TÜRK ARKEOLOJİ DERGİSİ

S A Y I: XII — 2 1963

Millî Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanır

ANKARA, AJANS-TÜRK MATBAASI — 1965

İÇİNDEKİLER

Boysal, Doç. Dr. Yusuf : 1962 Senesi Teos Kazılan Hak­ kında Kısa Rapor ...... 5 — 7

Detweiller, A. Henri - Mitten, : The Sixth Campaign at Sardis David Gordon 1963 ...... 8 — 23

Dörner, Prof. Dr. Friedrich : Zusammenfassender Bericht Karl Über Die Ausgrabungen In Arsameia 1963 ...... 24 — 33

Erzen, Prof. Dr. Afif - Bilgiç, : Van Çevresi 1963 Çalışmaları ... 34 — 36 Prof. Dr. Emin - Boysal, Doç. Dr. Yusuf - Öğün, Doç. Dr. Baki

Gough, M.R.E. : Byzantine Paintings at Eski Gümüş ...... 37 — 42

Mellaart, James : Excavations al Çatal Höyük 1963 43 — 49

Alt an, Nemika : Ankara’da Bulunan III. Asra ait Bir Portre ...... 50 — 53

Dirimtekin, Feridun : Ayasofya Baptisteri ...... 54 — 64

» » : The Baptistery of Saint Sophia ...... 65 — 87

Keskil, Süheylâ : Hatay Hadesi ...... 88 — 90

San, Sevim : Kırıkkalede Bulunan Pişmiş Topraktan Eserler ...... 91 — 100

1962 SENESİ TEOS KAZILARI HAKKINDA KISA RAPOR

Doç. Dr. Yusuf BOYSAL

Teos’da, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakül­ sar Kaymakamı Sayın Nurettin be­ tesi adına kazı yapmak üzere Doç. Dr. ye teşekkür ederiz. Baki Öğün ile birlikte 1962 yılı Mayıs ayın­ Bu mevsim yapacağımız çalışmalar, da Millî Eğitim Bakanlığına müracaat Teos şehrinin çeşitli yerlerinde küçük ederek gereken müsaadeyi aldık. Teos ka­ çukurlar açarak eski iskân durumunu ve zısının gerek müsaadesi gerekse diğer katların tabakalaşmasını anlamak amacı­ hususları ile ilgilenen Müzeler Genel Mü­ nı güdüyordu. Bu bakımdan, aşağıda gö­ dürü Sayın Rüstem Duyuran ile Fakülte­ rüleceği gibi, bir birinden oldukça aralık­ miz Dekanı Sayın Prof. Dr. Mustafa Ak- lı ve iskân toprağının kalın olması muhte­ dağ’a teşekkür etmek isteriz. mel yerleri seçmeye çalıştık. Seferihisar Kazasının Sığacık Köyü 1 — Agora’da A Çukuru yakınında bulunan Teos, Ion şehirlerinden bir tanesi olup antik devirde önemli rol oy­ 2 — Sur önü, B Çukuru namıştır. Buraya yapmış olduğumuz bir 3 — Akropol'de C Çukuru gezide, çeşitli yerlerde 7. yüzyıla kadar va­ 4 — Tapınak civarında D Çukuru ran seramiğe bol raslamamız, bizi bu şe­ 5 — Tiyatronun güney - batısında E hirde araştırma yapmaya sevketmiştir. Es­ Çukuru ki kaynaklarda adı sık sık geçen Teos şeh­ 6 — Nekropol çalışmaları rinde başlayan Fransızlara ait kazıların so­ nuca bağlanmamış oluşu da burada tek­ rar bir araştırma yapmayı gerekli kılı­ A Çukuru: yordu. Teos’a yapmış olduğumuz bir ge­ Başkanlığımda başlayan, giderleri Fa­ zide, Fransız hafirlerin agora olarak kültemizin ayırdığı tahsisat ve Eski Eser­ kabul ettikleri yerde, köylülerin kuyu için ler ve Müzeler Genel Müdürlüğünün yap­ açtıkları çukurdan çıkan buluntular ara­ mış olduğu yardımlarla karşılanan Teos sında İ. Ö, 600 yıllarına kadar varan sera­ kazısının, 1962 yazında yapılan çalışma­ mik görmüştük. Teos kazılarına başlar­ ları hakkında burada kısaca bilgi vere­ ken ilkin bu kısımda durumu kontrol et­ ceğiz. mek istedik ve 2X6 m. ölçüsünde bir çu­ kur açtık. Takriben 1 m. kadar derine inin­ Temmuz 1 den 15 Ağustos’a kadar de­ ce su çıktı ve çalışamaz hale geldik. Bu­ vam eden Teos kazısının ilk kampanyası­ rada hakikaten Roma devrinden başlıyan na, yukarda bahsedilen kazının esas üye­ ve 7. yüzyıla kadar varan buluntular ele lerinden başka, 5 öğrenci ve Fotoğrafçı geçti. Bunlar arasında terra sigilata par­ Bay. M. Ali Döğenci de katılmıştır. Ça­ çaları ile Hellenistik devire ait Megara lışmalarımızı yardımlarıyla kolaylaştıran parçalarını zikredebiliriz. (Res. 1) de Ro­ mahallî makamlara ve bilhassa Seferihi- ma devrine ait bir kandil görülmektedir.

5 ARKEOLOJİ DERGİSİ

Bunun üst kısmında, Yunus balığı üzeri­ şekilde kontrol etmek amacıyla, Akro­ ne oturan ve flüt çalan bir Eros tasvir polde ilerde tekrar çalışmak arzusunda­ edilmiştir. yız.

