowania w celu wzięcia na hol DD 445 Fletcher* jednostki siostrzanej La Valette (12 battle stars za II w.ś.) • 1941-10-02 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & • 1945-09-30 — Ukończenie napraw w San Francisco Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03- • 1946-01-17 — Wycofany ze służby w San Francisco 27) i przeniesiony do rezerwy • 1942-05-03 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- • 1949-03-26 — Ukończenie przebudowy i przeklasyfiko- dock Co., Kearny, N.J. wanie na DDE-446 • 1942-06-30 — Wejście do służby w New York Naval • 1949-10-17 — Ponowne wejście do służby w San Fran- Yard, działania na Pacyfiku (15 battle stars w czasie II. w.ś.) cisco, działania w czasie wojny koreańskiej (5 battle stars), • 1946-08-07 — W rezerwie w San Diego służba na Pacyfiku • 1947-01-15 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1960-03-25 — Wejście do stoczni w Pearl Harbour i roz- zerwy poczęcie siedmiomiesięcznej przebudowy (FRAM II) • 1949-10-03 — Ponowne wejście do służby w San Diego • 1962-02-05 — Opuszczenie rejonu Hawajów i rejs w za- jako DDE-445; służba w czasie wojny w Korei (5 battle stars), chodni rejon Pacyfiku w składzie Task Group 70.4 od 1954 r służba na Dalekim Wschodzie, głównie w roli jed- • 1962-08-07 — Przeklasyfikowany na DD-446, służba nostki szkoleniowej do zwalczania okrętów podwodnych w Wietnamie w latach 1967-1969 (4 battle stars)

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 39 Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1969-11-10 — Wycofany ze służby w San Francisco • 1943-01-29 — Pierwszy kontakt z nieprzyjacielem i skreślony z listy jednostek floty, wycofany z eksploatacji w rejonie Guadalcanalu, dzień później trafiony torpedą, i zacumowany w Vallejo, Kalifornia naprawa uszkodzeń w Espiritu Santo i Mare Island Navy • 1970-10-01 — Sprzedany na złom i przeholowany z Val- Yard lejo w Kalifornii do Zidell Explorations w Portland, Oregon • 1943-10-01 — W nocy z 1 na 2 października zatopił 4 i uszkodził 2 japońskie barki desantowe w pobliżu Kolom- DD 447 Jenkins* bangary na Wyspach Solomona • 1941-11-27 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & • 1945-02-14 — Uszkodzony na minie w porcie Mariveles, Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03-27) naprawa uszkodzeń w Zatoce Subic i Hunters Point Navy Yard • 1942-06-21 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- • 1946-04-16 — Wycofany ze służby w San Diego i prze- dock Co., Kearny, N.J. niesiony do rezerwy (10 battle stars za II w.ś.) • 1942-07-31 — Wejście do służby, początkowo służba • 1974-02-01 — Skreślony z listy jednostek floty eskortowa na Atlantyku, później działania na Pacyfiku (14 • 1974-07-26 — Sprzedany peruwiańskiej marynarce wo- battle stars za II w.ś.) jennej na części zamienne (Foreign Military Sales program) • 1945-04-30 — Wejście na minę w rejonie wyspy Takaran • 1975 — Sprzedany na złom przez peruwiańską mary- rejs do Zatoki Subic w celu dokonania napraw narkę wojenną • 1945-07-08 — Przybycie do San Pedro w celu dokończe- nia napraw DD 449 Nicholas* • 1946-05-01 — Wycofany ze służby w San Diego, prze- • 1941-03-03 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., niesiony do rezerwy Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) • 1951-01-02 — Przeklasyfikowany na DDE-447 • 1942-02-19 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1951-11-02 — Ukończenie przebudowy i ponowne wejście Bath, Maine do służby w Mare Island Naval Shipyard, Vallejo, Kalifornia • 1942-06-04 — Wejście do służby w Boston Navy Yard, • 1952-02-25 — Przebazowany z San Diego do Pearl Har- rozpoczęcie działań na Pacyfiku w październiku 1942 r. bor; służba w Koreii i na wodach dalekowschodnich w skła- • 1944-11-12 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- dzie 7 Floty (1 battle star) nego I 38 pomiędzy Manus a Ulithi • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-447 • 1946-06-12 — Wycofany ze służby w San Pedro i prze- • 1969-07-02 — Po służbie w Wietnamie i Japonii wyco- niesiony do rezerwy (16 battle stars za II w.ś.) fany ze służby w San Diego i skreślony z listy jednostek floty • 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-449 w Long • 1971-02-17 — Sprzedany na złom do Chou’s Iron & Steel Beach, Kalifornia Co. w Kaoshiung, Tajwan • 1951-02-19 — Ponowne wejście do służby po przebu- dowie, udział w wojnie koreańskiej (5 battle stars), później DD 448 La Vallette* służba w zachodnim rejonie Pacyfiku • 1941-11-27 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & • 1962-07-01 — Przeklasyfikowany na DD-449 Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03-27) • 1969-11-19 — Uznany za niezdolny do dalszej służby • 1942-06-21 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- • 1970-01-30 — Wycofany ze służby w Pearl Harbor, Ha- dock Co., Kearny, N.J. waje i skreślony z list jednostek floty • 1942-08-12 — Wejście do służby, początkowo służba eskor- • 1970-10-01 — Sprzedany na złom i później przeholowa- towa w rejonie Karaibów i na Atlantyku, później na Pacyfiku ny do Zidell Explorations, Inc. w Portland, Oregon O`Bannon (DD-450) w kamuflażu, 1942 rok. Fot. U.S. Navy

40 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1972 — Zezłomowany w Zidell Explorations, Inc. • 1943-09-15 — zmuszenie do wynurzenia japońskiego w Portland, Oregon okrętu podwodnego RO 101, który został później zatopiony • 2008-08-07 — Dzwon okrętowy przekazany Marine bombami głębinowymi zrzuconymi z samolotu Barracks w Waszyntonie, D.C. • 1944-04-07 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- nego I-2 niedaleko wyspy Emirau DD 450 O’Bannon* • 1944-11-28 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- • 1941-03-03 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., nego I 45 (wspólnie z DD-466 i 499) niedaleko Pilar Point na Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) wyspie Ponson • 1942-03-14 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1946-06-12 — Wycofany ze służby w Charleston, SC, Bath, Maine i przeniesiony do rezerwy (16 battle stars za II w.ś.) • 1942-06-26 — Wejście do służby w Bostonie, służba na • 1949-03-15 — Przeklasyfikowany na niszczyciel eskor- Pacyfiku towy, DDE-465 • 1942-11-13 — Uszkodzenie japońskiego pancernika Hiei • 1949-12-15 — Ponowne wejście do służby po ukończeniu na wodach cieśniny Żelaznego Dna w pobliżu Guadalcanal. przebudowy na niszczyciel eskortowy • 1943-04-05 — Ostrzelanie japońskiego okrętu podwod- • 1951-01-01 — Przeklasyfikowany na eksperymentalny nego RO 34 (patrz DD-467) niszczyciel eskortowy, EDDE-465, do testów i ewaluacji so- • 1946-05-21 — Wycofany ze służby w San Diego po prze- naru i broni do ZOP. prowadzonym remoncie i przeniesiony do rezerwy (17 bat- • 1962-07-01 — Przeklasyfikowany na EDD-465, w tym tle stars za II w.ś.) samym miesiącu wziął udział w zdjęciach do filmu „PT-109” • 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-450 w Long • 1965-01-29 — Wycofany ze służby w Norfolk, VA, uży- Beach, Kalifornia wany jako jednostka eksperymentalna • 1951-02-19 — Ponowne wejście do służby i przebazowa- • 1966-09-01 — Skreślony z listy jednostek floty nie do Pearl Harbor, udział w wojnie koreańskiej • 1968-02-20 — Zatopiony w czasie prób materiałów wybu- • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-450, udział chowych 20 mil na południe od Sugarloaf Key na Florydzie w wojnie w Wietnamie • 1970-01-30 — Wycofany ze służby w Pearl Harbor i skre- DD 466 Waller* ślony z listy jednostek floty • 1942-02-12 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & • 1970-06-06 — Sprzedany na złom Union Minerals & Al- Dry Dock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03-27) loy w Nowym Jorku • 1942-08-15 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry • 1972 — Zezłomowany Dock Co., Kearny, N.J. • 1942-10-01 — Wejście do służby do działań na Pacyfiku DD 451 Chevalier* • 1943-04-06 — Zatopienie japońskich niszczycieli Mura- • 1941-04-30 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., same i Minegumo w Zatoce Vela (wspólnie z pięcioma inny- Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) mi okrętami U.S. Navy) • 1942-04-11 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1943-10-01 — W nocy 1 października zatopił sześć, a na- Bath, Maine stępnej nocy cztery japońskie barki desantowe w pobliżu • 1942-06-20 — Wejście do służby; początkowo służ- Vella Lavella ba eskortowa na wschodnim wybrzeżu USA i w Północnej • 1944-11-28 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- Afryce, później działania na Pacyfiku nego I 46 (wspólnie z DD-465 i 499) w pobliżu Pilar Point, • 1943-07-05 — Uratowanie 241 rozbitków w ciągu 7 mi- Wyspa Ponson nut od zatopienia DD-467 (zobacz) niedaleko portu Baioko, • 1944-11-29 — Zatopienie 6 japońskich barek desanto- Nowa Georgia wych w nocy z 29 na 30 listopada • 1943-10-07 — Utracony w wyniku działań wojennych; • 1946-06-10 — Wycofany ze służby w Charleston, SC, ciężko uszkodzony przez japoński niszczyciel Yugumo pod i przeniesiony do rezerwy (12 battle stars z II w.ś.) Vella Lavella, Wyspy Solomona, później zatopiony torpe- • 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-466 dą przez amerykański niszczyciel La Vallette. (3 battle stars • 1950-07-05 — Ponowne wejście do służby w Charleston, z II w.ś.) SC, po ukończeniu przebudowy na niszczyciel eskortowy; służba podczas wojny koreańskiej, pod koniec 1956 r. kom- DD 452 Percival pleksowa modyfikacja baterii do ZOP w stoczni w bazie ma- • 1946-01-07 — Zamówienie anulowane; pierwotnie za- rynarki wojennej w Norfolk mówiony w Federal SB & DD Co., Kearny, N.J. (autoryzowa- • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-466; od paź- ny 1934-03-27) dziernika 1968 r. służba w czasie konfliktu w Wietnamie • 1969-07-15 — Wycofany ze służby w Norfolk, VA, i skre- DD 465 Saufley* ślony z listy jednostek floty po krótkiej służbie w roli jed- • 1942-01-27 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & nostki szkoleniowej dla rezerwistów na wschodnim wybrze- Dry Dock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1934-03-27) żu USA (po dwie battle star za wojnę w Korei i w Wietnamie) • 1942-07-19 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry • 1970-02-02 — Zatwierdzono użycie jednostki w roli Dock Co., Kearny, N.J. okrętu celu • 1942-08-29 — Wejście do służby na Pacyfiku. Zatopienie • 1970-06-17 — Zatopiony przez lotnictwo 150 mil na po- 4 japońskich barek transportujących piechotę łudnie od wyspy Nantucket, Massachusetts

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 41 Niszczyciele typu „Fletcher”

DD 467 Strong* jących czołgi oraz bazy wodnosamolotów, których zadaniem • 1941-04-30 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., było utworzenie przyczółka pod Marovo na Guadalcanalu, Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) okręt osłaniał dwie barki desantowe do transportu czołgów • 1942-05-17 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., w ich drodze do bazy. Wtedy, około 2 mil od wyspy Savo, Bath, Maine został zaatakowany przez 6 samolotów. Po trafieniu trzema • 1942-08-07 — Wejście do służby w Charlestown Navy bombami zaczął gwałtownie tonąć. 167 członków załogi zgi- Yard niedaleko Bostonu, Mass. Wysłany w rejon północno- nęło, a 38 zostało rannych. De Haven otrzymał 1 battle star afrykańskich portów, następnie służba na Pacyfiku za służbę podczas II w.ś.; był pierwszym okrętem typu „Flet- • 1943-04-05 — Wspólnie z DD-450, ostrzelanie i atak cher” zatopionym w czasie działań wojennych i jednostką bombami głębinowymi na japoński okręt podwodny RO 34 tego typu, która najkrócej pełniła służbę do momentu zato- niedaleko wyspy Kolombangara pienia - jedynie 134 dni. • 1943-07-05 — Utracony w wyniku działań wojennych; zatopiony torpedą wystrzeloną przez japoński niszczyciel DD 470 Bache* i ogniem artylerii brzegowej z plaży Enogai niedaleko portu • 1941-11-19 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., Baioko na Nowej Georgii, Wyspy Solomona. Jednostka sio- Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1934-03-27) strzana Chevalier (DD-451) uratowała 241 rozbitków z DD- • 1942-07-07 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- 467, 46 członków załogi zginęło en Island, Nowy Jork • 1943-07-15 — Nazwa usunięta z listy jednostek floty • 1942-11-14 — Wejście do służby w Flocie Atlantyckiej • 1943-02-06 — Opuścił Norfolk jako eskorta płynącego DD 468 Taylor* do Pearl Harbor lotniskowca HMS Victorious • 1941-08-28 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1944-10-25 — W składzie TG 77.3 wziął udział w zwy- Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) cięskiej bitwie w Cieśninie Surigao • 1942-06-07 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1945-05-13 — Trafiony przez kamikaze, 41 zabitych i 32 Bath, Maine rannych • 1942-08-28 — Wejście do służby w Charlestown Navy • 1945-07-13 — Przybył do New York Navy Yard celem Yard niedaleko Bostonu, Mass.; początkowo służba na dokonania napraw Atlantyku, od stycznia 1943 r. w południowo-wschodnim • 1946-02-04 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- rejonie Pacyfiku zerwie w Charleston, South Carolina (8 battle stars za II w.ś.) • 1943-07-12 — Bitwa pod Kolombangarą, japoński krą- • 1951-01-02 — Przeklasyfikowany na DDE-470 żownik Jintsu zatopiony – prawdopodobnie torpedą wy- • 1951-10-01 — Ponowne wejście do służby w Bostonie, strzeloną z USS Taylor przydział do Floty Atlantyckiej • 1945-08-29 — Wszedł do Zatoki Tokijskiej jako jeden • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-470 z pierwszych amerykańskich okrętów • 1968-02-06 — Zerwał się z kotwicy w czasie silnego • 1946-05-31 — Wycofany ze służby w San Diego i prze- sztormu niedaleko wyspy Rodos w Grecji i wpadł na mie- niesiony do rezerwy (15 battle stars za II w.ś.) liznę niedaleko klubu jachtowego na Rodos; rozerwane po- • 1950-05-09 — Przeprowadzony do stoczni marynarki szycie kadłuba wojennej w San Francisco celem przebudowy na niszczyciel • 1968-02-17 — Poważnie uszkodzony w czasie kolejne- eskortowy go sztormu w rejonie Rodos; wielokrotne próby holowania • 1951-01-02 — Przeklasyfikowany na DDE-468 spełzły na niczym • 1951-12-03 — Ponowne wejście do służby w San Franci- • 1968-02-26 — Wycofany ze służby na Rodos w Grecji sco, działania w czasie wojny koreańskiej (2 battle stars) • 1968-03-01 — Skreślony z listy jednostek floty i zezło- • 1962-08-07 — Przeklasyfikowany na DD-468, następ- mowany in situ nie służba na Dalekim Wschodzie i u wybrzeży Wietnamu (6 battle stars) DD 471 Beale* • 1969-05 — Przebudowa uznana za nieopłacalną • 1941-12-19 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1969-06-03 — Wycofany ze służby w San Diego Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1934-03-27) • 1969-07-02 — Skreślony przez U.S. Navy i sprzedany do • 1942-08-24 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- Włoch, tego samego dnia, w San Diego, wszedł do służby we en Island, Nowy Jork flocie włoskiej • 1942-12-23 — Wejście do służby w New York Navy Yard; przydział do Floty Pacyfiku DD 469 De Haven* • 1945-11-30 — Zakończenie służby okupacyjnej, powrót • 1941-09-27 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., do USA (6 battle stars za II w.ś.) Bath, Maine (autoryzowany 1934-03-27) • 1946-04-11 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1942-06-28 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., zerwy w Charleston, South Carolina Bath, Maine • 1951-01-02 — Przeklasyfikowany na DDE-471 podczas • 1942-09-21 — Wejście do służby; przygotowania w Norfolk przebudowy na niszczyciel eskortowy w Boston NSY • 1942-11-28 — Dotarł do Tongatabu na wyspie Tonga; • 1951-11-01 — Ponowne wejście do służby we Flocie służba konwojowa i patrolowa Atlantyckiej, tura w rejonie Morza Śródziemnego w składzie • 1943-02-01 — Utracony w wyniku działań wojennych; 6 Floty po zakończeniu osłaniania 6 barek desantowych transportu- • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-471

42 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Tym razem Beale (DD-471) po powojennych modyfikacjach uzbrojenia, 1967 rok. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa • 1968-09-30 — Wycofany ze służby w Norfolk, Virginia DD 473 Bennett* • 1968-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty • 1941-12-10 — Położenie stępki, Boston Naval Shipyard, • 1969-06-24 — Zatopiony jako okręt cel około 250 mil na Boston, Mass. (autoryzowany 1934-03-27) wschód od wejścia do Zatoki Chesapeake, Virginia • 1942-04-16 — Wodowanie, Boston Naval Shipyard • 1943-02-09 — Wejście do służby w Boston NSY, 31 maja DD 472 Guest* przybył do Pearl Harbor • 1941-09-27 — Położenie stępki, Boston Naval Shipyard, • 1945-04-07 — Trafiony przez kamikaze koło Okinawy Boston, Mass. (autoryzowany 1934-03-27) (3 zabitych, 18 rannych); naprawa uszkodzeń w Puget So- • 1942-02-20 — Wodowanie, Boston Naval Shipyard und NY • 1942-12-15 — Wejście do służby w Boston NSY; do maja • 1946-04-18 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- 1943 r. służba na Atlantyku zerwie w San Diego (9 battle stars za II w.ś.) • 1943-07-20 — Opuścił Boston kierując się na Pacyfik • 1959-12-15 — Wypożyczony Brazylii, wszedł do służby • 1944-01-31 — Ochrona transportowców przewożących we flocie brazylijskiej w Bremerton jako CT Paraíba (D-28) marines w czasie rajdu na wyspę Green. Gdy, następnego • 1973-08-01 — Skreślony z listy jednostek U.S. Navy dnia, odziały piechoty morskiej wchodziły na pokład trans- i sprzedany Brazylii portowców, niszczyciel dwukrotnie zaatakował bombami głębinowymi zanurzający się okręt podwodny. Jednostka DD 474 Fullam* siostrzana Hudson (DD-475) dokończyła dzieła zniszczenie, • 1941-12-10 — Położenie stępki, Boston Naval Shipyard, zatapiając 1400-tonowy japoński okręt podwodny I 171 Boston, Mass. (autoryzowany 1934-03-27) • 1944-03-17 — Uratowanie załogi kutra torpedowego PT- • 1942-04-16 — Wodowanie, Boston Naval Shipyard 283 w pobliżu ujścia rzeki Sanba na Bougainville • 1943-03-02 — Wejście do służby w Boston NSY; prze- • 1944-04-30 — Zniszczenie ogniem dział 5-calowych ja- bazowany na Pacyfik po krótkiej służbie eskortowej na pońskiego frachtowca Meisyo Maru, który wszedł na mieli- wschodnim wybrzeżu USA znę przy wyspie Nemto • 1944-09-12 — Zderzenie z Noa (APD-24) niedaleko • 1944-09-13 — Uratowanie 7 oficerów i 45 członków za- Wysp Palau. Pomimo poważnych uszkodzeń zdołał urato- łogi trałowca Perry (DMS-17 eks DD-340), który wszedł na wać całą załogę Noa’s i kontynuował bombardowanie celów minę i zatonął niedaleko Anguar na lądzie za dnia i w nocy, później udał się na Manus celem • 1945-11-15 — Powrót ze służby na wodach japońskich dokonania tymczasowych napraw, a następnie na remont na przez Adak na Alasce do Puget Sound NSY, Bremerton zachodnim wybrzeżu USA • 1946-06-04 — Wycofany ze służby w San Diego i pozo- • 1945-08-11 — Opuścił Eniwetok płynąc do Adak, wszedł stawiony w rezerwie (8 battle stars za II w.ś.) do Puget Sound NSY 13 listopada, i w marcu 1946 r. popły- • 1959-06-05 — Wypożyczony Brazylii, tego samego dnia nął na południe wszedł do służby we flocie brazylijskiej jako CT Pará (D-27) • 1947-01-15 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- w Bremerton, Washington zerwie w San Diego (7 battle stars za II w.ś.) • 1973-08-01 — Skreślony z listy jednostek U.S. Navy • 1957-09-01 — Przeholowany do Long Beach NSY, Cal., i sprzedany Brazylii i wyposażony w instrumenty naukowe w ramach przygotowań

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 43 Niszczyciele typu „Fletcher” do pełnienia funkcji okrętu celu do testów broni nuklearnej. • 1945-07-15 — Przybył do Portland, Oreg., celem doko- • 1958 — Użyty jako cele i skażony radioaktywnie w cza- nania napraw, ale został przeholowany do Puget Sound NSY sie Operacji Hardtack I, podwodnych eksplozji bomb ato- bez ich ukończenia mowych w czasie testów „Wahoo” i „Umbrella” w pobliżu • 1945-11-30 — Wycofany ze służby w Puget Sound NSY, Atolu Enewetak Bremerton, po uznaniu za stracony • 1960 — Poważnie uszkodzony w czasie serii podwod- • 1945-12-19 — Skreślony z listy jednostek floty (6 battle nych eksplozji w Zatoce Chesapeake Bay niedaleko Patuxent stars za II w.ś.) River Naval Air Station, Maryland • 1948-01-10 — Sprzedany na złom Learner & Co. of Oak- • 1962-05-28 — Uznany za skażony radioaktywnie i nie- land, California nadający się do użycia • 1962-06-01 — Skreślony z listy jednostek floty DD 477 Pringle* • 1962-07-07 — Zatopiony pociskami Bullpup i ogniem ar- • 1941-07-31 — Położenie stępki, Charleston Navy Yard, tylerii 180 mil na południowy zachód od Przylądka Henry, VA. Charleston, S.C. (autoryzowany 1934-03-27) • 1942-05-02 — Wodowanie, Charleston NY, S.C. DD 475 Hudson* • 1942-09-15 — Wszedł do służby jako jeden z sześciu • 1942-02-20 — Położenie stępki, Boston Naval Shipyard, niszczycieli zaprojektowanych z katapultą Boston, Mass. (autoryzowany 1934-03-27) • 1943-01-01 — Po pierwszym rejsie dołączył do konwoju • 1942-06-03 — Wodowanie, Boston Naval Shipyard ON-154 na środkowym Atlantyku. W czasie tej służby stał • 1943-04-13 — Wejście do służby w Boston NSY; wysłany się pierwszym amerykańskim niszczycielem, który wystrze- na Pacyfik po pierwszym rejsie i służbie eskortowej lił samolot z katapulty • 1944-01-31 — W drodze z Truk na wyspę Green zatopił • 1943-05-30 — Przybył pod Guadalcanal; rozpoczął pa- niezidentyfikowany japoński okręt podwodny trolowanie w rejonie Wysp Solomona • 1944-06-19 — Wziął udział w bitwie na Morzu Filipińskim • 1944-12-30 — Stał się celem intensywnego ataku lotni- • 1945-04-05 — W czasie sześciogodzinnej akcji w pobli- czego. Kamikaze uderzył w rufową nadbudówkę zabijając żu Okinawy zatopił japoński okręt podwodny RO 49 11 i raniąc 20 członków załogi. Zniszczeniu uległo stanowi- • 1945-05-04 — Poważnie uszkodzony niedaleko Okina- sko dział 40 mm, a dwa stanowiska dział 5-calowych zosta- wy w czasie akcji gaszenia pożarów na ciężko uszkodzonym ły uszkodzone lotniskowcu eskortowym Sangamon (CVE-26 eks AVG-26 • 1945-04-16 — Utracony w wyniku działań wojennych eks zbiornikowiec floty AO-28 eks zbiornikowiec Esso Tren- pod Okinawą; kadłub przełamał się na wysokości dziobo- ton). Naprawiony na Guam powrócił do służby wej kotłowni po uderzeniu japońskiego samolotu kamikaze • 1946-03-15 — Popłynął do San Diego z Puget Sound Na- uzbrojonego w jedną 1000-funtową bombę lub dwie bomby val Shipyard, Bremerton, Wash., gdzie był przygotowywany 500-funtowe. Jednostka zatonęła w ciągu 6 minut. Zatonię- do wycofania ze służby (9 battle stars za II w.ś.). cie przeżyło 258 członków załogi (10 battle stars za II w.ś.) • 1946-05-31 — Wycofany ze służby w San Diego i pozo- stawiony w rezerwie DD 478 Stanly* • 1947-01 — Przeniesiony do Mare Island Naval Shipyard, • 1941-09-15 — Położenie stępki, Charleston Navy Yard, Vallejo, California Charleston, S.C. (autoryzowany 1934-03-27) • 1972-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty • 1942-05-02 — Wodowanie, Charleston NY, S.C.; jeden • 1973-11-27 — Sprzedany na złom Zidell Explorations, z sześciu niszczycieli zaprojektowanych z katapultą Inc. w Portland, Oregon • 1942-10-15 — Wszedł do służby w Charleston, katapul- • 1973-12-14 — Zezłomowany przez Zidell Explorations, ta została usunięta, a w jej miejsce zamontowano dodatkowe Inc. wTacoma, Washington stanowisko działa 5-calowego • 1943-03-22 — Wszedł do Pearl Harbor po początkowym DD 476 Hutchins* okresie służby na Atlantyku, po drodze zawijając do San Pe- • 1941-09-27 — Położenie stępki, Boston Naval Shipyard, dro, Kalifornia Boston, Mass. (autoryzowany 1934-03-27) • 1943-11-02 — Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty, • 1942-02-20 — Wodowanie, Boston NSY w składzie TF 39; zatopił krążownik Sendai i niszczyciel • 1942-11-17 — Wszedł do służby jako jeden z sześciu Hatsukaze niszczycieli zaprojektowanych z katapultą • 1944-02-22 — Zatopił pełnomorski holownik i pomógł • 1943-03-17 — Wyruszył na Pacyfik zawijając pod dro- w zatopieniu niszczyciela-minowca Nagami w rejonie Nowe- dze do Galveston i San Diego go Hanoveru • 1943-05-30 — Przybył do Pearl Harbor celem przezbro- • 1945-04-12 — Trafiony przez japońską samobójczą bom- jenia po służbie eskortowej na Pacyfiku bę rakietową typu Baka pod Okinawą, lekko uszkodzony • 1943-08-15 — Wziął udział w okupacji wyspy Kiska po • 1945-09-22 — Przeniesiony do Rezerwowej Floty Pacy- tym jak Japończycy opuścili swoje pozycje na Aleutach fiku kiedy przebywał w Mare Island Naval Shipyard, Valle- • 1943-11-17 — Bitwa w Cieśninie Surigao jo, Kalifornia • 1944-10-26 — Bitwa w Zatoce Leyte • 1946-10 — Wycofany ze służby w San Diego (9 battle • 1945-04-27 — Odniósł uszkodzenia nie nadające się do stars za II w.ś.) naprawienia w wyniku ataku japońskiej motorówki kami- • 1947-01-15 — Przeniesiony do Long Beach, Kalifornia kaze koło Okinawy • 1970-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty

44 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Halford (DD-480) w ujęciu z 14 lipca 1943 roku. Uwagę zwraca katapulta i wodnosamolot Vought OS2U„Kingfisher”. Fot. National Archives • 1971-12-16 — Sprzedany na złom Chou’s Iron & Steel • 1943-12-06 — Wypłynął w południowy rejon Pacyfiku Co., Ltd., Kaoshiung, Tajwan • 1944-02-24 — Nocą z 24 na 25 lutego, Halford i Bennet zatopiły 2 małe jednostki żeglugi przybrzeżnej i poważnie DD 479 Stevens* uszkodziły jednostkę patrolową • 1941-12-30 — Położenie stępki, Charleston Navy Yard, • 1944-10-26 — Bitwa w Zatoce Leyte Charleston, South Carolina (autoryzowany 1934-03-27) • 1945-01-11 — Atak na port San Fernando; zatopienie • 1942-06-24 — Wodowanie, Charleston NY, S.C., jeden 3 małych jednostek transportowych, 1 okrętu desantowego z sześciu niszczycieli zaprojektowanych z katapultą i kilku barek • 1943-02-01 — Wejście do służby w Charleston, S.C.; pierw- • 1945-09-12 — Wpłynął do Ominato, na północy Hon- szy rejs po Atlantyku i przybrzeżna służba konwojowa do lipca shiu w Japonii celem okupacji bazy marynarki wojennej • 1943-08-09 — Przybył do Pearl Harbor, intensywna • 1945-11-04 — Przybył do Puget Sound NSY, Bremerton, służba na Pacyfiku celem poprzedzającego dezaktywację remontu, następnie • 1945-10-13 — Opuścił Jinsen, Korea, z pasażerami pły- popłynął do San Diego nącymi do USA • 1946-05-15 — Wycofany ze służby w San Diego i pozo- • 1945-11-07 — Przybył do San Diego, następnego dnia stawiony w rezerwie popłynął do San Pedro gdzie wszedł w skład 19 Floty (Re- • 1968-05-01 — Skreślony z listy jednostek floty (13 bat- zerwowej) tle stars za II w.ś.) • 1946-07-02 — Pozostawiony w rezerwie (9 battle stars • 1970-04-02 — Sprzedany na złom National Metal & Ste- za II w.ś.) el Co., Terminal Island, Los Angeles, Kalifornia • 1946-09-28 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- zerwie w San Diego DD 481 Leutze* • 1972-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty • 1941-06-03 — Położenie stępki, Puget Sound Naval Ship- • 1973-11-27 — Sprzedany na złom Zidell Explorations, yard, Bremerton, Washington (autoryzowany 1934-03-27) Inc. w Portland, Oregon • 1942-10-29 — Wodowanie, Puget Sound NSY, Bremer- ton, Washington DD 480 Halford* • 1944-03-04 — Wejście do służby w Puget Sound NSY • 1941-06-03 — Położenie stępki, Puget Sound Naval • 1944-08-02 — Opuścił Seattle jako smukły, nowy nisz- Shipyard, Bremerton, Washington (autoryzowany 1934- czyciel i popłynął na wojnę, a po roku i jednym dniu powró- 03-27) cił jako sponiewierany weteran, który wkrótce został ze- • 1942-10-29 — Wodowanie, Puget Sound NSY, Bremer- złomowany. Wziął udział w pięciu opercjach desantowych ton, Wash. (Wyspy Palau, Filipiny, Zatoka Lingayen, Iwo Jima, Okina- • 1943-04-10 — Wszedł od służby jako jeden z sześciu wa) zatopił 1 jednostkę patrolową, 1 motorówkę samobój- niszczycieli zaprojektowanych z katapultą czą i jeden miniaturowy okręt podwodny i wziął udział w bi- • 1943-07-10 — Przybył do Pearl Harbor; testował możli- twach w Cieśninie Surigao i w Zatoce Leyte wość przenoszenia samolotów zwiadowczych przez niewiel- • 1945-04-06 — Odniósł uszkodzenia nie nadające się do kie jednostki naprawy w wyniku ataku japońskiego kamikaze pod Okina- • 1943-10-27 — Powrócił do Mare Island NSY, Vallejo, ce- wą, kiedy udzielał pomocy trzykrotnie trafionemu i płoną- lem zdemontowania katapulty i zmiany uzbrojenia cemu USS Newcomb (DD-586)

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 45 Leutze DD-481 w Puget Sound NY, 2 kwietnia 1944 roku. Fot. zbiory A. D. Bakera III

• 1945-08-03 — Dopłynął do Hunter’s Point Drydocks, DD 499 Renshaw* San Francisco, celem dokonania napraw, które zostały • 1942-05-07 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & wstrzymane w związku z zakończeniem działań wojennych Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1940-04-19) • 1945-12-06 — Wycofany ze służby (5 battle stars za II w.ś.) • 1942-10-13 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- • 1946-01-03 — Skreślony z listy jednostek floty dock Co., Kearny, N.J. • 1947-06-17 — Sprzedany na złom Thomas Harris, Bar- • 1942-12-05 — Wejście do służby w Federal Shipbuilding ker, New Jersey & Drydock Co., Kearny, N.J. • 1943-07-02 — Pierwsza misja, bombardowanie celów DD 482 Watson lądowych w rejonie wysp Vila Stanmore i Shortland w Za- • 1946-01-07 — Anulowany, pierwotnie zamówiony w Fe- toce Kula deral SB & DD Co., Kearny, N. J. (autoryzowany 1934-03-27) • 1945-02-21 — Trafiony torpedą na Morzu Mindanao; zalane maszynownie, 19 zabitych i 20 rannych; remont DD 498 Philip* ukończony w Todd Pacific Shipyards, Inc., Tacoma, Wash. • 1942-05-07 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & w październiku 1945 r. Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1940-04-19) • 1945-10-27 — Prezydent Truman odbiera paradę zwy- • 1942-10-13 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- cięstwa z pokładu USS Renshaw w porcie w Nowym Jorku dock Co., Kearny, N.J. • 1947-02-01 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1942-11-21 — Wejście do służby zerwy w Charleston, S.C. (8 battle stars za II w.ś.) • 1943-06-30 — Pierwsza misja, bombardowanie wyspy • 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-499 w czasie Shortland Islands na południowo-zachodnim Pacyfiku przebudowy na specjalistyczną jednostkę do ZOP • 1945-01-10 — Zatopienie jednostki samobójczej pod Leyte • 1950-06-30 — Ponownie wejście do służby w Norfolk • 1947-01-01 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- NSY, Norfolk, Va.; służba w czasie wojny w Korei i na Dale- zerwie w Charleston, S.C. kim Wschodzie • 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-498 • 1962-08-02 — Przeklasyfikowany na DD-499 • 1950-06-30 — Ponowne wejście do służby w Charleston, • 1970-02-14 — Wycofany ze służby i skreślony z listy jed- S.C., przebazowany do Pearl Harbor nostek floty (5 battle stars za konflikt w Korei, 6 za wojnę • 1951-09-24 — W drodze w rejon wschodniego wybrzeża w Wietnamie) Korei, ale przekierowany na zachodnie wybrzeże. Po wojnie • 1970-10-01 — Sprzedany na złom Zidell Explorations, w Pearl Harbor, a potem służba w rejonie Hawajów, Austra- Inc., w Portland, Oregon lii i na wodach dalekowschodnich • 1962-07-01 — Przeklasyfikowany na DD-498 DD 500 Ringgold* • 1965-10-01 — Powrót do USA po pobycie na wodach • 1942-06-25 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & Wietnamu i Tajwanu Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1940-04-19) • 1968-09-30 — Wycofany ze służby • 1942-11-11 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- • 1968-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty dock Co., Kearny, N.J. • 1971-12-15 — Sprzedany na złom Chou’s Iron & Steel • 1942-12-24 — Wejście do służby w Brooklyn Navy Yard, Co., Ltd., Kaoshiung, Taiwan New York City • 1972-02-02 — Zatonął w sztormie 400 mil na wschód od • 1943-07-21 — Wypłynął z Nowego Jorku na Pacyfik po wyspy Wake w drodze do stoczni rozbiórkowej na Tajwanie pierwszym rejsie i dodatkowych manewrach szkoleniowych

46 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1944-10-22 — Skierowany do Mare Island NY, Vallejo, DD-503 Stevenson, DD-504 Stockton do typu 900-to- na remont po udziale w inwazji na Filipiny nowców, DD-505 Thorn, DD-506 Turner do typu 1,150-to- • 1946-03-23 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- nowców. Cztery eksperymentalne niszczyciele zostały za- zerwy w Charleston, S.C. (10 battle stars za II w.ś.) mówione 9 września 1940 r. w Federal SB & DD Co., Kearny, • 1958 — Rozpoczęcie remontu, modernizacji i wyposaże- N.J., a ich nazwy przypisano 22 stycznia 1941 r. Wszystkie nia w Charleston NSY cztery kontrakty zostały anulowane 10 lutego 1941 r. i zastą- • 1959-07-14 — Wypożyczony RFN w ramach programu pione przez oddzielne kontrakty na niszczyciele typu „Gle- pomocy militarnej i wcielony do marynarki wojennej RFN aves” - Stevenson (DD‑645), Stockton (DD-646), Thorn (DD- jako Zerstörer 2 (D 171) w Charleston 647) i Turner (DD-648). • 1974-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty DD 507 Conway* DD 501 Schroeder* • 1941-11-05 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1942-06-25 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1940-04-19) • 1942-08-16 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1942-11-11 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- Bath, Me. dock Co., Kearny, N.J. • 1942-10-09 — Wejście do służby • 1943-01-01 — Wejście do służby; eskorta dwóch lotni- • 1942-12-05 — Wypłynął z Norfolk do Noumea, Nowa skowców i konwoju, następnie wysłany na Pacyfik Kaledonia i Efate • 1943-07-28 — Dołączył do 25 Dywizjonu Niszczycie- • 1943-01-29 — W czasie bitwy niedaleko wyspy Rennell li w Pearl Harbor po remoncie w Mare Island NSY, Vallejo jednostka zestrzeliła kilka nieprzyjacielskich samolotów i ura- • 1945-07-31 — Bombardowanie Shimizu, Honsiu w Japo- towała rozbitków z ciężkiego krążownika Chicago (CA-29) nii, ostatnia z wielu misja na Pacyfiku • 1945-12-29 — Wypłynął z Szanhaju przez San Diego • 1945-11-02 — Wszedł do Charleston NY celem przygo- i Nowy Jork do Charleston, gdzie dotarł 13 marca 1946 r. towania do deaktywacji • 1946-06-25 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1946-04-29 — Wycofany ze służby w i przeniesiony do zerwy w Charleston, S.C. (11 battle stars za II w.ś.) rezerwy w Charleston NY (10 battle stars za II w.ś.) • 1950-11-08 — Ponownie wcielony do służby w Bostonie, • 1972-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty przez U.S. po przebudowie i przeklasyfikowaniu na niszczyciel eskortowy Maritime Administration • 1951-05-14 — Wypłynął z Norfolk do Sasebo, gdzie do- • 1974-01-01 — Sprzedany na złom Southern Scrap Mate- tarł 15 czerwca, pełniąc służbę eskortową i bombardując cele rials Co., Ltd., New Orleans, La. lądowe w Korei • 1951-12-20 — Powrót do Norfolk, nowe zadania na DD 502 Sigsbee* Atlantyku i na Morzu Śródziemnym • 1942-06-22 — Położenie stępki, Federal Shipbuilding & • 1962-06-30 — Powrót do poprzedniej klasyfikacji DD-507 Drydock Co., Kearny, New Jersey (autoryzowany 1940-04-19) • 1969-11-15 — Wycofany ze służby i skreślony z listy jed- • 1942-12-07 — Wodowanie, Federal Shipbuilding & Dry- nostek floty w Philadelphia NSY dock Co., Kearny, N.J. • 1970-06-26 — Zerwanie liny holowniczej; zatopiony • 1943-01-23 — Wejście do służby w Brooklyn Navy Yard, ogniem artylerii 5-calowej niszczyciela typu „A.M. Sumner” Nowy Jork - Henley (DD-762) niedaleko Rhode Island jako zagrożenie • 1943-07-22 — Wypłynął z Norfolk do Pearl Harbor po nawigacyjne zakończeniu służby eskortowej w rejonie Karaibów, dotarł na miejsce 9 sierpnia DD 508 Cony* • 1945-04-14 — Poważnie uszkodzony w ataku kamikaze • 1941-12-24 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., pod Okinawą. Okręt nieomal stracił rufę Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1945-06-17 — Powrócił do Pearl Harbor z Guam, gdzie • 1942-08-16 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., dokonano prowizorycznych napraw Bath, Me. • 1945-10-22 — Przypłynął do Filadelfii, w następnym ty- • 1942-10-30 — Wejście do służby w Bostonie godniu popłynął do Charleston celem deaktywacji • 1943-01-27 — przybycie do Noumea na Nowej Kaledonii • 1946-05-01 — W rezerwie w Charleston, S.C. z konwojem transportującym oddziały wojskowe z Bostonu • 1947-03-31 — Wycofany ze służby i pozostawiony w re- • 1943-08-15 — Flagowiec w trakcie desantu na Vella Lavella zerwie w Charleston, S.C. (10 battle stars za II w.ś.) • 1943-10-27 — Osłaniając lądowanie na Treasury Islands • 1974-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty przez U.S. zestrzelił kilka nieprzyjacielskich samolotów, jednak zo- Maritime Administration stał poważnie uszkodzony przez trafienia dwoma bombami • 1975-03-31 — Sprzedany na złom Consolidated Steel i jednym pobliskim wybuchem bomby. Zginęło 8 członków Corp., Brownsville w Texasie załogi, a 10 zostało rannych • 1944-10-25 — W czasie bitwy z Zatoce Surigao nawią- Uwaga: W wielu publikacjach cztery numery kadłuba od zał walkę z japońskim niszczycielem Asagumo, który osta- DD-503 do DD-506 podawane są jako należące do anulowa- tecznie zatopiono z pomocą artylerii innego niszczyciela nych jednostek typu Fletcher, jednak w rzeczywistości przy- i dwóch krążowników pisano je eksperymentalnym niszczycielom dwóch różnych • 1946-06-18 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- typów: zerwy w Charleston, S.C. (11 battle stars za II w.ś.)