B Çukuru: D Çukuru: Şehir surunun tapınağın batı tarafı­ Tapınağın yanında ve sur duvarı tara­ na raslıyan kısmının iç tarafında, hem ta­ fında, bakkal Necati Yarar ın tarlasında bakaları ve hem de surun temel durumu­ geniş bir çukur açmaya başladık. Buraya nu kontrol maksadıyla küçük bir çukur aç­ yakın olan ve yukarda kısaca izahat ver­ tık. Surun temel seviyesine kadar olan diğimiz B Çukurunda protojeometrik de­ kısmında Hellenistik devir buluntula­ vire ait buluntuların önemli bir şekilde ele rı hâkim olmakla beraber 6. yüzyıla ka­ geçmiş olmasından dolayı bu bölgede is­ dar varan seramik de ele geçti. Bunlar kân durumunu kontrol etmek istedik. Ay­ arasında Hellenistik devir kandilleri önem­ nı zamanda tapmak bölgesi olduğu için de, lidir. Sur temelinin ana kayaya ka­ hiç olmazsa geç devirlere ait önemli yapı­ dar takriben 0.80 m. lik kısmında 6. ların bulunabileceğini tahmin ettik. yüzyıldan başlıyarak Protogeometrik saf­ Burada aynı zamanda genişliğine bir haya kadar buluntular tesbit edilmiştir. araştırma yapmak istediğimizden 20X40 Bu çukurda .bilhassa yukarı seviyelerin, m. ölçüsünde bir sahada çalışmaya başla­ surun inşası sırasında karışmış olduğu an­ dık. Takriben 50 cm den itibaren duvarlar laşılmıştır. ve odalar gözükmeye başladı. Helle­ nistik devirde buranın önemli bir iskâ­ C Çukuru : na sahne olduğu, megara nevinden serami­ ğin bol miktarda ele geçmesinden anlaşıl­ Akropol’deki iskân durumunu kontrol dı. Bu mevsim çalışmalarımız sona maksadıyla burada bir sondaj yapmaya eriyor olduğu için burada daha derine karar verdik. Akropol ün doğu-giiney ya­ gitmedik. macında ve tiyatronun doğu tarafında ol­ mak üzere 5X8 m. ölçüsünde bir çukur açtık. Çalışmamız esnasında burada hiç E Çukuru: duvara raslamadık ve 1 m. derinlikte ana Tiyatronun güneyinde arazi biraz yük­ kayaya ulaştık. Esasen Akropolde ana ka­ sekçe olduğundan iskân katının derine yayı yer yer açıkta görmek de mümkün­ gitmiş olma ihtimalini düşünerek burada dür. Bu bakımdan burada derine giden bir çukur açtık. Tiyatroya 100 m kadar bir iskânı zaten beklemiyorduk. mesafede olan ve bakkal Yusuf’un tarla­ Akropolde yapmış olduğumuz bu son­ sına isabet eden çukurda, hakikaten pro- dajda 7. yüzyıla kadar varan buluntular jeometriğe kadar bütün devirlerin bulun­ ele geçti. Buna rağmen akropol ün bu yüz­ tuları ele geçti. yılda iskân edilmiş olması şüphelidir. Fa­ Satıhtan itibaren denizden 5.20 m ye kat burada î. Ö. V. ve IV. yüzyıllar kuv­ kadar buluntular karışık bir şekilde ele vetli bir şekilde temsil edilmektedir. Hel­ gelmemekle beraber bu seviyede Roma lenistik devire ait buluntuların da dik­ seramiğinin hâkim olduğunu gördük. 460­ kati çekecek kadar az olması hususu, 420 cm seviyesinde ise Hellenistik devir Teos'un diğer yerlerinde tesbit edilen kuv­ buluntuları ele geçti. IV. ve V. yüzyıllara vetli Hellenistik devir iskânına bir tezat ait siyah glazürlü parçalar ise 460-420 sevi­ teşkil etmektedir. Bu durumu esaslı bir yesinde bulundular. Bu sebepten dolayı

6 1962 SENESİ TEOS KAZILARI HAKKINDA KISA RAPDR bu seviyedeki duvarları klâsik safhanın Nekropol çalışmaları : duvarları olarak kabul ettik. VI. yüzyıl çukurun batı tarafında ve Teos şehrinin batı tarafında, deniz daha ziyade kuzey-batı köşede vazıh bir ile şehir arasında yer alan, sırt ve tepele­ şekilde belli olan, takriben 3.80 m seviye­ rin teşkil ettiği geniş sahanın çeşitli devir­ sinde bir taban Lcsbit ettik ve bunun 7. lerde mezarlık olarak kullanılmış olduğu yüzyıla son verdiğini kabul ettik. Bu taba­ anlaşılmıştır. Bu sahada gezerken, üst nın üstünde, yanı oda I ve II nin kısımları açılmış olan pişmiş toprak lahit içlerinde erken 6. asır buluntuları ele geç­ ve parçalarına rasladık. Çeşitli yerlerde ti. Bunlar arasında Rodos tarzında Doğu- | yaptığımız çalışmalarla bazı lâhitleri çı­ Yunan buluntuları ile bazı skyphos karmak istedikse de yağmur sularından parçalan zikredilmeye değer. Bazı yer­ fazla miiteesir oldukları için sağlam vazi­ leri küçük taşlarla döşeli olan bu taba­ yette çıkarmak mümkün olmadı. Esasen nın alt kısmındaki durumu kontrol mak­ lâhitler arasında üzerinde süs taşıyan sadıyla biraz kazınca bol miktarda 7. yüz­ önemli eserlere raslamadık. Bu bakımdan yıl buluntuları ele geçti. bunları muayyen bir safhaya tarihlemek mümkün olmamaktadır. E çukurunun güney tarafı karışık bir durum arzetmekte ve şimdilik 6. yüz­ Bu bölgede yaptığımız araştırmalarda yıl seviyesinin altına kadar giden ve muh­ mermerden bir torso de geçirdik, t. temelen Hellenistik devirde kullanılmış O. V. yüzyılın başına ait olan Kri- olan genişçe bir kuyu (çöplük) bulunmak­ tios oğlanı ile hem zaman olabilecek bu tadır. eseri İzmir Arkeoloji Müzesine teslim et­ E çukurunu bir uçtan öbür uca doğ­ tik. ru kaleden duvarın, 6. yüzyıldan itibaren yapılan tamir ve ilâvelerle çeşitli zaman­ Bu mevsim çalışmalarımız esnasında larda kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. bölgede tesbil edebildiğimiz mimari par­ Zira duvarda çeşitli işçilikler ve ilâveler­ çalar ile kitabeleri bir araya toplayarak de istikamet farkları bariz bir şekilde gö­ bunların tahrip ve kaybolmalarını önlemiş rülmektedir. bulunuyoruz.

7 THE SIXTH CAMPAIGN AT SARD:S 1963

A. Henry DETWEILER and David Gordon MITTEN

The sixth campaign at Sardis began dents took part in the work. Field trips on June 13 and continued until September and a series of seminars were arranged 22, 1963, a somewhat longer season than to strengthen the educational aspect of usual. George M. A. Hanfmann was Field the program. Director, and A. Henry Detweiler was As­ We are again indebted to the Ministry sociate Director.1 Excavation centered on of Education of the Turkish Republic and three major areas in the city itself (cf. its Department of Antiquities for their Fig. 1), with separate investigations con­ unfailing cooperation and help. Kemal Zi­ ducted at the royal Lydian necropolis of ya Polatkan, Director of the Manisa Mu­ Bin Tepe, six miles north of Sardis across seum, once again was our energetic and the Hermos River. dedicated Commissioner, and Muharrem As in the past, Cornell and Harvard Tagtekin of the Manisa Museum again ac­ Universities cooperated in conducting the ted as Commissioner for the Bin Tepe excavations; the American Schools of excavations. Oriental Research once again acted as At the «Lydian Trench» (Fig. 2), Dr. sponsor; and the Corning Museum of Gustavus F. Swift continued to clarify the Glass, Corning, New York, contiuned its history of occupation in this area from participation. Financial support was Lydian through Roman times. A total of again provided by the participating insti­ 950 square meters to W 35 and S 135 to tutions ,the Bollingen Foundation of New the south and west of the trench excavated York city, a grant from the Corning Muse­ in 1962 was cleared to a depth of from um of Glass, and an allocation of Turkish two to four meters, exposing a larger area lira funds from the U. S. State Department of the major Lydian level of the sixth cen­ under the provisions of U. S. Public Law tury B. C. West of Building C (Fig. 2) the 480. continuation of six Roman terracotta wa­ In addition to the excavation activi­ ter pipes was exposed; laid at ca. * 100.50, ties, projects in zoology, anthropology .geo­ they presumably carried water from south logy, and the study of glass were carried to north. Beneath them at * 100.00, patches on in cooperation with Turkish and Ame­ of fallen stone and other debris, perhaps rican specialists. Under the training prog­ from the destruction of Hellenistic buil­ ram initiated with stipends from the De­ dings, lay on top of beds of sand and gra­ partment of State grant, four Turkish stu- vel. Farther south (S 95-115, W 25-35), more terracotta pipes were uncovered, 1 As Prof. Hanfmann was on sabbatical leave during the academic year 1963-1964, his share of with a large pitkos in situ at ca. * 100.00. this report was preparet by Dr. David O. Mitten, Scattered patches of fallen stone and bits Assistant to the Directors. of two isolated foundation walls occurred

8 THE. SIXTH CAMPAIGN AT SARDIS - 1963 at *100.20. Traces of a Lydian earth floor The area promises welcome evidence for at *99.70 were encountered at W 23-28, S the Persian era. 102-105. In addition to the well, three other small buildings, D, E, and F (cf. plan, Fig. The fill in the southeast and south­ 2) were discovered in the central area west corners (E 10-W 35, S 115-135) was between E5-W25, S 97-115. Building D is a only excavated to ca. *101.00. It contained fragmentary rectangular structure with much late Roman pottery with lamps and portions of three walls preserved. The glass and many coins of the fourth and western wall, ca. 10 m. long, is carefully early fifth centuries A. D. Surfaces of made of small stones, w'ith two masonry hardpacked earth detected throughout facings filled with rubble. Its north end this area may have been paths, open court­ disappears under the heavy south wall of yards, or threshing floors. A rubble wall, another structure, which in turn is over­ perhaps an early Byzantine construction laid by the Hellenistic Building C; hence retaining a terrace, ran from east to west Building D appears to be two building between S 130 and 135, at *103.00. Two phases earlier than Building C. When re­ crude foundation walls, parallel to each moved, the upper of two well-preserved other, belonged to what may have been floors at *99.30 was found to contain a stable in an area roughly E 10-W 5, S sherds assignable to the early 6th century 123-130; the northern foundation conti­ B. C. Building D also contained two he­ nued the line of the terrace wall toward arths, a semicircular ring of small stones the west. The southwest corner of the and a pit for refuse or storage. Building heavy brick and morter wall forming the E (W 20-24, S 110-113), a roughly circular eastern boundary of the Lydian Trench for foundation ca. 2. 25 m. in diameter, con­ the past several years was located at E tained a floor at ca. *99.40. Its purpose is 6, S 123 at ca. *102.50; it had been built unknown, but its shape suggests a kiln or over a large Roman water pipe. furnace. Several used Lydian lamps were found inside and to the east of its walls. The central part of the excavation Building F is the fragmentary foundation was overlaid by extensive areas of the Hel­ of another small rectangular structure; lenistic stone debris, from *100.30 at the again, the sherds from its floor at *99.40 south to *99.90 at the north. At EO - W5, were datable in the first half of the sixth S 110-115 was found a well, 0.90 m. in century B. C. diameter and carefully walled with large uncut stone blocks. It was excavated to Contemporary with these three foun­ *80.80, a depth of 18.9 meters, where gro­ dations was a refuse deposit (W 11-13, S und water halted work. The fill contained 103-104) also at *99.50-99.20 which yielded masses of broken pottery, roof tiles, ani­ a rich assortment of Lydian terracotta mal bones and small stones, forming a products and pottery. The head and homogeneous deposit to within one meter one foot of a painted terracotta fi­ of the top of the well. This fill is datable gure of a bearded Lydian man was by Attic black-glaze sherds with palmette mended with numerous fragments of stamps to the early fourth century B. C. the body recovered nearby at the In the area just south of the well (W 2-10, same level, to form a terracotta statue S 117-122, *100.20-99.80), other sherds of O. 35 m .high (P 63. 307, cf. Fig. 3). A large Attic black-glaze ware and late black-figu­ hole at the base of the neck reveals this re began to appear in association with as an unusual plastic vase. The figure foundation walls at the end of the season. wears a white tunic diagonally hatched