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 47 Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1949-03-26 — Przeklasyfikowany na DDE-508 • 1951-01-02 — przeklasyfikowany na DDE-510 • 1949-11-17 — Ponowne wejście do służby, w maju 1951 r. • 1951-12-11 — Ponowne wejście do służby w Boston Navy rozpoczął rejs po świecie, m.in. akcje w Korei, od 1953 r na Yard i dołączenie do 22 Dywizjonu Eskortowego Atlantyku • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-510 • 1962-06-30 — Przeklasyfikowany na DD-508 • 1969-07-02 — Wycofany ze służby i skreślony z listy jed- • 1969-07-02 — Wycofany ze służby i skreślony z listy jed- nostek U.S. Navy nostek floty w Philadelphia NSY (2 battle stars za działania • 1970-03-27 — Zatopiony ogniem artylerii 90 mil od w Korei) Norfolk, Va. • 1970-03-20 — Zatopiony przez ogień z jednostek desanto- wych 60 mil na północny-wschód od Las Croabas, Puerto Rico. DD 511 Foote* • 1942-04-14 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., DD 509 Converse* Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1942-02-23 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1942-10-11 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., Bath, Me. Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1942-12-22 — Wejście do służby w Boston Navy Yard • 1942-08-30 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1943-06-28 — Przybycie do Noumea na Nowej Kaledo- Bath, Me. nii, dołączenie do 23 Dywizjonu Niszczycieli • 1942-11-20 — Wejście do służby • 1943-11-02 — Storpedowany w bitwie w Zatoce Cesa- • 1943-05-17 — przybycie do Noumea, Nowa Kaledonia rzowej Augusty, Bougainville; torpeda oderwała rufę, 19 za- po odbyciu ćwiczeń na Atlantyku bitych i 17 rannych • 1943-11-24 — Zatopienie japońskich niszczycieli Onami • 1944-11-13 — Przybycie na Kossol Roads z San Pedro, i Makinami w Kanale Św. Jerzego wspólnie z Spence Calif., po ukończeniu napraw eskorta grupy lotniskowców • 1943-12-21 — Uratowanie 266 rozbitków z LST-749 nie- • 1945-10-17 — Przybycie do Nowego Jorku daleko Mindoro • 1946-04-18 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1944-06-19 — Bitwa z lotnictwem na Morzu Filipińskim zerwy (4 battle stars za II w.ś.) • 1945-01-10 — Dołączył do zespołu uderzeniowego prze- • 1972-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty przez U.S. znaczonego do odbicia Corregidoru, zniszczenie barek, jed- Maritime Administration nostek samobójczych i stanowisk artylerii, jak również • 1974-01-02 — Sprzedany na złom Southern Scrap Mate- uwięzienie około 100 nieprzyjacielskich żołnierzy poprzez rial Co., Ltd., New Orleans, La. zniszczenie wejścia do tunelu Malinta • 1945-09-10 — Opuszczenie rejonu Okinawy, rejs na re- DD 512 Spence* mont w Brooklyn NY w Nowym Jorku przez Pearl Harbor, • 1942-05-18 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., Kanał Panamski i Washington, D.C. Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1946-04-23 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1942-10-27 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., zerwy w Charleston, S.C. (11 battle stars za II w.ś.) Bath, Me. • 1959-07-01 — Pożyczony hiszpańskiej marynarce wo- • 1943-01-08 — Przyjęcie do służby w Boston NSY, począ- jennej na mocy programu pomocy wojskowej w Filadelfii, kowo służba eskortowa i konwojowa na Atlantyku i w rejo- przemianowany na Almirante Valdés. nie Kraibów • 1972-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- • 1943-07-25 — Opuszczenie San Francisco w drodze do ny przez U.S. Navy Pearl Harbor • 1943-11-02 — Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty, Bo- DD 510 Eaton* ugainville • 1942-03-17 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1943-11-24 — Zatopienie japońskich niszczycieli Onami Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) i Makinami w Kanale Św. Jerzego wspólnie z USS Converse • 1942-09-20 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim Bath, Me. • 1944-12-18 — Przewrócił się w czasie tajfunu na wschód od • 1942-12-04 — Wejście do służby Samar na Filipinach, jedynie 24 rozbitków przeżyło katastrofę • 1943-03-07 — Przybył do Efate na Nowych Henrydach • 1945-01-19 — Skreślony z listy jednostek floty (8 battle po rozpoczętym 6 lutego rejsie z Zatoki Casco stars za II w.ś.) • 1943-10-01 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- nego I-20 niedaleko Vella Lavella DD 513 Terry* • 1944-12-01 — Zatopił nieprzyjacielski frachtowiec i zbom- • 1942-06-08 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., bardował Zatokę Ormoc Bay w drodze na desant pod Mindoro Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1945-09-09 — Po wojnie pełnił funkcję jednostki war- • 1942-11-22 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., towniczej w Szanghaju, przechwycił i abordażował pięć ja- Bath, Me. pońskich jednostek, w tym średniej wielkości okręt desanto- • 1943-01-26 — Wejście do służby w Boston Navy Yard, wy No. 5, próbujących opuścić port początkowo służba na Atlantyku • 1946-02-08 — Przybył do Nowego Jorku po opuszczeniu • 1943-04-18 — Staranowanie niemieckiego U-boota, któ- wód południowochińskich remu udało się uciec pomimo odniesionych uszkodzeń • 1946-06-21 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1943-08-09 — Przybycie do Pearl Harbor wraz z lotni- zerwy w (11 battle stars za II w.ś.) skowcem Yorktown i niszczycielami McKee oraz Sigsbee.

48 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1943-10-02 — Zniszczenie (wspólnie z Converse, Foote • 1972-04-15 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- i Jenkins) japońskich barek wraz z eskortą, w której skład ny Niemcom na części zamienne wchodził niszczyciel niedaleko Wyspy Kolombangara . • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim DD 516 Wadsworth* • 1945-11-20 — Przybycie do San Diego, Calif. • 1942-08-18 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1946-07-11 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) zerwy w San Diego (zgodnie z dziennikiem pokładowym • 1943-01-10 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., USS Terry; DANFS podaje datę styczeń 1947 r., a inne źró- Bath, Me. dła 13 sierpień 1946 r.), później w rezerwie w Long Beach, • 1943-03-16 — Wejście do służby w Boston Navy Yard, a ostatecznie w Bremerton początkowo służba na Atlantyku • 1974-04-01 — Skreślony z listy jednostek floty przez U.S. • 1943-08-09 — Dopłynięcie do Pearl Harbor Maritime Administration • 1943-09-01 — Atak bombami głębinowymi na japoński • 1974-07-26 — Sprzedany do Peru na części zamienne (w okręt podwodny I 20, który nie powrócił do bazy ramach programu Foreign Military Sales) • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim • 1945-12-22 — Przybycie do Charleston NSY i przygoto- DD 514 Thatcher* wania do dezaktywacji • 1942-06-20 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., • 1946-04-18 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) zerwy w Charleston, S.C. (7 battle stars za II w.ś.) • 1942-12-06 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1959-10-06 — Wypożyczony RFN i wcielony do służby Bath, Me. w marynarce wojennej RFN jako Zerstörer 3 (D 172) • 1943-02-10 — Wejście do służby; po pierwszym rejsie • 1974-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- ćwiczebnym przydzielony do służby konwojowej na Atlan- ny RFN tyku, następnie przebazowany na Pacyfik • 1943-07-31 — Przybycie do Pearl Harbor DD 517 Walker* • 1943-11-02 — Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty, Bo- • 1942-08-31 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., ugainville Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1944-06-12 — Zatopienie frachtowca transportującego • 1943-01-31 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., amunicję niedaleko wyspy Pagan Bath, Me. • 1945-05-20 — Poważnie uszkodzony przez samolot ka- • 1943-04-03 — Wejście do służby w Boston Navy Yard; mikaze pod Okinawą; 14 zabitych i 53 rannych, okręt dotarł początkowo służba na Atlantyku do Kerama Retto gdzie dokonano napraw • 1943-11-05 — Przejście przez Kanał Panamski i dołącze- • 1945-07-19 — Trafiony i lekko uszkodzony przez kolej- nie do sił mających za zadanie zdobycie Tarawy ny samolot kamikaze w Zatoce Nakagusuku pod Okinawą • 1944-10-20 — Przybycie do Zatoki Leyte • 1945-08-20 — Przybycie do Bremerton, gdzie został • 1945-04-01 — Wsparcie lądowania na Okinawie uznany za nienadający się do naprawy • 1945-11-01 — Przybycie do San Pedro, Kalif. • 1945-11-23 — Wycofany ze służby po uznaniu za niena- • 1946-05-31 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- dający się do naprawy (12 battle stars za II w.ś.) zerwy w San Diego (6 battle stars za II w.ś.) • 1945-12-05 — Skreślony z listy jednostek floty • 1950-09-15 — Ponowne wejście do służby i przeklasyfi- • 1948-01-23 — Sprzedany na złom Lerner Co. of Oakland, kowanie na niszczyciel eskortowy DDE-517 Kalifornia • 1951-02-27 — Przerwanie przebudowy na niszczyciel eskortowy i remont, w listopadzie wysłany do Korei DD 515 Anthony* • 1952-06-02 — Wypłynięcie z Pearl Harbor i rozpoczęcie • 1942-08-17 — Położenie stępki, Bath Iron Works Corp., drugiej z dziewięciu tur na zachodnim Pacyfiku Bath, Maine (autoryzowany 1940-04-19) • 1962-07-01 — Przeklasyfikowany na DD-517 • 1942-12-20 — Wodowanie, Bath Iron Works Corp., • 1966-03-05 — Pierwsza ofensywna akcja w czasie wojny Bath, Me. wietnamskiej, wsparcie sił USA i sprzymierzonych • 1943-02-26 — Wejście do służby w Boston Navy Yard, • 1969-07-02 — Wycofanie ze służby w San Diego, tego przydzielony do służby na Pacyfiku samego dnia skreślenie z listy jednostek floty i sprzedaż do • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim Włoch. Wejście do służby we włoskiej marynarce wojennej • 1945-11-17 — Opuścił Japonię w drodze do USA w San Diego jako Fante (D 561) (2 battle stars za wojnę kore- • 1946-04-17 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- ańską, 3 za wojnę w Wietnamie) zerwy w Charleston, S.C. (7 battle stars za II w.ś.) • 1957-04-29 — Transfer do dowódcy 6-tego Dystryktu DD 518 Brownson Marynarki Wojennej w celu remontu i zmodernizowania • 1942-02-15 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., przed przekazaniem go Niemcom Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1940-07-19) • 1958-01-17 — Wejście do służby w marynarce wojennej • 1942-09-24 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- RFN w Charleston jako Zerstörer 1 (Z 1) en Island, Nowy Jork • 1958-03-31 — Wypłynięcie z USA do Niemiec • 1943-02-03 — Wejście do służby; służba u wybrzeży • 1972-03-17 — Wycofany ze służby w marynarce wojen- USA i na Północnym Atlantyku do 11 czerwca 1943 r. nej RFN w Kolonii • 1943-06-18 — Przejście przez Kanał Panamski na Ala-

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 49 Tekst

Isherwood (DD-520) w ciekawym ujęciu lotniczym z 1954 roku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa skę, służba eskortowa do listopada 1943 r., następnie wysła- DD 520 Isherwood ny w rejon Archipelagu Bismarcka • 1942-05-12 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1943-12-26 — Utracony w wyniku działań wojennych; Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1940-07-19) ok. 14:42 trafiony dwoma bombami zrzuconymi przez ja- • 1942-11-24 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- poński bombowiec nurkujący, w czasie osłony operacji de- en Island, Nowy Jork santowej niedaleko Przylądka Gloucester, Nowa Brytania, • 1943-04-12 — Wejście do służby w New York Navy Yard, Nowa Gwinea. Zatonął o 14:59, zginęło 108 członków za- początkowo służba na Północnym Atlantyku łogi. Rozbitków uratowały USS Daly (DD-519) i USS Lam- • 1943-11-14 — Opuszczenie Bostonu po przydziale do son (DD-367). Okręt otrzymał 1 battle star za służbę w cza- służby na Pacyfiku, początkowo służba w rejonie Aleutów sie II w.ś. • 1944-10-23 — Bitwa w Zatoce Leyte • 1945-04-22 — Trafiony przez kamikaze w działo No. 3 DD 519 Daly pod Kerama Retto, ponad 80 zabitych i rannych • 1942-04-29 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1946-02-01 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1940-07-19) zerwy w Charleston, S.C. (5 battle stars za II w.ś.) • 1942-10-24 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Sta- • 1951-04-05 — Ponowne wejście do służby w Charleston, ten Island, Nowy Jork S.C.; Służba na Atlantyku i Morzu Śródziemnym • 1943-03-10 — Wejście do służby; na Atlantyku do czerw- • 1954-11-30 — Wyjście z Newport, R.I., dołączenie do ca, później przebazowany na Pacyfik Floty Pacyfiku • 1943-12-18 — Przybycie do Zatoki Milne na Nowej Gwi- • 1961-03-61 — Przybycie do San Diego neii po odbyciu służby eskortowej na Alasce • 1961-09-11 — Wycofanie ze służby • 1943-12-26 — Wspólnie z USS Lamson (DD-367) urato- • 1961-10-08 — Wypożyczony Peru i wcielony do peru- wał 168 rozbitków z USS Brownson (DD-518) wiańskiej marynarki wojennej jako BAP Almirante Guise • 1945-02-21 — Uratowanie 11 rozbitków z Bismarck Sea (DD-72) (CVE-95) zatopionego przez samolot kamikaze • 1974-01-15 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- • 1945-12-23 — Przybycie do Charleston, S.C. ny przez U.S. Navy • 1946-04-18 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- zerwy w Charleston, S.C. (8 battle stars za II w.ś.) DD 521 Kimberly • 1951-07-06 — Ponowne wejście do służby we Flocie • 1942-07-27 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., Atlantyckiej, nowy port macierzysty w Newport, R.I. Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1940-07-19) • 1953-03-18 — Wypłynięcie na rejs dookoła świata, w ra- • 1943-02-03 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- mach którego okręt pełnił służbę u brzegów Koreii, zakoń- en Island, Nowy Jork czony 10 stycznia 1954 r. • 1943-05-22 — Wejście do służby, skierowany na Pacyfik • 1960-05-02 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1943-11-20 — Przybycie pod Makin udział w podboju zerwy w Norfolk, Va., później w rezerwie w Filadelfii Mikronezji • 1974-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty (1 battle • 1943-12-06 — Opuszczenie Tarawę i rejs do San Franci- star za wojnę w Koreii) sco celem dokonania napraw. Stamtąd wysłany na 7 miesie- • 1976-04-22 — Sprzedany na złom North American cy na wody Aleutów Smelting Corp. of Wilmington, Delaware • 1945-01-06 — Przybycie do Zatoki Lingayen, udział w działaniach wojennych w tym rejonie

50 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1945-03-26 — Zaatakowany przez 2 samoloty niedaleko bombowiec nurkujący i późniejszego uderzenia bombowca Wysp Riukiu, jeden uderzył w rufowe stanowiska artylerii nurkującego w drugi komin, 23 członków załogi poniosło zabijając 4 i raniąc 57 członków załogi. Okręt opuścił rejon śmierć (4 battle stars za II w.ś.) 1 kwietnia i skierował się na remont w Mare Island. • 1945-11-03 — Przybycie do Charleston, S.C. DD 527 Ammen • 1947-02-05 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- • 1941-11-29 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., zerwy w Charleston, S.C. (5 battle stars za II w.ś.) San Francisco (autoryzowany 1940-07-19) • 1951-02-08 — Ponowne wejście do służby i działania na • 1942-09-17 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San wodach zachodniego wybrzeża Korei Francisco • 1954-01-15 — Wycofanie ze służby w Charleston, S.C. (1 • 1943-03-12 — Wejście do służby w Bethlehem Steel; dołącze- battle star za wojnę koreańską) nie do TF 51 mającej dokonać inwazji na wyspę Attu, w grudniu • 1966-07 — Przejście do Boston NSY w Boston na re- przeniesiony w południowo-zachodni rejon Pacyfiku mont poprzedzający transfer • 1944-11-01 — Trafiony przez japoński bombowiec nur- • 1967-06-01 — Wypożyczony flocie tajwańskiej i wcielo- kujący w Zatoce Leyte, 5 zabitych i 21 rannych ny do służby jako ROCS An Yang (DD-18) w Boston NSY • 1945-04-01 — Desanty na Okinawie • 1974-01-25 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- • 1946-04-15 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- ny przez U.S. Navy zerwy w Charleston, S.C. (8 battle stars za II w.ś.) • 1951-04-05 — Ponownie wcielony do służby w Charle- DD 522 Luce ston, S.C., modernizacja do lutego 1952 r., następnie służba • 1942-08-24 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., na Atlantyku, Morzu Śródziemnym i na Dalekim Wschodzie Staten Island, Nowy Jork (autoryzowany 1940-07-19) • 1954-03-10 — Przybycie do Fall River, Mass. • 1943-03-06 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., Stat- • 1954-11-30 — Rejs na Pacyfik, nowy port macierzysty en Island, Nowy Jork w San Diego • 1943-06-21 — Wejście do służby. Opuszczenie Nowego • 1960-07-19 — Rejs na południe do San Diego po wy- Jorku 5 września. Po drodze do Pearl Harbor zawinięcie do ładunku amunicji w Seal Beach, okręt został staranowa- Bremerton i San Diego ny w burtę we mgle, 8 mil od Newport Beach w Kalifornii, • 1943-11-24 — Opuszczenie Pearl Harbor w drodze na przez niszczyciel typu Sumner - Collett (DD-730). W jej wy- wyspę Adak niedaleko Alaski, służba patrolowa na wodach niku 11 członków załogi Ammena zginęło, a okręt został wyspy Attu i działania na Kurylach do sierpnia 1944 r. uznany za nienadający się do naprawy i uznany za stracony • 1944-08-31 — Powrót do Pearl Harbor, stamtąd na Wy- • 1960-09-15 — Wycofanie ze służby w San Diego spy Admiralskie, Leyte i Nową Gwineę, a później do Zatoki • 1960-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty Lingayen i Zatoki San Pedro • 1961-04-20 — Sprzedany na złom National Metal & Steel • 1945-05-04 — Utracony w wyniku działań wojennych; Corp., Terminal Island, Port of Los Angeles, Kalif. trafiony przez da samoloty kamikaze pod Kerama Retto niedaleko Okinawy. Zatonął po 35 minutach; zginęło 126 DD 528 Mullany członków 312-osobowej załogi. Okręt otrzymał 5 battle stars • 1942-01-16 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., za działania w czasie II w.ś. Union Plant, San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19, pierwotnie nazwany Beatty, przemianowany 28 maja 1941 r.) DD 523, DD 524 • 1942-10-10 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1940-12-16 — Konstrukcja wstrzymana; pierwotny kon- Francisco trakt z Bethlehem SB Corp., San Francisco, Calif. • 1943-04-23 — Wejście do służby, początkowo działania eskortowe na Aleutach, później z 7 Flotą na południowo-za- DD 525 chodnim Pacyfiku • 1940-12-16 — Konstrukcja wstrzymana; pierwotny kon- • 1945-04-06 — Pod Okinawą trafiony przez japoński my- trakt z Bethlehem Steel Co., SB Div., San Pedro, Calif. śliwiec, który rozbił się pomiędzy 3 a 4 stanowiskiem dział artylerii głównej, 21 zabitych, 9 zaginionych, 36 rannych DD 526 Abner Read • 1945-05-29 — Przybycie do San Francisco na remont • 1941-10-30 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1945-09-25 — Wypłynięcie w morze i służba z Flotą San Francisco (autoryzowany 1940-07-19) Atlantycką • 1942-08-18 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1946-02-14 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- Francisco zerwy w Charleston, S.C. (7 battle stars za II w.ś.) • 1943-02-05 — Wejście do służby; Flota Pacyfiku, po- • 1951-03-08 — Ponownie wcielony do służby w Charleston, czątkowo działania na wodach Alaski S.C., początkowo na Atlantyku i na Morzu Śródziemnym • 1943-08-18 — Oderwanie rufy w wyniku podwodnej • 1954-11-30 — Wypłynął z Newport, R.I., służba we Flo- eksplozji (1 zabity, 70 zaginionych, 34 rannych). Przeholo- cie Pacyfiku wany do Adak na Alasce przez Ute (ATF-76) celem dokona- • 1971-10-06 — Wycofany ze służby w Los Angeles-Long nia doraźnych napraw, później na holu Oriole (AT-136) do- Beach Naval Base; skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- prowadzony do Bremerton. ny przez U.S. Navy • 1944-11-01 — Utracony pod Samar na Filipinach; za- • 1971-10-06 — Tego samego dnia wcielony do floty taj- tonął w ciągu 36 minut od trafienia bombą przez japoński wańskiej jako ROCS Chiang Yang (DD-9)

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 51 Niszczyciele typu „Fletcher”

DD 529 Bush rannych, rufowe stanowisko działa 5-calowego zostało wyłą- • 1942-02-12 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Co., czone z akcji San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19) • 1945-07-09 — Przybycie do Seattle, Wash., remont • 1942-10-27 — Wodowanie, Bethlehem Steel Co., San w Todd Shipbuilding Co. Francisco • 1946-01-18 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1943-05-10 — Wejście do służby, początkowo na wodach zerwy w San Diego (8 battle stars za II w.ś.) Alaski (do 27 listopada 1943 r.) • 1951-06-14 — Wycofany z rezerwy • 1943-12-04 — Przybycie do Pearl Harbor, służba na Pa- • 1951-08-01 — Ponownie wcielony do służby jako okręt cyfiku flagowy 28 Dywizjonu Niszczycieli i przydzielony do Floty • 1945-04-06 — Utracony w wyniku działań wojennych; Atlantyckiej 5 października trafiony i zatopiony przez trzy samoloty kamikaze pod Oki- • 1953-02-12 — Przybycie do Sasebo w Japonii i rozpo- nawą, 227 członków załogi przeżyło. Udzielający pomocy częcie służby na wodach koreańskich, następnie od czerwca Colhoun (DD-801) został również trafiony przez kamikaze 1953 r. do stycznia 1955 r. na Atlantyku i tak poważnie uszkodzony, że zatopiły go okręty U.S. Navy • 1955-04-21 — Rozpoczęcie służby w zachodnim rejonie (7 battle stars za II w.ś.). Pacyfiku • 1964-10-28 — Przybycie do Long Beach DD 530 Trathen • 1965-02-12 — Zgłoszenie się do dowódcy San Diego • 1942-03-17 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., Group, Pacific Reserve Fleet celem rozpoczęcia deaktywacji San Francisco (autoryzowany 1940-07-19) w Todd Shipyard, San Pedro, Calif. • 1942-10-22 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1965-03-15 — Przeholowany do z Todd Shipyard do San Francisco Diego • 1943-05-28 — Wejście do służby, początkowo włączony • 1965-05-11 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- do TF 11 aby wziąć udział w odbiciu wyspy Baker zerwy w San Diego (1 battle star za służbę w Korei). • 1943-09-29 — Wyjście z Pearl Harbor wraz z Task Gro- • 1972-06 — Uznany za nienadający się do przebudowy up (TG) 14.5, w kierunku wyspy Wake • 1972-11-01 — Skreślony z listy jednostek floty i przezna- • 1944-02-02 — Wejście do Laguny Kwajalein celem zlu- czony jako okręt cel do testów pocisków „Harpoon” zowania USS Schroeder (DD-501) w roli okrętu wsparcia ar- • 1973-11 — Po wykorzystaniu jako cel w rejonie połu- tyleryjskiego dniowej Kalifornii sprzedany na złom • 1944-05-03 — Dołączenie do 7 Floty i operacje w rejo- nie Nowej Gwinei DD 531 Hazelwood • 1945-01-05 — Dołączenie do TG 38.2, operacje na wo- • 1942-04-11 — Położenie stępki, Bethlehem Shipbuilding dach Filipin i na Morzu Południowochińskim Co., San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19) • 1945-04-11 — W czasie ataku lotniczego na wodach Ja- • 1942-11-20 — Wodowanie, Bethlehem SB Co., San Fran- ponii, będąc w składzie TF 58 został trafiony pociskiem 5-ca- cisco lowym przez własny ostrzał. 5 osób zginęło, a 21 zostało • 1943-06-18 — Wejście do służby, pierwsza akcja z zespo- Trathen (DD-530) w ujęciu z 1957 roku. Widoczne rozmieszczenie uzbrojenia na okręcie z tego okresu. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

52 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

łem uderzeniowym lotniskowców przeciwko Tarawie i wy- • 1975-09-01 — Skreślony z listy jednostek floty i sprzeda- spie Wake ny Argentynie • 1943-11-20 — Udział w inwazji na Wyspy Gilberta • 1944-01-31 — Udział w inwazji Kwajalein, Majuro DD 533 Hoel i Wysp Marshalla w składzie TF 52 • 1942-06-04 — Położenie stępki, Bethlehem Shipbuild- • 1944-10-20 — Bitwa w Zatoce Leyte; Japończycy stracili ing Co., San Francisco, Calif. (autoryzowany 1940-07-19) 3 pancerniki, 4 letniskowce, 6 ciężkich i 4 lekkie krążowni- • 1942-12-19 — Wodowanie, Bethlehem SB Co., San Fran- ki plus 9 niszczycieli cisco • 1945-02-25 — Zatopienie dwóch małych frachtowców • 1943-07-29 — Wejście do służby na Pacyfiku pod Okinawą • 1944-10-25 — Utracony w wyniku działań wojennych; • 1945-04-29 — Pod Okinawą trafiony przez samolot ka- zatopiony przez japońskie okręty pod Samar na Filipinach; mikaze, który uderzył w drugi komin i rozbił się na mostku. 253 oficerów i członków załogi zginęło, uratowano 86 roz- 10 oficerów łącznie z dowódcą i 67 członków załogi zginęło, bitków (5 battle stars za II w.ś.) a 35 uznano za zaginionych • 1945-06-14 — Dotarcie do Mare Island NSY przez Ulithi DD 534 McCord i Pearl Harbor celem dokonania napraw • 1942-03-17 — Położenie stępki, Bethlehem Shipbuilding • 1946-01-18 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- Co., San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19) zerwy w San Diego (10 battle stars za II w.ś.) • 1943-01-10 — Wodowanie, Bethlehem SB Co., San Fran- • 1951-09-12 — Ponowne wcielenie do służby w San Diego cisco • 1952-01-04 — Wypłynięcie z San Diego i dołączenie do • 1943-08-19 — Wejście do służby na Pacyfiku sił niszczycieli Floty Atlantyckiej • 1945-07-08 — Przybycie do Puget Sound celem dokona- • 1958 — Rozpoczęcie zakrojonych na szeroką skalę te- nia remontu stów śmigłowców ZOP, głównie Drone Anti-Submarine He- • 1945-09-15 — Przybycie do Inactive Fleet Facility, San licopter (DASH). Diego • 1963-04-10 — Po zatonięciu nuklearnego okrętu pod- • 1947-01-15 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- wodnego Thresher okręt natychmiast dotarł na miejsce tra- zerwy w San Diego gedii z naukowcami z Woods Hole Oceanographic Labora- • 1951-08-01 —Ponownie wcielony do służby w San Die- tories na pokładzie i rozpoczął poszukiwania zaginionego go, przydzielony do Floty Atlantyckiej okrętu podwodnego • 1951-11-17 — 28 Dywizjon Niszczycieli w Norfolk, Va. • 1965-03-19 — Wycofany ze służby i włączony w skład • 1953-01-10 — Wypłynął na wody koreańskie Atlantic Reserve Fleet w Norfolku, a później w Filadelfii • 1954-06-09 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1974-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty zerwy w Norfolk, Va. • 1976-04-14 — Sprzedany na złom Union Minerals & • 1972-10-01 — Skreślony z listy jednostek floty Iron Co. of New York City • 1974-01-02 — Sprzedany na złom Southern Scrap Mate- rial Co., Ltd., New Orleans, La. DD 532 Heerman • 1942-05-08 — Położenie stępki, Bethlehem Shipbuild- DD 535 Miller ing Co., San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19) • 1942-08-18 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1942-12-05 — Wodowanie, Bethlehem SB Co., San Fran- San Francisco (autoryzowany 1940-07-19) cisco • 1943-02-15 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1943-07-06 — Wejście do służby Francisco • 1943-10-21 — Dołączenie do 5 Floty, atak na Wyspy Gilberta • 1943-08-31 — Wejście do służby • 1944-03-18 — Dołączenie do 3 Floty, Task Force 39 • 1943-11-20 — Rejs do Pearl Harbor; przypisanie do 52 • 1944-10-25 — Bitwa pod Samar; pojedynek z ciężkimi Dywizjonu Niszczycieli przez całą służbę w czasie II w.ś. krążownikami Chikuma (zatopiony) i Tone • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim • 1945-01-15 — Ukończenie napraw w Mare Island NSY • 1944-10-25 — Zatopienie, wspólnie z USS Owen (DD- • 1945-03-20 — Zatopienie niewielkiej jednostki pod Iwo 536), niezidentyfikowanego niszczyciela w Cieśninie San Jimą i uratowanie 7 rozbitków z jej załogi Bernardino • 1945-04-18 — Zatopienie japońskiego okrętu podwod- • 1945-07-09 — Przybycie do Mare Island NSY celem nego I 56 przy udziale 4 niszczycieli U.S. Navy pod Okinawą przeprowadzenia remontu • 1946-06-12 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- • 1945-12-19 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- zerwy w San Diego (9 battle stars za II w.ś.) zerwy w San Diego • 1951-09-12 — Ponowne wcielenie do służby w San • 1951-05-19 — Ponowne wcielenie do służby w San Die- Diego go, dołączenie do Floty Atlantyckiej z bazą w Newport, R.I. • 1952-01-23 — Przybycie do nowej bazy w Newport, R.I. • 1952-09-06 — Opuszczenie rejonu wschodniego wy- • 1957-12-20 — Wycofanie ze służby w Bostonie; zacumo- brzeża, rejs do Korei i dookoła świata wany w South Boston Naval Annex • 1959-03-09 — Służba szkoleniowa w rezerwie marynar- • 1961-08-14 — Wypożyczony Argentynie i tego samego ki wojennej w Bostonie, Mass. dnia wcielony do marynarki argentyńskiej jako ARA Almi- • 1964-06-30 — Wycofanie ze służby i przeniesienie do re- rante Brown zerwy w Norfolk, Va., później w rezerwie w Filadelfii

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 53 Owen (DD-536) w pierwotnej konfiguracji z 5 działami artylerii głównej, w czasie II w.ś. Fot. U.S. Navy • 1971-08-05 — Przemianowany na James Miller aby DD 537 The Sullivans uniknąć pomyłki z niszczycielem eskortowym typu „Knox” • 1942-10-10 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., San o tej samej nazwie Francisco, Calif., jako Putnam (autoryzowany 1940-07-19) • 1974-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty • 1943-02-06 — Przemianowany na The Sullivans • 1975-07-31 — Sprzedany na złom Union Minerals & • 1943-04-04 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San Iron Company w Nowym Jorku Francisco • 1943-09-30 — Wejście do służby na Pacyfiku w San DD 536 Owen Francisco • 1942-09-17 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., • 1944-01-16 — Wyjście z Pearl Harbor wraz z TG 58.2 San Francisco, Calif. (autoryzowany 1940-07-19) w składzie 52 Dywizjonu Niszczycieli w rejon Wysp Marshalla • 1943-03-21 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1945-05-11 — Asystowanie lotniskowcowi Bunker Hill, Francisco poważnie uszkodzonemu po ataku kamikaze, uratowanie • 1943-09-20 — Wejście do służby; przydzielony do 52 166 rozbitków Dywizjonu Niszczycieli, w czasie II w.ś. głównie eskortował • 1945-06-20 — Opuszczenie rejonu Zatoki Leyte i rejs lotniskowce na zachodnie wybrzeże USA, po działaniach na całym Pa- • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim cyfiku • 1944-10-25 — Zatopienie, wspólnie z USS Miller (DD- • 1945-07-09 — Przybycie do Mare Island NSY, dwa dni 535) niezidentyfikowanego niszczyciela w Cieśninie San później rozpoczęcie remontu Bernardino • 1946-01-10 — Wycofany ze służby w San Diego i pozo- • 1945-02-19 — Wsparcie lądowania na Iwo Jimie stawiony w Rezerwowej Flocie Pacyfiku • 1945-07-09 — Przybycie do San Francisco; przydzielony • 1951-07-06 — Ponownie wcielony do służby w Los An- do 19 Floty Pacyfiku (Rezerwowej) geles, przydzielony do Floty Atlantyckiej i przebazowany do • 1946-12-10 —Wycofany ze służby w San Diego (9 battle Newport, R.I. stars za II w.ś.) • 1952-09-06 — Wypłynięcie z Newport, działania na wo- • 1951-08-17 — Ponownie wcielony do służby w San Diego, dach Japonii i Korei okręt flagowy 282 Dywizjonu Niszczycieli Floty Atlantyckiej • 1953-04-11 — Powrót do Newport, późniejsza służba na • 1953-01-07 — Rejs z dywizjonem przez Kanał Panamski Atlantyku i na Morzu Śródziemnym na Daleki Wchód • 1964-04-01 — Przeniesiony do rezerwy marynarki wo- • 1953-06-26 — Wypłynął z Sasebo w Japonii i przez Ka- jennej z portem macierzystym w Nowym Jorku, NY nał Sueski powrócił do Norfolk • 1965-01-07 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1955-01-26 — Przybył do Long Beach po przeniesieniu zerwy w NSY w Filadelfii do Floty Pacyfiku, dywizjon przemianowany na 192 Dywi- • 1974-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty (9 battle zjon Niszczycieli stars za II w.ś. i 2 za służbę w Korei) • 1958-05-27 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- • 1977-06-21 — Przekazany Buffalo and Erie County Na- zerwy w Mare Island Naval Shipyard, Vallejo, Kalifornia. val & Military Park, Buffalo, NY jako okręt muzeum W 1970 r. zacumowany w Stockton (2 battle stars za wojnę • 1977-07-02 — Przeholowany do Buffalo, NY koreańską). • 1973-04-15 — Skreślony z listy jednostek floty DD 538 Stephen Potter • 1973-11-27 — Sprzedany na złom Zidell Explorations, • 1942-10-27 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., Inc. w Portland, Oregon San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19)

54 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Fletcher”

• 1943-04-28 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San • 1944-10-25 — Wspólnie z pancernikami i krążowni- Francisco kami grupy adm. Bogana uczestniczył w zatopieniu ja- • 1943-10-21 — Wejście do służby w San Francisco, na- pońskiego niszczyciela Nowaki w Cieśninie San Bernar- stępnie wysłany na Hawaje, gdzie dotarł ostatniego dnia dino roku 1943 • 1945-03-19 — Asystował zbombardowanemu lotniskow- • 1944-01-16 — Wypłynął z Pearl Harbor razem z TF 58 cowi Franklin (CV-13), uratował rozbitków i eskortował jed- celem przeprowadzenia nalotu na Wyspy Marshalla nostkę do Ulithi • 1944-04-30 — Wspólnie z niszczycielem MacDonough • 1945-07-09 — Przybył do Mare Island NSY (DD-351) i samolotami z lotniskowca eskortowego Monte- • 1946-03-01 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- rey (CVL-26) brał udział w zatopieniu japońskiego okrętu zerwy podwodnego I 174 na południe od Truk • 1951-01-27 — Ponownie wcielony do służby w San Die- • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim go celem wzięcia udziału w wojnie w Korei, powrócił do San • 1945-05-11 — Asystowanie lotniskowcowi Bunker Hill, Diego w kwietniu 1954 r. poważnie uszkodzonemu po ataku kamikaze, uratowanie • 1954-11-16 — Ponownie wyruszył z San Diego w rejon 107 rozbitków zachodniego Pacyfiku, gdzie przebywał do 1957 r. • 1945-07-09 — Przybycie do San Francisco na remont • 1957 - 1962 — Służba w roli okrętu szkolnego rezer- w Mare Island NY, który trwał do 31 sierpnia wy marynarki wojennej, następnie na Dalekim Wschodzie, • 1945-09-21 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- udział w manewrach SEATO zerwy w Long Beach • 1963-08-01 — Staranowany w burtę przez niszczyciel • 1951-03-29 — Powtórnie wcielony do służby w San Diego eskortowy Vammen (DE-644) 200 mil od południowej Ka- • 1958-04-21 — Wycofany ze służby i przeniesiony do re- lifornii w drodze na Hawaje; powrócił do suchego doku zerwy w Mare Island NY w San Diego, jednak został uznany za nienadający się do • 1972-12-01 — Skreślony z listy jednostek floty (10 battle naprawy stars za II w.ś.) • 1963-11-30 — Wycofany ze służby w San Diego i pozo- • 1973-11-27 — Sprzedany na złom Zidell Explorations, stawiony do dyspozycji Inc. w Portland, Or. • 1965-11-01 — Skreślony z listy jednostek floty (8 battle stars za II w.ś. i 5 za konflikt w Korei) DD 539 Tingey • 1966-05-01 — Przeholowany przez holownik floty Ta- • 1942-10-22 — Położenie stępki, Bethlehem Steel Corp., wasa (ATF-92) na poligon niedaleko wyspy San Clemente. San Francisco, Kalif. (autoryzowany 1940-07-19) Gdy dowódca holownika poprosił o zgodę na wystrzelenie • 1943-05-28 — Wodowanie, Bethlehem Steel Corp., San do Tingley kilku pocisków 3-calowych, niszczyciel niespo- Francisco dziewanie zatonął. • 1943-11-25 — Wejście do służby (ciąg dalszy nastąpi) • 1944-02-02 — Opuścił San Francisco kierując się na Pa- cyfik Tłumaczenie z języka angielskiego • 1944-06-19 — Bitwa na Morzu Filipińskim Kazimierz Zygadło Na zakończenie Tingey (DD-539) w 1962 roku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 55 Maciej Chodnicki Vanguard w ujęciu z 1946 roku. Fot. NHHC Tekst

Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard część I

Przypisanie tej jednostki do klasy krążowników liniowych, może budzić pewne zdziwienie, w stanie o wiele sprawniej reagować ale tak właśnie był on postrzegany przez projektantów. Był to „w pełni opancerzony krążow- na postęp technologiczny, niż zakła- nik liniowy”, a przewidziane dla niego funkcje jak ulał pasują do tej klasy okrętów. W założe- dy państwowe. Końcówka XIX wieku niu miał stanowić „pierwszą linię obrony” na dalekim wschodzie. W praktyce jedyną istotną była okresem niezwykle gwałtowne- funkcję jaką spełnił, było służenie za królewski jacht. Paradoksalnie najciekawszym okresem go rozwoju techniki w ogólności, oraz „istnienia” jednostki, był okres jego przeciągającego się projektowania i zmian podczas bu- artylerii w szczególności. Nowe mode- dowy, gdyż pozwala prześledzić jak zmieniały się koncepcje budowy ciężkich jednostek bry- le dział, które dopiero zaczynały scho- tyjskich w miarę zdobywania doświadczeń wojennych. dzić z linii produkcyjnych, okazywały się przestarzałe już w momencie wy- Geneza nież mizerne osiągi. Zaproponował jeżdżania przez drzwi fabryki, jak się By w pełni zrozumieć powody po- decydentom zmianę tego stanu rze- je porównywało z tym co w tym cza- wstania i przypisanie tego okrętu do czy. Oczywiście poprawa uzbrojenia sie leżało na deskach kreślarskich. Bry- określonej kategorii, trzeba cofnąć się brytyjskich wojsk, miała się odbywać tyjskie firmy prywatne były w stanie w czasie o niemal wiek. dzięki uzbrojeniu produkowanemu utrzymać takie tempo innowacji, pod- w jego zakładach. Argumenty trafi- czas gdy państwowym sprawiało to Przejście na „prywatną inicjatywę” ły na podatny grunt i wkrótce koncern sporą trudność. Gdy w połowie XIX wieku Wiliam Armstrong stał się jednym z dostaw- Po pewnym czasie wykształciło się Armstrong, będący wówczas właścicie- ców uzbrojenia dla brytyjskiej armii coś w rodzaju symbiozy decydentów lem kompanii produkującej sprzęt hy- i marynarki. Wcześniej marynarka ba- admiralicji oraz właścicieli prywat- drauliczny, zobaczył w co są uzbrojone zowała na produkcji w zakładach pań- nych firm. Zamawiający nie ryzyko- brytyjskie wojska, zadrżał z przeraże- stwowych. wał żadnych funduszy na prace roz- nia nad prymitywizmem ich wyposa- Gdy furtka dla prywatnych dostaw- wojowe, projekty, wynalazki itd. Płacił żenia. Jego zdaniem artyleria wyglą- ców się uchyliła, wkrótce do Arm- jedynie za gotowy produkt, a wszelkie dała niczym wyjęta żywcem z czasów stronga dołączyli kolejni. Nader szyb- ryzyko spadało na prywatne firmy. Dla średniowiecza. Chodziło nie tylko ko okazało się, że zarządzane przez odmiany prywatne firmy miały za- o „agrykulturalny” wygląd, ale rów- prywatnych właścicieli zakłady, są pewniony zbyt swoich produktów po

56 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard cenach, które zapewniały szybki zwrot nie wyprodukowane w prywatnych dach pięć wież, a krążowniki liniowe z inwestycji, oraz odpowiedni poziom zakładach). cztery. Innymi słowy jeden nowy pan- zysków, o którym z czasem zaczęły W dziedzinie produkcji kadłuba cernik, dla producenta ciężkiej arty- krążyć legendy. czy siłowni było tylu graczy na rynku, lerii „ważył” tyle co dwa i pół starego, Na przełomie XIX i XX wieku, pro- że nie raz składano oferty z ceną któ- a krążownik liniowy tyle co dwa stare dukcja ciężkich dział, a zwłaszcza wież ra z definicji zapewniała stratę. Kilka pancerniki. Jakby tego było mało, po- do nich okazała się niezwykle wyma- firm dzięki temu upadło, gdyż zama- czątkowo drednoty budowano w ilo- gająca. W Wielkiej Brytanii jedynie wiający nie miał najmniejszej ochoty ściach niemal hurtowych. koncerny Armstronga i Vickersa były dokładać do kwoty przewidzianej kon- w stanie jej sprostać. Jeśli chodzi o lżej- traktem. Zapewniano jedynie odpo- Powstanie Coventry Ordnance sze uzbrojenie, byli jeszcze inni mniej- wiednie klauzule przejęcia okrętu, jeśli Works si gracze (w tym również państwowi), firma w której jednostka powstawała, Zdając sobie sprawę z tego stanu rze- ale w dziedzinie najcięższego uzbro- upadłaby zanim gotowy produkt zdą- czy, i chcąc wziąć udział w „bajecz- jenia, całość zamówień spadała na te żono by przekazać odbiorcy. nych zyskach”, trzy firmy: Cammell dwie firmy. W tej sytuacji szczególnie uprzywi- Laird, Fairfield Shipbuilding and En- Sytuacja w budownictwie okręto- lejowani byli dwaj producenci uzbro- gineering i John Brown postanowi- wym wyglądała podobnie, choć nie jenia. Były to potężne koncerny ofe- ły złamać duopol Armstrong/Vickers tak samo, jak w przypadku artyle- rujące nie tylko działa i wieże, ale cały i założyć firmę wytwarzającą ciężkie rii. Do XIX wieku, na potrzeby Roy- komplet przeróżnych produktów. Ar- uzbrojenie. W 1905 roku założono Co- al Navy budowano okręty niemal wy- tylerii, pancerza, całych jednostek pły- ventry Ordnance Works (COW), jak łącznie w państwowych stoczniach. wających i wielu innych, niekoniecz- się miało w przyszłości okazać, bardzo W XIX wieku coraz więcej jednostek, nie militarnych wytworów przemysłu. ważną dla Vanguarda. W rejonie mia- w tym również tych największych, za- Producenci ci, mogli oferować budo- sta Coventry założono fabrykę przy- częło powstawać w prywatnych fir- wę kadłubów jednostek ze stratą, gdyż stosowaną do produkcji ciężkich dział, mach. Przy czym konkurencja była tu doskonale wiedzieli, że okręty te będą natomiast w rejonie Breadmore/Scot- znacznie silniejsza niż w przypadku musiały być wyposażone w ich uzbro- stoun fabrykę która mogła budować bardziej wyspecjalizowanego przemy- jenie, na produkcji którego będzie jednocześnie pięć wież ciężkiej artyle- słu zbrojeniowego. Zakłady produku- można zarobić tyle, że interes się opła- rii. Zdolność produkcyjna zakładu nie jące ciężkie działa i wieże, czy też pan- ci. A było o co się bić, gdyż Brytyjczycy była oczywiście przypadkiem, gdyż był cerz, nie nadawały się do wytwarzania niemal zmonopolizowali w tym cza- to „zestaw standardowy” ówczesnego niczego innego. Stocznia w znacznym sie stale rosnący rynek budowy okrę- brytyjskiego pancernika. stopniu mogła przestawić się z pro- tów na eksport. Kontrakty eksportowe Tak duże odległości pomiędzy dwo- dukcji wojskowej na cywilną i od- podpisywano z zupełnie innym pozio- ma fabrykami należącymi do tego sa- wrotnie. Przy większej ilości poten- mem zysków niż w przypadku produk- mego właściciela, z których jedna mia- cjalnych zamawiających, znajdowało cji dla odbiorcy rodzimego, a nie miał ła produkować działa a druga wieże się więcej chętnych do podjęcia ryzy- co liczyć na takie zamówienie ktoś, kto dla nich, wbrew pozorom nie był ni- ka wytwarzania nowych produktów. nie produkował dla Royal Navy. czym dziwnym. Z całą pewnością po- W efekcie konkurencja była znacznie Prawdziwym „eldorado” dla produ- wodowało to pewne komplikacje logi- silniejsza niż w przypadku produk- centów artylerii okazała się rewolucja styczne, ale zwyczajnie nie było innego cji artylerii, tym bardziej, że admira- jaką przyniósł Dreadnought. O ile bry- wyjścia. Działa mogły być produkowa- licja nie zrezygnowała z utrzymywa- tyjski predrednot przenosił dwie wie- ne niemal gdziekolwiek. Gęsta sieć ko- nia stoczni państwowych, w których że artylerii ciężkiej, a odpowiadający lejowa pozwalała na ich transport przy też budowano pancerniki (choć otrzy- mu krążownik pancerny nic, to pierw- użyciu specjalnie przystosowanych mywały one uzbrojenie i opancerze- sze drednoty miały na swoich pokła- do tego wagonów. Wieże, mimo roz-

Produkcja wież dla ciężkich dział Produkcja wież wymagała ogromnego zaplecza. Wszystkie elementy wieży składano w całość na terenie zakładu, pod- łączano do zasilania, dopiero po sprawdzeniu poprawności działania, wieże rozbierano i powtórnie składano na okręcie. By umożliwić tą operację tworzono studnie o średnicy i głębokości kilkunastu czy wręcz kilkudziesięciu metrów, w których można było odtworzyć sktrukturę uzbrojenia, które później lądowało na okręcie. Oczywiście chodziło o coś więcej niż tylko wykopanie dziury w ziemii i zalanie jej ścian betonem. Całość musiała być wyposażone w od- powiednie instalacje hydrauliczne oraz elektryczne odpowiadające każdej z możliwych wież, a całość musiała być za- silana tak by umożliwić podstawowe operacje. Kilka takich studni umieszczonych w odległościach umożliwiających zmontowanie na nich kompletnego uzbrojenia, było przykryte halą wyposażoną w suwnice i wszelki sprzęt pozwala- jący na składanie i testowanie produktu końcowego. Obok budowano kolejne hale w których powstawały elementy wieży oraz barbet przewidziane do przymocowania na stałę do kadłuba. Całość hal miała nieraz wielkość pozwalają- cą na zmieszczenie pod dachem pancernika, a osprzęt był tak wyspecjalizowany że do niczego innego poza produk- cją ciężkiej artylerii się nie nadawał.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 57 Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard

Hala montażu wież armatnich zakładów Vickers w Barrow-in-Furness na początku XX wieku. Fot. Portsmouth City Library łożenia na drobne kawałki, były dużo mentów, które musiały być produko- produkowały również ciężką artylerię. bardziej wymagające dla firm trans- wane na miejscu, istotnie wpływała Nic nie wskazywało, by nowy, prywat- portowych. Największe ich elementy, na rentowność przedsięwzięcia. Taniej ny co prawda, ale nie mający żadnego których nie można było rozebrać, mia- było wybudować drugą część kom- doświadczenia dostawca, miał się wy- ły takie rozmiary, że nie było możliwo- pleksu gdzie indziej i po prostu prze- wiązać z zadania lepiej. Zwłaszcza, że ści ich transportu koleją. Jedyną możli- wozić koleją podzespoły pomiędzy szczegóły projektu wieży spadały na jej wością był transport wodny. Producent nimi. producenta, a duopoliści nie byli spe- wież dla ciężkich dział musiał mieć lo- Bliskość kopalń węgla, hut i in- cjalnie zainteresowani we wspieraniu kalizację w pobliżu żeglownej rzeki nych stalowni też była mile widzia- rozwoju zakładu, który miał stanowić lub portu morskiego. By cały interes na. W końcu była to inwestycja nasta- dla nich konkurencję. By uzyskać ja- miał sens, w pobliżu musiało być od- wiona na zysk. Ograniczenie kosztów kiekolwiek zamówienie, zdecydowa- powiednie skupisko ludności, by było transportu było mile widziane. no w COW na podpisanie kontraktu kogo zatrudnić. Wielka Brytania to Jak nie trudno było przewidzieć, bu- na produkcję kompletu uzbrojenia dla nie stalinowska Rosja, więc przymuso- dowa infrastruktury to tylko połowa jednego z pierwszych superdrednotów we przesiedlenia nie wchodziły w grę, sukcesu. Do kompletu potrzebne było na świecie: pancernika Conquerror, a jeśli fabryka zbudowana „na pustko- jeszcze zdobycie zamówienia, do tego za cenę która nie miała najmniejszej wiu” miałaby mieć jakąś siłę roboczą, na odpowiednim poziomie cen. Oka- szansy pokryć kosztów ich wytworze- to trzeba by zaoferować robotnikom zało się to nie takie proste. Zamawia- nia, o zwrocie choćby części inwesty- odpowiednio wysokie pensje, by chcia- jący doskonale wiedział, że wytworze- cji w budowę zakładu nie wspomina- ło im się przesiedlić w jej pobliże. Wy- nie tak skomplikowanej maszynerii jak jąc. Decyzja o przyznaniu zamówienia sokie pensje oznaczały jednak ruinę wieża artylerii głównej, nie jest prostą dla nowego zakładu była o tyle łatwiej- finansową, co z definicji nie miało sen- sprawą dla firmy która nie ma odpo- sza, że tak czy inaczej trzeba było opra- su. Dla odmiany miejsca spełniające wiedniego doświadczenia. Próby wy- cować nowe wieże pod nowe dzia- wymagania dogodnego położenia dla tworzenia nawet stosunkowo lekkich, ła, w które miały być wyposażone producenta ciężkich wież, zwykle były bo 234 mm dział i wież dla krążowni- nowe pancerniki. Realizacja zamó- już obsadzone różnymi stoczniami czy ków typu „Powerful”, w państwowych wienia okazała się dla COW tak trud- innymi producentami ciężkiego sprzę- zakładach nie mających odpowied- na, jak zamawiający przewidywał. Pro- tu wymagającego transportu wodne- niego doświadczenia, okazały się po- ducent załapał ponad rok opóźnienia, go. Możliwość ograniczenia wielkości rażką, mimo że zakłady te od lat wy- ale duopol został złamany. Fabryka za- fabryki do wytarzania tylko tych ele- twarzały lżejsze uzbrojenie, a dawniej częła zdobywać kolejne zamówienia,

58 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard niemniej aż do wybuchu I Wojny Świa- tego było mało, admiralicja postano- nikach (zwykle 4 działa), oraz jej nie- towej przynosiła ciągłe straty. wiła równolegle z nimi wyprodukować wielką szybkostrzelność, takich trafień trzy wieże zapasowe. Dawało to łącz- miało być niewiele. Ponadto specjal- Pierwsza Wojna Światowa i pierwszy nie 15 wież do budowy jednocześnie nie ukształtowany pancerz oraz od- program powojenny z okrętami, a planowano rok później powiedni podział wewnętrzny kadłu- Czas wojny przyniósł tyle zamó- zamówić kolejne cztery ciężkie okrę- ba, miał zabezpieczyć jednostkę przed wień, że zakłady COW wreszcie za- ty tym razem z trzylufowymi wieża- unieruchomieniem czy zniszczeniem częły przynosić pewien zysk. Zbudo- mi 457 mm i nikt nawet się nie zająk- przez pojedyncze trafienia. W momen- wano w nich między innymi osiem nął, że wydajność dwóch producentów cie gdyby zaczęło się robić niebezpiecz- wież z działami 381 mm, w tym jedną może być niewystarczająca do zaspo- nie, taki szybki okręt miał się oddalić dla „wielkiego krążownika lekkiego” kojenia potrzeb. od silniejszego przeciwnika. Courageous, która ćwierć wieku póź- Zanim prace nad nowymi wielkimi Rozwój artylerii dla odmiany spo- niej znalazła się na samej rufie Van- okrętami na dobre się zaczęły, pod- wodował, że krążownik mógł otrzy- guarda. Drugą z wież dla tego okrętu pisano traktat waszyngtoński, który mać działa, które mogły poważnie za- – przyszłą wieżę X, Vanguarda zbu- zakazywał budowy takich jednostek. szkodzić pancernikowi. W żadnym dowano w zakładach Armstronga. Mogły powstać jedynie dwa ciężkie wypadku nie chodziło o zadawanie Obydwie wieże Gloriosusa – przyszłe okręty – przyszłe Nelson i Rodney1. śmiertelnych ciosów. Na to nowocze- wieże A i B „ostatniego krążownika Wszystkie sześć wież dla tych jedno- sne pancerniki były zbyt silnie opan- liniowego świata” powstały w zakła- stek zbudowały zakłady Armstron- cerzone (choć w przypadku niektó- dach Vickersa. ga, w których je również zaprojekto- rych starszych, można było takich Po zakończeniu działań wojennych, wano. trafień oczekiwać). Duży krążownik jeszcze przed rozpoczęciem jakichkol- miał mieć działa pozwalające na nisz- wiek rozmów mających na celu ogra- Krążownik pancerny i krążownik czenia artylerii średniej pancerników, niczenie zbrojeń morskich, właścicie- liniowy ich nadbudówek czy słabiej opancerzo- le zakładu postanowili czym prędzej W latach 90-tych XIX wieku wy- nych miejsc. Owszem całkowite obez- zamknąć dział dotyczący ciężkiej ar- kształciła się kolejna linia rozwoju krą- władnienie przeciwnika nie wchodziło tylerii, studnie zaślepić a hale wyko- żowników przeznaczonych do walki w grę (choć zdarzali się tacy co i na to rzystać do produkcji cywilnej. Jak się z pancernikami. liczyli), ale ciosy miały być na tyle po- miało okazać, decyzja była jak naj- Rozwój pancerza, a zwłaszcza wpro- ważne, by nie można było ich zlekce- bardziej słuszna, gdyż zgodnie z prze- wadzenie pancerza Kruppa, spowo- ważyć. widywaniem zamówienia wojskowe dował, że stało się możliwe obłożenie Oczywiście nie chodziło o starcia gwałtownie się skurczyły, a wydajność okrętu relatywnie cienkim pancerzem, 1:1 krążowników pancernych z pan- zakładów Vickersa i Armstronga była ale o odporności pozwalającej na za- cernikami. Wówczas nie myślano ta- wystarczająca by pokryć wszelkie real- trzymanie pocisku artylerii średniej. kimi kategoriami. Miały walczyć całe ne zapotrzebowanie. Dość wspomnieć Okręt z takim pancerzem mógł czuć się zespoły, w skład których wchodzi- że w 1921 roku zamówiono cztery w miarę bezpiecznie pod ogniem śred- ły pancerniki i krążowniki. Znów nie krążowniki liniowe typu „G3”. Każ- nich dział. Najcięższe pociski stanowi- chodziło o umieszczanie krążowników dy z nich miał przenosić trzy trzylu- ły poważne zagrożenie, ale z uwagi na 1. O tych jednostkach można przeczytać w nr 131- fowe wieże z działami 406 mm. Jakby mało liczną ciężką artylerię na pancer- 134 „Okrętów Wojennych”. „Wielki krążownik lekki” Glorious w ujęciu z 1918 roku. Fot. zbiory Richarda Osborne`a

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 59 Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard przemieszanych w jednej linii z pan- dalone akweny w tempie iście ekspre- zniszczyć przeciwnika. Krążowniki li- cernikami. Duże krążowniki, zwane sowym. Dla decydentów równie ważna niowe, miały stanowić szybkie skrzy- pancernymi, miały stanowić szybkie jak prędkość chwilowa, a może nawet dło floty, oraz pełnić wiele innych skrzydło floty i wspomagać flotę linio- ważniejsza, była prędkość stała moż- ważnych funkcji, do których predys- wą. Ich artyleria miała być na tyle sil- liwa do utrzymania przez wiele dni. ponowała je prędkość, ale z racji wiel- na, że jednostki te nie mogły zostać zi- Dzięki temu jednostki mogły pojawić kości i kosztów jakie ponoszono na ich gnorowane przez przeciwnika. A jak w dowolnym miejscu świata w tempie, budowę i utrzymanie, nie mogły po- ten przeniósłby część ognia na krą- które nie pozwalało przeciwnikowi na wstać w ogromnych ilościach. W ra- żowniki to automatycznie ułatwiałoby podjęcie środków zaradczych. zie potrzeby krążownik liniowy mógł to życie własnym pancernikom. Jeśli Pierwsze okręty tej klasy budowane znaleźć się nawet w jednej linii z pan- nie przeniósłby ognia, to krążowniki dla Royal Navy miały znacząco słabsze cernikami, choć było to marnowanie były wystarczająco uzbrojone by prze- opancerzenie od odpowiadających im jego możliwości. konać przeciwnika, że lekceważenie pancerników. Były to jednostki z pan- Zgodnie z tą nomenklaturą, np. ame- ich nie jest najlepszym pomysłem. cerzem i prędkością starszego duże- rykańskie jednostki typu „South Da- Poza tym duże krążowniki mia- go krążownika pancernego, ale z ar- kota” z okresu II Wojny Światowej by- ły zwalczać mniejsze jednostki wszel- tylerią pancernika. Kolejne jednostki łyby traktowane jako pancerniki, gdyż kiej maści. Prowadzić rozpoznanie, miały już lepsze zabezpieczenie przed osiągały „standardową” prędkość flo- uniemożliwiać rozpoznanie przeciw- wrogimi pociskami, ale wciąż było ono ty liniowej i miały działać w dużych ze- nikowi, grasować na liniach komuni- znacząco słabsze od budowanych rów- społach. Dla odmiany jednostki typu kacyjnych, oraz chronić przed takimi nolegle pancerników. Zaczęto też je „Iowa” byłyby klasyfikowane jako grasującymi okrętami itd. klasyfikować jako krążowniki liniowe. krążowniki liniowe z racji znacząco Gdy podjęto decyzję o budowie mo- W jakiś czas po bitwie jutlandzkiej, większej prędkości oraz przewidywa- nokalibrowego pancernika uzbro- w której wyleciały w powietrze trzy ta- nych nieco innych zadań, mimo że nie jonego wyłącznie w najcięższe dzia- kie okręty, nastąpiła zmiana podejścia zmniejszono im osłony pancernej, ani ła i lekką artylerię do samoobrony do opancerzenia jednostek. Nie nastą- uzbrojenia względem poprzedników. przed torpedowcami (słynny Dread- piło to natychmiast, gdyż wiele dowo- nought), podobną rewolucję przeszły dów wskazywało, że przyczyną zagła- Zapaść okresu między wojennego krążowniki pancerne. Z tym, że o ile dy brytyjskich jednostek nie była słaba Po wejściu w życie postanowień w czasach predrednotów, krążowni- konstrukcja czy cienki pancerz, ale sa- traktatu Waszyngtońskiego nastąpiło ki miały artylerię główną mniejszego mobójcze procedury obchodzenia się to co od początku przewidywali jego kalibru niż odpowiadające im pancer- z ładunkami miotającymi. Wnioski krytycy. Brytyjscy prywatni produ- niki2, to w czasach drednotów kalibry te jednak obciążały głównodowodzą- cenci ciężkiego uzbrojenia i pancerza te się zrównały. Montowano ich jedy- cych, którzy mieli duże możliwości zaczęli popadać coraz większe kłopo- nie mniej niż na pancerniku. Funkcje nacisku. Projektanci nie mieli takich ty finansowe. Stocznie mogły prze- pozostawały w zasadzie te same, choć wpływów, w związku z czym zwróco- stawić się na produkcję cywilną i ro- nowe jednostki były do nich o wie- no się, przynajmniej oficjalnie, ku te- biły to, choć nie zawsze z sukcesem. le lepiej przygotowane. Do tego miały zie, że przyczyną był słaby pancerz Momentami bezrobocie w tej branży spore szanse na zniszczenie w boju 1:1 i nowe ciężkie okręty muszą mieć so- przekraczało 60%. Producent ciężkich niektórych pancerników, które istnia- lidniejsze płyty osłaniające jednostkę. dział i wież, zanim przestawiłby się na ły w czasie gdy rozpoczynano budowę W efekcie żądano, by krążowniki li- produkcję czegoś innego, musiał naj- nowych wielkich krążowników pan- niowe miały to samo opancerzenie co pierw wyczyścić hale z całego sprzę- cernych. pancerniki. Ta sama artyleria była nie- tu, przy czym znaczna jego część była Zgodnie z brytyjską koncepcją, ście- mal oczywistością. Większa prędkość indywidualną produkcją jednostko- ranie się z pancernikami przeciwni- miała zostać osiągnięta poprzez zwięk- wą. W przypadku jego likwidacji, ka nie było jedyną, ani nawet głów- szenie rozmiarów, a co za tym idzie nie można było kupić na runku goto- ną funkcją nowych jednostek. Miały również kosztów, jednostek. Innymi wych obrabiarek. Urządzenia te mu- to być okręty uniwersalne, zapewnia- słowy miał powstać taki „lepszy pan- siały zostać wytworzone na zamówie- jące osłonę szlaków handlowych, nisz- cernik”. „Lepszy”, bo „szybszy”. nie. W przypadku likwidacji zakładu, czące rajdery przeciwnika, czy wszelką Ich funkcja specjalnie się nie zmie- przywrócenie go do pełnej sprawno- „drobnicę”, jaka by się nawinęła. Jedy- niła, co najwyżej zmieniono akcen- ści musiało potrwać i kosztować. Po- nie w razie wyższej konieczności mia- ty. Zmieniła się koncepcja ich budowy. dobnie sprawa wyglądała z załogą. ły walczyć z pancernikami, a znaczą- W pewnym momencie ciężkie okrę- Wymagano wielu specjalistów o bar- co większa od przeciwnika prędkość ty o prędkości znacząco większej niż dzo wąskiej specjalizacji ze wszystki- miała pozwolić im na dyktowanie wa- reszta floty liniowej zaczęto w Royal mi tego konsekwencjami. Utrata ich runków walki lub ucieczkę, jeśli spra- Navy nazywać krążownikami liniowy- powodowała później kłopoty z rekru- wy zaczęłyby przybierać niekorzyst- mi, niezależnie od poziomu ich opan- tacją. Na rynku pracy nie było wie- ny obrót. Wielka prędkość możliwa do cerzenia. Jednostki wolniejsze pozo- 2. Japońskie jednostki typów „Kurama” i „Tsukuba” utrzymania przez wiele godzin, mia- stały pancernikami. Pancerniki były niewiele w tej kwestii zmieniają. Nie dość, że były wy- jątkiem od reguły, to jeszcze weszły do służby po pierw- ła zapewnić odpowiednią mobilność przewidziane do walki w dużych ze- szych brytyjskich krążownikach z czasem zwanych linio- i zdolność przemieszczania się na od- społach. Były to siły główne, mające wymi.

60 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard lu specjalistów w tej dziedzinie. Po nego okrętu, który mógłby je zmusić do Intensywne zbrojenia końca lat upadku tej gałęzi przemysłu, trudno walki i pokonać. Istniejące francuskie 30-tych było o jego szybką odbudowę. pancerniki były na to zbyt wolne a krą- Po wycofaniu się Japonii z konferen- W 1927 roku Armstrong popadł żowniki za słabe. Rozpoczęto więc bu- cji rozbrojeniowych, oraz coraz bar- w takie kłopoty finansowe, że został dowę przeciwwagi dla nich w postaci dziej zaogniającej się polityce pro- praktycznie przejęty przez Vickersa. jednostki Dunkerque. Dwa lata później wadzonej przez Niemcy, Brytyjczycy Powstał wtedy koncern Vickers-Arm- rozpoczęto nieco lepiej opancerzone- rozbudowywali Royal Navy w takim strong. Mimo dotacji rządowych, zdol- go jej półbliźniaka Strasbourg. Odpo- tempie na ile pozwalała wydajność ność produkcyjna zakładów ciągle spa- wiedzią włoską, była budowa dwóch przemysłu. W dziedzinie pancerników dała. Początkowo wydawało się, że nie jednostek typu „Littorio”. Niemcy, po nie można było rozpocząć budowy no- jest to wielki problem. W końcu w la- porównaniu planów czwartej i piątej wych jednostek przed 1 stycznia 1937 tach 20-tych wielkich napięć między- jednostki „ulepszonego typu „Deutsch- roku z uwagi na postanowienia trak- narodowych nie było. Na początku lat land” z „Dunkierkami”, czym prędzej tatowe. Zgodnie z zapisami Drugie- 30-tych bardziej martwiono się jak wy- skasowali rozpoczęte kadłuby i rozpo- go Traktatu Londyńskiego, nowe pan- dobyć państwa z wielkiego kryzysu częli budowę znacznie większych jed- cerniki miały być uzbrojone w działa a nie rozpoczynać zbrojenia na wiel- nostek typu „Scharnhorst”, które mia- kalibru maksymalnie 356 mm. Ist- ką skalę. Sytuacja gwałtownie zmieniła ły mieć szanse w starciu z francuskimi niała klauzula pozwalająca na uzbra- się w drugiej połowie lat 30-tych. odpowiednikami. janie jednostek w cięższą artylerię, je- To z kolei dało Francji pretekst do śli Japonia nie zaakceptuje traktatu do Początek lat 30-tych rozpoczęcia jeszcze większych okrętów kwietnia 1937 roku. Tu jednak poja- Zgodnie z Traktatem Waszyngtoń- typu „Richelieu”, a Niemcom typu „Bi- wił się pewien problem. Opracowanie skim na początku lat 30-tych moż- smarck”. ciężkich dział i wież wymagało cza- na było przystąpić do stopniowej wy- Wszystkie te okręty rozpoczęto su. Jeśli budowa jednostek miała się miany starych pancerników na nowe. w trakcie trwania traktatu Londyń- nie opóźniać, artylerię dla nich trzeba Brytyjczycy, podobnie jak i inne ma- skiego. W przeciwieństwie do Brytyj- było zamówić ponad rok przed poło- rynarki, skłaniali się ku budowie „kla- czyków, tamte państwa miały do tego żeniem stępki, a więc w jeszcze przed sycznych” pancerników o prędkości prawo bez łamania postanowień trak- podpisaniem drugiego traktatu lon- w graniach 23 węzłów. Okręty silnie tatów. Wszystkie te jednostki mia- dyńskiego! Spodziewano się jednak, opancerzone i uzbrojone miały mieć ły być szybkie. W zależności od typu że ograniczenie co do kalibru artyle- prędkość dostosowaną do istniejącej miały osiągać 29 do 32 węzłów. rii głównej zostanie wprowadzone, do- floty liniowej i walczyć w jej szeregach. Brytyjczycy chcąc, nie chcąc mu- stosowano więc plany nowych jedno- Wielki kryzys bardzo pomógł w pod- sieli odpowiedzieć budową analogicz- stek do potrzeb traktatu, który dopiero pisaniu w Londynie kolejnego traktatu nych okrętów, choć bardzo im to nie był negocjowany i nikt na dobrą spra- przedłużającego do końca 1936 roku pasowało. Byli przekonani, że Japonia wę nie wiedział czy uda się doprowa- okres, w którym nie wolno było rozpo- rozpocznie budowę „zwykłych” pan- dzić do jego ratyfikacji. Admiralicja czynać nowych ciężkich okrętów, także cerników. Przy obowiązujących ogra- była tak zdeterminowana by rozpocząć plany te pozostały na papierze. Spowo- niczeniach co do wielkości, zmniej- budowę okrętów tak szybko jak się da, dowały jednak dalszą zapaść brytyj- szenie prędkości dawało możliwość że zdecydowano się na uzbrojenie ich skiego przemysłu zbrojeniowego. zbudowania lepiej opancerzonej i/lub w działa kalibru jedynie 356 mm, byle uzbrojonej jednostki. Szacowano, że tylko maksymalnie przyśpieszyć budo- Nowe ciężkie okręty do walki z Japonią właśnie takie okrę- wę, mimo że było wiadomo iż Francja, Połowa lat 30-tych zaowocowała ty będą potrzebne. Dla odmiany w Eu- Niemcy i Włochy budują okręty z cięż- gwałtownym wzrostem napięcia mię- ropie niezbędne były szybkie jednostki, szą artylerią główną, a nikt nie mógł dzynarodowego. Widząc co się dzie- nazywane niejako z przyzwyczajenia zagwarantować czy pozostałe państwa je, brytyjska admiralicja naciskała na „krążownikami liniowymi”. Na opra- na ograniczenie artylerii do tej wielko- możliwie szybkie rozpoczęcie budo- cowanie równolegle projektu i budo- ści się zgodzą. Decydenci wyszli z zało- wy nowych okrętów wszelkiej ma- wę dwóch typów, Wielkiej Brytanii nie żenia, że lepiej jest mieć na czas okręt ści, w tym tych najcięższych. By unik- było stać. Trzeba było wybrać co jest z takimi czy innymi wadami, niż nie nąć opóźnień, do prac koncepcyjnych ważniejsze. Wybrano europejski teatr mieć doskonałego. przystąpiono jeszcze w trakcie trwa- działań ze względów dość oczywistych. Niestety redukcja mocy produkcyj- nia traktatu londyńskiego. Początkowo Upadek „wysp macierzystych” ozna- nych okresu międzywojennego spowo- skłaniano się ku pancernikowi o pręd- czał całkowitą klęskę. Z rejonu Pacyfi- dowała, że nie można było rozpocząć kości w graniach 23 węzłów. Niestety ku można było się czasowo wycofać i li- budowy wielu pancerników ani kilku niemieckie jednostki typu „Deutsch- czyć na powrót po odbudowie sił. rodzajów ciężkiego uzbrojenia jedno- land” spowodowały o wiele większe Od tej pory rozważano jedynie jed- cześnie. Czynnikiem limitującym oka- zamieszanie w budownictwie okręto- nostki o prędkości co najmniej 27 wę- zała się wydolność zakładów produku- wym, niż na to zasługiwały. Te wolne, złów. W ten sposób powstało pięć jących artylerię główną, w następnej aczkolwiek niezwykle silnie uzbrojo- „krążowników liniowych” typu „King kolejności producentów pancerza. Po- ne krążowniki, wzbudziły spory niepo- George V”. Wkrótce zresztą zaczęto je chylni na których można było wytwa- kój we Francji. Francuzi nie mieli żad- nazywać pancernikami. rzać ciężkie okręty było sporo, po-

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 61 Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard dobnie jak producentów siłowni. Cóż z tego, skoro „nadliczbowe” jednostki nie mogły być ukończone, gdyż musia- łyby czekać na uzbrojenie czy pancerz. W efekcie w 1937 roku rozpoczęto bu- dowę pięciu okrętów typu „King Geor- ge V”, choć potrzeby były większe. Co prawda stępki pod wszystkie położono w tym samym roku, ale były to zamó- wienia z dwóch lat budżetowych i od razu zakładano, że ostatnie jednostki będą budowane dłużej niż pierwsze. Warto przy tym zaznaczyć brytyjski sposób finansowania pokojowej bu- dowy okrętów. Jednostki były opłaca- ne z budżetu jednego roku, nawet jeśli budowa miała trwać dłużej. Po prostu blokowano odpowiednią sumę pienię- dzy na okres powstawania jednostki. Przy czym kontrakty z firmami pry- watnymi podpisywano ze stałą ceną, ryzyko inflacyjne brał na siebie wyko- nawca. Co prawda uniemożliwiało to gwałtowne rozpoczynanie wielu jed- nostek, gdyż trzeba było mieć środki na ich dokończenie, ale unikano sytu- acji w której budowę rozpoczętych „na Rys. Maciej Chodnicki gwałt” kadłubów trzeba było zarzucić, bo pieniędzy wystarczyło tylko na kil- do służby kolejnych jednostek i chcia- Wciąż jednak było to za mało. Przy ka miesięcy prac. no poznać ograniczenia co do maksy- istniejącym przemyśle nie było jednak Równolegle z budową nowych okrę- malnego tempa budowy. Czynnikiem możliwości gwałtownej rozbudowy sił tów rozpoczęto program moderniza- limitującym budowę najcięższych morskich, niezależnie od dostępności cji starszych. Niestety nie można było okrętów była wydolność zakładów środków finansowych. Konieczne było było zbyt wiele jednostek naraz po- wytwarzających ciężkie wieże. Moż- zwiększenie mocy produkcyjnych. słać do stoczni, gdyż rosnące napięcie na było je wytwarzać w dwóch fabry- Rozbudowa zakładów nie była taka międzynarodowe powodowało, że Ad- kach koncernu Vickers-Armstrong. prosta ani oczywista. Ciężkie dzia- miralicja wymagała dostępności moż- Trzy wieże mogły być wytwarzane ła można było produkować w zasa- liwie największej ilości pancerników w Barrow: dawnych zakładach Vicker- dzie gdziekolwiek. Gęsta sieć kolejo- w służbie. Po prostu można było wy- sa. Cztery w dawnych zakładach Arm- wa zapewniała możliwość transportu. cofać na długotrwały remont maksy- stronga zlokalizowanych w Elswick. Wieże nadal trzeba było wytwarzać malnie 2-3 jednostki. Nie więcej. Przy- Oznaczało to możliwość budowy sied- w miejscu o ściśle określonych wyma- najmniej do czasu ukończenia nowych miu wież jednocześnie. Z uwagi na ganiach, które specjalnie od począt- okrętów. czas realizacji, można było rozpo- ków COW się nie zmieniły. Zbudowa- Problem z dostępnością pance- czynać budowę dwóch pancerników nie fabryki od zera w szczerym polu rza został chwilowo zażegnany im- z trzema takimi wieżami rok w rok, nie miało większego sensu. Rozbudo- portem. Udało się podpisać kontrakt oraz raz na trzy lata trzeciego. Było wa zakładów w Barrow nie miała szans na dostawę pancerza z Czechosłowa- to stanowczo za mało, jak na potrze- na komercyjny sukces z uwagi na prze- cji. Problem ciężkiej artylerii był nie by brytyjskie, zwłaszcza że planowano widywany brak siły roboczej. Dawne do rozwiązania, przynajmniej w krót- kontynuowanie modernizacji starych zakłady Armstronga w Elswick moż- kim czasie. Import nie wchodził w grę, okrętów, które wymagały prac nad na było rozbudować, ale było to źle wi- gdyż nie było chętnych do sprzedaży, wieżami artylerii głównej, które trze- dziane. Po takiej rozbudowie 2/3 zdol- a ewentualna rozbudowa własnych za- ba było gdzieś przeprowadzić. ności produkcyjnych ciężkich wież kładów musiała potrwać. Produkcja ciężkich dział wygląda- w Wielkiej Brytanii zlokalizowane by- ła nieco lepiej. Można było wytwarzać łoby w jednym miejscu na wschodnim Ograniczenia możliwości budowy 22 działa rocznie. Przewidywano, że wybrzeżu. Taka koncentracja prze- ciężkich okrętów po rozpoczęciu produkcji w Beardmo- mysłu o znaczeniu strategicznym nie Na przełomie 1937 i 1938 roku, re (dawne zakłady COW), będzie można była mile widziana przez decyden- przeprowadzono analizę możliwo- wytwarzać 26 dział tego kalibru rocznie, tów. Alternatywą pozostawała odbu- ści produkcyjnych. Admiralicja chcia- co pozwalało na wytworzenie kompletu dowa dawnych zakładów COW. Spra- ła możliwie szybkiego wprowadzania luf dla 7 wież, oraz pewnego zapasu. wa o tyle łatwiejsza, że hale nadal stały.