9 ARKEOLOJİ DERGİSİ with black lines and decorated with a if its forecourt freed. Excavation was meander- bordered red bib on the breast. supervised by Dr. David Gordon Mitten, Based on the style of curls and modelling, assisdet by Fikret Yegiil. In addition, five it may be dated in the early sixth century shops lying outside the south and east B. C. The largest part of a Lydian bichro­ walls of the synagogue were excavated. me deinos (P 63. 366, Fig. 4) decorated The top of a curving brick consruction with two friezes of marching lions, deer opening east and containing two smaller and goats, probably dates in the late 7th hcmicircular niches, thought when first century B. C. Also found in this deposit encountered in 1960 to be a small nymp- were the forlegs, with base, of a large haeum, proved to be a large apse 12 m. terracotta animal figurine, possibly a wide closing the western end of the main camel (T 63. 48, Fig. 5), and over thirty hall (Fig. 6). Two short passages, 1 m. pieces of intact or mendable Lydian pot­ wide, leading diagonally into the apse tery, as well as numerous Greek sherds. from either side, had been blocked up The refuse deposit apparently was formed and covered with a thick layer of coarse not later than the end of the 6th century; red plaster as a bedding for sheet marble nothing indicating a later date was reco­ revetment; a finer coat of tan stucco on vered. A sherd from a krater in the upper the west wall of the northern passage bo­ floor of Building D matched other pieces re numerous incised graffiti of horses, in the refuse pile, suggesting that the egales, and human figures, as well as insc­ deposit is contemporary with these adja­ riptions. Three heavily damaged concentric cent structures. brick benches, averaging 0.75 m. in windth, Beneath this sixth century level, line the apse; the top surface of the upper­ sloping from ca. *100.00 in the west to most bench lies at *97.54, 1.20 m. above ca. *99.00 in the east, appeared a heavy the mosaic. This mosaic (Fig. 7) 7.50 m. bed of water-laid sand and gravel, per­ wide by 2.25 m. deep, features two sym­ haps deposited by a mouth of the Pacto- metrically arranged vines growing out of lus flowing through this area nutil the a large volute-handled krater; a peacock, seventh century B. C. Beneath this gravel, now defaced, sat in the branches to either at ca. *97.60, was found a layer of fine side. A colorful wreath above the krater earth within which occurs a hard floor, contains a partly damaged dedicatory burned in places, a large section of inscripition, dated by Prof. Louis Robert which was cleared in the eastern part of in the 4th century A. D. The mosaic was the trench in 1962. It may be associated slightly above the floor of the main hall with one of the Kimmerian inroads on and was separated from it by a marble Sardis, in the early 7th centuiy. In 1963 sill ca, 0.25 m. wide; cuttings in this curb this floor was detected farther to the indicate that it supported a balustrade or west; pottery associated with it, including screen. To the south of the apse appeared sherds of Lydian geometric bowls and a small room 6. 10 m. long, opening into plates, an early Lydian bichrome hydria the main hall at its eastern end through and lai'ge fragments of Protocorinthian a doorway with marble jambs. skyphoi, suggest a date in the early 7th The main hall of the Synagogue (Fig. century B. C. 6) proved to be a huge rectangular cham­ The main hall of the Roman synago­ ber oriented east-west, 59.65 m. long and gue, discovered and identified in 1962 18.00 m. wide. Six pairs of square bases, north of the Roman highway (Fig. 2), measuring ca. 1.50 by 1.25 m. arranged was cleared and the southeastern corner opposite each other along the north and

10 THE SIXTH CAMPAIGN AT SARDIS - 1963 south walls, supported piers which in turn set in lead protrude from the bottom of must have held the cross beams of the the block. Also fallen from the western­ roof. The portions of the mosaic floor so most pair of piers were a number of finely far uncovered, lying at an average level of dressed marble blocks with carefully fi­ *96.40, consist of rectangular panels of nished anathyrosis; four of these (IN interlocking circles, four-pointed stars and 63.118-121) bore long texts in Greek with the like. A monumental marble table, 1.225 finely carved small lettering. Two of the­ m. high by 1.225 m. wide by 2.43 m. long, se four belong to a letter from Antiochus stood at E 48 N 10-12, in line with the III to Sardis directing rehabilitation axis of the central doors into the main hall measures in the city after the capture of and forecourt. Its two upright supports Achaeus and dating in 213 B. C. The other are decorated with eagles in high relief texts describe honors voted to Heliodo- (Fig. 8) clutching thunderbolts in their rus, son of Diodoros, and order a letter talons, perhaps recut from some earlier of Laodikeia, queen of Antiochus III, to Roman monument. The top slab, shattered be inscribed on the parastades (the antae) by falling masonry from the walls and of the Metroon of Sardis. piers, is trimmed with a massive egg-and- The first major examples of archaic dart molding. A pavement of marble slabs Lydian sculpture recovered by the current lay on the west side of the table, facing excavations were found among the collap­ the apse. Many fragments of large marble sed blocks of the synagogue walls. The lions were found nearby; these were men­ bottom half of a small kore (Fig. It; S ded to form two pairs of seated lions, 63.30) 0.39 m. high, was found built into back to back (Fig. 9). These figures may a piece of the north wall that had fallen have been re-used as guardian animals on into the main hall. The parallel abraded either side of the table. Their date will folds are suggestive of Samian influence; need to be determined by close study; G. the roughly finished base and back may M. A. Hanfmann considers them archaic, have been set into an architectural niche. while D. G. Mitten favors a fourth century A date around 600 B. C. appears possible. B. C. date. At E 73.5, N 17.20 - 17.70, *97.25-96.75 The piers, averaging 6.25 m. apart, lay a reused block in the form of a minia­ were connected with the side walls by low ture temple (S 63.51, Fig. 12) with three platforms 1.10 m. wide. They contained fluted Ionic columns on sides and rear. much material re-used from earlier struc­ The roof, probably pedimental, had been tures. Most of the bases included stone hacked away, taking with it the head of a benches with concave profiles in the lo­ large relief of a goddess, dressed in an west course, facing toward the center of Ionian kore, standing between columns in the hall. In Base S 4, this was a well-pre­ the porch of the temple. Smaller reliefs, served travertine bench 0.43 m. high with placed between the columns in three re­ a lion-footed leg at one corner. Fallen from gisters, adorn the sides and back. The atop this bench was an orthostate block monument is preserved to a height of inscribed with thirteen lines of text (IN 0.62 m.; it is 0.0 m. wide, and 0.343 m. 63.141, Fig. 10); it contains several letters deep from front to back. Although batte­ not hitherto attested in Lydian inscrip­ red, the figure on the front still retains tions. The block, measuring 0.68 m. in many of the delicately carved details of height, 1.12 m. long, and 0.37 in. wide, is drapery and jewelry; when found, heavy framed by drafted edges and a roundel traces of mortar still adhered to the molding at the base; two iron dowels ankles and feet. The kore wears the stan-

11 ARKEOLOJİ DERGİSİ darcl double garment of Ionia, the chiton between was filled with a screen of deli­ covered by himation, and grasps the hem cately carved tendrils. The crossbar con­ of her skirt with her right hand. She clasps necting the ends of the arms was inscribed a small animal, probably a lion, against on both sides with xnKPATHS The width her breast with her left hand. She also of the intact menorah must have been wears a bead-and-reel necklace. Traces of over 1 meter. A smaller menorah (M 63. drapery at the base of her neck indicate 55) 0.18 m. high, cut from sheet bronze, that her head was covered. Two raised, was fastened through small holes in its wavy ridges flank her on either side. The stem to a larger object, perhaps a piece of smaller reliefs on the sides face, or march, furniture. forward; they include korai (e. g. Fig. 13), In the large rectangular entrance co­ lions rearing on volutes, and satyrs or urt to the gymnasium (Marble Court, cf. komasts holding drinking cups. Six panels plan, Fig. 1), Prof. Stephen W. Jacobs of on the back depict sometimes enigmatic Cornell completed the recording and re­ mythological scenes; two birds attacking moval of all major blocks into the open a lreed animal, a lion confronting a boar space to the east, except for a few archi­ across a tree, a robed figure driving a two- trave blocks and sections of the large horse chariot, a hero killing a lion with a spirally-fluted columns from the main club (probably Heracles slaying the Ne- gateway, which were left in situ along the mean lion), a much-effaced horseman western side of the enclosure. Sections (?), and a slaying with three figures, per­ of the well-preserved marble floor of opus haps the slaying of Aegisthus by Orestes. seclile panels in the southeast, northeast, The lower part of another kore (S 63.41) and northwest corners of the court were was split from the front of a similar co­ cleared. The two-stored screen building lumned shrine. This figure, of which only now appears to have been walled shut du­ the lower half is preserved, stands to a ring the early Byzantine restoration height of 0.39 m. She also stood between except for the three central intercolum- columns, one of which is preserved; this, niations. A tentative restoration of the however, is unfluted and stands on a court during its various phases is nearing small pedestal. A sinuous rope-like object completion, preparatory to possible res­ hangs from her right hand to her ankle. toration of part of the facades around the These sculptures reveal a court school of court. sculptors working at Sardis in the first half of the 6th century B. C., strongly At the sector Pactolus North (PN on influenced by Ionian schools such as Sa­ plan, Fig. 1), William C. Kohler, John G. mos and Miletus, but preserving an indi­ Pedley, Noel Robertson and George M. A. vidualistic style. Hanfmann cleared additional portions of the Islamic, Byzantine, and Roman settle­ Many new dedications inscribed on ments north of the area explored in pre­ marble plaques, similar to inscriptions vious seasons. Work continued from June found in 1962, were recovered from the 21 to August 24. Immediately below the synagogue; one of them (IN 63.49) records surface, in squares W 235-249, S 351-361, the gift of a enw i $*-ov’ or seven-branched appeared crude rubble walls of an Islamic lampsland, probably the traditional me- village which appears to have occupied norah. In addition, two outer arms of a the site from the late 14th through the la­ large marble representation of the me- te 18th centuries A. D. or later. W. C. Koh­ norah (S 63.50), carved completely in the ler distinguished two major levels of oc­ round (Fig. 14) were recovered. The space cupation separated by a heavy burned la­