62 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard

Pozostawała kwestia odbudowy reszty nia programu budowy okrętów szesna- produkcji płyt. Problem nie był banal- infrastruktury. Ostatecznie postano- stocalowych. ny. Przed I Wojną Światową w Wielkiej wiono wybudować kompletnie nowy Kolejnym czynnikiem limitującym Brytanii nie zaokrąglano brzegów płyt zakład w pobliżu starego, który zapew- budowę ciężkich okrętów, była wydaj- pancernych. Płyty nie były również łą- niałby możliwość wytwarzania trzech ność producentów pancerza. W tym czone pomiędzy sobą, jedynie wspar- wież jednocześnie. Przewidywa- czasie można było wytworzyć oko- te od tyłu przez odpowiednią struk- no pewne problemy z zatrudnieniem. ło 50-55 tys ton stali pancernej rocz- turę, ale każda z płyt była niezależna. W okresie „rozruchowym”, pracowni- nie. Przy niewielkich zmianach moż- W efekcie zdarzało się, że po uderze- ków miał dostarczyć Vickers, ale do- na było zwiększyć produkcję do 60 tys, niu wrogiego pocisku, płyta która nie celowo spodziewano się, że nie powin- ale to było wciąż mało. Trzy pancerni- została przebita, przemieszczała się, bo no być problemu z ludźmi zdolnymi do ki rocznie potrzebowały 48-50 tys ton, struktura podtrzymująca ją nie była pracy. W końcu w pobliżu znajdowało albo więcej, a nie były to jedyne jed- wystarczająco wytrzymała. Ostre kra- się całkiem spore miasto. nostki we flocie wymagające solidnej wędzie płyt potrafiły przeciąć poszy- Budowa zakładów musiała potrwać. stali do ochrony biernej. W tym sa- cie kadłuba niczym gilotyna. Powstałe Przewidywano, że stworzenie fabryki, mym czasie budowano również lotni- w ten sposób zniszczenia były znacz- która będzie mogła produkować kom- skowce z pancernym pokładem lotni- nie większe niż mogłyby być, gdy- plet dział i wież dla jednego pancerni- czym, oraz duże ilości krążowników, by zastosowano zaokrąglenie brzegów ka rocznie (co pozwoli na rozpoczyna- które również pancerza potrzebowa- i mocowania pomiędzy poszczegól- nie budowy trzech pancerników rok ły. Rozwiązaniem tymczasowym mo- nymi płytami. Powstawały przecieki w rok) zajmie około 2 lat, a kolejne pół gło być kupienie pancerza za granicą, niemożliwe do opanowania. Koniecz- roku do roku będzie potrzebne na do- ale pojawił się pewien problem z jego ność takiej obróbki płyt była jednym prowadzenie jej do stanu pełnej spraw- dostawcą. O ile kilka lat wcześniej uda- z wniosków wysnutych po analizie ności i rozpoczęcia produkcji z pełną ło się podpisać kontrakt z czeską Ško- uszkodzeń jakie odniosły jednostki wydajnością. Gdyby decyzję o budo- dą, to pod koniec lat 30-tych nie było w walce. Decydenci byli nawet gotowi wie zakładu podjęto natychmiast, to już więcej chętnych do sprzedaży pan- zrezygnować z tych ulepszeń byle tyl- mogłaby zostać ukończona na prze- cerza do Wielkiej Brytanii. Wszyst- ko dostać więcej okrętów na czas. Na łomie lat 1940/41, a realnie produko- kie istniejące zakłady, które mogły by szczęście do tego nie doszło. wać w połowie 1941. Oznaczało to, że ten pancerz dostarczyć, pracowały na W połowie 1939 roku postanowio- w ramach programu 1940 (piąta i szó- zmówienia lokalne i nieraz nie były no o rozbudowie lokalnych zakładów sta jednostka typu „Lion”), nie będzie w stanie sprostać rodzimym zamó- zbrojeniowych, tak by można było roz- sensu rozpoczynania budowy trzecie- wieniom, tak intensywny był wówczas poczynać naraz budowę trzech pan- go pancernika, gdyż tak czy inaczej za- wyścig zbrojeń. Problem dodatkowo cerników rok w rok. W tym celu prze- brakłoby dla niego artylerii. się komplikował, gdyż stare, zdemon- widziano wydatkowanie około 5,5 Rozwiązaniem miało być zastoso- towane z „wielkich krążowników lek- miliona funtów (dla porównania koszt wanie starych wież. Przed zamonto- kich” wieże, jeśli miałyby zostać wy- pancernika typu „King George V”, waniem na okręcie miały zostać zmo- korzystane na nowym okręcie, miały obejmujący komplet amunicji oraz sa- dernizowane. Tu pojawiał się problem. otrzymać zupełnie nowe opancerzenie, molotów znajdujących się na jego po- Zakłady w Barrow i Elswick były znacznie grubsze i wykonane z nowo- kładzie, to około 7,4 miliona funtów). w pełni obciążone budową nowej ar- czesnych materiałów. Wbrew pozorom Tuż przed wybuchem wojny, w sierp- tylerii. Rozwiązaniem miało być przy- nie były to ilości banalne. Komplet płyt niu 1939 bardzo poważnie podcho- wrócenie do działania czterech z pię- dla wież pancernika ważył więcej niż dzono do kwestii dalszej rozbudowy ciu dawnych studni zakładów COW cały pancerz niejednego krążownika… przemysłu, która miała umożliwić roz- w rejonie Beardmore/Scotstown. Przy Presja na możliwie szybką budowę poczynanie czterech pancerników rok czym miało to być działanie tymcza- nowych jednostek była jednak ogrom- w rok. Zanim decyzja zapadła, Wielka sowe. W tym rejonie miały powstać na. Przeprowadzone analizy tempa Brytania wypełniając zobowiązania so- nowoczesne fabryki z najnowszym rozbudowy floty niemieckiej i japoń- jusznicze wobec Polski, wypowiedziała oprzyrządowaniem, przystosowane skiej były alarmujące. Z analiz wyni- wojnę Niemcom 3 września 1939 roku. od budowy najnowszego uzbrojenia. kało, że w latach 1942-43 wrogowie Do czasu ich wdrożenia, dawne zakła- imperium będą mieli znaczną przewa- Vanguard – pierwsze podejście dy COW miały zapewnić możliwość gę liczebną w ciężkich okrętach. Początek koncepcji Vanguarda po- modernizacji starych wież. Dawało to Sprawa zwiększenia tempa budowy wstał ponad dwa lata wcześniej. możliwość rozpoczęcia budowy trze- była tak krytyczna, że poważnie zasta- W kwietniu 1937 roku, stało się jasne, ciego pancernika programu 1940, tyle nawiano się nad zaleceniem nieobra- że Japonia nowego traktatu rozbroje- że z artylerią z czasów I Wojny Świa- biania brzegów płyt pancernych dla niowego nie zaakceptuje. Automatycz- towej. Gdyby zaszła taka potrzeba, to nowych pancerników. Przeprowadzo- nie pozwalało to na montowanie dział możliwe było modernizowanie kolej- na analiza wykazała, że wydajność ma- kalibru do 406 mm na nowych pancer- nych wież demontowanych z pancer- szyn zaokrąglających brzegi pancerza nikach. Wkrótce maksymalna dopusz- ników wycofywanych ze służby, co jest mniejsza od wydajności reszty sta- czalna wyporność standardowa wzro- umożliwiałoby budowę kolejnych jed- lowni. Rezygnacja z zaokrąglania kan- sła z 35 do 45 tys. ton. Było to zasługą nostek ze starą artylerią, bez zakłóca- tów dawała możliwości zwiększenia Amerykanów, którzy uważali, że po-

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 63 Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard trzebują większych okrętów. Dla nich dziej palącego ograniczenia co do bu- lacyjnej, stało się jasne, że nowe jed- 45 tys. ton było wielkością minimal- dowy nowych pancerników. W ma- nostki mogą przekraczać założoną ną dla nowych pancerników. Postawi- gazynach leżały cztery dwulufowe wyporność w dowolny sposób, a je- li sprawę dość jasno, albo Brytyjczycy wieże z działami 381 mm, zdemonto- dynym ograniczeniem jest zapewnie- zgodzą się na takie ograniczenie, albo wane z „wielkich krążowników lek- nie odpowiedniej dzielności morskiej, Amerykanie zrezygnują ze wszelkich kich” Couregaeous i Glorious, pod- która ulega stopniowej degradacji wraz ograniczeń. Brytyjczycy się zgodzi- czas ich przebudowy na lotniskowce. ze wzrostem masy okrętów. Dodano li, ale dokonali samoograniczenia do Przygotowano szkic jednostki o ka- więc, czy jak kto woli, przywrócono 40 tys ton. Uważali, że budowa „ma- dłubie takim jak typ „King George V”, dodatkowe dwa stanowiska, umiesz- stodontycznych” okrętów nie ma sen- ale z artylerią w postaci czterech sta- czając je na dachu hangaru w pobliżu su. Owszem mając do dyspozycji do- rych wież. Szkic był gotowy 6 kwiet- już istniejących. Gdy pojawiły się pro- datkowe 5 tys ton, można było pokusić nia 1937 roku. Zmieszczenie czterech blemy z wydajnością produkcji ośmio- się o jednostkę z 12 działami 406 mm, wież w miejscu zajmowanym przez lufowych „pom-pomów”, na dachach ale uważali, że mniejszy okręt z 9 ta- trzy na poprzedniej jednostce, nie wież postawiono wyrzutnie niekiero- kimi działami będzie lepiej się wpi- było prostym zadaniem. Dla oszczęd- wanych rakiet przeciwlotniczych. Była sywał w całość floty. Powody były ności miejsca, pomieszczenia prze- to potrzeba chwili a nie zaplanowane ideologiczne i praktyczne. Do ideolo- ładowcze wież A oraz Y, sąsiadowały od początku działanie. Wszystko to się gicznych można zaliczyć chęć nie od- bezpośrednio z pancernymi grodzia- działo na etapie projektu a później bu- syłania w niebyt właśnie budowanych mi poprzecznymi (na KGV były odsu- dowy jednostek, przed wejściem ich pięciu okrętów typu „King George nięte od grodzi i osłonięte dodatkowy- do służby. V”. Do praktycznych chęć zmniejsze- mi osłonami o grubości 51 mm, które W przypadku przyszłego Vanguar- nia kosztów, oraz możliwość używania miały chronić przed kawałkami pan- da, na dachach wież B oraz X nie moż- możliwie dużej części istniejącej infra- cerza, które mogły zostać wyrwane na było zamontować ośmiolufowych struktury (oraz oczywiście pamięta- pod wpływem uderzenia wrogich po- pom pomów, w związku z czym prze- my o ograniczeniu co do ilości budo- cisków). Barbety skrajnych wież wy- niesiono je na dach rufowej nadbu- wy nowych jednostek. 7 wież to było stawały po około 1,8 metra (6 stóp) dówki w rejonie łodzi okrętowych, co za mało na uzbrojenie dwóch pancer- poza cytadelę. Siłownia została prze- dodatkowo utrudniło aranżację prze- ników dwunastodziałowych). Co cie- sunięta o 8 metrów (26 stóp) do przo- strzeni, a same stanowiska miały być kawe 15 lat wcześniej Brytyjczycy nie du. Sąsiadujące ze sobą wieże zostały narażone na podmuch zarówno dział mieli specjalnych oporów przed bu- ustawione 0,9 m (3 stopy) bliżej niż na artylerii głównej jak i uniwersalnej. dową jednostek przekraczających 45 pozostałych pancernikach piętnasto- W kwietniu 1937, gdy opracowywa- tys ton, ale w międzyczasie sytuacja się calowych. Wszystko to miało na celu no pierwsze szkice późniejszego Van- zmieniła. uzyskanie możliwie dużej przestrzeni guarda, poprzednicy typu King George Gdy w kwietniu 1937 roku stało się pomiędzy wieżą B oraz X. V byli na bardzo wczesnym etapie bu- jasne, że nikt poza Wielką Brytanią Mimo tych zabiegów odległość po- dowy, jeszcze z zaplanowanymi czte- nie będzie budował okrętów z dzia- między wieżami znajdującymi się rema stanowiskami „pom-pomów”, łami 356 mm, czym prędzej przystą- w superpozycji była o około 3,3 metra w tym dwoma na dachach wież B oraz piono do projektowania nowych jed- (11 stóp) mniejsza niż na King George Y. Niestety wielolufowe stanowiska nostek, które po czasie zaowocowały V, co nie pomogło w aranżacji nadbu- pom pomów były bardzo wymagają- projektem pancerników typu „Lion” dówek. ce. Do pełnej sprawności potrzebo- z 9 działami kalibru 406 mm. Budowę Podczas opracowywania wyma- wały nie tylko dedykowanego wynie- pierwszej pary rozpoczęto tuż przed gań dla poprzedników z działami ka- sionego dalocelownika, ale również wybuchem II Wojny Światowej. Żad- libru 356 mm, początkowo wymagano licznych instalacji umieszczonych po- nego nie udało się ukończyć. W swo- 6 stanowisk ośmiolufowych „pom-po- niżej. W istniejących wieżach z dzia- jej ostatecznej wersji „Liony” były mów”. Bardzo szybko okazało się, to łami 381 mm najzwyczajniej w świecie w zasadzie powiększoną wersją typu niemożliwe z powodu ograniczeń cię- nie było jak upchnąć dodatkowych in- „King George V” z trzema trzylufo- żarowych, zmniejszono więc ich ilość stalacji obsługujących te działka prze- wymi wieżami kalibru 406 mm, moc- do czterech. By choć częściowo zre- ciwlotnicze, które miałyby znaleźć się niejszą siłownią zapewniającą nieco kompensować spadek siły ognia, po- na dachach wież. Był to powód dla któ- większą prędkość maksymalną, oraz łowę z nich postanowiono umie- rych żaden z brytyjskich pancerników o cal grubszym pancerzem burtowym ścić w płaszczyźnie symetrii okrętu. piętnastocalowych ośmiolufowych sta- w rejonie siłowni oraz wzmocnionym Z uwagi na ograniczone ilości miej- nowisk pom pomów na dachach wież opancerzeniem artylerii głównej. Po- sca, oraz chęć zapewnienia ich użycia nie otrzymał. Trzeba było wymyślić dział kadłuba czy sylwetka miały być w czasie pływania przy podwyższo- inne rozwiązanie. Przeniesiono więc nader zbliżone do poprzednika, po- nym stanie morza, jedynym możli- je w rejon składowania łodzi okręto- dobnie jak artyleria pomocnicza. wym miejscem montażu okazały się wych. Nie można było ich ustawić na W czasie gdy rozpoczynano pra- wieże artylerii głównej. Pozostałe dwa dachu hangaru, jeśli chciano uniknąć ce projektowe nad nowymi okręta- stanowiska umieszczono po bokach martwej strefy w rejonie rufy. Poza mi, ktoś wpadł na genialny w swojej pierwszego komina. Już w trakcie bu- wspomnianymi wcześniej kłopotami, prostocie sposób ominięcia najbar- dowy, po ogłoszeniu klauzuli eska- zmniejszało to również gęstość ognia,

64 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard który można było skierować na jedną tonacje. Wskazywano, że po przebi- artyleria montowana na okręcie nie burtę. Zamiast trzech stanowisk jak na ciu pancerza, wrogi pocisk, czy raczej była w stanie tego dokonać. W przy- poprzednikach, na tym okręcie ogień odłamek, który wyląduje wewnątrz ko- padku wcześniejszego ustawienia ła- mogły prowadzić tylko dwa ośmiolu- mory wypełnionej pociskami, co naj- dunków miotających nad pociskami, fowe pom pomy. Nie mogło do budzić wyżej zniszczy jeden pojemnik, co można było sobie wyobrazić sytuację entuzjazmu. spowoduje utratę kilku do kilkuna- w której do komory wypełnionej ka- Z uwagi na większą masę umiesz- stu z nich. Nie wpłynie to znacząco na nistrami z kordytem wpada nie tyle czonych na rufie wież artylerii głównej, możliwości dalszej walki, gdyż poci- cały pocisk i detonuje wewnątrz, ale dla poprawnego wytrymowania prze- sków było wiele, a jakiś wtórnych de- odłamek czy to pocisku, czy wyrwa- sunięto cytadelę o 3 metry do przodu tonacji, czy gwałtownych pożarów, nie ny z pancerza. Taki rozgrzany do czer- (10 stóp). Pewne obawy budziła dłu- spodziewano się. woności kawał stali mógł wywołać gość wałów napędowych, które musia- Zupełnie inaczej rzecz się miała z ła- pożar ze wszystkimi konsekwencja- ły przechodzić przez rufowe komory dunkami motającymi. Tu wybuch we- mi. Z punktu widzenia odporności na amunicyjne. Wały były dłuższe niż na wnątrz komory wręcz musiał spowo- ogień artylerii, czy bomb lotniczych, King George V, co nie przypadło projek- dować pożar, który jeśli nie został na umieszczenie ładunków miotających tantom do gustu. Obawiano się znisz- czas opanowany, mógł się przerodzić możliwie nisko w kadłubie było ko- czenia i zalania dużej części kadłuba w tragiczną dla całej jednostki defla- rzystnym rozwiązaniem. Niejako przy w przypadku uszkodzenia i pozosta- grację. Dążono zatem do umieszcze- okazji tracono na odporności na pod- wienia pracującego wału napędowego. nia ich możliwie jak najgłębiej, oraz wodne detonacje. Takie ułożenie ła- Podobnie niechętnie spoglądano na w miarę dostępności masy dodatkowo dunków w większym stopniu narażało aranżacje komór amunicyjnych. Wy- otoczenia ich jeszcze osłoną przeciw- je na wtórną detonację z spowodowaną dawało się, że trzeba będzie pozosta- odłamkową. Wrogi pocisk, by dotrzeć wybuchem podkilowym. Od lat było wić stare rozmieszczenie ładunków do wnętrza takiej komory i eksplo- wiadomo, że nie ma praktycznej moż- miotających nad pociskami. Na no- dować wewnątrz, musiałby najpierw liwości stworzenia pasywnego systemu wych okrętach preferowano odwrot- pokonać kilkanaście, czy kilkadzie- ochrony kadłuba przed takimi eksplo- ne ułożenie. Pociski przeciwpancerne siąt metrów wody, potem pancerz ze- zjami. Tu jednak pomocne powinno przechowywane były bez zapalników, wnętrzny, następnie system ochrony być gwałtowne wdzieranie się wody a w takim stanie, były praktycznie nie- biernej burty, potem dodatkowe osłony po przerwaniu zabezpieczeń, co po- podatne na jakieś przypadkowe de- przeciwodłamkowe. Żadna ówczesna winno zadziałać jak naturalna gaśnica. Wodowanie pancernika Prince of Wales 3 maja 1939 roku w stoczni Cammell Laird w Birkenhead. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 65

Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard

Nie zawsze można było na to liczyć, ale al Navy. Tymczasem pod koniec lat gdzie zmodernizować wież. Równole- szansa była i to spora. W przypadku 30-tych nawet zaprojektowanie jed- gle z budową nowej jednostki trzeba umieszczenia tych pomieszczeń nad nej nowej ciężkiej jednostki stanowiło było przywrócić do działania zakłady linią wodną, czy też w jej pobliżu, na problem i jeśli miało nie być opóźnień, w Beardmore. A decyzja o ich odbu- żadne zalewanie wodą liczyć nie moż- to ten sam typ okrętu musiał być roz- dowie jeszcze nie zapadła. na było, zwłaszcza jeśli przyczyną po- poczynany w ciągu dwóch czy trzech Sytuacja była jednak nagląca. Nowe żaru był wrogi pocisk, z natury rzeczy kolejnych lat, gdyż artyleria dla niego pancerniki były potrzebne możliwie wykonujący znacznie mniejszy otwór musiała zostać zaprojektowana odpo- szybko. Po analizie zdolności produk- w grodziach, niż detonacja kilkuset ki- wiednio wcześniej, by prace nad arma- cyjnych, stwierdzono, że można było logramów TNT. tami i wieżami artylerii głównej mogły rozpocząć budowę kolejnej jednostki Niemniej z braku miejsca przewidy- ruszyć przed położeniem stępek pod tej klasy, która mogłaby zostać ukoń- wano, że nie będzie możliwości zmia- kolejne jednostki! Możliwe były co naj- czona w 1943 roku, jeśli znalazłaby ny konfiguracji i ładunki miotające wyżej niewielkie zmiany. Jakikolwiek się dla niego artyleria główna. Jedyną będą musiały pozostać nad pociskami. nowy projekt rok w rok nie wchodził możliwością było wykorzystanie sta- Przewidywano, że taki okręt będzie w grę, o kilku projektach tworzonych rych wież. około 250 ton cięższy od oryginału równolegle nawet nie wspominając. Na początku 1939 roku, dla Bry- z 10 działami 356 mm. tyjczyków było oczywiste, że wybuch Był to plan wykonany bardzo szybko, Przełom lat 1938/39 wojny jest nieunikniony. Wszelkie pra- a co za tym idzie pobieżnie. W przy- Pomysł budowy nowego okrętu pod ce miały postępować przy założeniu że padku chęci realizacji oczywista była stare działa, powrócił w połowie 1938 działania wojenne mogą się rozpocząć konieczność wprowadzania poprawek. roku. W celu przyśpieszenia prac, roz- lada dzień. Za wszelką cenę dążono do Jedną z postulowanych było rozważe- ważano koncepcję jednostki typu wyprodukowania możliwie dużej ilo- nie wpływu zwiększenia długości cyta- „King George V”, ale ze starymi wie- ści sprzętu, zanim walki się rozpoczną. deli i całego kadłuba na ostateczną cha- żami w miejsce oryginalnej artylerii. Dotyczyło to również okrętów. rakterystykę jednostek. We wrześniu 1938 roku, projektanci W tym czasie pomysł nie zyskał orzekli, że budowa takiego okrętu nie Pancernik dla Australii? zbyt wielu zwolenników. Większość powinna stanowić specjalnego proble- W początkach 1939 roku, zaczął się wad była do usunięcia, ale wymagało mu. Końcowy produkt będzie w grani- rysować jeszcze bardziej czarny sce- to powiększenia jednostki oraz zaan- cach tysiąca ton lżejszy niż King Geor- nariusz, w którym to Wielka Brytania gażowania projektantów, a zbyt wie- ge V. Uzbrojenie w postaci zaledwie miałaby walczyć samotnie z Niemcami le mocy przerobowych pozwalających 6 dział 381 mm w trzech wieżach nie i Japonią. Niektórzy pesymiści wska- na projektowanie kolejnego pancerni- budziło entuzjazmu. Szybko przekal- zywali na możliwość dołączenia jesz- ka nie było. Prace nad projektem Lio- kulowano, że dodanie czwartej wie- cze Włoch, aczkolwiek w kontekście na trzeba było ukończyć na przełomie ży zaowocuje jednostką o wyporności rozbudowy sił ciężkich floty rozważa- 1938/39 roku, tak by zdążyć z prze- rzędu 37 tys ton i koszcie 7 milionów no walkę „tylko” z dwoma pierwszymi targiem na budowę dwóch nowych funtów (KGV w tym czasie miał mieć przeciwnikami. W takim układzie nie okrętów, których budowa musiała się 35 450 ton i kosztować w granicach 7,4 było mowy o wystawieniu odpowied- rozpocząć w połowie 1939 roku, jeśli miliona) nich sił do zabezpieczenia wszystkich miały ukończone w 1942, by po przej- Budowa takiego okrętu wciąż bu- teatrów działań jednocześnie. Najważ- ściu szeregu prób i testów, wejść do dziła opory. Nie dość, że działa i wie- niejsza była ochrona wysp macierzy- służby w 1943. że miały już ponad 25 lat, to jeszcze stych oraz dostaw do nich. W przy- Warto przy tym zauważyć jak wiel- od początku, była to artyleria, choć padku utraty tego rejonu wojna była kie spustoszenie w brytyjskim przemy- bardzo celna, to o niezbyt dużej pręd- przegrana. Dużo mniej istotnym te- śle zbrojeniowym dokonały traktaty kości wylotowej. Szykowano się do atrem był daleki wschód. Raczej nie na rozbrojeniowe okresu międzywojenne- wycofywania i złomowania istnie- zasadzie „to nam niepotrzebne” lecz go. Gdy 20 lat wcześniej politycy wpa- jących okrętów z takimi działami. „utrata innych rejonów bardziej zabo- dli na pomysł rozpoczęcia budowy Decyzja co do modernizacji Hooda li”. Spodziewano się, że siły główne Ja- w ramach jednego roku budżetowego jeszcze nie zapadła, a bez moderniza- ponii będą w taki czy inny sposób sza- sześciu pancerników i dwóch krążow- cji, ten zbudowany w czasach I Woj- chowane przez U.S. Navy. Nawet jeśli ników liniowych łącznie trzech róż- ny Światowej okręt już długo w służ- USA nie byłyby w stanie wojny z Japo- nych typów3, w tym dwóch całkowi- bie pozostać nie mógł. Istniała realna nią, to Japończycy po prostu nie mo- cie nowych, większych, uzbrojonych obawa, że wkrótce po wejściu do służ- gli całkowicie zignorować zagrożenia w cięższe działa niż dotychczas, pro- by, nowy piętnastocalowy okręt bę- ze strony amerykańskiej Floty Pacy- ducenci nawet się nie zająknęli nad ja- dzie jedyną taką jednostką w służbie fiku, nawet jeśli byłaby ona neutral- kimikolwiek problemami z projektem Royal Navy, co nie będzie rozwiąza- na. W tej sytuacji raczej nie należało czy budową. Ba jeszcze szukali do- niem optymalnym pod względem lo- się spodziewać od razu całej japońskiej datkowych zamówień eksportowych, gistycznym. Zresztą na tym etapie floty u wrót Singapuru czy Australii, mimo że co roku rozpoczynano budo- budowa takiej jednostki i tak spo- lecz działań mniejszymi zespołami, wę coraz to nowych, większych i po- wodowałaby opóźnienia w budo- 3. Pancerniki typów „Colossus” i „Orion”, oraz krą- tężniejszych okrętów na potrzeby Roy- wie „Lionów”. Po prostu nie było żowniki liniowe typu „Lion”.

68 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni krążownik liniowy świata – HMS Vanguard w skład których miały wchodzić wszel- Wszystko to wymagało dużej pręd- malnie obciążony. W tym momencie kiej maści krążowniki, oraz zmoderni- kości, opancerzenia pozwalającego na potrzebne były nie dodatkowe pienią- zowane jednostki typu „Kongō”. przetrwanie pod ogniem ciężkich dział, dze, które Australia mogła dostarczyć, Do walki z takimi zespołami, osło- oraz artylerii pozwalającej na szybkie lecz zdolności produkcyjne, których ny własnych sił, czy zwalczania wrogiej wyeliminowanie słabszego przeciwni- Australia nie miała. Niemniej, mimo żeglugi bardzo przydatny byłby wła- ka i zaszkodzenie silniejszemu. daleko posuniętego sceptycyzmu opra- sny ciężki okręt o odpowiedniej pręd- Jak ulał pasowało to do koncepcji cowano trzy warianty nowego „krą- kości. W założeniu nie miał się ścierać krążownika liniowego sprzed 30 lat, żownika liniowego”: z siłami głównymi, w starciu z którymi aczkolwiek w nieco zmodyfikowanej • Zmniejszona jednostka typu „Lion”, nie miałby żadnych szans. Miał nękać formie po doświadczeniach bitwy ju- z 6 działami 406 mm w dwóch wieżach. przeciwnika. Niszczyć mniejsze jed- tlandzkiej. Tak też okręt był klasyfiko- Wyporność 34 000 ton, szacunkowy nostki, zwalczać wrogą żeglugę. Osła- wany. Miał to być „w pełni opancerzo- koszt 7,5 mln funtów. niać własną. W przypadku spotkania ny krążownik liniowy”. • Jednostka z 8 działami 381 mm, silniejszego przeciwnika, miał uciekać. Padł pomysł, że skoro okręt miał opancerzenie i prędkość jak King Geo- Chodziło o utrzymanie jakiejś choć pomagać głównie Australii, to może rge V: 27,5-29 węzłów. Wyporność ograniczonej kontroli nad akwenem, niech Australia go sfinansuje? 37 000 ton, koszt 7 mln funtów. do czasu przybycia sił głównych z me- Pomysł wydawał się niezły, ale nie • Jednostka z 6 działami 381 mm. tropolii. A po ich przybyciu jednostka natrafił na podatny grunt. Austra- Prędkość 29,5-31 węzłów. Opance- miała pełnić służebną rolę wobec pan- lia nie podchodziła zbyt entuzjastycz- rzenie jak King George V. Wyporność cerników. W razie potrzeby nawet do nie do poniesienia wydatków na nowy, 33 500 ton, koszt 5,25 mln funtów. niej dołączyć jako kolejny okręt zespo- wielki okręt. Właśnie kończono spła- Przewidywano, że dla wariantu B łu. Przeciwnikiem tego okrętu mia- cać raty kredytu za krążownik linio- oraz C wieże zostaną przekazane Au- ły być jednostki typu „Kongo”, oraz wy Australia zbudowany przed I Woj- stralii w prezencie, natomiast nabyw- duże krążowniki przeciwnika, w tym ną Światową. Perspektywa poniesienia ca poniesie jedynie koszty ich moder- nowe okręty uzbrojone w działa kali- nowych kosztów na okręt, który mógł- nizacji. bru 305 mm, które zgodnie z doniesie- by podzielić los poprzednika, nie bu- Wobec sceptycyzmu potencjalnego niami wywiadu Japonia miała budować dziła entuzjazmu. W końcu kontynent płatnika, pomysł upadł bardzo szyb- (w 1939 żadnych takich okrętów Japoń- ten był brytyjskim dominium, więc ko. Niemniej pozostała koncepcja wy- czycy nie budowali, ale wywiad donosił Królewska Marynarka powinna tak korzystania starych wież do nowych co innego, a działano w oparciu o do- czy inaczej go bronić. Jakby tego było okrętów. stępne informacje a nie rzeczywistość). mało, przemysł brytyjski był maksy- (ciąg dalszy nastąpi) Pancernik King George V podczas prób odbiorczych. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 69 TekstDaniel Kowalczuk Fot. Marine Nationale Fot.

część I Francuski okręt desantowy typu LSIL na wodach północnego Wietnamu, 1953 rok. 1953 rok. Wietnamu, północnego okręt typu desantowy LSIL na wodach Francuski „Marynarka Brunatnej Wody” – flota śródlądowa Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego w Indochinach 1945-1954

Dla wszystkich zainteresowanych tematyką tak zwanej „Wojny Wietnamskiej (w rzeczywistości II Wojny Indochińskiej), widok małych uzbrojonych łodzi, patrolujących wody Mekongu, czy Rzeki Czerwonej, z dzielnymi amerykańskimi Marines na pokładzie, jest jednym z kultowych wręcz obrazów tamtego konfliktu. Mało kto jednak zwraca uwagę na to, że kilkanaście lat wcześniej, tuż po zakończeniu II Wojny Światowej Indochiny, będące kolonią Francji, ogarnęła wojna o utrzymanie tego terytorium pod kontrolą Paryża. Wtedy to wła- śnie, podczas „I Wojny Indochińskiej” doszło do wypracowania doktryny użycia wielozadaniowych mieszanych oddziałów śródlądo- wych, złożonych z pływających środków walki, oddziałów piechoty morskiej i innych rodzajów wojsk lądowych, wspieranych przez lot- nictwo marynarki wojennej. Tak więc prekursorami „Floty Brunatnej Wody” byli Francuzi, a uczniami amerykańscy sztabowcy w poło- wie lat 60-tych. Armia i Marynarka Wojenna Francji zorganizowały cały wachlarz jednostek określanych tytułową „Marynarką Brunatnej Wody”. Większa część tych sił podlegała wprawdzie Marynarce Wojennej, należy jednocześnie podkreślić, że na wodach Indochin nie- mal każdy element CEFEO (Corps de Expeditionnaires Francais d’Extreme-Orient - Francuski Korpus Ekspedycyjny na Dalekim Wschodzie, przyp. aut.) posiadał na rzekach i innych akwenach wewnątrz lądu swoją „reprezentację”, włącznie z jednostkami wydzielonymi z tak eg- zotycznych dla działań na wodzie formacji, jak Legia Cudzoziemska oraz Korpus Inżynieryjny Wojsk Zmechanizowanych. Wprawdzie upadek Indochin Francuskich dokonał się w głębi lądu, to właśnie opanowanie ujść dwóch rzek, Rzeki Czerwonej na północy oraz Mekongu na południu, stanowiło klucz do panowania nad krajem.

„Raj na Ziemi” – Indochiny Francuskie we ambicje cesarza Francji Napoleona Francji w Indochinach. Do dwóch wo- do 1945 roku III. W trakcie kolejnych wojen osią- jen z Syjamem, dzisiejsza Tajlandia, do- Dumne narody rejonu Półwyspu In- gnięto różnymi sposobami kontrolę szło w 1893 i latach 1904-1907. W roku dochińskiego przez wieki opierały się nad wszystkimi późniejszymi częścia- 1930 natomiast kolejne powstanie wy- różnym inwazjom, szczególnie z kie- mi składowymi Indochin Francuskich, buchło, zaczynając się od buntu kolo- runku chińskiego. Jednak w 1858 flo- kończąc podbój w 1893 roku, uzysku- nialnych jednostek wojskowych w Yen ta francuska dokonała udanego ataku jąc władzę nad terenami dzisiejszego Bai. Za wydarzeniami z Yen Bai sta- na port Tourane (dzisiejsze Da Nang). Laosu. W latach 1885-1895 miała miej- ła Wietnamska Partia Narodowa. Realizowano w ten sposób mocarstwo- sce pierwsza większa rebelia przeciwko Opór wobec obecności Francji nara-

70 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Marynarka Brunatnej Wody” stał. Twarde kolonialne rządy, metodą międzynarodowego ciągle legalnemu, wielkie, ale na pewno wystarczają- zastraszania i pogłębiania podziałów francuskiemu ośrodkowi władzy w Vi- ce do zamanifestowania chęci oporu. wśród miejscowej ludności, pozwala- chy. Jednak mający strategiczne pla- Nie należy bowiem zapominać, że vi- ły póki co Paryżowi kontrolować arcy- ny w stosunku do regionu Japończycy, chystowska Francja nie miała układu ważną zamorską posiadłość. Ryż milio- nie dali okrzepnąć Francuzom po pio- sojuszniczego z Japonią. Japończycy nami ton spływał do Europy i Afryki runującym złamaniu armii tego kraju ostatecznie położyli kres władzy fran- Francuskiej, eksploatacja drzew kau- w Europie przez hitlerowski Blitzkrieg. cuskiej w marcu 1945 roku, kiedy kon- czukowych zasilała przemysł metropo- 25 września 1940 japońskie oddzia- tynentalna Francja cieszyła się wol- lii, przemyt opium kwitł w najlepsze, ły przekroczyły od północy grani- nością już od mniej więcej pół roku. przy przymykających oko skorumpo- cę francuskich posiadłości, zmuszając Zanim jednak do tego doszło, w latach wanych urzędnikach i policjantach przedstawicieli Pétaina w Sajgonie do 1940-41 pomiędzy vichystowskimi In- w Unii Indochińskiej. Marsylianka cią- „zezwolenia” na założenie baz przez 1. W sierpniu 1940 roku jedynie Francuska Afry- gle dumnie rozbrzmiewała w Indochi- Cesarską Armię i Flotę. Siły, które teo- ka Środkowa (bez Gabonu, przyłączonego w listopadzie nach w trakcie wszelkich uroczystości retycznie francuska armia kolonial- 1940 po wewnątrz-francuskiej bitwie o stolicę - Librevil- le), Kamerun, Nowa Kaledonia i Polinezja Francuska za- państwowych i wojskowych… na w Indochinach mogła przeciwsta- deklarowały lojalność wobec rządu Wolnej Fancji rezy- Historia upadku Imperium kolo- wić Japończykom, nie były specjalnie dującego w Londynie. nialnego Francji po 1940 rozpoczę- ła się od wkroczenia Japończyków do Wietnamu, kilka miesięcy po klęsce Chiny* Chiny* w Europie. Pomiędzy 1940 rokiem, a likwidacją nadzoru Vichy nad fran- cuskimi Indochinami w marcu 1945 Tonkin roku, miała miejsce między innymi Hanoi krótka, ale szalenie ważna wojna taj- sko-francuska w 1941 roku. Kampania rozpoczęta jesienią 1945 Zatoka Tonkińska roku zwana bywa I Wojną Wietnam- ską. Nie ma w tym nic dziwnego, jako Laos że łańcuch konfliktów na tym terenie Hainan trwał nieprzerwanie aż do 1975 roku (do Chin) i upadku Sajgonu, a wraz z nim reżi- mu Republiki Wietnamskiej (tak zwa- ny Wietnam Południowy), pod który podwaliny położyła zarówno Francja, jak i Japonia, właśnie w latach 40-tych. Mocarstwowa pozycja Paryża po wy- graniu przez aliantów wojny w Eu- Da Nang ropie, wynikła raczej z geopolityki i raczkującej Zimnej Wojny, niż z za- Tajlandia sług Francji dla wygranej strony epo- kowej batalii lat 1939-45. Ostatecznie istnienie armii Wolnych Francuzów gen. De Gaulle’a, nie mogło zamazać faktu kolaboracji rządu w Vichy z III Annam Rzeszą oraz Japonią. Klęska Francji w roku 1940 i powstanie satelickiego rządu kolaboracyjnego pod przywódz- Kambodża twem marszałka Pétaina, postawi- ło wielki znak zapytania nad sytuacją kolonii francuskich, rozciągających Zatoka tajska Phnom Penh się od St. Pierre i Miquelon u wybrze- ży Nowej Funlandii w Ameryce Pół- nocnej, po Nową Kaledonię na bez- Sajgon kresnych wodach Pacyfiku1. Zaledwie kilka francuskich kolonii opowiedzia- Kochinchina ło się na początku za rządem Wolnej Indochiny Francuskie Francji, rezydującym w nie lubianym do 1954 roku Londynie. Zdecydowana większość, 0 50 100 150 Mile morskie * od 1949 r. Chińska 0 50 100 150 Kilometry w tym Indochiny Francuskie, pozo- Republika Ludowa stała wierna, było nie było wg. prawa Rys. Tomasz Siegmund

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 71 „Marynarka Brunatnej Wody” dochinami Francuskimi, a pobliskim posażone, wyszkolone i dysponują- Francuskich przez Japonię, pomiędzy Królestwem Tajlandii doszło do wojny ce lepszym od przeciwnika sprzętem. obydwoma podmiotami trwał dziw- o sporne tereny na południu obydwu Posiadano 60 w miarę nowoczesnych ny okres wzajemnego tolerowania się, krajów, u styku granicy wodnej. Za- czołgów 6-tonowych Vickersa i 30 roz- przy czym oczywiście rolę dominującą tem francuska flota wojenna, aczkol- poznawczymi tankietkami Carden pełniło Cesarstwo Japonii, zaś władze wiek w ograniczonym stopniu, mogła Loyd. Artyleria mogła użyć nowocze- francuskie funkcjonowały jakby w za- dokonać bojowego rozpoznania wła- snych dział i moździerzy Boforsa, a pi- wieszeniu, odcięte od Vichy i nie mają- snych możliwości, w starciu z niedoce- loci Tajskich Sił Powietrznych latali na ce zamiaru uznać rządu „awanturnika nianym przeciwnikiem. myśliwcach Curtiss Hawk 75 (będą- i zdrajcy” De Gaulle’a. cych też na składzie francuskiego lot- Wojna Tajsko-Francuska 1940/41 nictwa w wojnie w Europie 1940 roku) Przed powrotem Francji – „Brytyjska Francja w Indochinach w 1940 roku oraz na kilku japońskich typach jak Wojna Wietnamska” dysponowała 50 000 armią, w tym Ki-21 czy Ki-30. Marynarkę stanowi- W trakcie konferencji pokojowej 12 000 Francuzów z metropolii. Wspie- ły dwa okręty obrony wybrzeża, kil- w Poczdamie postanowiono, że ewen- rało ich jedynie 20 zabytkowych czoł- ka niewielkich okrętów podwodnych tualną kapitulację Japonii w Indochi- gów Renault FT 17, pamiętających oko- i cała gama małych jednostek wspar- nach przyjmą dwie siły alianckie. Na py I Wojny Światowej. Niewiele lepiej cia. Wspomniane okręty obrony wy- północ od 17 równoleżnika miały być sytuacja przedstawiała się w powie- brzeża w starszych opracowaniach to wojska Kuomintangu (chiński rząd trzu. Z około 100 samolotów tylko nie- nazywa się bardzo na wyrost „pancer- nacjonalistyczny Czang Kaj-szeka). co ponad 60 maszyn klasyfikowano nikami obrony wybrzeża”. Obydwa, Południową, strategicznie ważniejszą jako pierwszoliniowe. Wśród nich wy- zarówno Dhonburi jak i Sri Ayudhya, część kolonii francuskiej, zająć mia- różniały się, znane z europejskiej kam- w rzeczywistości według klasyfikacji ła armia brytyjska z Birmy i Malajów. panii 1940, myśliwce Morane Saulnier z czasów konfliktu ,mieściły się w ka- „Rządzący” w Wietnamie od marca MS-406. Spośród sił lądowych dyspo- tegorii dużych monitorów. Tajska flo- 1945 marionetkowy władca Bao Dai, nowano elitarnymi pododdziałami 5. ta wojenna dysponowała także okręta- tymczasem usunął się w cień, po pod- Pułku Piechoty Legii Cudzoziemskiej mi podwodnymi typu „Sinsamudar”. daniu się Japończyków w sierpniu4. (5. REI, z którym spotkamy się potem Jednak ani wyszkolenie, ani zwykły Przeciwni powrotowi Francji do Azji przy okazji opisu kampanii po 1945 zmysł taktyczny, nie pozwoliły sku- Południowo-Wschodniej byli Amery- roku), jak również 3 i 4 pułkiem lokal- tecznie wykorzystać tej wartościowej kanie. Nie popierali również deklaracji nych Strzelców Tonkińskich oraz ba- broni w trakcie bitwy morskiej pod Ko Holandii o chęci ponownego objęcia talionem górskim Montagnards - od- Chang. Wojna przebiegała pod zna- kontroli nad Holenderskimi India- działów górskich złożonych z plemion kiem obustronnych nalotów. Nie do- mi Wschodnimi – dzisiejszą Indone- Moi ze środkowego Wietnamu. Pozo- chodziło praktycznie w ogóle do starć zją. Szybko okazało się, że na północy stałe oddziały stanowili głównie miej- na lądzie, poza małymi potyczkami Kuomintang nie radził sobie z party- scowi poborowi, wraz z Francuzami granicznymi. Spotkały się za to flo- zantką komunistyczną Viet Minh. Do- zajmującymi się logistyką, szkoleniem ty obydwu krajów. 7. Grupa Specjalna datkowo oczywiście, wzmocnieni ra- i administracją. Flota wojenna Fran- Floty Francuskiej, pod dowództwem dziecką bronią komuniści chińscy, cji na wodach Indochin obejmowa- późniejszego szefa całej Floty Indochin stali się wrogiem numer jeden i priory- ła zwycięski w bitwie z Tajami na ko- Francuskiej komandora Regisa Beren- tetem dla armii Czang Kaj-szeka. twicowisku Ko Chang lekki krążownik gera, wyeliminowała w trakcie wy- 2. Flota wojenna Tajlandii, podobnie jak zresztą całe Lamotte Picquet, dwa awiza morskie miany ogniowej koło kotwicowiska Ko siły zbrojne tego kraju, stanowiła ewenement w skali Azji i również dwa tzw. awiza „kolonialne” Chang, flotę tajską z gry2. Południowo-Wschodniej. Biorąc pod uwagę państwa nie będące koloniami europejskich mocarstw jedynie Ja- – do użytku na akwenach śródlądo- Ostatecznie kres działaniom wojen- ponia i Chiny dysponowały podobnie zaawansowanymi wych. Gubernatorem Unii Indochiń- nym położyła Japonia, zmuszając nie- technicznie wojskami (oczywiście w odpowiednio więk- skiej był admirał Jean Decoux, dowód- jako obie strony do podpisania trakta- szej skali). W końcu II wojny światowej tajskie lotnictwo myśliwskie broniło swojego nieba przed nalotami ame- cą wojsk lądowych generał Mordant, tu pokojowego na pokładzie lekkiego rykańskimi skierowanymi na cele japońskie w okupo- natomiast lotnictwem kierował puł- krążownika Połączonej Floty Natori wanych Indochinach. W późniejszym okresie Tajlandia stała się wiernym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych kownik Sylvestre Tavera. Uległość vi- w Sajgonie, 31 stycznia 1941 roku. Taj- w trakcie tzw. Wojny Wietnamskiej i udostępniła szereg chystów spowodowała reakcję Taj- landia pozyskała kosztem Unii Indo- baz amerykańskim siłom zbrojnym w latach największe- go natężenia działań zbrojnych. landii, której król miał swoje, raczej chińskiej 2 niewielkie enklawy na le- 3. Na tych terytoriach w okresie późniejszej I Wojny operetkowe, ambicje względem fran- wym brzegu Mekongu w Laosie, oraz Indochińskiej oraz tzw. Wojny Wietnamskiej miejsco- cuskiego terytorium, jak również (za- tereny w północno-zachodniej Kam- wa ludność w zdecydowanej większości po stronie Fran- cji i USA, a przeciwko Viet-Minh. Wynikało to ze struk- wsze wygodne w celu uzasadnienia bodży. Straty Francuzów wynosiły po- tury etnicznej tych terenów, złożonej z mozaiki górskich działań zbrojnych) nierozstrzygnięte nad 300 zabitych, Tajlandia doliczyła plemion, nieufnych wobec hegemonii Wietnamczyków. 4. Należy podkreślić, że Wielka Brytania i USA za- spory graniczne. się 54 poległych na polu bitwy (prak- kładały duży udział rządu chińskiego Czang Kai Sze- Tajska armia w 1941 stanowiła naj- tycznie wszyscy w trakcie starcia pod ka w odzyskaniu kontroli nad terytoriami okupowa- nymi przez Japończyków. Można nawet zaryzykować większą siłę w regionie Indochin, licz- Ko Chang). W 1946 roku wszystkie te- stwierdzenie, że to duże zaangażowanie sił i środków bowo również przy 60 000 żołnierzy, rytoria włączone do Tajlandii zosta- wojsk Kuomintangu na południe od chińskiej grani- 3 cy w ogromnym stopniu przyczyniło się do okrzepnię- przewyższając siły Vichy. Na wojnę ły Francuzom zwrócone . Aż do mar- cia komunistów w Chinach i w rezultacie dość szybkiego z Francją ruszało wojsko dobrze wy- ca 1945 roku, czyli okupacji Indochin uporania się z nacjonalistami.

72 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Marynarka Brunatnej Wody”

Tymczasową władzę nad północ- czasie 5. Pułkiem Piechoty Kolonialnej ły już duże francuskie jednostki, jak 9. ną częścią kraju objąć miał wojskowy (zreorgazniowanym z uciekinierów na Dywizja Piechoty Kolonialnej. 10 paź- kontyngent Alianckiej Komisji Kon- terenach kontrolowanych przez Czang dziernika Wietnamczycy złamali nie- troli, pod nazwą Lądowe Siły Alianc- Kaj-szeka i uzbrojonym przez Amery- pisany rozejm, atakując brytyjskich sa- kie w Indochinach Francuskich (ang. kanów), stworzyli podstawy ponow- perów na wspomnianym lotnisku Tan Allied Land Forces French Indochi- nej militarnej obecności Francji w In- Son Nhut. Większość z zaatakowa- na, ALFFI, przyp. aut.). Zgrupowa- dochinach5. 21 września Gen. Gracey nych zginęła. Repatriacja Japończyków nie to budowano wokół elitarnej hin- wydał rozkaz o wprowadzeniu prawa do ojczyzny, w świetle niemożności za- duskiej 20. Dywizji Brytyjskiej Armii wojennego na terenie poniżej 16 Rów- pewnienia pełnej kontroli nad lotni- Imperialnej. Dowódcą został brytyj- noleżnika (granica stref kontrolowa- skiem, stanęła pod znakiem zapytania. ski generał-major Douglas D. Gra- nych przez chińskich nacjonalistów Siły Gracey’a zaczęły tymczasem na- cey. Kiedy ostatecznie, 2 września 1945 i ALFFI, przyp. aut.). bierać zakładanego kształtu. Pierw- roku, podpisano na pokładzie Misso- Na dzień 23 września wyznaczo- szy człon ALFFI tworzyła zatem 80. uri akt kapitulacji Cesarstwa Japonii, no datę opanowania ostatnich kilku Brygada Piechoty dowodzona przez alianckie spadochronowe grupy me- miejsc w Sajgonie obsadzonych przez brygadiera D.E. Thomsona; drugim dyczne natychmiast zrzucono bezpo- Viet Minh. Około 1000 francuskich składnikiem stała się przybyła 17 paź- średnio w znajdujących się w Indochi- żołnierzy w zasadzie pokojowo usu- dziernika 100. Brygada Piechoty bry- nach japońskich obozach jenieckich nęło Wietnamczyków z zajmowanych gadiera C.H.B. Rodhama; skład alianc- dla Aliantów. W następnej kolejności przez nich stanowisk. Nie obyło się bez kiego zgrupowania uzupełniła 32. w Sajgonie zjawiła się forpoczta ALF- niewielkiej wymiany ognia, ze stratami Brygada Piechoty. Ta ostatnia jednost- FI, dla zorganizowania Kwatery Głów- wynoszącymi 2 Francuzów zabitych. ka wyparła Viet Minh z północnych nej Gracey’a. 11 września, z Bangkoku W nocy z 24 na 25 września niekon- przedmieść Sajgonu – Go Vap i Gia via Birma, przebazowano na południe trolowany tłum wietnamskich nacjo- Dinh, przy wydatnej pomocy włączo- Wietnamu siły ALFFI, równe mniej nalistów (nie będacych pod rozkazami nego do niej elementu zmechanizo- więcej wzmocnionej brygadzie piecho- Viet Minhu), zaatakował Francuzów wanego (samochody pancerne) z 16. ty. W Sajgonie przywitał tych żołnierzy w wielu miejscach Sajgonu jednocze- Hinduskiego Lekkiego Pułku Kawa- przedziwny widok wciąż uzbrojonych śnie. Wynikiem była masakra głównie lerii. Nieco wcześniej, bo 13 paździer- Japończyków, wespół z wietnamskimi ludności cywilnej, wśród której wiele nika, połączone oddziały uzbrojo- nacjonalistami i komunistami. Francu- kobiet i dzieci z mieszanych małżeństw nych ad hoc przez ALFFI Japończyków zi przebywali już od 6 miesięcy w miej- francusko-wietnamskich zostało bru- i Hindusów ponownie zwarły się z Viet scach internowania, a ich administrcja talnie zamordowanych. W przeciągu Minhem na lotnisku Tan Son Nhut. uległa kompletnemu rozkładowi. dnia 25 września Gurkowie wchodzący Czołówki wietnamskie dotarły na Sam Gracey przybył na miejsce 13 w skład ALFFI odparli atak na lotnisko około 300 m od wieży kontrolnej, za- września. Należy podkreślić, że w tym Tan Son Nhut, nie byli jednak w sta- nim zatrzymał a następnie odrzucił ich czasie mniej więcej Ho Chi Minh i jego nie zapobiec zniszczeniu głównego pla- kontratak występujących w bardzo za- główny dowódca wojskowy Vo Nguyen­ cu targowego. Przez kolejne dni Bry- skakującym składzie sojuszników. Viet Giap, w międzyczasie zareagowali wkro- tyjczycy i Hindusi prowadzili typową Minh poniósł w tamtym czasie pro- czeniem do Sajgonu i Hanoi. Ogłoszo- kampanię miejskiej partyzantki prze- porcjonalnie duże straty, idące w set- no powstanie Wietnamu niepodległą ciwko Viet Minh. Przy czym ALFFI ki zabitych. Z tego 80 żołnierzy zginę- republiką (nie mylić z Republiką Wiet- stanowiło zgrany konglomerat, wcze- ło w potyczce z Japończykami w Dalat. namu, czyli oficjalną nazwą Wietna- śniej wchodzący w skład zaprawionej Kolejne większe starcie miało miejsce mu Południowego). Krok ten miał ra- w tego typu operacjach alianckiej gru- w Phu Lam (byłej japońskiej Kwate- czej znaczenie czysto propagandowe, py walczącej z Japończykami w Birmie, rze Głównej w Sajgonie). Wciąż uzbro- Viet Minh bowiem dysponował zale- Viet Minh wciąż uczył się wojennego jeni byli okupanci obronili koszary, dwie 10 000 bojowników w skali całe- rzemiosła na szeroką skalę. uśmiercając ponad 100 Wietnamczy- go kraju. Na południu Wietnamu jed- 5 października 1945 w Sajgonie wy- ków. W „wyzwoleniu” Phu Lam z ob- nak Viet Minh nie kontrolował sytuacji lądował kontrowersyjny francuski ge- 6 wśród lokalnej populacji. Wiele nacjo- nerał Leclerc . Wraz z nim, na czele 5. 5 Pułk Piechoty Cudzoziemskiej bazował na stałe nalistycznych i antykomunistycznych tak zwanej Grupy Marszowej, słynny w Indochinach, od chwili powstania w 1930. Bazy 5REI znajdowały się głównie w delcie Rzeki Czerwonej ugrupowań wietnamskich nie chciało potem z różnych powodów pułkow- 6. Kiedy w ostatnich dniach II Wojny Światowej czerwonego sztandaru nad Sajgonem. nik Massu. Ich głównymi zadaniami Leclerc dowodził 2 Dywizją Zmechanizowaną armii De Doszło więc do poważnych zamieszek były w kolejności: przywrócenie wła- Gaulle’a, doszło do niesławnego incydentu w Bad Rie- chenhall. W ręce Wolnych Francuzów wpadło 13 fran- wraz z bezpośrednim zagrożeniem lot- dzy Francji nad Sajgonem i południem cuskich żołnierzy 33 Dywizji Grenadierów Pancernych niska Tan Son Nhut. Brytyjczycy zmu- kraju, remilitaryzacja Tonkinu (północ SS „Charlemange” i LVF (Ochotniczego Legionu do Walki z Bolszewizmem). Na pytanie Leclerca dlacze- szeni byli ponownie rozdać broń jedy- kraju) i przejęcie Hanoi od przebywają- go zdradzili kraj, walcząc w niemieckich mundurach, nej zdyscyplinowanej i zorganizowanej cych tam Chińczyków Czang Kaj-sze- francuscy SS-mani odpowiedzieli, że widzą Lecler- ca w tej samej sytuacji, jako że występuje w mundurze sile będącej do dyspozycji – Japończy- ka. Dopiero na szarym końcu zakłada- amerykańskim. Praktycznie cała armia Wolnej Fran- kom. Natychmiast też uwolniono ko- no nawiązanie kontaktu i ewentualne cji wyposażona była w amerykańskie sorty munduro- we. Cała trzynastka, na rozkaz rozsierdzonego genera- lonialnych żołnierzy armii francuskiej negocjacje z Ho Chi Minhem. W tam- ła, została rozstrzelana natychmiast po tej „konwersa- którzy, wraz z przybyłym w między- tym okresie w Wietnamie przebywa- cji”, bez sądu polowego.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 73 „Marynarka Brunatnej Wody” lężenia Viet Minhu wzięły też udział pododdziały francuskie. 25 października zdobyto jedyny w całej kampanii dowód na bezpośred- nie wczesne zaangażowanie radziec- kich „doradców” w szeregach armii Ho Chi Minha. Japończycy pojmali na patrolu w okolicy Thu Dau Mot ofice- ra Armii Czerwonej. Cenną „zdobycz” przekazano w ręce ppłk. Cyryla Jarvi- sa (dowódcy 1/1. Batalionu Gurków w Thu Dau Mot, przyp. aut.). Okazało się, że Rosjanin zjawił się w rejonie po samodzielnej podróży aż z Chin. Dal- sze próby jego przesłuchania spaliły na panewce. W obec tego Brytyjczycy wydali więźnia niesławnej francuskiej tajnej policji Sûreté. Nie dziwi więc, że zniknął on potem bez śladu z kart hi- Lądowanie komandosów marynarki, Annam 1950 rok. Fot. Marine Nationale storii. 29 października 1945 roku po- wołano „grupę uderzeniową” ALFFI, 9 grudnia 1945 roku, uroczyście zaczął unikać jakichkolwiek bojowych pod nazwą „Gateforce” („Grupa Bra- przekazano kontrolę nad północymi kontaktów z Brytyjczykami. 80. Bryga- ma”, przyp. aut.). „Gateforce” dowo- dzielnicami Sajgonu generałowi Val- da oddała władzę nad kontrolowanym dzone było przez ppłk. Gatesa, na co luy’owi, z francuskiej 9. Dywizji Piecho- przez nią terytorium Francuzom, zaś dzień z 14/13 Batalionu Strzelców Po- ty Kolonialnej. Zwalniająca posterun- 100. Brygada wycofała się z prowincji granicznych (ang. 14/13. Frontier For- ki 32. Brygada Piechoty natychmiast do samego Sajgonu. ce Rifles). Oprócz grupy zmotoryzowa- udała się na brytyjskie jeszcze Borneo. Generał Gracey opuścił Wietnam nej (nieocenione hinduskie samochody W ciągu kilku dni niełatwej współpra- 28 stycznia 1946 roku, w poczuciu do- pancerne z 16. Pułku), włączono pie- cy na linii CEFEO-ALFFI francuscy brze wykonanego obowiązku. Po jego chotę hinduską, artylerię oraz cały żołnierze (w szczególności byli party- odlocie pełnia władzy przeszła na gen. batalion Japończyków. Rozgromi- zanci „maquis” z Europy) „wyróżnili” Leclerce’a, dowódcę CEFEO. 30 mar- li oni Viet Minh na wschód od Sajgo- się wrogością o podłożu rasistowskim ca 1946 roku na pokład transportow- nu w Xuan Loc. Poległo aż około 160- wobec Gurków i pozostałych żołnie- ca „Islami” weszły ostatnie brytyjsko- 190 partyzantów wietnamskich, w tym rzy poddodziałów hinduskich. Zaowo- -hinduskie bataliony w Wietnamie. cały pluton zaskoczony przez Japoń- cowało to oficjalną skargą, złożoną Pojedyncza kompania, wydzielona czyków w trakcie treningu. przez gen. Gracey’a na ręce gen. Lec- z 2/8. Batalionu Pendżabu, pozostała W listopadzie przyszedł czas na lerce’a, głównodowodzącego CEFEO. w kraju jako straż w Alianckiej Misji spotkanie z przeciwnikiem wzmoc- Z konieczności jednak wpółpracowa- Kontrolnej w Sajgonie. 15 maja misję nionym japońskimi dezerterami. Jak no w chwilach bezpośredniego zagro- tą rozwiązano, co zakończyło obec- widać element „azjatyckiej solidarno- żenia. Kiedy na przykład 11 grudnia ność Brytyjczyków i innych wojsk ści” nie pozwalał Japończykom służyć 1945 oddziały Giapa otoczyły Fran- z Imperium Brytyjskiego w Indochi- tym, którzy ich pokonali, nie było na- cuzów w Ban Me Thout, z opresji wy- nach Francuskich. Dużą ilość sprzę- tomiast przeszkód ze strony Viet Minh bawiły ich brytyjskie myśliwce Spitfi- tu, jak samoloty Spitfire Mk VIII i Mk do wchłonięcia chętnych do pomocy, re 273. Dywizjonu RAF, rozpraszając IX, przekazano armii i lotnictwu Fran- dobrze wyszkolonych żołnierzy Ar- atakiem z powietrza atakujący Viet cji. Ogółem w trakcie tej mało zna- mii Cesarskiej. W Long Kien, 18 listo- Minh. 3 stycznia 1946 roku doszło nej „Brytyjskiej Wojny Wietnamskiej” pada 1945, doszło do pierwszej potycz- do ostatniej większej bitwy brytyjsko zginęło aż 2700 żołnierzy Viet Minh (z ki Gurków z ALFFI z Viet Minhem -wietnamskiej. W Bien Hoa zaatako- tego 600 w starciach z Brytyjczykami, i wspierającymi ich „japs”. W tej leżącej wani zostali żołnierze wspomniane- reszta z rąk powracających Francuzów na południe od Sajgonu miejscowości, go 14/13. BSP. Agresorami było oko- i „pokonanych” Japończyków), za cenę wojsko Giapa przetrzymywało fran- ło 700 członków Viet Minhu, w tym 40 zabitych ze składu ALFFI. cuskich zakładników, których Gurko- 200 świeżo przybyłych z Północy do- W marcu 1946 roku Francuzi prze- wie uwolnili używając w trakcie ataku brze wyszkolonych bojowników, ma- jęli też od nacjonalistycznych Chiń- słynnych noży kukri. 22 listopada Gur- jących za sobą lata walk w Tonkinie. czyków kontrolę nad północą kraju. kowie przy pomocy bazooki zdobyli Przy pomocy umiejętnie rozstawio- Wielkim problemem Francji w całym stary francuski fort, ponownie doszło nych gniazd karabinów maszynowych okresie wojny był transport powietrz- do walki wręcz ze zdeterminowanym 14/13. BSP odrzucił Viet Minh, który ny wojsk. Wydaje się to niemożli- Viet Minh. Ostatecznie nie znalezio- pozostawił na polu walki 80 zabitych. we, ale w pierwszych latach konflik- no żadnych zakładników, zabito mniej Po stronie ALFFI zginął jeden żołnierz tu używano do przerzutu żołnierzy więcej 80 żołnierzy wroga. (!). Po tych wydarzeniach Viet Minh „ciotki Ju”, czyli wyprodukowanych

74 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Marynarka Brunatnej Wody” we Francji Ju-52 (francuskie oznacze- nie pogubić się w siatce iście encyklo- Marcel Carpentier (1949–50) nie Amiot AAC.1 „Toucan”- „Tukan” pedycznych skrótów i przeróżnych Jean de Lattre de Tassigny (1950–51) ). Później ciężar przejęły C-47 „Dako- podmiotów, w jakich Francuzi z le- Raoul Salan (1952–53) ta”, a na samym końcu wojny dyspono- gendarnym uwielbieniem biurokra- Henri Navarre (1953–54) wano niewielką liczbą amerykańskich cji lubowali się przez cały okres woj- Paul Ély (1954–55) C-119 (mającymi dwukrotnie więk- ny o swoje dalekowschodnie kolonie. Pierre Jacquot (1955–56) szy udźwig niż C-47). Kłopotem stał Wiosną 1945 roku postanowiono zre- Tytułem wprowadzenia do później- się jednak brak wyszkolonych załóg. organizować istniejące głównie na pa- szej, zasadniczej części artykułu, na- W trakcie oblężenia Dien Bien Phu kil- pierze FEFEO (Forces Expeditionnaires leży kilka słów poświęcić „wodnemu” ka C-119, desperacko potrzebnych dla Francais d’Extreme-Orient – Francu- elementowi CEFEO. Słów kilka należy dostarczenia pomocy walczącym, bez- skie Siły Ekspedycyjne na Dalekim się uczestnictwu francuskiej floty, lot- czynnie rdzewiało więc na francuskich Wschodzie). Celem było wsparcie ope- nictwa morskiego oraz flotylli rzecz- lotniskach. rującego z Sajgonu gen. Gilberta Sa- nych w wojnie indochińskiej. Szcze- battiera, dywizyjnego komendanta tak gólną uwagę należy zwrócić tu na tzw. Powstanie CEFEO zwanych Francuskich Sił w Indochi- „oddziały brunatnej wody” czyli ma- Korzeni CEFEO należy szukać w idei nach oraz wyżej opisanego po krótce rynarkę śródlądową. przerzucenia sił Wolnych Francuzów C.L.I. 15 sierpnia 1945 roku nomina- W Tonkinie do rozszerzonej dzia- z baz w Afryce Północnej do Indochin, cję na dowódcę CEFEO (Corps Expe- łalności „Dinassaut” („Divisions na- dla przygotowania podwalin do po- ditionnaire Francais d’Extreme-Orient, vales d’assaut”) warunki stwarza- wrotu Francji w tamten region, wraz Francuski Korpus Ekspedycyjny na ła delta Rzeki Czerwonej, podobnie z pozytywnym dla sprawy aliantów Dalekim Wschodzie) otrzymał były Mekong w Kochinchinie. Jeśli chodzi rozwojem II Wojny Światowej. Prekur- dowódca 2. Dywizji Zmechanizowanej o Annam, tam rozmiary używanych sorem CEFEO był C.L.I (franc. Corps gen. Leclerc. środków transportu rzecznego ogra- Léger d’Intervention, Lekki Korpus In- CEFEO podzielono, całkiem zresz- niczały liczne mielizny. Oprócz mary- terwencyjny). Pod dowództwem gen. tą sensownie, biorąc pod uwagę odręb- narki francuskiej, w tworzenie rzecz- Rogera Blazota organizacja ta na nie- ne zdania wyznaczone dla poszczegól- nych oddziałów zaangażowane były wielką skalę starała się skopiować dzia- nych rodzajów wojsk, na cześć lądową, trzy odrębne gałęzie armii: transpor- łalność brytyjskich „chinditów” w Bir- wodną oraz lotnictwo. Oczywiście po- towy, inżynieryjny i zmechanizowany. mie, walczących z Japończykami do tem współpraca pomiędzy ośrodka- W 1948 Korpus Transportowy zamó- sierpnia 1945. Od 1941 w Indichinach mi dyspozycyjnymi tych struktur była wił w USA, a ściślej mówiąc w kwater- działała francuska i pro-francuska daleka od wzorowej, co najdobitniej mistrzostwie armii amerykańskiej na miejscowa partyzantka, kontrolowa- uwidoczniło się w trakcie katastrofy Filipinach, 50 pływających ciężarówek na przez gen. Mordanta (pseud. bojowy w Dien Bien Phu. Podział CEFEO na typu DUKW. Po nieudanych testach „Narcisse”, przyp. aut.), który w tymże różnych etapach wojny w Indochinach zarzucono jednak korzystania z tego roku zjawił się tam przerzucony z Eu- wyglądał z grubsza następująco: sprzętu. Od 1951 roku „koniem robo- ropy. 4 listopada 1943 w Algierii Fran- Siły Lądowe na Dalekim Wschodzie czym” Dinassaut stały się łodzie LCM, cuskiej sformowano pierwszy oddział (Forces Terrestres en Extrême-Orient: w najróżniejszych wersjach, niektóre 500 ochotników, dowodzony przez FTEO) po uzbrojeniu zakwalifikowano nawet ppłk. Paula Huarda. Przerzucono ich • Forces Terrestres du Nord Vietnam jako monitory7. następnie do północno-zachodnich In- (Siły Lądowe w Wietnamie Północ- Już w 1945 roku, wraz z lądowaniem dii, celem przeszkolenia przez brytyjski nym: FTNV) pierwszych jednostek CEFEO, w Indo- Oddział 136, wchodzący w skład dale- • Forces Terrestres du Sud Vietnam chinach znalazła się kompania piecho- kowschodniej delegatury SOE (Special (Siły Lądowe w Wietnamie Południo- ty morskiej, rozbudowana następnie do Operations Executive – Kierownictwo wym: FTSV) rozmiarów brygady (Brigade Marine Operacji Specjalnych). W marcu 1944 Siły Morskie na Dalekim Wschodzie d’Extreme-Orient: Dalekowschodnia roku siatka C.L.I w Indochinach liczy- (Forces Maritimes en Extrême-Orient: Brygada Morska). Ostatecznie utwo- ła już 1349 żołnierzy (w tym 993 miej- FMEO) rzono 10 Dinassaut, z biegiem wojny scowych i 356 Francuzów), w tym 242 • Direction Navale d’Extrême-Orient miały one ogromne strategiczne zna- w Laosie (195 z lokalnych lojalnych wo- (Kierownictwo Floty na Dalekim czenie, zarówno we wspieraniu działań bec Francuzów plemion i 47 Europej- Wschodzie: DNEO) lądowych, jak i w ewakuacji rannych czyków). Te siły po wygraniu wojny Siły Powietrzne na Dalekim Wscho- i utrzymywaniu porządku w strefie w Europie zasiliło 60 członków francu- dzie (Forces Aériennes en Extrême- przybrzeżnej francuskich posiadłości. skiego wywiadu wojskowego, oficjalnie Orient: FAEO) Co do floty francuskiej, po stanowiącej ciągle podległych Oddziałowi 136, jako Lista dowodzących CEFEO na prze- osobną historię epopei konfliktu z Taj- Section Indochine Francaise (Sekcja In- strzeni lat obecności w Indochinach landią i czasów floty Vichy, siły jej roz- dochin Francuskich). wygląda zaś następująco: Aby uważnie śledzić rozwój struk- Philippe Leclerc de Hauteclocque 7. „Marynarka Brunatnej Wody”, jak powszechnie turalny, który doprowadził do prze- (1945–46) nazywano francuską flotę śródlądową w Indochinach, używała ponad 20 różnych typów okrętów desantowych, obrażenia francuskich sił interwencyj- Jean Etienne Valluy (1946–48) uzbrojonych statków cywilnych, barek i przerobionych nych w Indochinach w CEFEO, należy Roger Blaizot (1948–49) kutrów.

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 75 „Marynarka Brunatnej Wody” budowywano stopniowo, dzięki po- mocy USA począwszy od zakończeniu wojny. W latach 1951-1954 przybrało to formę oficjalnego programu popar- tego międzyrządowymi umowami. Do Indochin skierowano też w paździer- niku 1945 roku feralny - nigdy nie uży- to go zgodnie z przeznaczeniem - lot- niskowiec Bearn. Służył on jako okręt transportowy CEFEO. Oprócz nie- go prezencję floty francuskiej wzmac- niały pancernik Richelieu, krążowniki Gloire i Suffren oraz kilka mniejszych okrętów. Francuskie lotnictwo morskie Ae- ronavale, dysponowało na początku konfliktu głównie samolotami zdo- bytymi na Japończykach. W później- szym okresie dzięki pomocy Wiel- Vo Nguyen Giap przemawia do członków Viet Minhu. Fot. Internet kiej Brytanii, która dostarczyła pewną „Marsylianki” spaliły jednak na pa- nym mianem Viet Bac. Paradoksem ilość morskiej wersji słynnych „Spit- newce. Już w 1945 roku studenci Uni- stało się zaopatrywanie wojsk Giapa fire’ów” (Supermarine „Seafire”) , wersytetu Hanoi byli w kręgu organi- w tamtym okresie przez Amerykanów, oraz USA – głównego dostarczycie- zacji, które zaapelowały o utworzenie jako potencjalnego źródła do zaanga- la sprzętu, francuskie lotnictwo mor- wietnamskiego niezależnego „Rządu żowania silnych wówczas w Wietna- skie odgrywało ważną rolę w konflik- Jedności Narodowej” pod przewodnic- mie wojsk japońskich. Pomiędzy pod- cie. Wśród typów otrzymanych z rąk twem Viet Minh. Ho Chi Minh i jego daniem się Japończyków w sierpniu amerykańskich należy wyróżnić my- wysłannicy jednocześnie ze wzrostem 1945 a powrotem Francuzów do Hanoi śliwce F6F „Hellcat”, Vought F4AU poparcia dla ich sprawy w miastach, w grudniu 1946 roku, Viet Minh prak- „Corsair” oraz maszyny SBD „Daun- wykonywali mrówczą agitacyjną „pra- tycznie całkowicie przejął kontrolę nad tless” i łodzie latające „Catalina”. Cięż- cę organiczną” na prowincji. Viet Bac. kie lotnictwo morskie reprezentowały Kiedy w 1943 roku Ho Chi Minh Cywilnym ramieniem Viet Minh PB4-Y2 „Privateer”. Zanim zagłębi- został wybrany przez Chińczyków do (mającym teoretycznie demokratycz- my się w strukturę „Flotylli Brunat- zdobywania informacji wywiadow- ny status) stały się komitety Wiet- nej Wody” oraz przedstawimy szcze- czych w okupowanym przez Japończy- namskiej Ligi Ocalenia Narodowe- gółowo sprzęt przez nią używany, pora ków Wietnamie, niemal natychmiast go (wiet. skrót Cuu Quoc), powstające poświęcić nieco miejsca gospodarzom dezygnował do dowodzenia partyzant- głównie w Viet Bac, a mające przycią- Indochin, zarówno przeciwnikom ką komunistyczną przywódcę oddzia- gnąć także nie-komunistyczne ele- Francuzów,jak i lojalnym wobec nich łów „leśnych” w północnej prowincji menty opowiadające się za niepod- Wietnamczykom. Cao Bang – Nguyen Giapa. Jednocze- ległością Wietnamu. W wioskach śnie słaba wówczas terenowa struktu- tworzono podstawowe ogniwa jedne- Dwie strony medalu, Viet Minh i pro- ra Viet Minh zapewniła sobie lokal- go z trzech elementów uzbrojonego francuscy lojaliści ny sojusz z liderem uzbrojonych grup Viet Minh. Każda wieś zobowiązana Viet Minh stanowi do dziś podręcz- plemienia Tho – Chu Van Thanem. była do wystawienia w razie potrze- nikowy wręcz przykład partyzant- Region ten miał służyć jako baza wy- by oddziału liczącego 12 ludzi (samo- ki. Poczatki tej organizacji były jed- padowa Giapa przez następne 6 lat. obrona lokalna – element pierwszy) nak co najmniej skromne, żeby nie W grudniu 1944 „grupa akcji bezpo- oraz do oddelegowania kolejnych 5 do powiedzieć, że komuniści początko- średniej” Viet Minhu nie przekraczała terytorialnych pododdziałów operu- wo mieli status organizacji niemal „ka- plutonu. 34 partyzantów dysponowało jących w dalszej odległości od wioski napowej”. Jeśli Ho Chi Minh chciał 2 rewolwerami, 17 karabinami powta- (na terenie odpowiadającym powia- „wyedukować” wietnamskie masy rzalnymi i 14 sztukami broni myśliw- towi lub kilku powiatom – element w komunistycznym duchu, musiał się skiej. W marcu 1945 roku, w momen- drugi). Trzeci element, będący w sta- pośpieszyć. Powodem stała się ogrom- cie internowania władz i wojska Vichy nie formowania – tak zwany Chu Luc, na inwestycja francuskiej administra- przez Japonię, Giap maił już pod bro- był regularną armią, najbliższą swo- cji w edukację w Wietnamie w latach nią 1000 żołnierzy. Chaos spowodo- ją strukturą znanym nam skądinąd 1939-1944. W tym pierwszym roku je- wany nadchodzącym końcem wojny, partyzantom marszałka Tito z Jugo- dynie 450 000 Wietnamczyków ak- a tym samym kresem władzy Japonii sławii. W latach 1946-1949 trwał mo- tywnie się uczyło w szkołach średnich na terenie Wietnamu, pozwolił Viet zolny, ale doskonale zaplanowany i uniwersytetach, z końcem wojny licz- Minh do późnego lata 1945 opanować proces tworzenia Chu Luc, który osta- ba ta wzrosła do 750 000. Plany wy- w różnym stopniu powierzchnię 6 pro- tecznie w 1954 roku miał zaowoco- kształcenia nowej inteligencji w duchu wincji górskich, określanych wspól- wać klęską Francuzów pod Dien Bien

76 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE „Marynarka Brunatnej Wody”

Phu i całkowitym zwycięstwem Viet pomocniczych sił pro-francuskich ły Obrony). Ogólnie, francuska inicja- Minh, kończącym panowanie Fran- od 1946 roku. Początkowo Hoa Hao tywa organizowania lokalnego oporu cji nad Indochinami. Do tego jednak ( wraz z Cao Dai, Binh Xuyen i Viet wobec ataków Viet Minh, przyniosła droga była daleka, Francuzi „krzepli” Minh) tworzyła Zjednoczony Front dyskusyjne rezultaty. Wydaje się jed- w swej determinacji zachowania kolo- Narodowy. Hoa Hao nie współpra- nak, że uczestnictwo pomocniczych nii w Azji Południowo-Wschodniej, cowała z Francuzami ,aż do momen- oddziałów wietnamskich po francu- a poparcie ludności dla Viet Minh tu egzekucji ich przywódcy Huynh skiej stronie przedłużyło obecność póki co było dalekie od komfortu Phu So, 16 kwietnia 1947 - z rąk Viet Francji w Indochinach. Dało ponie- i wykładni maoistowskiej teorii woj- Minh. Po zakończeniu II wojny świa- kąd fałszywe poczucie „spełnienia mi- ny partyzanckiej, na której opierało towej w 1945 Hoa Hao liczyła milion sji cywilizacyjnej” w starym, dobrym się przywództwo Viet Minh, z Ho Chi członków, z 2000 milicjantami pod kolonialnym stylu, który nijak przysta- Minhem na czele. dowództwem Ba Cut (zostanie zgilo- wał do rzeczywistości drugiej połowy Francuskie władze wojskowe i cy- tynowany w 1956 z rozkazu dyktatora XX wieku. wilne oczywiście nie zamierzały trak- Wietnamu Południowego – Diema). Prowadząc opóźniające negocja- tować Wietnamu - nazwy tej używał W szczytowym momencie w dru- cje z Viet Minh w metropolii, Francu- kolaborancki w stosunku do Japoń- gie połowie 1947 roku, około 15 000 zi postanowili jednocześnie ogłosić po- czyków „rząd” Bao Daia - jako całości. uzbrojonych bojowników Hoa Hao wstanie „niepodległej” Kochinchiny8. Zatem dalej rozróżniano Tonkin na wspierało armię francuską w Kochin- Stało się to 1 czerwca 1946. Dla stro- północy, Annam w centralnej części chinie. ny wietnamskiej rewolucji było to pra- Półwyspu Indochińskiego i południo- Binh Xuyen, w przeciwieństwie do wie równoznaczne z wypowiedzeniem wą Kochinchinę, jako zupełnie odręb- quasi-religijnych ruchów opisanych otwartej wojny. Ho Chi Minh otwar- ne jednostki administracyjne. Docho- powyżej, miała charakter organiza- cie bowiem zapowiadał jedność Wiet- dziły też oczywiście Laos i Kambodża. cji kryminalnej, kontrolującej rynek namu. Francuzi ogłosili w tym samym Wojna w tych ostatnich krajach to- przemytu narkotyków w Kochinchi- czasie autonomię Laosu i Kambodży. czyła się jednak praktycznie nieza- nie i nie tylko. Zamieszani we współ- W Laosie doszło do walk we wrze- leżnie od wydarzeń w Wietnamie. pracę z tajną japońską policją Kem- śniu 1946, konieczna była interwencja Strategicznie najważniejsza była Ko- petai, członkowie Binh Xuyen w 1945 francuskich spadochroniarzy, których chinchina i tam właśnie wykorzysta- roku szybko dołączyli do całego wa- zrzucono nad Luang Prabang. 25 li- no najbardziej polityczne, etniczne chlarza pro-niepodległościowych stopada 1946 roku, w okolicy leżącego i religijne różnice w składzie ludno- ugrupowań w Wietnamie. Jesienią na północy kraju lotniska Cat Bi, Fran- ściowym francuskich Indochin. Na- 1945 w niejasnej sytuacji w Sajgonie, cuzi zaangażowali się w bitwę z wyjąt- wiązano kontakt z sektą Cao Dai, dys- Bien Xyuen zaangażowali się w star- kowo silnym w tej okolicy Viet Minh. ponującą doskonale zorganizowaną cia z Francuzami. Po śmierci w trak- Ostatecznie, po trzech dniach zacię- milicją, liczącą 4500 ludzi. Współpra- cie francuskiego nalotu przywódcy tych walk, francuski dowódca wysto- cujący z Japończykami do 1945 człon- sekty – Ba Duonga, jego następca Bai sował ultimatum do przedstawicieli kowie Cao Dai, po wojnie umniejszali Vien rozpoczął negocjację z francu- armii Giapa. Po nieuzyskaniu odpo- znaczenie tych bądź co bądź niefor- skim wywiadem wojskowym. Ustalo- wiedzi Francuzi dokonali pierwszego malnych stosunków. Cao Dai współ- no nieoficjalne strefy wpływów w Saj- w tej wojnie aktu zastosowania odpo- pracowała bardzo krótko ze słabym gonie 16 czerwca 1948 roku. Bien wiedzialności zbiorowej. Stojące na re- na południu Viet Minh. W 1945 roku Xyuen byli najbardziej znienawidze- dzie portu Haiphong awizo francuskie Cao Dai brała czynny udział w nacjo- ni przez Viet Minh, uważano ich – nie Savorgnan De Brazza, otrzymało roz- nalistycznych rozruchach w Sajgo- bez elementów prawdy - za zwykłych kaz ostrzału sympatyzujących z Viet nie. To postawiło ich w pozycji naj- bandytów. Minh dzielnic Hajfongu. Szacuje się, silniejszego antykomunistycznego Od początku nowych francuskich że głównie w wyniku pożarów wznie- ugrupowania na południu Wietnamu porządków w 1945 roku, kolonizatorzy conych po bombardowaniu pociskami i zakończyło jakiekolwiek układy z ko- mogli liczyć na pokrewną im religij- zapalającymi, zginęło nawet do 6000 munistami Ho Chi Minh.W połowie nie społeczność katolicką Wietnamu, ludzi. 19 grudnia rozpoczęła się wiel- 1946 przywódca Cao Dai – Tran Qu- liczącą ponad 1 700 000 osób. Katoli- ka ofensywa, liczącego już około 50-60 ang Vinh porozumiał się z Francuza- cy mieszkali w osobnych dzielnicach, tysięcy bojowników Viet Minh na cele mi, organizując do początku 1947 do- należały do nich nawet całe miasta, jak w Tonkinie (północ Wietnamu). Jed- zbrojone we francuską broń oddziały. Phat Diem. W prowincji Bentre, za- nak wzmocnione siły francuskie od- 3300 bojowników tworzyło trzon sił mieszkałej przez 400 000 katolików, parły wszystkie ataki i do wiosny 1947 Cao Dai, zorganizowano ich w 55 lot- doszło do zorganizowania „Brygad Ka- wyrzuciły trzon Viet Minh poza chiń- nych „brygad”. Dochodziło do tego tolickich”. Zorganizował je na wyspie ską granicę. 1500 członków sekty w „grupach sa- An Hoa francuski kapitan Leroy, osią- (ciąg dalszy nastąpi) moobrony” oraz 2500 „partyzantów gając znakomite rezultaty. Podzieleni Cao Dai” w odległych rejonach Ko- na 60-osobowe grupy katoliccy Wiet- chinchiny. namczycy sformowali Unites Mobi- 8. Władze Kochinchiny stanowiły zalążek później- Hoa Hao – dysydencka sekta bud- les de Defense de la Chretiente (UMDB szego rządu Republiki Wietnamu (tzw. Wietnam Połu- dyjska, stała się kolejnym elementem – Chrześcijańskie Mobilne Oddzia- dniowy).