12 THE SIXTH CAMPAIGN AT SARDIS - 1963 yer. Somewhat irregular rectangular units, included a piriform glass unguentarium, incorporating much re-used material, oc­ a terracotta rooster and a dramatic mask curred in both levels. Floors in the upper (T 63.35, Fig. 16). level occur at ca. *90.4. The lower level, Walls and a well-defined floor of the from *89.00 - 89.6, featured three stone Persian level, perhaps related to the apsi- bases, perhaps for wooden interior sup­ dal buildings farther south, occurred at ports or porch posts, and contained green- W 236-248, S 342-348. The associated pot­ glazed wares and grotesque spouted pots. tery, including Lydian wares and Attic The tubular spout of a red-burnished ves­ black-glaze sherds, supports the strong sel (P 63.59) built into an Islamic wall probability that there was no marked resembles Hittite and related wares of the break in life at Sardis to indicate the first half of the second millenium B. C. transition from Persian to Macedonian in the Anatolian plateau. rule in the late fourth century B. C. Beneath the Islamic village lay early Between August 5 and 24, Prof. A. Byzantine continuations of the «Mosaic Henry Detweiler, assisted by Ralph Iler Suite» discovered in 1962. Two large stuc­ and Mehmet Ergenc, completely cleared coed tanks were filled in, perhaps as part the small Middle Byzantine church «E» of a great rebuilding ca. 400 A. D., forming (Fig. 1), whose identification had been the northern part of the impressive large suspected by Howard Crosby Butler, di­ hall 18.5 by 5.7 m. which contained the rector of the Princeton excavations at Sar­ «Eagle Mosaic». A later rebuilding of the dis from 1910 through 1914. The church upper walls was noted here, as well as at is oriented roughly east-west, measuring W 223-227, S 349-354, where an irregularly 18.48 m. long by 11.49 m. wide, and con­ shaped area is bounded on the east by a tains three small masonry apses at the curving rubble wall 1.5 m. thick, whose eastern end; the central apse is slightly top lies at *90.42. A gold solidus of Justin larger than the two at either side. A large I (518-527 A. D.), (Fig. 15, C 63.175), built brick dome stood over the center of the into this wall just above the base course, church at the intersection of two barrel- suggests that this phase of construction vaults; a smaller dome rose above each was undertaken in the mid-6th century of the four arms thus formed. The entran­ A. D.. ce was through a narthex at the west. Earlier constructions were incorpo­ The structure stood on a solid raised ma­ rated into these buildings. Two marble sonry platform which incorporated much steps at W 220.6 - 223.4, A 340-345, suppor­ heavy masonry from Roman and earlier ting the lower part of a monument with structures. Parallel rows of channels laid simple base profile, perhaps of the late under the floor of the building probably lirst century B. C. or early first century contained a framework of timbers bolted A. D., were built over by a stuccoed cham­ together to reinforce the church against ber, perhaps a vaulted tomb. Five Roman- earthquakes, a variation of the age-old built sarcophagi and tile graves lay near­ «half-timbering» technique common in by; they appear to form a kind of small this part of Asia Minor. A rectangular funerary precinct of enclosure of the se­ tank-like cavity 1.71 m. long by 1.26 m. cond and third century A. D. The richest wide was sunken below the floor on the of these graves, 1963.1, contained three right side of the church. A steep flight skeletons of adults extended full length, of stairs leading into it makes it likely their heads toward the west. The grave that this was a baptistery. Traces of three offerings of glass and terracotta objects, layers of painted plaster adhere to the

13 ARKEOLOJİ DERGİSİ south wall; of the outermost coat, por­ ling, is planned for the summer of 1964. tions of a geometric band of diamonds in black, red, and green with tiny white Work on Karnyarik Tepe was suspen­ crosses in their lower apices survive. The ded August 9. Attention turned to inves­ church remained in use only a short time tigation of a smaller mound, BT 63.2, a after its construction probably in the short distance to the east, where geophy­ twelfth century A. D. Heavy burning over sical testing had revealed the possible the floor, associated with quantities of presence of a tomb chamber. Work began pottery, glass, etc., show that Islamic with the sinking of a pit into the center shops and furnaces were active in the of the mound where the ground level was building before its final destruction by highest. At a depth of 2.60 m. from the earthquake. surface a heavy layer of large, loosely packed limestone fragments appeared in At the Lydian royal necropolis of Bin the western part of the pit. At a depth of Tepe, preliminary investigations were be­ 4.95 m., the roof of a small tomb chamber gun at Karnyarik Tepe, the central of the appeared, consisting of four roughly-dres­ three largest Tumuli in the cemetery. sed limestone slabs plastered with clay. Trenching was begun on the south face ol Ancient robbers had forced an entrance the mound to locate the crépis or retaining through the two central slabs into the wall around its outer periphery, and if tomb beneath; traces of an additional possible the dromos. The major trench, robber tunnel from the south were dis­ excavated in a series of five large platforms covered. The tomb chamber measures 2.87 running vertically up the slope of the m. in lenght by 1.35 m. in width and is mound, was 18 m. wide and 4.50 m. deep. 1.36 in. high; it is oriented east-west. The Dr. David Greenewalt of the Massachu­ floor is constructed of five flagstones. The setts Institute of Technology conducted walls are formed by three courses of ca­ tests with electronic equipment in an at­ refully finished ashlar masonry with draf­ tempt to detect buried walls or structures ted edges, cut from local limestone. Frag­ immediately beneath the surface of the ments of two sides of a wooden funeral mound; his observations were further in­ couch lay on the floor of the chamber; a vestigated with the aid of a water-cooled streaked skvphos, two squat lekythoi, oil drilling rig kindly loaned by the Uni­ part of a gray monochrome lydion, and a versity of Pennsylvania Gordion excava­ waveline hvdria, and two small iron plates tions. A major effort to reach the main bearing the imprint of textile were also tomb chamber, perhaps involving tunno- recovered from the tomb.

14 SARDIS EXCAVATIONS

« I« i.

- ■ . > ...... j ARTEM"“

" ■"'wr i ./ \ } ; ■

SCALE IN METEORS MAGNETIC NORTH 500 1000 1200

I -----GYMNASIUM BYZANTINE SHOPS PACTOLUS NORTH -----HOUSE OF BRONZES - PACTOLUS CLIFF ------ROMAN BASILICA 12-----PARKING AREA EXPED'N. HDQRS -----BYZANTINE CHURCH ------TEMPLE OF ARTEMIS ------'CG'-ROMAN BATH ------*— ACROPOLIS - ROMAN CIVIC CENTER ------PYRAMID TOMB ROMAN STADIUM ------SYNAGOGUE — THEATER OF SARDIS — ------— TUNNELS BYZANTINE CITY WALL LYDIAN GRAVES *-

AUGUST 26, ¡962 Fig. 1 — Map oj Excavations.