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 77 Russel w ujęciu z 1957 roku. Maciej S. Sobański Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Tekst

Fregaty typu „Blackwood”

Już I wojna światowa w drugiej de- wspomnianej grupie jednostek eskor- ro w latach 50-tych doczekały się reali- kadzie XX stulecia, wykazała strate- towych. Najlepszym tego przykładem zacji jako fregaty ZOP „Whitby” (Typ giczne znaczenie ofensywnych dzia- mogła być Royal Navy, której przypadł 12), fregaty plot. „Leopard” (Typ 41) łań okrętów podwodnych, co tylko obowiązek zabezpieczenia transportu oraz fregat wsparcia lotnictwa „Salis- potwierdził przebieg kolejnego global- morskiego obsługującego wyspiarską bury” (Typ 61)1. nego konfliktu, do jakiego doszło na w końcu Wielką Brytanię. Brytyjczy- Szybko jednak pojawiło się nowe za- przełomie lat trzydziestych i czterdzie- cy produkujący masowo zrazu korwety grożenie, będące konsekwencją po- stych. Postęp techniczny i technolo- typu „Flower”, a później „River” i „Ca- nownego zaognienia się sytuacji giczny, który nastąpił w międzyczasie stle” (wg niektórych fregaty), począw- międzynarodowej, zwanego eufemi- znacznie zwiększył możliwości bojowe szy od roku 1942 uzupełniali je fregata- stycznie „zimną wojną”, którego stro- okrętów podwodnych, czyniąc z nich mi typu „Loch”. Sytuacja w tej mierze, nami stali się dotychczasowi „sojusz- nader istotny, o ile nie najważniej- o ile nie liczyć dostaw amerykańskiego nicy” z czasów światowego konfliktu. szy element wojny morskiej. Zwalcza- Lend-Lease, nie uległa zmianie do koń- Z jednej strony Związek Radziecki nie zagrożenia ze strony operującego ca II wojny światowej, a nawet bezpo- z podporządkowanymi im „demolu- pod powierzchnią morza nieprzyjacie- średnio po jej zakończeniu. dami”, a z drugiej Stany Zjednoczone la, stało się bardzo istotnym zadaniem Wielka Brytania choć znalazła się i zachodni świat, w tym również wcze- sił morskich, zwłaszcza w przypad- w gronie zwycięskich mocarstw świa- śniejsi wojenni przeciwnicy. ku państw, których gospodarka uza- towego konfliktu wyszła jednak z nie- Będący w zasadzie klasycznym mo- leżniona była od szeroko rozumianych go mocno osłabiona zarówno pod carstwem lądowym Związek Radziec- dostaw morzem. Transport ten oka- względem ekonomicznym jak i poli- ki rozpoczął jednak intensywną roz- zał się bowiem nader wrażliwy na pod- tycznym, co spowodowało, że dawne budowę (pytanie na ile efektywną) wodne zagrożenia. Imperium zaczęło już mocno trzesz- swoich sił morskich, wśród których Konsekwencją takiego stanu rzeczy czeć w szwach. Znalazło to również znaczące miejsce zajęły okręty pod- były działania organizacyjne sprowa- swoje odbicie w szeroko rozumia- wodne (co było możliwe w dużej mie- dzające się między innymi do tworze- nej sferze militarnej obejmującej Roy- rze dzięki specjalistom i dokumentacji nia szeroko rozbudowanego systemu al Navy. Z jednej strony flota dyspo- pozyskanym po rozgromieniu III Rze- konwojowego, ale przede wszystkim nowała jeszcze znaczną liczbą okrętów szy). Swoje siły podwodne, dodajmy masowa budowa jednostek, których pozostałych po zakończonej wojnie, zrazu o napędzie klasycznym, Rosja- podstawowe zadanie sprowadzało się a z drugiej brak niezbędnych środ- nie zamierzali wykorzystywać w głów- do zwalczania operującego pod po- ków finansowych uniemożliwił wdra- nej mierze na Oceanie Atlantyckim, co wierzchnią morza nieprzyjaciela. Warto żanie nowatorskich koncepcji nowych 1. Wg Moore G., The BLACKWOOD Class, Type 14 przy tym zaznaczyć, że przez cały czas wąsko wyspecjalizowanych jednostek second rate frigates, „WARSHIP 2001-2002” pod red. następowały ewolucyjne zmiany we eskortowych, które później, bo dopie- Preston A, London 2002.

78 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Fregaty typu „Blackwood” w jakimś sensie naruszało powstałe po z istotnych wymogów postawionych tów serii, tak by można było przystą- wojnie status quo. przez Board of Admiralty wobec ko- pić do ich montażu we wrześniu 1952. Taki stan rzeczy spowodował, że lejnej wersji projektu w maju 1950 była Równocześnie w tym samym czasie za- mimo trudności Director of Naval możliwość pokonania Oceanu Atlan- mówiono w stoczni Yarrow & Co. Ltd Construction (DNC) Royal Navy kon- tyckiego przez jednostkę bez koniecz- w Scotstoun, Glasgow zamówiono do- tynuował prace projektowo-konstruk- ności uzupełniania po drodze paliwa. kumentację roboczą i rysunki nowych cyjne nowych wyspecjalizowanych Nie udało się przy tym jednak uzy- fregat ZOP typu 14, które zamierzano okrętów, koncentrując uwagę między skać takich rozwiązań by za koszt bu- budować wzorem wojennych korwet innymi na ich układzie napędowym. dowy pojedynczej większej jednostki typu „Flower” i kilku stoczniach3. Rozważano wykorzystanie silników powstawały 2 mniejsze. Szacunkowy Nawiązując do wcześniejszej brytyj- wysokoprężnych bądź układu tur- koszt większych miał wynosić 1100 tys. skiej tradycji nazewnictwa eskortow- bin parowych, stosowanego wcześniej £, a mniejszych bagatela 875 tys. £. ców jeszcze z okresu II wojny świa- na niszczycielach eskortowych typu Realny konflikt zbrojny zagrażają- towej – „Loch”, „Bay” czy „River”, „Hunt”. Te ostatnie próbowano na- cy światowemu bezpieczeństwu, jakim pierwotnie w roku 1950 zamierzano wet modernizować do wersji szybkich okazała się tzw. „Wojna Koreańska” nadać jednostkom nazwę „Firth”, co fregat, nie osiągając jednak zadawa- w początku lat 1950-tych, spowodo- w języku polskim odpowiada odnodze lających efektów. W zakresie uzbroje- wał, że fregaty ZOP typu 14, nazywa- morskiej. Później zmieniono koncep- nia skoncentrowano się na wyposaże- ne ironicznie „korwetami III wojny cję nadając fregatom nazwiska zasłu- niu jednostek w wachlarz różnorodnej światowej”, z uwagi na braki nowocze- żonych dowódców Royal Navy, głów- broni do zwalczania okrętów podwod- snych eskortowców mimo swych nie- nie doby wojen napoleońskich, w tym nych przy równoczesnej marginalizacji doskonałości, zostały skierowane do między innymi uczestników zwycię- artylerii pokładowej ograniczonej rap- produkcji, co oczywiście nie oznacza- skiej bitwy pod Trafalgarem. tem do 2 dział kal. 40 mm. ło wcale ich automatycznego szybkiego Umowy na budowę 12 fregat ZOP Nie od rzeczy jest również zwrócenie pojawienia się w składzie floty typu 14 zawarto z pięcioma brytyjski- uwagi na lawinowy wzrost cen plano- W Programie 1951/2 znalazły się mi stoczniami: wanych okrętów, które jeszcze w listo- dwie pierwsze jednostki serii, a pozo- • J. Samuel White & Co., Cowes, padzie 1945 miały kosztować jednost- stałych 10 trafiło do kolejnego Progra- wyspa Wight oraz Yarrow & Co. Ltd, kowo 675,5 tys. £, by w 1949 osiągnąć mu 1952/3. Jeszcze w roku 1951 zakła- Scotstoun k. Glasgow - po trzy okręty; poziom 1100 tys.£2 Wzrost ten miał dano wstępnie, że w każdym z dalszych • John I. Thornycroft & Co. Ltd., głównie charakter inflacyjny i wią- Programów 1954/5 oraz 1955/6 znajdzie Woolston k. Southampton; Alex Ste- zał się z trwałym osłabieniem brytyj- się po następnych 10 okrętów, mimo, że phen & Sons Ltd, Govan k. Glasgow skiej waluty. W sumie jednak czynnik nie do końca odpowiadały one wymo- oraz Swan Hunter & Wigham Ri- ekonomiczny był istotnym elementem gom NATO. Realizacja programów zo- chardson Ltd, Wallsend k. Newcastle - spowalniającym rozwój nowych jed- stała wstrzymana w grudniu 1953, bo- po dwa okręty. nostek w osłabionym wojną kraju, tym wiem wcześniej, bo 27 sierpnia tego Stępkę pod pierwszą jednostkę se- bardziej, że wzorem wcześniejszych roku strony podpisały w Panmundzon rii - Duncan F 48, położono na pochyl- konfliktów wojennych należało zakła- zawieszenie broni wstrzymujące, a de ni stoczni J. Samuel White & Co. Ltd. dać względnie masową ich produkcję. facto kończące militarną fazę konflik- W Cowes na Wyspie Wight w dniu 17 Ostatecznie w lipcu 1949 zdołano tu na Półwyspie Koreańskim. Wykona- października 1952. skrystalizować założenia taktyczno- nie Programów 1954/5 i 1955/6 zredu- Zamówienia ze strony Marynarki -techniczne nowych fregat – większych kowano do jedynie 2 fregat w każdym, Wojennej Indii trafiły do stoczni J. Sa- Typu 12 oraz mniejszych specjalnych by ostatecznie zrezygnować z ich wyko- muel White & Co. Ltd. (dwa okręty) ZOP typu 14. Interesujący nas typu 14 nania w roku 1956. oraz Alex Stephen & Sons Ltd (jeden). miał posiadać wyporność pełną rzę- Warto zwrócić uwagę, że w roku Do ich realizacji przystąpiono jednak du 1300-1400 t oraz prędkość około 1954 marynarka wojenna Indii zamó- dopiero w połowie lat 50-tych, kładąc 24 węzłów, którą zapewniała pojedyn- wiła w Wielkiej Brytanii 3 fregaty ZOP stępkę pod pierwszą z nich Khukri 29 cza turbina parowa. Zasięg miał sięgać typu 14 dla własnych potrzeb. grudnia 1955. 4500 Mm przy prędkości 12 węzłów. Ostatecznie rzeczywista budowa Planowane uzbrojenie obejmowało po- fregat ZOP w liczbie 12 jednostek zo- Podstawowe dane taktyczno-techniczne jedynczy miotacz pocisków pop „Lim- stała osadzona w Nowym Programie Kadłub bo”, 4 wyrzutnie torped pop oraz po- 1951-52 (New Construction Program- Wyporność standardowa fregat typu dwójnie sprzężone działo kal. 40 mm me), zatwierdzonym 21 marca 1951. „Blackwood” wynosiła 1180 t (wg in- Bofors wraz z niezbędnym wyposa- Pewne działania, z uwagi na faktyczny nych źródeł jedynie 1100 t), a pełna od- żeniem elektronicznym w postaci so- czas ich realizacji zostały jednak pod- powiednio 1456 t (1460 t), choć niekie- narów i radarów, zaś załoga liczyła jęte już wcześniej. I tak między innymi dy mowa jest również nawet o 1535 t. 160 marynarzy i oficerów. W oparciu we wrześniu 1950 w zakładach John Pozwalała na to długość całkowita ka- o wspomniane parametry powstał I. Thornycroft & Co. w Woolston, So- dłuba 94,5 m, a długość w linii wodnej wstępny projekt , który zostal zaapro- uthampton oraz J. Samuel White & Co. 91,4 m. Szerokość kadłuba sięgała 10,1 bowany 26 października 1949, stając Ltd w Cowes na Wyspie Wight zamó- 2. Wg Moore G., The BLACKWOOD… się podstawą do dalszych prac. Jednym wiono siłownie dla 2 pierwszych okrę- 3. Wg Moore G., The BLACKWOOD…

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 79 Fregaty typu „Blackwood”

Fregaty ZOP typu 14 „Blackwood” Nazwa Nr burtowy Stocznia Nr budowy Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby Koszt budowy Wielka Brytania Blackwood F 78 4149 14.9.1953 4.10.1955 22.8.1957 1 769 000 £ Thornycroft Duncan F 80 4150 17.12.1953 30.5.1957 21.10.1958 1 960 000 £ Dundas F 48 1969 17.10.1952 25.9.1953 16.3.1956 1 434 000 £ Exmouth F 84 White 1970 24.3.1954 16.11.1955 20.12.1957 1 422 000 £ Grafton F 51 1971 25.2.1953 13.9.1954 8.1.1957 1 411 000 £ Hardy F 54 2012 4.2.1953 25.11.1953 15.12.1955 1 449 000 £ Keppel F 85 Yarrow 2013 27.3.1953 21.8.1954 6.7.1956 1 506 000 £ Malcolm F 88 2032 1.2.1954 18.10.1955 12.12.1957 1 582 000 £ Murray F 91 638 30.11.1953 22.2.1955 5.6.1956 1 625 000 £ Stephen Palliser F 94 639 15.3.1955 10.5.1956 13.12.1957 1 620 000 £ Pellew F 62 1829 5.11.1953 29.9.1954 26.7.1956 1 548 000 £ Swan Hunter Russell F 97 1831 11.11.1953 10.12.1954 7.2.1957 1 581 000 £ Indie Khukri F 149 1987 29.12.1955 20.11.1956 15.7.1958 b.d. White Kuthar F 146 2000 19.9.1957 14.10.1958 listopad 1959 Kirpan F 144 Stephen 655 5.11.1956 19.8.1958 lipiec 1959 Stephen - Alex Stephen & Sons Ltd, Govan; Swan Hunter - Swan Hunter & Wigham Richardson Ltd., Newcastle; Thornycroft - John I. Thornycroft & Co. Ltd., Woolston; White - J. Samuel White & Co., Cowes; Yarrow - Yarrow & Co. Ltd., Scotstoun m (wg innych źródeł nawet 10,7 m), niedostatek w latach 1958-1959 doko- przeznaczenia jak i służbowe stano- a maksymalne zanurzenie 4,7 m. nano niezbędnego wzmocnienia jego wiły problem w pracy załogi, co wię- Jednostki budowane na pochyl- konstrukcji4. Zabieg ten umożliwił cej na jednostkach tego typu z braku niach z prefabrykowanych segmen- w późniejszym okresie wykorzystanie niezbędnej powierzchni niemożliwe tów, co miało stanowić przygotowanie części okrętów typu „Blackwood” do było zaokrętowanie jakiegokolwiek do- do ewentualnej ich masowej produk- służby w ochronie rybołówstwa, mię- wództwa zespołu czy grupy. Z dru- cji w razie wojny, posiadały wysmukły dzy innymi na wodach Islandii. giej strony brak możliwości montażu i raczej niewielki kadłub, zwłaszcza, Skromne rozmiary kadłuba oka- w trakcie służby nowych elementów gdy uwzględnimy fakt, że wyposażono zały się w praktyce jednym z istot- wyposażenia czy uzbrojenia uniemoż- je w uzbrojenie pop analogiczne jak na nych mankamentów fregat ZOP typu liwiał ich modernizację, a tym samym większych fregatach typu 12 „Whitby”. 14, który utrudniał zarówno bieżą- przyczynił się do skrócenia czasu ich Prosta konstrukcja kadłuba okazała cą eksploatację okrętów jak i ewen- efektywnego wykorzystania. się jednak zbyt delikatna do służby na tualne modernizacje. Niewielkie po- 4. Wg „Jane’s Fighting Ships 1971-72” pod red. Black- otwartym oceanie. Aby załagodzić ten mieszczenia mieszkalne, ogólnego man R, London 1972 Hardy w lewoburtowym ujęciu z 1957 roku, ukazuje nam specyficzną linię kadłuba. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

80 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Keppel w 1959 roku. Dobrze widać linie kadłuba części dziobowej oraz kształt nadbudówki. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Fregaty ZOP typu 14 posiadały ni- że alternatywne zastosowanie silników sób ograniczał ważną w działaniach ską nadbudówkę, co niewątpliwie wysokoprężnych, otrzymały ostatecz- niezawodność okrętów. wpływało na postrzeganie ich sylwet- nie jako napęd główny pojedynczy Parę dla turbin o temperaturze ki. W przeciwieństwie do wcześniej- zespół turbin parowych Y.100 syste- 454°C i ciśnieniu roboczym 38,7 atm. szych modeli okrętów tej i podobnych mu Parsons6 z przekładnią redukcyj- dostarczały 2 kotły parowe systemu klas, dysponowały zamkniętą sterów- ną o łącznej mocy 15 000 KM. Turbiny Babcock & Wilcox, opalane paliwem ką zintegrowaną z bryłą nadbudówki, poruszały pojedynczy wał napędowy płynnym. co miało stanowić zabezpieczenie na zakończony śrubą napędową o 4 pió- W trakcie prób odbiorczych pierwszy wypadek zastosowania przez nieprzy- rach i średnicy 3,66 m, wykonującą do z oddanych do eksploatacji okrętów, jaciela broni masowego rażenia5. 220 obrotów na minutę. Hardy, osiągnął prędkość 27,85 wę- Zlokalizowane w nadbudówce po- Jednośrubowy napęd stanowił za- zła przy mocy siłowni 14 830 KM i 229 mieszczenia mostka, centrali opera- pewne nawiązanie do rozwiązania za- obrotach śruby na minutę. W roczni- cyjnej oraz pomieszczenia kontroli stosowanego na korwetach wojen- kach flot prędkość maksymalną fregat ASDIC posiadały ochronę przeciwo- nej budowy typu „Flower” (późniejsze Typu 14 określano zrazu na 27 węzłów, dłamkową w postaci płyt stalowych. brytyjskie eskortowce typów „Loch”, a prędkość morską na 24,5 węzłów. „Bay” czy „River” posiadały już napę Siłownia dwuśrubowy). Był on niewątpliwie 5. Wg Moore G., The BLACKWOOD… 6. Jednostki Hardy i Keppel wyposażono w turbiny Jednostki typu „Blackwood” po dłu- prostszy w budowie, a co zatem idzie parowe projektu English Electric Co., a pozostałe syste- gich deliberacjach obejmujących tak- również i tańszy, jednak w istotny spo- mu Parsons. Tym razem Murray w prawoburtowym ujęciu, 1956 rok. Widoczne rozmieszczenie uzbrojenia oraz elektroniki. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 81 Tekst

Exmouth w nowej konfiguracji jako okręt doświadczalny nowej siłowni złożonej z turbin gazowych, ujęcie z 1974 roku. Z racji tego zabudo- wano też nowy komin. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Później parametry te ograniczono do partment we współpracy z Bristol Sid- w przyszłości zastosowane na niszczy- 25 i odpowiednio 22 węzłów. deley Engines Ltd. cielach typu 42 (Sheffield) i fregatach Zapas paliwa wynoszący 275 t (a na- Zastosowanie nowych turbin po- typu 21 (Amazon). wet 300 t na okrętach budowanych dla zwoliło na oszczędności wagowe, Indii) zapewniał zasięg rzędu 4000 ułatwiło ich wymianę, spowodo- Uzbrojenie Mm przy prędkości ekonomicznej wało jednak konieczność budowy no- Zgodnie z założeniami projektowy- wynoszącej 12 węzłów7, choć niektó- wego komina, o innym potężniejszym mi jednostki typu „Blackwood” były re źródła mówią o 4500 Mm, a nawet kształcie, umieszczonego bliżej rufy by pierwszymi specjalistycznymi frega- 5200 Mm przy tej prędkości. umożliwić nie tylko usuwanie spalin, tami ZOP Royal Navy, co oczywiście Mówiąc o układzie napędowym fre- ale również pobieranie powietrza nie- miało przełożenie na ich uzbrojenie, gat ZOP typu 14 należy wspomnieć, zbędnego do pracy turbin gazowych. które na podstawowym zadaniem było że w większości przypadków zarówno Co ważniejsze pracą nowej turbinowej zwalczanie podwodnego wroga. turbiny jak i kotły parowe były produ- siłowni można było kierować bezpo- Podstawowym elementem uzbroje- kowane bezpośrednio przez stocznie średnio z mostka. nia przeciw okrętom podwodnym były budujące okręty. Wyjątek stanowiły Modernizacji, na największej skie- 2 miotacze rakietowych bomb głębi- 4 jednostki, a mianowicie: rowanej do tych prac jednostce, doko- nowych „Limbo” Mk 10 (A/S Mortar • Pellew i Russell – wyposażone nano w dniach między 10 lutego a 20 Mk 10 „Limbo”) kal. 305 mm. Każdy przez The Wallsend Slipway & Engine- lipca 1968 w HM Dockyard Chatham. z moździerzy posiadał 3 lufy z których ering Co. Ltd. z Wallsend-on-Tyne, W przedniej siłowni Exmouth zamon- wystrzeliwał rakietowe bomby głębi- • Grafton i Malcolm – wyposażone towano pojedynczą turbinę Rolls-Roy- nowe o masie 181,4 kg, w tym głowica przez Parsons Marine Steam Turbine ce Olympus TM1 o mocy 22.500 KM, bojowa wypełniona Minolem o wadze Co. z Wallsend-on-Tyne. a w tylnej 2 turbin Rolls-Royce Proteus 94 kg. Zasięg „Limbo” wynosił od 366 Mówiąc o siłowniach warto wspo- Type 10M/533, każda o mocy 3250 KM m do 914 m, a jego obsługę stanowi- mnieć również o fakcie dotyczącym (łączna moc 6500 KM)8. Układ prze- ło 3 marynarzy. Waga każdego z moź- okrętu typu 14. Jesienią roku 1965 kazujący napęd za pomocą przekładni dzierzy z etatowym zapasem amunicji Board of Admiralty podjęła działa- na wał napędowy uniemożliwiał rów- wynosiła około 36,6 t. Etatowy zapas nia w kierunku wdrożenia zastąpienia noczesne wykorzystanie wszystkich amunicji każdego z moździerzy wyno- na części jednostek dotychczasowych turbin. W największym uproszczeniu, sił 60 bomb głębinowych, co pozwa- turbin parowych turbinami gazowy- turbina Olympus zapewniała wyso- lało na oddanie 30 salw. W lokaliza- mi wywodzącymi się z silników stoso- ką prędkość, podczas gdy obie turbiny cji celów podwodnych z uzbrojeniem wanych w lotnictwie. Jako przedmiot Proteus prędkość ekonomiczną. Rów- współpracował sonar typu 170. prób została wybrana fregata Exmo- nocześnie turbina gazowa opracowana uth na której działający układ napędo- przez Centrax Ltd. z Newton Abbot za- 7. Wg „Jane’s Fighting Ships 1971-72”. 8. Wg Moore G, The BLACKWOOD…,wg innych wy zastąpiono 3 turbinami lotniczymi pewniała napęd głównego generatora źródeł odpowiednio 23 200 KM oraz łącznie 8500 KM, pracującymi w systemie COGOG. Pro- elektrycznego okrętu9. co zapewniało prędkość maksymalną 22 węzłów, a 22 węzły prędkość ekonomiczną. jekt przebudowy został opracowany Rozwiązanie techniczne sprawdzo- 9. Wg „Jane’ s Fighting Ships 1967-68” pod red. przez Yarrow-Admiralty Research De- ne na pokładzie Exmoutha zostało Blackman R, London 1968

82 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Fregaty typu „Blackwood”

Moździerze „Limbo” zostały umiesz- stały rozmieszczone na lewej i prawej nia ze strony podwodnego nieprzyja- czone na lewej oraz prawej burcie burcie w obrębie dachu bryły nadbu- ciela zapewniał zespół 3 sonarów, które w części rufowej jednostek, przy czym dówki oraz na pokładzie rufowym. To współpracowały z systemem „Limbo”. ten na prawej był bliżej rufy, a na lewej ostatnie zostało zdemontowane jeszcze Były to: bliżej dziobu. w latach 60-tych. • sonar Kelvin Hughes typu 162 – Biorąc pod uwagę fakt, że uzbrojenie Działa wystrzeliwały pociski o wa- dozoru okrężnego z opływką pod ka- pop jednostek typu 14 stanowiło po- dze 0,9 kg z prędkością początkową dłubem, pracujący na częstotliwości 50 wtórzenie rozwiązania zastosowanego 880 m/s. Szybkostrzelność teoretycz- kHz, na większych, choć uniwersalnych fre- na do 120 wystrzałów/minutę z lufy, • sonar Graseby typu 174 – podka- gatach typu 12 „Whitby”, część okrętów w praktyce jednak znacznie niższa. dłubowy, poszukiwawczy średniego serii10 otrzymała również 4 wyrzut- Kąt podniesienia lufy w przedziale od zasięgu, nie torpedowe kal. 533 mm dla torped -5° do +90° z prędkością 55°/s. Teore- • sonar Graseby typu 170 – podka- pop. Dwie dwururowe, w pewnym sek- tyczny kąt ostrzału w płaszczyźnie po- dłubowy, bliskiego zasięgu wskazu- torze obrotowe (wychylne), wyrzutnie ziomej 360° z prędkością przemiesz- jący cele w bezpośredniej współpra- zostały zamontowane na lewej i prawej czania lufy 50°/s, praktycznie jednak cy z moździerzami rakietowych bomb burcie, na wysokości komina. Wyrzut- sektor ten uzależniony był od umiej- głębinowych „Limbo”. nie były przystosowane do użycia tor- scowienia działa. Działa kal. 40 mm Znaczne rozbieżności panują wśród ped kal. 533 mm o napędzie elektrycz- L/60 Bofors ustawione na dachu bry- źródeł co do liczebności załogi fre- nym Mk 20E Bidder o wadze 821 kg, ły nadbudówki miały ten sektor moc- gat ZOP typu 14. W rocznikach „Ja- w tym głowica bojowa 89 kg i długości no ograniczony, w czym zgodne są ne’s Fighting Ships 1967-68” oraz „Ja- 6,46 m. Zasięg torped wynosił 10 000 wszystkie źródła. Waga działa na sta- ne’s Fighting Ships 1971-72” jest mowa m, a prędkość 20 węzłów. nowisku bojowym 1,981 t. Zapas amu- o 140 osobach, w tym 8 oficerach13. We Wyrzutnie nie posiadały zapaso- nicji dla dział umieszczonych na nad- wcześniejszej publikacji „Jane’s Figh- wych torped, co uniemożliwiało ich budówce wynosił 1488 pocisków na ting Ships 1959-60” liczebność załogi ewentualne przeładowanie w trak- lufę, dla działa rufowego odpowiednio jest znacznie skromniejsza i liczy rap- cie akcji. Wyrzutnie torpedowe jako 288 sztuk12. tem 111 osób, w tym 7 oficerów. Po- element uzbrojenia zostały zdemon- dobną liczbę – 112 prezentują również towane we wczesnych latach 60-tych Elektronika niektóre źródła internetowe. z powodu niepowodzenia programu Okręty typu „Blackwood” zostały Bidder, podobnie jak to miało miejsce wyposażone w radar nawigacyjny typu Przebieg służby w przypadku fregat innych typów11. 974 o mocy 7 kW, który zapewniał ob- Fregaty ZOP typu 14 zaczęły zasilać Fregaty ZOP typu 14 otrzymały na- serwację powierzchni morza w pro- skład Royal Navy począwszy od grud- der skromne, w porównaniu z wcze- mieniu 25 Mm. Do współpracy z ar- śniejszymi modelami, uzbrojenie tylerią pokładową kal. 40 mm służył 10. Były to Blackwood, Duncan, Exmouth, Malcolm i Palliseroku artyleryjskie składające się z 3 poje- radar dozoru powietrznego typu 291 11. Wg Friedmana N, British Destroyers and Frigates dynczych dział kal. 40 mm L/60 Mk o mocy 100 kW i zasięgu 35 Mm. – the Second World War and after, London 2006 12. Wg Moore G., The BLACKWOOD… 7 Bofors, choć część źródeł wskazu- Realizację podstawowych zadań fre- 13. Podobną liczbę – 142 marynarzy i oficerów poda- je, że był to wariant Mk 9. Działa zo- gat, jakimi było zwalczanie zagroże- je Moore.G, The BLACKWOOD… Russel w drugiej połowie lat 60-tych. Dobrze widoczne działa kal. 40 mm po bokach masztu oraz oba miotacze „Limbo” na rufie. Rufowe działo kal. 40 m już zdemontowano. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 83 Tekst

Blackwood podczas wizyty w Gdyni, 3-6 lipca 1961 roku. Fot. Andrzej Rodziewicz nia 1955 roku (Hardy), zaś ostatni z ochroną rybołówstwa na wodach Is- Blackwood - Wchodził w skład 20th okręt serii Duncan wszedł do służby landii w ramach Fishery Protection Frigate Squadron. W dniach 3-6 lipca w październiku 1958 roku Generalnie Squadron. 1961 złożył (wraz z fregatą Puma typu jednostki pełniły służbę na wodach Biorąc pod uwagę relatywnie nie- „Leopard”) wizytę w Gdyni (okrętem brytyjskich w oparciu o bazy w Port- wielkie gabaryty fregat typu „Blackwo- dowodził LtCdr B. Salway, zespołem land i Londondery w Irlandii Północ- od” utrudniające, by nie powiedzieć Cdr John Marriott). W ramach poby- nej, specjalizując się w działaniach uniemożliwiające poważniejsze mo- tu załogi okrętów odwiedziły Wester- przeciwpodwodnych. Okręty bazują- dernizacje czy przezbrojenia, jednost- ce w Portland były w znacznym stop- ki po relatywnie bardzo krótkim czasie 14. Pierwsza Wojna Dorszowa 1.9.1958-12.11.1958 konflikt między Islandią a Wielką Brytanią w związku niu wykorzystywane do działań szko- służby zostawały począwszy od 1970 ze zwiększeniem przez wyspęstrefy wyłączności poło- leniowych. sukcesywnie wycofywane i w konse- wów z 4 Mm do 12 Mm. Brytyjczycy nadal kontynuowa- W związku z wybuchem tzw. Pierw- kwencji kierowane do kasacji. li połowie w tej strefie tyle, tylko że pod osłoną własnych 14 okrętów wojennych. Później w latach 1970-tych nastąpi- szej Wojny Dorszowej jesienią 1958 W największym skrócie losy po- ła Druga i Trzecia Wojna Dorszowa. Arbitraż Międzyna- roku część fregat została skierowa- szczególnych przedstawicieli typu 14 rodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze nie roz- wiązał konfliktu, który ostatecznie uregulowano dopie- ne do realizacji zadań związanych potoczyły się w następujący sposób: ro w 1978 roku Blackwood i Palliser w rezerwie, Fareham Creek, Portsmouth, 26 września 1975 roku. Fot. © Hartmut Ehlers

84 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Duncan w portretowym ujęciu z maja 1964 roku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa platte oraz aliancki cmentarz wojsko- Duncan - W latach 1958-1965 portowy tender (stacjonarna jednostka wy w Malborku, zaś grupa oficerów (Pierwsza Wojna Dorszowa i póź- szkoleniowa) w bazie HMS Caledonia złożyła wizytę samolotem w Warsza- niej) pełnił funkcję flagowca Fishe- w Rosyth. Złomowany od lutego 1985 wie. Brytyjscy marynarze rozegra- ry Protection Squadron. W sierpniu w Medway. li również mecz piłki nożnej z WKS 1960 roku eskortował królewski jacht Dundas - W roku 1957 uczestni- Flota Gdynia na stadionie Arki. Na- Britannia. W 1964 roku uczestniczył czył w realizacji filmu The Little Hut. tomiast oba okręty zostały odwie- w otwarciu nowego mostu drogowego Przydzielony do 2nd Frigate Squadron dzone przez ok. 1,5 tys. mieszkań- w Forth. W 1961 roku odwiedził Nan- w Portland, gdzie głównie zajmował ców Trójmiasta. W roku 1967 okręt tes, w 1963 – Oslo i Reykjavik, a w 1965 się szkoleniem w zakresie zwalcza- został przeniesiony do Gosport (Por- – Kopenhagę. W 1967 roku przeszedł nia celów podwodnych. 18 kwietnia tsmouth), gdzie do 1974 pełnił funk- remont w Rosyth Naval Dockyard. 1962 uratował rozbitków z niemiec- cję portowej jednostki szkolenio- W 1967 oraz ponownie w 1970 roku kiego statku Augustburg, który zatonął wej. W 1976 przeholowany do Troon uczestniczył w Portsmouth Navy Days. 24 Mm na pd. od Nab Tower. W 1966 w Szkocji, gdzie od 16 listopada pod- Od 1970 roku w składzie Portland Tra- udział w Portsmouth Navy Days, a na- dano go złomowaniu. ining Squadron, a następnie od 1971 stępnie 14-miesięczny remont w Gi- Smutna fotografia Exmoutha wykonana 14 kwietnia 1979 roku w Steel Supply (Western) Ltd, Neath. Fot. © Hartmut Ehlers

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 85 Tekst

Malcolm podczas wizyty w Hamburgu, koniec lat 50-tych. Na wysokości rufowego masztu widoczna dwururowa wyrzutnia torped kal. 533 mm. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa braltarze do 21 czerwca 1968. W 1970 tham, a następnie na Isle of Portland. dany 7 grudnia 1971 i złomowany od udział w uroczystościach Silver Jubilee Operował w składzie 2nd Frigate Squ- 14 grudnia w Inverkeithing. Fleet Review w Spithead. Złomowany adron w Portland. Wycofany z służby Hardy - Początkowo w składzie 3rd od kwietnia 1983 w szkockim Troon. 3 lutego 1979, od 9 lutego złomowany Training Squadron w Londonderry. Exmouth - Po kilkuletniej służ- w Swansea. W 1957 roku przesunięty do 2nd Tra- bie wytypowany jako jednostka eks- Grafton - W okresie między stycz- ining Squadron w Portland. Kolej- perymentalna w zakresie wykorzy- niem 1957 a marcem 1963 roku ny przydział to 20th Frigate Squadron stania turbin gazowych jako napędu w składzie 2nd Frigate Squadron w Londonderry, a następnie w 1967 głównego dużych jednostek nawod- w Portland, a następnie remont roku ponownie 2nd Frigate Squadron. nych. Po pracach modernizacyjnych, w Portsmouth Dockyard. Kolejny W tym roku uczestniczył w Ports- przebudowie i próbach 5 czerwca po- przydział to 20th Frigate Squadron mouth Navy Days, a w 1977 roku w Si- wrócił do składu floty. Rejs na Morze w Londonderry w Irlandii Północ- lver Jubilee Fleet Review. W sierpniu Śródziemne, gdzie w oparciu o bazę nej. W latach 1967 i 1968 uczestniczył 1977 przeniesiony do rezerwy (Stand- na Malcie przeprowadzano różnorod- w Portsmouth Navy Days. W kwiet- by Squadron). W dniu 3 lipca 1983 ne testy nowego napędu. Odwiedził niu 1969 wycofany ze służby, od roku zatopiony koło Gibraltaru jako również Kretę. Powrót do bazy w Cha- września 1970 hulk w Rosyth. Sprze- okręt-cel po trafieniu pociskiem ra- Keppel i Paliser rezerwie, Portsmouth, 7 kwietnia 1975 roku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

86 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Russel w ujęciu dziobowym, baza Portsmouth, 1972 rok. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa kietowym „Exocet” w centrum dowo- Murray - W roku 1960 uczestni- urg i Jersey. W 1965 roku w składzie 2nd dzenia, torpedą Mk 8 kal 533 mm, po- czył wraz z innymi jednostkami typu Frigate Squadron w Portland. W tym sa- ciskiem rakietowym „Sea Skua” oraz „Blackwood” w realizowanym w Port- mym roku wziął udział w Portsmouth licznymi pociskami artyleryjskimi kal. land przez reżysera Normana Wisdom Navy Days. Patronat nad okrętem objęło 114 mm i 30 mm15. filmie The Bulldog Breed. Sprzedany miasto Teigmooth. Sprzedany na złom Keppel - Po zakończeniu służby zło- na złom 14 sierpnia 1970, wkrótce po- 26 kwietnia 1971, od 17 maja złomowa- mowany od 27 kwietnia 1979 w Sit- tem złomowany przez Arnott Young & ny przez H. K. Vickers w Fleetwood. tingbourne przez firmę Liguria Mari- Co. (Shipbreakers) Ltd w Dalmuir. Russell - W roku 1957 w składzie 2nd time Ltd. Palliser - W końcu lat 50-tych i po- Frigate Squadron w Portland. W stycz- Malcolm - W czasie Pierwszej Woj- czątku 60-tych w czasie Pierwszej niu 1958 roku przesunięty do Fishe- ny Dorszowej operował na wodach is- Wojny Dorszowej oraz później opero- ry Protection Squadron. Uczestniczył landzkich, początkowo w oparciu wał na wodach islandzkich. Złomowa- w Pierwszej Wojnie Dorszowej, a póź- o bazę w Edynburgu, a następnie Ro- ny od 16 marca 1983 przez Deans Ma- niej również operował na wodach is- syth. Sprzedany na złom 13 sierpnia rine w Neath. landzkich. W dniu 4 września 1960 1973, od 24 sierpnia złomowany przez Pellew - W latach 1964-1965 odwie- T. Ward & Co. Ltd. w Inverkeithing. dził Calais, Kilonię, Vlissingen, Cherbo- 15. Wg Moore G., The BLACKWOOD… Indyjski Khukri w pięknym burtowym ujęciu z września 1958 roku na wodach brytyjskich. Ciekawe, że fregata nie posiada jeszcze zamonto- wanych dział kal. 40 mm, które zapewne montowano dopiero w Indiach. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 87 Fregaty typu „Blackwood” roku doszło w pobliżu Westfjords do Kirpan - Uczestniczył w roku 1961 i niskie koszty produkcji. Okręty oka- kolizji fregaty z islandzkim patrolow- w operacji „Vijay”, a następnie w skła- zały się w praktyce zbyt delikatne, co cem Ægir. W dniu 12 listopada tego dzie 14th Frigate Squadron w wojnie in- oznaczało, że efektywnie mogły ope- roku nastąpiło kolejne starcie z is- dyjsko-pakistańskiej 1971 (d-ca Cdr. rować właściwie jedynie na wodach landzkim patrolowcem w obronie bry- Rishi Raj Sood). W dniu 9 grudnia brytyjskich, a nie przestrzeniach oce- tyjskiego trawlera łowiącego w strefie roku bezpośrednio po zatopieniu Khu- anów. Działania na wodach islandz- wyłączności połowów. Po przebudo- kri jednostka podjęła działania w celu kich związane z ochroną rybołówstwa wie w Rosyth jednostka dołączyła do wykrycia i zniszczenia podwodnego spowodowały konieczność niezbęd- 20th Frigate Squadron w Londonder- nieprzyjaciela. Wynik okazał się jed- nego wzmocnienia konstrukcji ich ka- ry. W roku 1966 fregata uczestniczyła nak odwrotny, bowiem pakistański dłuba. Zresztą jego niewielkie gabaryty w Portsmouth Navy Days. Sprzedany okręt podwodny Hangor odpalił torpe- utrudniały by nie powiedzieć uniemoż- na złom 1 lipca 1985, wkrótce potem dę, która dosięgła fregatę powodując jej liwiały ich modernizację i przezbroje- złomowany w Portsmouth. poważne uszkodzenie. Do bazy okręt nie. Efektem tego był nader oczywisty, W porównaniu z brytyjskimi losy in- został odholowany przez Karchall. Po relatywnie krótki, często raptem kil- dyjskich fregat typu „Blackwood” oka- remoncie jednostka powróciła do służ- kunastoletniej czas służby operacyjnej zały się jednak bardziej dramatyczne. by. 19 sierpnia 1978, gdy utworzono In- fregat typu „Blackwood”. Później jed- Khukri - Jednostka wraz ze swy- dian Coast Guard, Kirpan znalazł się nostki zostały wycofane ze składu flo- mi bliźniakami uczestniczyła w roku wśród okrętów przekazanych nowemu ty i skierowane tak naprawdę do zadań 1961 w operacji „Vijay” (usunięciu rodzajowi sił zbrojnych przez mary- pomocniczych bądź do kasacji. Portugalczyków z ich posiadłości na narkę wojenną. Otrzymał nowy numer Reasumując typ „Blackwood” nie obszarze Indii, głównie Goa). Okręt burtowy 32. Na początku lat 80-tych sprawdził się w praktyce, co niestety wchodząc w skład 14th Frigate Squ- z okrętu zdemontowano sonar i uzbro- nie należało do rzadkości, gdy przyj- adron w ramach Western Fleet wziął jenie ZOP. Wycofany w roku 1987. rzymy się Royal Navy lat 1950-tych. udział w wojnie indyjsko-pakistań- Kuthar - Uczestniczył w 1961 roku skiej roku 1971 (d-ca Cpt. Mahen- w operacji „Vijay”. Wchodził w skład Bibliografia dra Nath Mulla). W dniu 9 grudnia 12th Frigate Squadron w ramach We- Friedman N., British Destroyers and Frigates – the Sec- (wg niektórych źródeł miało to miej- stern Fleet i brał udział w wojnie indyj- ond World War and After, London 2006. sce o dzień wcześniej – 8 grudnia) sko-pakistańskiej 1971 roku (d-ca Cdr. Hirandandani GM., „Transition to Triumph. History of w odległości 30 Mm od Diu (prowin- U.C. Tripathi). W roku 1978 przekaza- the Indian Navy 1965-1975”., Delhi 2000. cja Gudźarat) na zachodnim wybrze- ny w skład Indian Coast Guard (numer „Jane’s Fighting Ships 1967-68” pod red. Blackman. R., żu wykrył pakistański okręt podwod- burtowy 31), wycofany w roku 1988. London 1968. ny Hangor (francuski typ „Daphne”, „Jane’s Fighting Ships 1971-72” pod red. Blackman. R., d-ca kmdr Ahmad Tasnim). Ten jed- Podsumowanie London 1972. nak okazał się skuteczniejszy i tra- Fregaty ZOP typu 14 nad których MOORE G., The BLACKWOOD Class, Type 14 second fił fregatę dwoma, wg innych źródeł projektem pracowano przez okres po- rate frigates, „WARSHIP 2001-2002”, pod red. Preston trzema torpedami. Indyjski okręt po- nad 5 lat, zostały mówiąc oględnie A., London 2002. szedł na dno w czasie dwóch minut ze przeintelektualizowane. Starano się Internet

194 członkami załogi, w tym 18 ofice- w nich połączyć dość rozbieżne ce- 16. Wg Hiranandani GM., Transition to Triumph. 16 rami, na pokładzie . chy, a mianowicie wyspecjalizowanie History of the Indian Navy 1965-1975, Delhi 2000.

Na zakończenie artykułu portretowe ujęcie indyjskiego Kuthar z sierpnia 1959 roku. Również brak uzbrojenia artyleryjskiego. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

88 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Krasnodar w burtowym ujęciu. Aleksandr Mitrofanov (Litwa) Fot. Mike Lennon Tekst

część III Kosmiczna flota ZSRR i Rosji

Pierwsze jednostki kosmicznej floty W krótkim okresie czasu (kwie- Nadchodzące starty sond (1960 r.) i jej historia cień-maj 1960 r.), skierowano pytania nie pozostawił czasu na dostawę innych Od drugiej połowy lat 50-tych XX o wynajem statków Ministerstwu Ma- urządzeń, takich jak aparaty dokładne- wieku w ZSRR szybko rozwijała się tech- rynarki Wojennej i przekształceniu je go pomiaru czasu. A bez precyzyjne- nologia kosmiczno-rakietowa. Dziesiąt- w pływające stacje pomiarowe. Były go pomiaru czasu w systemie jednego ki instytutów brało udział w projekto- to parowce Czarnomorskiej Żeglu- czasu, nie mogło być dokładnych po- waniu i testowaniu prac o tej tematyce. gi Morskiej Krasnodar i Woroszyłow, miarów. Na mocy umowy z twórcami Do kontroli lotów obiektów kosmicz- jeszcze przedwojennej budowy i nowo systemów kosmicznych, zdecydowa- nych stworzono kompleks dowodzą- zbudowany parowiec Dolińsk Bałtyc- no się przestawić parametry powiąza- co-pomiarowy, zawierający Centrum kiej Żeglugi Morskiej. Przebudowa nych systemów pokładowych z system Kontroli Lotów i dużą sieć naziem- statków była prowadzona bezpośred- z dokładnością do pół sekundy. Aby to nych stacji śledzenia. Jednak w celu za- nio podczas cumowania w portach zrobić, w pierwszej parze, wystarczyło pewnienia ciągłej łączności statków handlowych w Odessie i Leningra- użyć dokładnych chronometrów okrę- kosmicznych z Ziemią, w dowolnym dzie. Każda z jednostek została wy- towych z wykorzystaniem krótkofa- czasie, terytorium kraju było za małe. posażony w dwa zestawy stacji radio- lówki radiowej R-250. Z pomocą tego Obliczenia balistyczne wykazały, że telemetrycznych „Trał”, zdolnych do niezawodnego odbiornika bieg okręto- na przykład, od 15-16 dziennych obro- odbierania i rejestrowania dziesiątków wego chronometru dokładnie powią- tów satelity wokół Ziemi, tylko 6 prze- parametrów z pokładów obiektów zano z głównymi oznaczeniami świa- chodzi przez wszystkie strefy radio- kosmicznych. Do tego czasu, stacje towego jednolitego czasu. W skład wego zasięgu z terytorium ZSRR. te instalowano tylko w samochodo- personelu przeznaczonego do pracy Z konieczności powstało zadanie wej wersji, do zmodyfikowania ich w warunkach zagranicznego pływa- stworzenia morskich pływających sta- do warunków morskich nie było cza- nia, skierowano doświadczonych spe- cji śledzenia. W związku z tym w jed- su. W związku z tym, nadwozia samo- cjalistów. Byli oni zdolni, w zmniejszo- nym z podmoskiewskich instytutów chodowe, z zainstalowanym na nich nej ilości, zabezpieczyć seanse łączności naukowo-badawczych zapoczątko- sprzętem, ale oczywiście bez podwo- nieodpowiednimi do morskich warun- wano tematykę opracowania i skon- zia, opuszczono do ładowni parowców ków środkami technicznymi. struowania pływającego centrum śle- i tam je mocowano. W oddzielnych ła- W swój pierwszy rejs jednostki pły- dzenia, przeznaczonego do udziału downiach rozmieszczono benzynowe wającego kompleksu śledzenia wyszły w prowadzeniu pomiarów na akwe- agregaty prądotwórcze dla stacji. An- 1 sierpnia 1960 roku. Bez uwzględ- nach oceanicznych podczas startów teny stacji radiotelemetrycznych zo- niania załogi, każda wyprawa składa- statków kosmicznych i sond między- stały zainstalowane na górnych most- ła się z 10 osób. Prawie wszyscy z nich planetarnych. kach statków. byli pracownikami podmoskiewskiego

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 89 Kosmiczna flota ZSRR i Rosji

4 Naukowo-Badawczego Instytutu Mi- kim przekazie informacji, otrzymując znajdowały się na Oceanie Spokojnym nisterstwa Obrony. cenne wskazówki, które zamierzano oraz trzy morskie punkty pomiarowe W ciągu pierwszego czteromiesięcz- wykorzystać w trakcie przebudowy in- na Oceanie Atlantyckim. Szczególnie nego rejsu na statkach była wypróbo- nych jednostek. ważne, było otrzymanie na oceanie in- wana technologia prowadzenia teleme- Pierwszy rejs trwał do listopada. formacji telemetrycznych o czasie włą- trii w warunkach oceanicznych. Prace W procesie szkolenia przećwiczono czenia i wyłączenia napędu hamujące- nad ważnymi startami pojazdów ko- technologię przygotowania i przepro- go oraz pracy pokładowych systemów smicznych nastąpiły dopiero w następ- wadzenia telemetrii na oceanie, jed- podczas hamowania. nym, drugim rejsie atlantyckiego ze- nak seansów łączności z prawdziwy- Wyprawa jednostek Krasnodar, Wo- społu, który rozpoczął się w styczniu mi obiektami nie przeprowadzono. roszyłow i Dolińsk była powiązana 1961 roku. Wszystkie trzy statki wróciły na Mo- z serią lotów bezzałogowych statków W pierwszy rejs parowce Krasno- rze Czarne - Dolińsk do Noworosyjska, kosmicznych „Wostok”, które poprze- dar i Woroszyłow (przemianowany Krasnodar i Woroszyłow do Odessy. dziły rozpoczęcie lotu Jurija Gagari- w 1962 r. na Iliczewsk) wyszły z Odessy Druga wyprawa rozpoczęła się na. Podczas tych startów szczegóło- 1 sierpnia 1960 roku. Dolińsk wyszedł w styczniu 1961 roku. Zbliżał się start wo sprawdzano wszystkie połączenia, z Leningradu później (30 sierpnia), po- pierwszej na świecie sondy międzypla- związane z wyniesieniem statków ko- nieważ jego szybkość była półtora razy netarnej w kierunku Wenus. Parowiec smicznych na orbitę, a także w zarzą- wyższa od prędkości dwóch pozosta- Dolińsk udał się do punktu w pobliżu dzaniu ich orbitalnym lotem i lądowa- łych statków. 19 września jednostki wyspy Fernando Po w Zatoce Gwinej- nia na Ziemi. przybyły do punktu wyznaczonego do skiej, Krasnodar i Woroszyłow znajdo- 12 kwietnia 1961 roku okrętowe sesji łączności i rozpoczęły szkolenia. wały się na trasie lotu stacji kosmicznej stacje pomiarowe, znajdujące się na Już na samym początku pojawi- „Wenera-1” w pobliżu równika (3-7° trasie kosmicznego lotu nad Atlan- ły się duże trudności w utrzymywa- szerokości geograficznej południowej). tykiem i Oceanem Spokojnym, z po- niu kontaktu radiowego z naziemną Praca na oceanie odbyła się 12 lutego. wodzeniem otrzymały informacje obsługą kierowania lotami kosmicz- Punkty pomiarowe otrzymały teleme- telemetryczne. Były to informacje nym. W niektórych okresach, połącze- tryczne informacje ze stacji międzypla- o pracach pokładowych systemów nie było całkowicie zrywane z powodu netarnej. Zdolność udanej pracy stacji statku kosmicznego „Wostok”, i na- złych warunków rozchodzenia się fal pomiarowych znajdujących się na po- ukowe o stanie życia kosmonauty. In- radiowych. Musiano zamiast radiood- kładzie statków z obiektami kosmicz- formacja została przekazana do Cen- biorników używać różnych stacji radio- nymi została potwierdzona w praktyce. trum w odpowiednim czasie. Po raz wych, w tym radiostacji bazy Mirnyj W tym czasie zakończono przygoto- pierwszy na świecie został wykona- na Antarktydzie. Naziemna aparatura wania do startu pierwszego statku ko- ny załogowy lot kosmiczny. Od tego telemetryczna, zainstalowana na stat- smicznego na świecie z człowiekiem pamiętnego dnia, już ani jeden start kach, nie została zaprojektowana do na pokładzie. W centrum sterowania, sondy międzyplanetarnej i załogo- pracy w tropikach. W warunkach wy- podjęto decyzję o znacznym zwiększe- wych statków kosmicznych nie został sokiej temperatury i wilgotności często niu strefy radiowidoczności latające- przeprowadzony bez udziału punk- psuła się. Trudno było bez specjalnego go statku kosmicznego przez kompleks tów pomiarowych morskiego kom- sprzętu przeznaczonego do warunków kierująco-śledzący. Do odbierania sy- pleksu kierująco-śledzącego. tropikalnych, zrobić dużą ilość zdjęć. gnałów telemetrycznych ze statku ko- Po pracy nad kontrolą lotu załogowe- Podczas szkolenia zdobyto niezbędne smicznego miały być wykorzystane go statku kosmicznego „Wostok”, statki doświadczenie i umiejętności w szyb- trzy morskie punkty pomiarowe, które Dolińsk, Krasnodar i Woroszyłow po- Woroszyłow, później przemianowany na Iliczewsk - najstarszy statek kosmicznej floty. Fot. Mike Lennon

90 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Kosmiczna flota ZSRR i Rosji wróciły do swoich portów. Z tych trzech statków najdłu- żej w charakterze punktu po- miarowego pływał Dolińsk. Jego ekspedycyjne wyposa- żenie pomiędzy naukowymi rejsami poddano moderniza- cji, było ono dla tego okresu rozwoju techniki kosmicznej w pełni nowoczesne. Podstawowe wymiary stat- ku badawczego Dolińsk: dłu- gość 139,4 metrów, szerokość 17,7 m. Pełna wyporność wy- nosiła 8800 ton, zanurzenie - 7,0 m. Napęd główny - sil- niki wysokoprężne o mocy 6300 KM, prędkość 15 wę- złów, zasięg pływania 16 000 Mm. Załoga jednostki liczy- ła 42 ludzi, a naukowe 16 lu- dzi. Wyposażanie naukowo- -techniczne statku tworzyła stacja do przyjmowania, re- jestracji i analizy informa- cji telemetrycznych i nauko- Dolińsk w ujęciu od dziobu. Fot. Moskowskij Muzej morskogo kosmiczeskogo fłota wych, sprzęt ujednolicania czasu, aparatura dalekich transmisji ra- Zbiornikowiec posiadał jako na- przyjmować informacje telemetrycz- diowych dla wymiany informacji z cen- pęd główny silnik wysokoprężny ne z kosmosu. trum kierowania lotem. o mocy 2900 KM. Jego długość wyno- W pierwszy rejs Aksaj wyszedł z Ode- Instrumenty pomiarowe statku pra- siła 105,4 m, szerokość 14,8 m, pełna ssy 3 września 1962 roku. Przeszedł cowały nieprzerwanie. Często nawet nie wyporność 5000 ton, zanurzenie 5,0 przez Kanał Sueski oraz Morze Czer- było czasu, aby zajść do portów i uzupeł- m. Prędkość - 14 węzłów, zasięg pły- wone na Ocean Indyjski i dalej obok po- nić zapasy. W związku z tym w czerwcu wania - 10 000 Mm. Załoga statku 39 łudniowego krańca Afryki, na Ocean 1962 roku, podjęto decyzję o wydzieleniu ludzi. Na Aksaju zainstalowano urzą- Atlantycki. Po oddaniu paliwa i wody do dyspozycji instytutu naukowo-ba- dzenia do odbioru i przetwarzania statkom badawczym i przeprowadzeniu dawczego jeszcze jednego statku - zbior- danych telemetrycznych oraz sprzęt serii seansów łączności z kosmosem Ak- nikowca Aksaj. Jego głównym zada- do ujednolicania czasu. Do ich obsłu- saj po 3 miesiącach wrócił tą samą dro- niem było dostarczenie paliwa i wody gi służyło 6 ludzi. Tak więc równocze- gą do Odessy. Rejs był trudny, ponieważ słodkiej do okrętowych punktów po- śnie z zaopatrzeniem statków badaw- przez cały czas zbiornikowiec napotykał miarowych na oceanie. czych w wodę i paliwo, Aksaj mógł gwałtowne sztormy. Zbiornikowiec Aksaj w burtowym ujęciu. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 91 Tekst

Ristna, kolejny statek kosmicznej floty. Fot. Mike Lennon Dolińsk, Krasnodar, Iliczewsk i Ak- ne w porównaniu do zainstalowanych kę wojskową 26179. Później otrzyma- saj prowadziły służbę na oceanie w la- na poprzednich statkach. Nowe, bar- ła nazwę 9 samodzielny kompleks kie- tach 1965-1973, zabezpieczając starty dziej wydajne przetworniki pozwoli- rowniczo-pomiarowy (9. OM KIK) załogowych i bezzałogowych obiek- ły zwiększyć ilość połączeń z Centrum w ramach kompleksu sztabowo-po- tów kosmicznych. W latach 1965- Kontroli Lotów. Nowe statki wypo- miarowego. Był on podporządkowany 1966, w celu zastąpienia Krasnodara sażone w urządzenia do klimatyzacji, Centralnemu Zarządowi Środków Ko- i Iliczewska, przejęto nowe statki Rist- wentylacji oraz poprawiono warun- smicznych (CZUKOS, od 1970 - GU- na i Bieżica. ki chłodzenia urządzeń. Wygodniej- KOS) Ministerstwa Obrony ZSRR. Bieżica miała wyporność 17 000 t. Jej sze stały się także pomieszczenia biu- Dowódcą tej jednostki został miano- główne wymiary: maksymalna długość rowe ekspedycji i znacząco poprawiła wany 26 kwietnia 1963 roku komandor 155,7 m, maksymalna szerokość 20,6 się przestronność. W latach 1973-1977 W.G. Biezborodow, który pracował na m, zanurzenie przy pełnej wyporności Dolińsk, Ristna i Bieżica zostały zwró- tym stanowisku do 1983 roku. Wszyst- 8,4 m. Prędkość 15,6 węzła, zabezpie- cone żegludze cywilnej i wykorzysty- kie ekspedycje miały statut samodziel- czał silnik wysokoprężny o mocy 8750 wane były jako statki towarowe. nych jednostek wojskowych (Dyrekty- KM. Zasięg pływania 16 000 Mm. Za- Ekspedycje statków Krasnodar, Ili- wa Sztabu Generalnego № 314/1/00364 łoga 44 ludzi, naukowa 16 ludzi. czewsk, Dolińsk i Aksaj do 1963 roku ze stycznia 1973 roku). Główne wymiary Ristny: maksy- formowano z pracowników 4 Insty- 25 listopada 1966 roku przyjęto Roz- malna długość 105,8 m, szerokość tutu Naukowo-Badawczego Minister- porządzenie KC KPZR i RM ZSRR maksymalna 14,6 m. Przy pełnej wy- stwa Obrony. Wzrost wymagań wo- „O zwiększeniu liczby pływających porność 6680 ton statek miał zanu- bec kosmicznej aparatury spowodował jednostek radiotelemetrycznego kom- rzenie 6,5 m. Główny napęd - Diesel unowocześnienie organizacji prac. pleksu MO ZSRR”. Zgodnie z tym o mocy 3250KM. Prędkość 13.5 wę- Zgodnie z dyrektywą Sztabu Gene- Rozporządzeniem liczbę statków pla- złów, zasięg pływania 8500 Mm. Zało- ralnego z dnia 26 listopada 1962 roku, nowano powiększyć o 5 jednostek. ga 32 osoby, naukowa 12 osób. od następnego roku wszystkie pra- W okresie od marca do czerwcu 1967 Kosmiczne systemy na Bieżicy i Rist- ce związane z tworzeniem ekspedycji, roku, wszystkie pięć statków przyję- nie składały się ze stacji do odbioru, organizacją i przeprowadzeniem po- to do służby. Zostały przekazane przez: rejestracji i przetwarzania informa- miarów zostały przekazane komplek- • Stocznia Bałtycka przebudowa- cji telemetrycznych oraz naukowych, sowi kierowniczo-badawczemu (jed- ła statek Gieniczewsk (projekt 595) na a także sprzętu ujednolicania cza- nostce wojskowej 32103), w ramach pierwszy morski punkt sztabowo-po- su. Stacje te zostały unowocześnio- której sformowano specjalną jednost- miarowy Kosmonawt Władimir Ko-

Dane taktyczno-techniczne Woroszyłow Krasnodar Dolińsk Aksaj Ristna Bieżica Wyporność 3904 BRT 4121 BRT 8800 t 5000 t 6680 t 17 000 t Maksymalna długość 110,6 m 113,69 m 139,4 m 105,4 m 105,8 m 155,7 m Maksymalna szerokość 15,8 m 16,43 m 17,7 m 14,8 m 14,6 m 20,6 m Zanurzenie - 6,88 m 7 m 5 m 6,5 m 8,4 m Moc głównego napędu - - 6300 KM 2900 KM 3250 KM 8750 KM Prędkość 12 w. 12 w. 15 w. 14 w. 13,5 w. 15,6 w. Rok i miejsce budowy 1924 Wlk. Brytania 1925 Szwecja 1959 Finlandia 1961 Finlandia 1963 NRD 1963 Chersoń Rok rozpoczęcia służby 1960 1960 1960 1962 1966 1967 Rok wycofania ze służby 1965 1965 1973 1972 1976 1977

92 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Uniwersalny drobnicowiec Pridneprowsk typu „Połtawa”. Na kadłubie bliźniaczego Gieniczewsk powstał Kosmonawt Władimir Komarow. Fot. Mike Lennon marow (projekt „Sirius”, główny pro- dącą rolę odegrali oficerowie CZU- tajemnicy wszelkie wejścia do portu jektant A.E. Michajłow); KOS i naukowcy z 4 Instytutu Badaw- mogły prowadzić do kłopotów i pro- • Stocznia Wyborska przebudowa- czo-Naukowego Ministerstwa Obrony. wokacji. Z tego powodu aresztowano ła statki Kiegostrow i Morżowiec (pro- Ekspedycjami tych okrętowych kom- w portach Iliczewsk, Ristna i Kiegostrow. jekt 596) na okręty radiotelemetryczne pleksów pomiarowych i radioteleme- W związku z tym, rozporządze- (projekt „Selena-1”, główny projektant trycznych dowodzili oficerowie jed- niem Rady Ministrów ZSRR №1356 P.S. Woznyj); nostki wojskowej 26179. od dnia 10 lipca 1967 roku wszystkie • Leningradzka stocznia imienia Jednostki OM KIK, pod flagą ZSRR, pływające punkty pomiarowe zosta- Żdanowa przebudowała statki Borowi- udawały się w rejs pod przykryw- ły włączone w skład ekspedycyjnej flo- czi i Niewel (projekt 596) także na okrę- ką jednostek zaopatrujących flotę ry- ty Akademii Nauk ZSRR, zachowując ty radiotelemetryczne (projekt „Sele- backą. Członkowie ekspedycji zapisani operacyjne podporządkowanie do- na-1”, główny projektant P.S. Woznyj). byli w składzie załogi, a specjalistyczna wództwu Ministerstwa Obrony. Od- W organizacji prac nad przebudową technika nie była wykazywana w for- działem Morskich Prac Ekspedycyj- jednostek i wejścia ich do służby wio- mularzu jednostek. W wyniku takiej nych Akademii Nauk ZSRR w latach Kosmonawt Władimir Komarow w trakcie budowy w Leningradzie. Widoczny montaż kolistej osłony anteny radioteleskopu. Fot. grzecznościowo Awiabaza

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 93 Tekst

Drewnowiec Tajmyr typu „Wytegrales”. Na kadłubie takich jednostek powstały 4 jednostki typu „Borowiczi” i później 4 typu „Kosmonawt Władislaw Wołkow”. Fot. Mike Lennon 1951-1986, aż do ostatnich dni swego Członkostwo w Akademii Nauk ZSRR dług projektu CBK „Bałtsudprojekt” życia, nieustannie kierował słynny ba- był jedną z osobliwości służby wojsko- z głównym projektantem D.M. So- dacz Arktyki I. D. Papanin. wej jednostki wojskowej 26179 i nakła- kołowem (flaga podniesiona 14 lipca O udziale tych statków w pracach dało na każdego pracownika ekspedy- 1971 roku). We współpracy przy two- dotyczących rozwoju kosmosu i gór- cji zwiększoną odpowiedzialność. rzeniu obu statków uczestniczyły fir- nych warstw atmosfery, ogłosił TASS Zgodnie z uchwałą KC KPZR i RM my Ministerstwa Budowy Maszyn, 18 czerwca 1967 roku. Na wszystkich ZSRR z dnia 3 września 1968 roku Ministerstwo Komunikacji, Minister- statkach podniesiono proporzec Aka- w okresie od 1970 do 1971 roku, weszły stwo Przemysłu Stoczniowego i Mini- demii Nauk ZSRR i we wszystkich sto- do służby jeszcze dwa morskie kom- sterstwa Obrony. sunkach zewnętrznych z władzami pleksy pomiarowe: Akademik Sier- W latach 1975-1979 do służby przyjęto portowymi oraz prasą zaczęto je na- giej Korolow - zbudowany przez Czar- cztery statki badawcze typu „Kosmonaut zywać statkami badawczymi Akade- nomorską Stocznię (projekt Canopus) Władislaw Wołkow”, zaprojektowane mii Nauk ZSRR. Rozporządzeniem według projektu CKB „Czernomor- i zbudowane w Leningradzie (projekt Prezydium Akademii Nauk ZSRR sudprojekt”, z głównym projektantem 1929 „Selena-2”, z CKB „Bałtsudopro- z dniem 4 listopada 1970 roku w Od- S. M. Kozłowem (flaga podniesiona 26 jekt”, główny projektant B. P. Ardaszew). dziale Morskich Prac Ekspedycyjnych grudnia 1970 roku) i Kosmonawt Ju- Pod koniec 1979 roku flota SKI został utworzona „Służba badań ko- rij Gagarin, zbudowany przez Stocz- OMER wyniosła 11 statków, bazują- smicznych” (SKI OMER AN ZSRR). nię Bałtycką (projekt „Phoeniks”) we- cych w Leningradzie i Odessie: Morżowiec w trakcie przebudowy w Wyborgu. Fot. grzecznościowo Awiabaza

94 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Duży zbiornikowiec Geroi Bresta typu „Sofia”. W oparciu o kadłub takiej jednostki zbudowano Kosmonawt Jurij Gagarin. Fot. Mike Lennon ➢ w Odessie Zarządzaniem tej potężnej floty, ko- pokładach statków kosmicznych, wy- • Kosmonawt Jurij Gagarin – JW 30108 ordynacją jej działań z naziemnymi magane były kanały słownego i radio- • Akademik Siergiej Korolow – JW punktami i dowodzeniem zajmował wego przekazu, a także kanały przy- 29508 się sztab SKI OMER. Pierwszy naczel- jęcia i przekazu telewizyjnego obrazu. • Kosmonawt Władimir Komarow – nikiem SKI OMER (w latach 1951- Wyposażone w stacji UKF i łączności JW 29466 1986) był dwukrotny Bohater Związku satelitarnej, jednostki SKI OMER były ➢ w Leningradzie Radzieckiego Iwan Dmitrijewicz Pa- w stanie utrzymać te kanały. • Borowiczi – JW 300577 panin. Pierwszym dowódcą JW 26179 2. Zarządzanie. Statek kosmiczny • Kiegostrow – JW 40217 (PTK, OPIK, 9-ty OM KIK, w latach umieszczony na orbicie, musi być kie- • Morżowiec – JW 40215 1963-1983) był komandor Witalij Gier- rowany. Sterowanie może odbywać się • Niewiel – JW 29480 gijewicz Biezborodow. bez udziału załogi, automatycznie, po- • Kosmonawt Włądimir Wołkow - JW Statki kosmicznej floty miały cztery przez określony program, lub zdalnie 49517 podstawowe zadania: sterowany przez wysyłane komendy • Kosmonawt Pawieł Bielajew – JW 1. Łączność z załogami statków ko- radiowe. Jednocześnie takie komendy 49504 smicznych. Aby kontrolować poczy- przygotowane w Centrum Kierowania • Kosmonawt Gieorgij Dobrowolskij - nania załogi, w celu wymiany in- Lotem były retransmitowane na po- JW 5994 formacji i przekazywania transmisji kład obiektu przez naziemne i morskie • Kosmonawt Wiktor Pacajew - JW z orbity do Centrum Kierowania Lotu punkty pomiarowe. Tymi komendami 59945 i kosmonautami, znajdującymi się na korygowano orbitę statku kosmiczne- Kosmonawt Jurij Gagarin w trakcie budowy w Leningradzie. Fot. Natan Masłowatyj, zbiory Anatolija Odajnika

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 95 Kosmiczna flota ZSRR i Rosji go i jego orientację w przestrzeni, wy- czas i miejsce jego lądowania na Zie- i okrętami poszukująco-ratowniczy- syłano impuls do lądowaniu na Ziemi mi. Poza strefą widoczności radiowej mi Floty Czarnomorskiej WMF ZSRR. oraz wiele innych. Komendami na- z Ziemi w nienormalnych lub awaryj- Obszary ich pływania obejmowa- ziemnymi sterowano też włączenia nych sytuacjach na pokładzie statku ły Atlantyk, Ocean Indyjski i Pacyfik, i zmiany parama terów aparatury elek- kosmicznego, mógł wysłać komendy a także wiele mórz śródlądowych. Naj- tronicznej, włączano zapasową apara- przygotowujące do lądowania w wy- częstsze rozmowy z kosmosem pro- turę przy awariach. znaczonym punkcie. wadzono z Północnego i Środkowego 3. Pomiar trajektorii. Potrzebne były Cała historia radzieckiego progra- Atlantyku, Zatoki Meksykańskiej, Mo- pomiary trajektorii dla obliczania pa- mu kosmicznego była ściśle związana ze rza Karaibskiego i Morza Śródziemne- rametrów orbity sondy i przewidy- wsparciem „morskiej floty kosmicznej”. go. Można określić przybliżone grani- wania jej ruchów, a w konieczności Celem „wielkich” odeskich statków ce obszarów nawigacji: od szerokości sterowanie jej lotem. Dla pomiaru tra- było zarządzanie statkami kosmicz- - 65° północnej do 60° południowej, jektorii wykorzystywano dane uzy- nymi, trajektoriami i pomiarami tele- a długości - od 115° wschodniej do 85° skane z kilku punktów pomiarowych. metrycznymi, wspieranie komunikacji zachodniej, od Islandii na północy do Ważne było, aby mieć dokładne współ- z załogami statków kosmicznych i sate- przylądka Horn na południu. rzędne tych samych elementów. Mor- litami. Zadaniem jednostek leningradz- Dla ekspedycji wychodzących z Ode- skie punkty pomiarowe były w stanie kich - telemetria i wsparcie łączności. ssy typowa byłą trasa: Odessa - cieśniny wykonać zadanie pomiarów trajekto- W latach funkcjonowania SKI OMER Bosfor i Dardanele - Morze Śródziem- rii dzięki systemom precyzyjnego po- jej statki badawcze pracowały na oce- ne - Ocean Atlantycki - Wyspy Kana- zycjonowania i stabilizacji. anach Atlantyckim, Indyjskim i Spokoj- ryjskie - Kuba - Morze Karaibskie - Za- 4. Telemetria pomiaru. Teleme- nym. Przedmiotem ich prac były wie- toka Meksykańska - północna część tria – to odbiór i przetwarzanie da- loletnie stacje orbitalne „Salut” i „Mir”, Oceanu Atlantyckiego. Długość tej tra- nych o stanie systemów znajdujących statki kosmiczne „Sojuz”, „Sojuz-T”, sy to około 10 000 mil. się na pokładzie statku kosmicznego, „Sojuz-TM”, statki transportowe „Pro- Dla jednostek, wychodzących w rej- o trybie ich pracy, zdrowiu kosmonau- gress”, liczne satelity (zarówno wojskowe sy z Leningradu, typowa była inna tras: tów itp. W procesie wchodzenia statku jak i cywilne), satelity komunikacyjne, Leningrad - Morze Bałtyckie - Morze kosmicznego na orbitę i kontrolowa- rozpoznania, systemy pozycjonowa- Północne - kanał La Manche - Ocean nia go podczas lądowania lub przy- nia GŁONASS, rakieta nośne „Energia” Atlantycki - Wyspy Kanaryjskie. Da- spieszeniu telemetrycznych kanałów i wahadłowiec „Buran”. lej trasa rozwidlała się: Zatoka Gwinej- na i z jego pokładu płyną informacje Wykonując zadania związane z ba- ska - Ocean Indyjski (lub przez Kanał o czasie włączenia i wyłączenia silni- daniem technologii kosmicznej, ta- Sueski - Morze Czerwone); Środkowy ka oraz orientacji urządzenia w prze- kich jak bezzałogowy orbitalny samo- i Południowy Atlantyk - Ziemia Ogni- strzeni. Dane telemetryczne w połą- lot odrzutowy BOR-4 i wahadłowiec sta - Ocean Spokojny; Kuba. Największa czeniu z wynikami obliczeń trajektorii „Buran”, jednostki SKI OMER współ- odległość wzdłuż morskiej trasy od Le- pozwalały na większą kontrolę nad ru- pracowały z wyspecjalizowanymi ningradu wynosiła ponad 10 tysięcy mil. chem statków kosmicznych, na przy- okrętami WMF ZSRR - okrętami Pa- Podczas jednego rejsu statki przechodzi- kład bardziej precyzyjnie określić cyficznej Ekspedycji Hydrograficznej ły zwykle około 30-40 tysięcy mil. Akademik SiergiejKorolew zbudowany w Nikołajewie. Fotografia z końcowego okresu służby. Fot. U.S. Navy

96 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Kosmonawt Pawieł Bielajew w latach 80-tych. Fot. Moskowskij Muzej morskogo kosmiczeskogo fłota Przykładem operacji kosmicznej flo- w zabezpieczeniu poszukiwań i rato- statki Kosmonawt Władisław Wołkow, ty ZSRR na szeroką skalę może być za- waniu „Sondy-5” wzięło udział oko- Kosmonawt Pawieł Bielajew, Kosmo- bezpieczenie lądowania na Ziemi stat- ło 20 jednostek floty. Rozmieszczono nawt Gieorgij Dobrowolskij i Kosmo- ku „Sonda-5” w 1968 roku. 18 września je wzdłuż 68° południka, wzdłuż pro- nawt Wiktor Pacajew zostały przeniesio- „Sonda-5” obleciała księżyc i skiero- gnozowanej trajektorii spadku. Każde- na z Ministerstwa Obrony do Rosyjskiej wała się w stronę Ziemi, a 21 wrze- mu okrętowi przydzielono indywidual- Agencji Kosmicznej (Rosawiakosmos). śnia lądowała. O 16:00 wydano ostat- ny obszar poszukiwania 300 x 100 mil. W 1996 roku statki Kosmonawt Ju- nie polecenie. Nadajnik telemetryczny Do macierzystych portów jednost- rij Gagarin oraz Akademik Siergiej musiał odebrać impuls od programato- ki floty kosmicznej powróciły w lu- Korolow, odziedziczone po upadku ra, nad biegunem południowym i prze- tym 1969 roku, wcześniej pracując Związku Radzieckiego, w 1991 roku kazać informację, którą powinny prze- nad bezzałogowym statkiem kosmicz- przekazano Czarnomorskiej Żeglu- jąć statki badawcze, rozstawione na 68° nym „Sojuz-2”, załogowymi „Sojuz-3, dze Morskiej (Ukraina), zmieniły na- długości wschodniej, od Wysp Kergu- -4 i -5”, wykonując trzecią korektę oraz zwy na Agar i Oroł. Następnie zostały elena oraz pomiędzy 50° szerokości po- zapewniając odbiór telemetrii z „Son- sprzedane na złom w Alang (Indie). łudniowej i 12° szerokości północnej, dy-6”, która przeprowadziła kontrolo- W 1999 roku, podjęto kroki zmie- obok wyspy Sokotra. Na samym połu- wane zejście na terytorium ZSRR. rzające do udziału statku badawcze- dniu, obok Wysp Kergulena stał Nie- „Pierestrojka” i późniejszy upadek go Kosmonawt Gieorgij Dobrowowl- wiel. Na 66°48’ E i 31°33’ S dryfował Związku Radzieckiego zadał zdecydo- skij w projekcie „Morskij start” (Sea Borowiczi. Współrzędne Morżowca to wany cios niegdyś potężnej kosmicznej Launch). Na statku zamontowano spe- 65°30’ E i 17°00’ S, a Bieżicy - 58°08’ E flocie. W 1989 roku rozwiązano ekspe- cjalistyczną aparaturę i rozpoczęto i 11°24’ N. Statki badawcze współpraco- dycję „małych” statków projektu „Se- przygotowania do wyjścia w rejs, ale wały z okrętami WMF. Cztery okręty lena-1”. W 1990 roku statki te sprzeda- do niego nie doszło. służby poszukująco-ratowniczej - To- no na złom. W 2000 roku wypłynęły na złomo- snolies, Wyborglies, Suzdaliec i Swirliec W 1989 roku, wycofano ze skła- wanie Kosmonawt Władimir Wołkow były wyposażone w radio-techniczne du OM KIK i sprzedano nowemu wła- i Kosmonawt Pawieł Bielajew, a w 2006 środki poszukiwań, śmigłowce Ka-25, ścicielowi - „EKOS-Konwersja” statek roku - Kosmonawt Gieorgij Dobrowol- systemy podnoszenia na pokład wodu- badawczy Kosmonawt Władimir Ko- skij. Do tej pory nadal istnieje tylko je- jących sond, ich zamocowania i zabez- marow. W 1994 roku statek został sprze- den statek „morskiej floty kosmicznej” pieczenia. W skład związku wchodziły dany na złom w Alang (Indie). W latach - Kosmonawt Wiktor Pacajew stoją- również okręty oceanograficzne Wa- 1991-94 powróciły ze swoich ostatnich cy w porcie w Kaliningradzie jako eks- silij Gołownin, Siemion Dieżniew, An- rejsów pozostałe jednostki i na długo ponat w Muzeum Światowego Oceanu. driej Wilkickij, Fiodor Litke, zbiorni- postawiono je unieruchomione. Na pokładzie jednostki częściowo za- kowiec Hanoi, okręt-baza Kotielnikow. W dniu 04.01.1995 roku, zgod- chowano urządzenia do odbioru da- Działaniami zespołu kierował dowódca nie z zarządzeniem Sztabu Generalne- nych telemetrycznych i znajdujący się eskadry okrętów ratowniczych kontr- go Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej na jego pokładzie pracownicy NPO admirał W.M. Leonienkow. Dla poszu- № 314/3/012 z dnia 26.01.95 roku za- Techniki Pomiarowej (miasto Koro- kiwań z powietrza wydzielono samolot kończono finansowanie OM KIK. SKI low) kontynuują prace nad odbiorem Tu-95RC z Floty Północnej. W sumie OMER przestała istnieć. W 1995 roku informacji telemetrycznych i zabezpie-