15 imo

N 120

NIOO

MARBLE COUR T

WEST “ B"

SYNAGOGUE

BYZ SHOPS SHOP!

ROAD T ROAD TRENCH

- U.'j-11111 ■

ao .B .

OCTOBER 1962 Fig. 2 — Sector Plan.

16 3 — Terracotta figure of a bearded man (P63.307), House of Bronzes, early sixth century B.C.

Fig. 4 — Orientalizing d e i n o s, (P63366), Lydian, late seventh century B.C.

17 Fig. 5 — Forelegs of a terracotta animal, perhaps a camel (T63.48), Lydian, sixth century B.C. from House of Bronzes.

Fig. 6 — View of synagogue area (showing apse), looking west.

18 Fig. 7 — Mosaic in apse of synagogue (vines growing out of krater), fourth century A.D.

Fig. 8 — View of western part of synagogue, looking south, with eagle relief of marble table in the foreground.

19 Fig. 9 — Pair of marble lions (S63.37) from the synagogue.

rig. JO — inscription in Lydian (1N63.141) from the synagogue.

20 Fig. 11 — Small kore (S63.30), from the synagogue, ca. 600 B.C.

Fig. 12 — Monument in the form of a temple, with standing goddess (S63.51), ca. 550 B.C., reused in synagogue.

21 Fig. 13 — Relief of a k o r e on the side of the monument in the form of a t.emple (S63.51). Detail of Fig. 12.

Fig. 14 — Marble M e no r ah from synagogue (363.50, IN63.130), inscribed.

22 Fig. 15 — Gold solidus of Justin I (C63.175) from Pactolus North.

Fig. 16 — Terracotta mask (T63.35), third century A.D from Pact ulus North.

23 ZUSAMMENFASSENDER BERICHT ÜBER DIE AUSGRABUNGEN IN ARSAMEIA 1963

Prof. Dr. Friedrich Karl DÖRNER

Vorbemerkung Deutsche Levante - Linie frachtfrei von Hamburg nach İskenderun befördert. Für die im Jahre 1963 durchgeführte Grabungskampagne in der von mir entdec­ Teilnehmer und Zeitdauer kten Königsresidenz von Arsameia am Nymphaios in Kommagene (Kleinasien) Folgende Mitarbeiter waren an der hatten wir uns folgende Ziele gesetzt: Durchführung der Arbeiten in Arsameia im Jahre 1963 beteiligt : 1) Beendigung der Arbeiten im Hie- rothesion des kommagenischen 1) Prof. Dr. Friedrich Karl Dömer, Königs Mithradates Kallinikos auf Grabungsleiter (Münster) der Eski Kaie. 2) Dipl. Ing. Wolfram Hoepfner, Arc­ 2) Untersuchung der Hangschutt-und hitekt (Berlin) Höhlensedimente im Bereich der 3) Bau-Ing. Klemens Rintelen, Archi­ Eski Kaie. tekt (Münster) 3) Klärung der Besiedlung des Kadi 4) Wilhelm Winkelmann, Prähistori­ Tepe (am Fusse der Eski Kaie). ker (Münster) 4) Wiederaufstellung der von uns in 5) Dr. Hansjürgen Müller-Beck, Pa­ den bisherigen Kampagnen inner­ läontologe (Bern) halb des Heiligtums aufgefunde­ 6) Dr. Heinrich Rahn, Bankdirektor nen Reliefs an ihren ursprünglic­ a. D., zuständig für Kasse, Buch­ hen Standorten (Sockelanlagen I- führung und Inventar (Düssel­ II-III), Vorsorge für den Schutz dorf) dieser Monumente und für die mit dem «Heiligen Gesetz» des Königs 7) Carmen Rahn, Photographin (Düs­ Antiochos beschriftete Felswand. seldorf) 8) Franz-Josef Jüttner, zuständig für Die Finanzierung der Arbeiten wurde Technik, • Lagerverwaltung und durch einen Zuschuss der Deutschen Fors­ Transport (Münster) chungsgemeinschaft, der Gesellschaft zur Förderung der Westfälischen Wilhelms­ 9) Ali Özgür, Arcäologe und türkisc­ Universität sowie durch private Stiftun­ her Regierungskommissar (Ada­ gen ermöglicht, für die ich mich den Her­ na). ren Dr. E. Rindtorff und Paul Vollmann Von diesen Teilnehmern hat Herr freundschaftlich verplichtet fühle. Das Rahn in dankenswerter Weise für seine benötigte Arbeitsmaterial ist weitgehend Tochter und sich selbest alle Unkosten gestiftet worden und wurde durch die (mit Ausnahme der Verpflegung) getra-