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 97 Kosmiczna flota ZSRR i Rosji

Główne dane techniczne jednostek służby kosmicznej Kosmonawt Kosmonawt Akademik Kosmonawt Morżowiec Nazwa Władimir Wołkow Władimir Komarow Sergiej Korolow Jurij Gagarin (1967) (1977) (1967) (1970) (1971) Zarejestrowana klasa UL*R 4/1 S КМ*L1 [1] L*R 4/1 S LE* 4/1 S [2] LE*R 4/1 S ekspedyc. Długość między pionami, m 113,0 113,0 140,0 167.9 214,0 Szerokość, m 16.7 16,7 23,0 25,0 31,0 Wysokość burty na 8.3 10,8 14,8 15.7 15,4 śródokręciu, m Średnie zanurzenie, m 4.67 6,56 8,60 7,93 8,50 Pełna wyporność, t 6100 8950 17 850 21 250 35 400- 45 000* Prędkość, węzły 15.6 14,7 15.8 17.5 18,0 Autonomiczność, doby 90 90 120 120 130 Zasięg pływania, mile 9000 16 000 19 000 22 500 20 000 Liczebność załogi i obsługi, 89 139 239 307 348 ludzie Główny napęd: Typ Diesel 9DKRN 50/110 Diesel 9DKRN 50/110 Diesel 6DKRN 74/160 Diesel 8DKRN74/160-2 Turbina PTU-ТS-2 Moc, kW 3825 3825 6620 8826 13 975 Liczba śrub Jednośrubowe Moc elektrowni, kW 1500 2490 3600 4200 7500 Wydajność chłodzenia 720 1150 1800 3300 5700 tys. kcal/h Liczba poziomów pokładu 1-dziob, 3-rufowe 4 5 5 4 Przedziały wodoszczelne 7 7 15 13 10 Balast, t: stały 0 1230 1560 0 0 stały zapas wody 209 377 0 1209 9500 przyjęta woda 975 0 0 993 10 790 Przeznaczenie początkowe Drewnowiec Drewnowiec Drobnicowiec Drobnicowiec Zbiornikowiec *) Pełna wyporność obejmuje wagę stałą płynnego balastu około 9600 ton, niezbędną do zapewnienia jego zdolności do pływania, przy pracy czterech wysokopołożonych anten o średnicy 25 i 12 m. Podczas rejsu balast jest uzupełniany w miarę zużycia zapasów paliwa i wody przy 6-miesięcznej autonomii. czaniu łączności ze statkami kosmicz- go Rosji. Pozostałe cztery statki zosta- kiem kosmicznym „Fobos-Grunt”. Ża- nymi, w tym z międzynarodową stacją ły w 1996 roku przeniesione do Ro- den z naziemnych punktów pomiaro- kosmiczną. Rozporządzenie Ministra syjskiej Agencji Kosmicznej, ale i tak wych w Rosji nie uzyskał informacji ze Kultury RF z 24.07.2015 Kosmonawt pozostawały bez zajęcia. statku. Wiarygodnych danych na temat Wiktor Pacajew został ujęty w wyka- To właśnie wtedy, w 1996 roku, za- tego, co spowodował awarię nie uzyska- zie zabytków kultury, podlegających kończyła się niepowodzeniem misja no. Szef Rosyjskiej Agencji Kosmicznej ochronie państwa. międzyplanetarnej stacji „Mars-96”. założył działania celowe lub przypad- Znaczenie floty dla badań kosmicz- W tym rejonie Atlantyku, gdzie statek kowe na statek podczas przelotu nad za- nej przestrzeni jest bezcenne. W jej hi- badawczy zwyczajowo monitorował at- chodnią półkulą. storii nie było przypadku, żeby jakieś mosferę, nie miał kto przyjąć informa- Historia potwierdziła prawidłowość nieprawidłowości na orbicie przeszły cji, ponieważ gotowy do działania statek obliczania S.P. Korolewa o możliwo- niezauważone, a ich przyczyna nie- Kosmonawt Wiktor Pacajew nie wy- ściach pływających punktów pomia- znaną. Jest jeden wyjątek - zejście z or- szedł w morze. W górnej części atmos- rowych. Teraz widzimy, że w sytuacji bity statku kosmicznego „Sojuz-11” fery doszło do katastrofy. Naziemny awaryjnej, gdy nie ma niezawodnych i śmierć jego załogi. Wtedy w krytycz- punkt pomiarowy nie wiedząc, że stacja środków łączności ze statkami ko- nej sytuacji, zespół kontroli lotów nie nie jest na wyliczonej trajektorii, nie był smicznymi istnieje zawsze ryzyko jego zdążyła rozmieścić jednostek w okre- w stanie skorygować kierunku anteny utraty, nie otrzymując koniecznych in- ślonych punktach Atlantyku i komu- odbiorczej i otrzymać zestawu danych formacji, aby zapobiec takim sytu- nikacja z statkiem została przerwane wystarczających do analizy oraz ko- acjom awaryjnym w przyszłości. podczas jego upadku. rekty lotu. Podczas trzeciego okrążenia Przez wiele lat, aż do wczesnych lat „Mars-96” spłonął w atmosferze. Przy- (ciąg dalszy nastąpi) 90-tych, flota przeprowadzała prawi- czyn katastrofy nie ustalono. Taki był dłowo swoje zadania. Następnie więk- wynik braku statku pomiarowego we Tłumaczenie z języka rosyjskiego szość statków została wycofana i zło- właściwym czasie i we właściwym miej- Dariusz Kołodziejczyk mowana, co miało negatywny wpływ scu. Podobny przypadek miał miejsce Korekta Marek Supłat na realizację programu kosmiczne- w 2012 roku z międzyplanetarnym stat-

98 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Okręt szkolny Gryf w burtowym ujęciu. Alicja Rupińska Fot. zbiory Stanisława Bieli Tekst

Była czwarta rano...

Niedawno spotkałam jednego ze swoich pory zaczęła się dla nas nowa rze- musiał strzelać? A jak w tlumie poja- znajomych. Porozmawialiśmy trochę o tym czywistość. Odwiedzali nas oficero- wi się ktoś, kogo znam? Przecież je- i owym. Tak się złożyło, że wspomnienia ze- wie z WSW, rozmawiali, pytali o roż- steśmy w stanie wojennym, jesteśmy szły na lata osiemdziesiąte gdy odbywał za- ne rzeczy: jaka atmosfera panuje na w zupełnie innej, aniżeli dotąd relacji, sadniczą służbę wojskową na okręcie szkol- okręcie? Kto z nas ma rodzinę na za- mamy inne, niecodzienne zadania. nym „Gryf”. Kolega barwnie opowiadał chodzie? i takie inne sprawy. Mary- Czasem nasza wyobraźnia była zbyt o swoich przeżyciach z tamtych lat. Jego narze, którzy byli członkami ZSMP śmiała. Wyobrażaliśmy sobie, że lada opowieść wydała mi się bardzo interesują- (Związek Socjalistycznej Młodzieży moment natrze na bramę cały tlum. ca,więc za jego przyzwoleniem, pozwoliłam Polskiej) i dodatkowo kandydatami Te wizje podczas długich godzin sta- sobie przelać ją na papier. na czonków PZPR (Polskiej Zjedno- nia był koszmarem. Tak było od war- czonej Partii Robotniczej) zostali od- ty do warty. Trzydzieści pięć lat temu, 13 grud- delegowani do służby w terenie. Za- W stoczni remontowej spędzili- nia, zimową nocną ciszę przerwał silili oni tzw. Wojskowo-Milicyjne śmy ponad miesiąc. Później zaczęli- przeraźliwy sygnał dzwonka okrę- grupy operacyjne. śmy wypływać w morze. W ramach towego. Czwarta rano. Alarm bojo- Ja zostałem jako ten „nieoperacyj- ćwiczeń strzelaliśmy do makiet. To wy. Wszyscy migiem zajęliśmy swo- ny”. były ćwiczenia artyleryjskie. Pod- je stanowiska bojowe. Staliśmy przy Pierwszy miesiąc stanu wojennego czas takiej „strzelaniny” miałem za- kei w porcie wojennym. Co się dzieje? był najgorszy. Przerażała ta cisza, ten danie specjalne: wykręcać klosze Ćwiczenia? Wojna? Przecież alarm bo- brak wiadomości z zewnątrz, ten bez- z lamp – taki byl hałas i trzęsienie, że jowy o 4. nad ranem i w dodatku nie- ruch... Codziennie to samo: pobudka, szklane klosze by tego nie wytrzyma- zapowiedziany to niecodzienność, służba, śniadanie, wachty, szkolenia ły. Wśród nas byli także marynarze więc coś się musi dziać. Okręt był goto- polityczne. Staliśmy w porcie. Po mie- z bratnich krajów: ci z Libii mieli swo- wy do wyjścia w morze. Każdy był na siącu rutynowych, czasem monoton- ich szefów i tylko tych słuchali. Mie- swoim stanowisku. Co nastąpi? Burza nych czynności okręt nasz wpłynął do li też własnego kucharza. Pamiętam, myśli pełnych niepokoju, wizja wojny stoczni remontowej. Od tej pory do- że często jedli baraninę, pili colę i pa- pojawiła się w głowie każdego z nas. staliśmy nowe zadania: warta na bra- lili marlboro. Pamiętam też ich cha- Po dwóch godzinach wielkiej nie- mie stoczni. Każdy wartujący dostał rakterystyczny zapach pomieszany pewności zgonili nas wszystkich do broń i 3 magazynki ostrych. Rozkaz z zapachem perfum z ówczesnych pe- messy. Włączono nam telewizor. Co był jednoznaczny i bezwzględny: jeże- weksów. Ich przeciwieństwem, co do się dzieje? Wzrok nas wszystkich skie- li będzie atak na bramę, to masz strze- wyglądu i zachowania byli Wietnam- rowany był na postać generała Woj- lać. Jeśli ty nie będziesz strzelać, to czycy – bardzo grzeczni i spokojni. ciecha Jaruzelskiego. Stan wojenny? ciebie zastrzelą; jak ty nie wykosisz, to Jaka wojna? ciebie wykoszą. Stojąc na warcie wy- * * * Z kim? Niektórzy mieli lada mo- obrażaliśmy sobie: a jak rzeczywiście Atmosfera na okręcie w pierwszych ment iść do cywila, a teraz? Od tej ktoś zacznie nacierać? Czy wtedy będę miesiącach stanu wojennego była

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 99 Była czwarta rano... iście rodzinna. Naprawdę było tak ja- taliśmy go jako „sadystycznego, gnę- wója w cywilne ciuchy. Skutek tego koś inaczej, jak to mówili marynarze. biącego” nas mata. Widząc go w takiej okazał się fatalny dla mnie. Na ówcze- Wtedy każdy „banior” – marynarz, sytuacji, pomyślałem sobie: a widzisz sne czasy – lata osiemdziesiąte( każdy zarówno ten młody, jak ten stary ba- jak to jest. Nie zawsze tak różowo, nie mlody chłopak byl w wojsku) wyróż- nior (rok służby), czy „kątowy” (1,5 zawsze ty masz wladzę i możesz gnę- niłem się szybko w tłumie. Zdradziły roku służby na łajbie) albo też „dzia- bić podległych sobie ludzi. Dopadło mnie ogolona twarz i krótkie włosy... dek” – rezerwista (po 3 latach służ- i ciebie – pomyślałem. W mojej głowie Nastąpiła natychmiastowa kontrola by) był traktowany dość przyjaźnie. zrodziła sie myśl: a co by bylo gdy- WSW. Zawieziono mnie po marynar- Kadra wychodziła i przychodziła po bym tak podszedł do ciebie z tyłu i tak ski mundur i odstawiono do jednost- cywilnemu. Zaczęli nawet mowić do po prostu wyrzucił za burtę.Teraz ja ki. Nazajutrz marynarzy po imieniu. Coś jakby się mam nad tobą władzę. Może byś sobie stanąłem do raportu. Dostałem zmieniło, zniknęła taka „sztywność” przypomniał o ludzkim traktowaniu 10 dni ancla. Znowu nowy porządek między kadrą, a nami – marynarza- ludzi? Nie zrobiłem tego. Moje wro- dnia: 05:00 rano pobudka plus za- mi. Pewnie nas wszystkich połączy- dzone człowieczeństwo nie pozwoli- prawa, śniadanie o 08:00, a później ła ta niepewnośc jutra. Przedtem by- ło mi na to. to już czynności do końca dnia – szo- wało różnie... Niejeden z nas dostał Po trzech miesiącach służby dosta- rowanie korytarza,sprzątanie tere- niezły wycisk. Pamiętam jak pod- łem przepustkę. Miałem dość swojego nu,wożenie węgla itp. Z perspektywy czas rejsu na pełnym morzu, w cza- marynarskiego stroju, zwanego ko- lat wspominając, to były często za- sie sztormu, kiedy pełniłem wachtę cem. Nawiasem mówiąc - nikt z nas dania irracjonalne, niepotrzebne, no na mostku - zauważyłem dziwnie za- tego munduru nie uwielbiał. Grube, ale trzeba było mieć zajęcie. Miejsce chowującą się postać... Ktoś stał prze- sukienne spodnie i sukienna bluza. aresztu też znacznie różniło się od chylony przez reling i oddawał „hołd Jedynie czapka z odsłoniętymi usza- normalności: metalowe łózko zamy- Neptunowi”. Po chwili rozpoznałem mi była dobra w lecie, zakałą okaza- kane w ścianie, koc i poduszka oraz go. Był to mat, który na naszym okrę- ła się zimą. W takim stroju latem le- mały okrągły stolik. Nie wiem do cze- cie odbywał praktyki, bo miał zostać piej nie wychodzić. Tak więc chcąc go. Po anclu znowu wrociłem do służ- zawodowym marynarzem. Ja i wielu odpocząć od tego nie zawsze wygod- by na okręcie, by odsłużyć zaszczytny moich kolegów marynarzy zapamię- nego stroju przebrałem się u mojego obowiązek. Gryf przy swoim macierzystm pirsie w bazie Gdynia-Oksywie. Fot. Stanisław Pudlik

100 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Kuter P-281 projektu 03160 w Kronsztadzie, jesień 2016 roku. Aleksandr Mitrofanow (Litwa) Fot. grzecznościowo Awiabaza Tekst

Nowe rosyjskie małe kutry bojowe

15 sierpnia 2013 roku OAO „Leningradzka stocznia Pella” • wykrywanie, przechwycenie i zatrzymanie małych ce- (miasto Otradnoje, obwód Leningradzki) zwodowała proto- lów; typowy kuter projektu 03160 Raptor, zbudowany na zlecenie • zabezpieczenie działań jednostek specjalnego przezna- WMF Rosji. Pod koniec grudnia 2015 roku „Pella” przeka- czenia; zała właścicielowi – Ministerstwu Obrony Federacji Rosyj- • realizacja prac poszukiwawczych i ratowniczych; skiej – ósmy kuter tego typu. • ochrona miejsc bazowania WMF. Projekt został opracowany w KB JSC „Leningradzkiej stoczni Pella” na zlecenie WMF Rosji. Według niepotwier- Główne dane techniczne kutrów projektu 03160 dzonych doniesień środków masowego przekazu, kuter zo- Maksymalna długość, m ...... 16,9 stał zaprojektowany we współpracy ze szwedzką firmą Do- Maksymalna szerokość, m ...... 4,1 ckstavarvet i jest to faktycznie licencjonowana modyfikacja Wysokość od linii podstawowej, m ...... 3,5 szeroko znanego Strb 90H (CombatBoat 90) tej spółki. Jed- Maksymalne zanurzenie, m...... 0,9 nakże Raptor różni się znacznie od prototypu, posiada więk- Pełna wyporność, t ...... 23 sze wymiary i moc silników, wzmocnione uzbrojenie itp. Moc głównych silników, KM ...... 2 x 1150 Należy zauważyć, że rosyjskie siły bezpieczeństwa, wcze- Prędkość, węzły: śniej wykazały zainteresowanie rodziną kutrów Strb 90H/ Najwyższa ...... 48 CB90. Od 2004 do 2012 roku Federalna Służba Bezpieczeń- na wysokości fali 2,5 m ...... 28 stwa nabyła 11 kutrów typu 1S16MII, będących przerobioną na wysokości fali 4,5 m ...... 20 wersję bojowych Strb 90H/CB90 i przeznaczonych do wyko- Morska dzielność, pkt...... 5 rzystania przez siły bezpieczeństwa oraz organizacje cywil- Zasięg pływania przy prędkości ekonomicznej, mile....300 ne. Dwa z nich zostały wysłane z Moskwy na Morze Czarne, Załoga, ludzie...... 2 gdzie zapewnić miały bezpieczeństwo podczas Zimowych Personel specjalny, ludzie ...... 20 Igrzysk Olimpijskich -2014 w Soczi i zabezpieczały wizytę Uzbrojenie ...... 1 x 14,5 mm, 2 x 7,6 mm prezydenta Putina w Sewastopolu 8 maja 2014 roku. Kutry Raptor są przeznaczone do działań w strefie przy- Kadłub kutra został wykonany z wysokowytrzymałe- brzeżnej mórz, cieśninach i rzekach, podczas dnia i nocy, go „morskiego” stopu aluminium, spawanego. Nadbudów- w maksymalnej odległości od miejsca bazowania do 100 ka z dwoma stanowiskami dla członków załogi przesunięta mil. do dziobu, jest wyposażona w urządzenia nawigacyjne, ob- Główne zadania kutrów projektu 03160: serwacji i komunikacji, zdalnego sterowania silników głów- • szybki transport i desant na nieprzygotowanym brzegu nych i pędników strugowodnych oraz systemu kierowania ponad 20 ludzi z uzbrojeniem i amunicją; ogniem modułu bojowego „Uprawa-Kord”. Przedział de- • patrolowanie obszarów wodnych; santowy z amortyzowanymi siedzeniami dla 20 osób znaj- • zapewnienie bezpieczeństwa okrętów i statków na nie- duje się na środku łodzi. Do lądowania desantu służy spe- chronionych redach; cjalna dziobowa rampa, a także górne i tylne luki przedziału

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 101 Nowe rosyjskie małe kutry bojowe

Budowa kutrów projektu 03160 Nazwa Numer stoczniowy Wodowanie Wejście do służby Uwaga P-274 701 15.08.2013 05.03.2015 Flota Czarnomorska P-275 702 17.06.2014 05.03.2015 Flota Czarnomorska P-276 703 2014 05.03.2015 Flota Czarnomorska P-281 704 2014 25.03.2015 Flota Bałtycka P-280 705 - 19.08.2015 Flota Bałtycka P-344 706 - 10.08.2015 Flota Bałtycka* P-838 707 2015 09.12.2015 Flota Czarnomorska P-845 708 14.11.2015 25.12.2015 Flota Czarnomorska *Bazuje w Moskwie, przy molo Krajowego Centrum Kierowania Obroną Federacji Rosyjskiej, na rzece Moskwie. Nie uzbrojony, pomalowany na biało. desantowego. Ważne części kutra, takie jak nadbudówka mi obrazami telewizyjnymi i termowizyjnymi, laserowym i przedział desantowy, posiadają pancerną osłonę klasy 5 i 5a podświetlaczem celów i systemem kierowania ogniem. Ze- z trójwarstwowych paneli (materiał aluminiowo-ceramicz- staw „Uprawa-Kord” jest w stanie wykryć cele przy hałasie, no-polimeryczny), wytrzymujący przebicie kulą kalibru obliczyć trajektorię celów i korygować ogień z poprawka- 7,62x54. Iluminatory wykonane są ze szkła kuloodpornego mi na czynniki zewnętrzne. Zasięg wykrycia celów wyno- grubości 39 mm. si 3 km, odległość strzału do nawodnych i naziemnych ce- Układ napędowy składa się z dwóch silników wysoko- lów – 2000 m, powietrznych – 1500 m. Szybkostrzelność prężnych Caterpillar C18 i dwóch pędników strugowod- teoretyczna – 550/600 wystrzałów/min., bojowa – 70-80 nych KaMeWa Twin 36A3. Diesle sześciocylindrowe, czte- wystrzałów/min. Przewidziano również instalację dwóch rosuwowe, z gazo-turbinowym doładowaniem i pośrednim 7,62-mm karabinów maszynowych 6P41 „Pieczenieg” na chłodzeniem powietrza, o mocy do 1150 KM przy 2300 obr/ obrotowych podstawach. min. Masa suchego silnika 1860 kg, a jednostkowe zużyciu Prototypowy kuter projektu został zwodowany 15 sierp- paliwa 222,7 g/kWh. Zainstalowane na jednostce urządze- nia 2013 roku, a do 27 sierpnia zakończył próby cumowni- nie nawigacji radiowej spełnia normy dla obszaru nawiga- cze. Od listopada w Noworosyjsku kuter rozpoczął szeroko cyjnego A1+A2. Do obserwacji otoczenie służy radar „Na- zakrojone próby morskie, a 5 marca następnego roku pod- utilus” i system elektrooptyczny FLIR. pisano akt o przyjęciu w skład Floty Czarnomorskiej kutrów Sprzęt kotwiczny składa się z kotwicy rufowej z syntetycz- z numerami budowy 701-703. nym łańcuchem i elektrycznym kabestanem, natomiast ra- 30 czerwca 2014 potwierdzono, że pomiędzy stocznią tunkowy – z czterech tratw pneumatycznych. „Pella” a Ministerstwem Obrony Federacji Rosyjskiej podpi- Głównym uzbrojeniem Raptora jest uniwersalny, zdal- sano umowę na budowę Raptorów, w której stocznia zgodzi- nie sterowany moduł bojowy „Uprawa-Kord” produkcji ła się dostarczyć 4 kutry w 2014 roku i 4 kutry w 2015 roku. NPO „Karat”. W skład modułu wchodzi 14,5 mm kara- W maju 2016 roku w ramach Państwowego Planu Obrony bin maszynowy Władimirowa KPWT, stabilizowany ży- na lata 2016-2018 została podpisana kolejna umowa na bu- roskopowo moduł elektro-optyczny (GOEM) z kolorowy- dowę takich kutrów dla WMF Rosji. Kuter P-275 w Cieśninie Kerczyńskiej, 23 kwietnia 2016 roku. Fot. grzecznościowo Awiabaza

102 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Kuter BK-16 projektu 02510. Fot. grzecznościowo Awiabaza Czarnomorskie Raptory według mediów są częścią Od- Układ napędowy składał się z dwóch silników wysoko- działu sił antydywersyjnych i środków Noworosyjskiej prężnych, pracujących na pędnikach strugowodnych. Sprzęt WMB i 338-ego morskiego rozpoznawczego punktu specjal- kotwiczny składa się z rufowej kotwicy z łańcuchem i win- nego przeznaczenia GRU Sztabu Generalnego Ministerstwa dą kotwiczną, a ratowniczy z dwóch nadmuchiwanych tratw Obrony RF (Sewastopol). Bałtyckie „drapieżniki” bazują w ratunkowych. Kuter wyposażony jest w nowoczesne sys- Kronsztadzie. teme nawigacji, komunikacji i nadzoru, w tym radar i sys- Według niepotwierdzonych doniesień rosyjskich mediów, tem FLIR. W części rufowej znajdują się składane podpory, 8 maja 2016 roku przeszedł przez Bosfor w kierunku Syrii umożliwiające bezpiecznie zainstalowanie kutra na pokła- KIL-158 Floty Czarnomorskiej z dwoma Raptorami na po- dzie statku lub na ziemi. kładzie. Kutry te mogą być wykorzystywane do antydywer- syjnej ochrony rosyjskiego bazy morskiej w Tartusie i in- Główne dane techniczne projektu 02510 BK-16 nych miejsc na wybrzeżu objętej długoletnią wojną Syrii. Pełna wyporność, t ...... 20,5 Na odbywającej się w maju 2014 roku w Moskwie wy- Maksymalna długość, m...... 15,0 stawie „Kompleksowe bezpieczeństwo – 2014” OAO (Spół- Szerokość, m ...... 3,8 ka Akcyjna) „Stocznia Rybińska” (część grupy kompanii Wysokość gabarytowa (do nadbudówki), m ...... 3,35 „Euroyachting”, w której pakiet kontrolny posiada OAO Zanurzenie, m ...... 0,9 „Koncern Kałasznikow”) po raz pierwszy przedstawiła Silniki ...... 2 Diesle Seatek (Włochy) doświadczalny wizerunek szybkiego kutra desantowego Napęd ...... 2 pędniki projektu 02510 BK-16. Projekt opracował „Euroyachting”, Maksymalna prędkość, węzły ...... 40 z udziałem w pracach projektowych kompanii „Sea Tech”, Zasięg pływania (20 węzłów), mile ...... 400 pod oczywistym wpływem szwedzkiego Strb 90H (Com- Załoga, ludzie ...... 2 batBoat 90). Siły specjalne, ludzie...... 19 W lipcu 2015 roku, na Siódmym Międzynarodowym Po- kazie Floty MBMS-2015 w Sankt-Petersburgu odbyła się Możliwe dalsze warianty załadunku kutra. prezentacja jednej grupy bojowej kutrów, opracowanej z ini- • Pierwszy: cjatywy „Euroyachtingu” wraz ze specjalistami ze służb bez- - 2 członków załogi pieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Składała się ona z kutra - 19 żołnierzy desantu na indywidualnych siedzeniach w de- desantowego BK-16, kutra desantowo-szturmowego BK-10 santowym przedziale; i opancerzonego kutra wsparcia ogniowego BK-9. - 5 żołnierzy grupy wsparcia na otwartym pokładzie; Kuter BK-16 przeznaczony jest do wykonywania takich sa- - 2 rannych na tymczasowo zainstalowanych noszach Para- mych zadań, jak Raptor. Jego kadłub wykonany jest ze spa- medic; wanego stopu aluminium. Najważniejsze części kadłuba są - 6 wspierających ewakuację żołnierzy na tymczasowo usta- opancerzone, iluminatory wykonane są ze szkła kuloodpor- wionych siedzeniach. nego. Przedział desantowy z amortyzowanymi siedzeniami • Drugi: dla 19 osób znajduje się w środkowej części kutra. Do desan- - 2 członków załogi; tu sił specjalnych służy dziobowa rampa, a także górny i tyl- - 19 żołnierzy desantu na indywidualnych siedzeniach w de- ni luk przedziału desantowego. santowym przedziale;

Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE 103 Nowe rosyjskie małe kutry bojowe

- 5 żołnierzy grupy wsparcia ogniowego na otwartym pokła- Maksymalna wysokość lotu, m ...... 3600 dzie; Rodzaj silnika/śmigła...... elektryczny/pchające - 4 rannych na tymczasowo zainstalowanych noszach Para- Prędkość lotu, km/h ...... 65-110 medic; Maksymalna masa startowa, kg ...... 6,5 - 3 wspierających ewakuację żołnierzy na tymczasowo usta- Masa ładunku, kg...... do 1 wionych siedzeniach. • Możliwe modyfikacje: W listopadzie 2014 roku kuter BK-16 został zabrany do Se- - stanowisko dowodzenia w miejscami pracy dla 9 operato- wastopola dla przeprowadzenia testów. Po pomyślnym za- rów; kończeniu cyklu testów prototypowy kuter projektu 02510 - medyczny z modułami reanimacyjnymi dla ewakuacji po- (numer seryjny 01, nazwa stoczniowa projektu BK-16), roz- szkodowanych; kazem Głównodowodzącego WMF Rosji został przyjęty - przeciwpożarowy; w skład floty jako kuter desantowy D-296 i służy w składzie - nurkowania. jednostek specjalnego przeznaczenia. Drugi szybki kuter desantowy tego projektu, zbudowany przez OAO „Stocz- Na BK-16 można ustawić nowy zdalnie sterowany, stabili- nia Rybińska” na zlecenie Ministerstwa Obrony Rosji zwo- zowany żyroskopowo, automatyczny bojowy moduł MBDU dowano 3 czerwca 2015 (numer seryjny 02). Wszedł w skład wykonany przez koncern „Kałasznikow”. Moduł jest w stanie w Floty Czarnomorskiej. wykryć i atakować cele podczas dnia i nocy w każdych wa- Oprócz BK-16 Stocznia Rybińska oferuje kuter szturmo- runkach pogodowych. Możliwość prowadzenia automatycz- wo-desantowy BK-10 i opancerzony kuter wsparcia ognio- nego dodatkowo wybranego ruchomego celu i zapamiętania wego BK-9. do 10 nieruchomych celów pozwala MBDU na wykonywa- nie szerokiego zakresu zadań. Możliwa jest instalacja czterech Kuter desantowy BK-10 rodzajów uzbrojenia: karabinów maszynowych kalibru 12,7 Projektant „Euroyachting”,udział w projekcie „Sea Tech”, mm (200 pocisków) lub 7,62 mm (500 pocisków), granatni- budowa „Stocznia Rybińska”, 2013 r. ka 30 mm typu AG-17A (100 wystrzałów), a także nowego 40 Szybki kuter desantowo-szturmowy projektu BK-10 zbu- mm automatycznego granatnika (100 wystrzałów). dowano na zlecenie rosyjskiej marynarki wojennej i ma on Kąt odchylenia obrotowej platformy modułu w poziomie służyć w składzie specjalnych oddziałów: dla przeprowadza- wynosi 360°, w pionie od -20° do +70° i prędkości kątowej nia operacji wojskowych w strefie przybrzeżnej, wysadzenia 60° na sekundę. Urządzenie jest wyposażone w ukazujące desantu na nieprzygotowanym brzegu, walki z piractwem cele wideokamery szerokiego i wąskiego polu widzenia, ter- i terroryzmem oraz udziału w akcjach specjalnych. Kuter mowizjer, dalmierz laserowy oraz filtry poprawy jakości ob- może być wyposażeniem okrętów desantowych. W stacjo- razu w nienormalnych warunkach obserwacji. Maksymalna narnej wariancie na nim można umieścić dwa karabiny ma- zmierzona odległość do celu wynosi 2500 m. szynowe kalibru 7,62 mm. Wyposażenie łodzi obejmuje plo- Ponadto, można ustawić 4 karabiny maszynowe kalibru ter, system nawigacyjny GLONASS i echosondę. 7,62 mm (po dwa na każdej burcie) oraz wyrzutnie pocisków kierowanych („Kornet”, itp.). Kuter może przewozić do czte- Długość gabarytowa/maksymalna, m...... 10,5 / 9,5 rech min morskich. Uzbrojenie może zmieniać się w zależ- Szerokość gabarytowa/maksymalna, m...... 3,8 / 2,9 ności od zadania. Wysokość burty na śródokręciu, m...... 1,37 Na pokładzie kutra można szybko uruchomić bezzałogowy Zanurzenie, m...... 0,65 aparat latający (BPŁA) – zwiadowcę lekkiej klasy ZALA 421- Wyporność, t...... 4,5 16EM produkcji firmy ZALA Aero Group (część koncernu Moc zaburtowych silników, KM...... 2 х 300 „Kałasznikow”). Start odbywa się za pomocą elastycznej ka- Szybki desantowo-szturmowy kuter otwartego typu projektu tapulty lub ręcznie, lądowanie – na spadochronie lub w sieci. BK-10. Fot. Wodnyj Transport Możliwość przesyłania obrazu wideo w czasie rzeczywi- stym, w promieniu 25 km pozwala na zapewnienie ciągłego monitorowania obiektów, określania współrzędnych docelo- wych i automatycznie towarzyszyć im do przejęcia operacyj- nego przez służby bezpieczeństwa. System optyczno-elektroniczny BPŁA pozwala z wysoko- ści do 1 kilometra, określić liczbę osób w grupie i kolor ich ubrania. Kompleks kuter-dron pozwala szybko wybrać bez- pieczne miejsce desantu, a także koordynację działań całej grupy i każdego żołnierza w czasie transportu desantu. Jeśli jest to konieczne BPŁA jest wyposażony w dodatkowe urzą- dzenie umożliwiające w razie wodowania aparatu, utrzymy- wać się na niej co najmniej pięć minut.

Główne dane techniczne BPŁA ZALA 421-16EM Zakres działania wideo/radiowe kanały, km...... 25/50 Czas trwania lotu, godziny...... 2,5

104 Nr 141 (1/2017) • OKRĘTY WOJENNE Nowe rosyjskie małe kutry bojowe

Prędkość maksymalna, węzły...... 40 Prędkość eksploatacyjna, węzły...... 28 Zasięg, mile...... 200 Dzielność morska, punkty...... 4 Ładunek, ludzie...... 12 Materiał burty...... stop aluminiowo-magnezowy

Opancerzony kuter wsparcia ogniowego BK-9

Budowa – „Stocznia Rybińska”, 2013 r. Długość, m...... 9,9 Szerokość m...... 3,07 Wysokość, m...... 3,2 Kuter BK-9 na Międzynarodowym Pokazie Floty MBMS-2015 Zanurzenie, m...... 0,65 Fot. Wodnyj Transport Wyporność, t: - pełna z opancerzeniem...... 7,4 Główne dane techniczne desantowo-szturmowego ku- - pełne, bez opancerzenia...... 6,5 tra Striż-4-1DSZ - standardowe, bez opancerzenia...... 5,0 Długość gabarytowa, m...... 9,77 Prędkość, węzły: Szerokość gabarytowa, m ...... 2,8 - maksymalna...... 40 Wysokość burty na środku, m...... 1,3 - ekonomiczna...... 22 Zanurzenie, m ...... 0,45 Załoga, ludzie...... 2 Pełna wyporność, t ...... 5 Siły specjalne, ludzie...... 9 Prędkość, węzły ...... 45 Zasięg pływania, mile...... 400 Moc stacjonarnego silnika, KM...... 440 Moc silników, KM...... 2 х 370 Pędnik ...... pędnik strugowodny Hamilton HJ Pędniki...... 2 pędniki strugowodne Dzielność morska, punkty ...... 4 Załoga/liczba pasażerów, ludzie ...... 1/8 BK-9 został zaprojektowany do przemieszczania się Miejsca sypialne, sztuki...... 4 z prędkością do 40 węzłów i wysadzania na brzeg oddziału Zasięg pływania, mile ...... 250 desantowego (do 10 ludzi). Na dziobie BK-9 może być zain- Opancerzenie, klasy ...... I-III stalowany moździerz, szybkostrzelne małokalibrowe dział- ko, wielkokalibrowy karabin maszynowy lub granatnik dla Kuter Striż-4-1DSZ wykonany jest z odpornego na korozję ogniowego wsparcia desantu. stopu aluminiowo-magnezowego marki 1561 (w większo- Dyrektor generalny koncernu „Kałasznikow” Aleksiej ści paneli). Osobliwość stosowanego materiału – wykorzy- Kriworuczko tak powiedział o nowych kutrach koncernu: stanie ognioodpornego pokrycia kadłuba walcowanymi ar- „Na Międzynarodowym Pokazie Floty MBMS-2015, poka- kuszami, które w porównaniu ze spawanymi i nitowanymi żemy grupę kutrów, która jest w rzeczywistości próbkę nowe- zwiększa wytrzymałość kadłuba o 30%. To pomaga zwięk- go uzbrojenie. Te wielofunkcyjne kutry, opracowane zosta- szyć okres służby kadłuba (o ponad 30 lat). ły z własnej inicjatywy i w ścisłej współpracy z ekspertami ze Kuter desantowo-szturmowy Striż-4-1DSZ wykonywa- służb specjalnych Rosji”. ny jest opancerzonego litego zestawu klas I-III. Rozważano Według Aleksieja Kriworuczki każdy z kutrów można możliwość umieszczenia broni automatycznej o kalibrze do przekształcić do specyficznych wymagań i misji bojowych. 12,7 mm i granatnika AGS-17 (AGS-30). Kuter Striż-4-1DSZ Ponadto na jednostkach przewidziano możliwość umiesz- ma zamkniętą sterówkę, dziobową kajutę dla odpoczynku czenia dronów wywiadowczych i nowoczesnych systemów załogi, kambuz, lodówkę, system monitoringu radiacyjnego, uzbrojenia, w tym zdalnie kierowanego modułu. Zestawy latrynę. Stacjonarny Diesel i pędnik strugowodny pozwala- uzbrojenia są wymienne i mogą być montowane w ramach ją niezawodnie pracować też w płytkiej wodzie. Możliwy jest konkretnych zadań specjalnych. wariant kutra dla prac w cienkim lodzie. Techniczna możliwość rozwijania prędkości do 40 węzłów W celu zwiększenia niezatapialności, a także tworzenie i gwarantowany zasięg pływania do 400 mil pozwala kutrom sprzyjających warunków przy falowaniu, na burtach kutra na skoordynowane prace nad realizacją jednej misji bojowej, Striż-4-1DSZ umieszczono nadmuchiwane burty, wykona- zapewniając szybkie lądowanie oddziału desantowo-sztur- ne z wytrzymałych materiałów syntetycznych. Dostępność mowego na nieprzygotowanym brzegu, wsparcie ogniowe dla nadmuchiwanych burt jest niezbędna do przeprowadzenia działań sił specjalnego przeznaczenia i piechoty morskiej oraz operacji ratunkowych w wodzie – nawet przy umieszczeniu operacyjne wypełnianie patrolowych, dywersyjnych i prze- 5 ludzi na jednej burcie, kuter nie obraca się i nie ma więk- ciwdywersyjnych operacji. Kutry mogą być dokompletowane szego skrętu niż 17°. zestawami uzbrojenia do konkretnych wymagań i zadań. Na Międzynarodowym Pokazie Floty MBMS-2015 został Tłumaczenie z języka rosyjskiego zademonstrowany także szybki opancerzony kuter desanto- Dariusz Kołodziejczyk wo-szturmowy Striż 4-1DSZ, zbudowany przez kompanię Korekta Marek Supłat „Triumf” (Sankt-Petersburg).