24 ARKEOLOJİ DERGİSİ gen. Herr Rintelen und der Grabungsleiter Gast, und zwar der deutsche Botschafter wurden von der Regierung der Landes in Ankara, Dr. Gebhardt v. Walther, der Nordrhein-Westfalen beurlaubt, ebenso die weite und beschwerliche Anreise, beg­ Herr Winkelmann vom Landschaftsver­ leitet von Dr. F. Steinherr, nicht gescheut band Westfalen. hatte. Ausserdem waren in der zweiten Entsprechend den gestellten Aufgaben Hälfte der Ausgrabungen Frau Dr. E. Dör- war die Teilnahme der Mitarbeiter von ner und Frau M. Rintelen im Zeltlager an­ verschiedener Dauer. Mit den Herren wesend, die sich tatkräftig der Lösung der Rintelen und Jüttner verliess ich selbest schwierigen Verpflegungsprobleme annah­ am 10. Mai Münster, um den Aufbau des men und ausserdem, zusammen mit Dr. Zeltlagers vorzubereiten, für den Abtrans­ Rahn, für die Beschriftung der reichhalti­ port des Expeditionsmaterials von İsken­ gen Scherbenfunde Sorge getragen haben. derun nach Kâhta Sorge zu tragen und die Arbeiten zur Sicherung der Monumen­ Ergebnisse der Kampagne 1963 te in Angriff zu nehmen. Am 8. Juni trafen I. Die Arbeiten auf der Eski Kaie Herr und Fräulein Rahn sowie die Herren Winkelmann, Müller-Beck, Hoepfner und Im Mittelpunkt standen die Untersuc­ Ali Özgür im Zeltlager ein. Nach Beendi­ hungen im Hierothesion des Mithradates gung ihrer speziellen Arbeitsaufgaben Kallinikos, um in diesem Bezirk die Arbe­ verliessen uns Herr Müller - Beck am 7. iten abzuschliessen. Es handelte sich hier Juli, Herr Winkelmann am 13. August, um folgende Vorhaben : Herr Rahn und Tochter mit Herrn Ali Öz­ 1) Zu-und Aufgänge zur Eski Kaie gür am 31. August. Die offiziellen Grabun­ 2) Grabungen auf dem Plateau der gen wurden an diesem Termin eingestellt. Eski Kaie Die Zeit bis zum Aufbruch der übrigen Teilnehmer am 9. September diente dazu, 3) Untersuchungen der Hangschutt- das bisherige Grabungsgebiet auf der Eski und Höhlensedimente Kaie in einen ordnungsgemässen Zustand zu bringen und das Zeltlager abzubauen. 1) Zu - und Aufgänge zur Eski Kaie Wir hatten die Freude, dass im Ver­ In der Publikation: «Arsamia am laufe der Kampagne 1963 eine grössere Nymphaios. Die Ausgrabungen im Hierot­ Anzahl Besucher nach Arsameia kamen. hesion des Mithradates Kallinikos von Wiederholt waren der Kaymakam von 1953-1956» (Ist. Forsch. Bd. 23, zitiert: Kâhta, Bay Nazmi Çengelçi sowie verschie­ Arsameia a. O.) wurde bereits S. 101 ff. dene Ressortleiter bei uns zu Gast, die uns von unserer Suche nach den in jeder Weise immer ihre Hilfe zuteil berichtet. Die in I-J/XI-XII (Arsameia a. werden Hessen. Ebenso besuchte uns der O. Plan 3) angeschnittene und teilweise Vali von Adıyaman, General a. D. Alaeddin freigelegte Steinsetzung aus Bruchstei­ Kiral; er Hess für uns nach ungewöhnlich nen, die wir als Endstück eines gepflas­ schweren Regenfällen im Frühsommer um­ terten Weges angesprochen hatten (vergl. gehend die Anfahrtswege zum Lager wie­ Arsameia a. O. S. 102 mit Abb. 4), erwies der instand setzen und war bemüht, uns sich tatsächlich als Aufweg auf die Eski unsere Arbeiten nach Kräften zu erleich­ Kaie und wurde bis zur Sockelanläge II tern, ebenso wie die zuständigen Leiter freigelegt. seiner Regierungsdiensstellen. Das Anschlussstück des Aufweges Zum erstenmal war auch ein de­ von Sockelanlage II zur grossen Eingang­ utscher Regierungsvertreter bei uns zu shalle auf der Westseite der Südflanke

25 ZUSAMMENFASSENDER BERICHT ÜBER DIE AUSGRABUNGEN IN ARSAMEIA 1963 war offensichtlich künstlich über den Zwei das Gelände erfassende Schnitte Hang verlegt und ist daher gänzlich zers­ (A. u. B) zeigten aber, dass än dieser tört. Dagegen sprach vieles dafür, den Stelle die hellenistischen Bauten einsch­ Aufgang und vielleicth auch noch Teile liesslich der Fundamente ausgeraubt wa­ einer Toranlage auf dem Südhang unter­ ren. Die soliden Bruchsteinmauem der halb des Plateaus in H 4-6/X 10-XI 1 mittelalterlichen Schicht II gründen in fassen zu können. Die hier unter der Le­ dieser Ausbruch Schicht direkt auf dem itung von W. Hoepfner ausgeführten Felsen. Nicht weit unter die Oberfläche Arbeiten argaben zunächst, dass die Ver­ dagegen reichen die Mauern und Stütz­ schüttungen viel grösser waren, als ver­ mauern des späteren Gutshofes, der mutet werden konnte. Schicht I. «In einer Tiefe von ca. 1, 5 m zeigte Die Grabung C galt der Erkundung sich die Wangenmauer der grossen helle­ eines offensichtlich frühen Raumes, der nistischen Freitreppe, die wir nach der 1953 mit dem «grossen Suchgraben» am Aufnahme der Profile freigelegt haben. Südhang angeschnitten worden war (Ar­ Weite Teile ist sie in der vollen Breite sameia a. O. S. 148 ff.). Die Freilegung er­ von 6,40 m erhalten. Dort, wo die seitli­ gab einen symmetrischen, mit Bänken chen Wangenmauern beginnen, ist ein und einer zylindrischen Vertiefung verse­ 3 m tiefes Podest vorgelegt worden. henen, unterirdischen Kultraum, der Noch in nachantiker Zeit ist dieser Auf­ wolh als Mithräum gedeutet werden muss. weg in Benutzung gewesen, nur ist er Keramik, farbige Putzstücke, herabges­ durch die Anlage seitlicher Mauern und türzte Säulenbasen sowie zwei Münzen eines Vorturmes aus den Trümmern der aus der Ausbruchschicht lassen schon Aufbauten und Stützmauern um mehr als jetz erkennen, dass es sich hier nicht um die Hälfte verengt worden. Eine über der einen hellenistischen Bau handelt, sondern Treppe Liegende Schuttschicht ents­ um einen späteren Raum, zu dessen tammt der Zeit des gänzlichen Abbruchs Schicht eine Anzahl schon im 9. Jh. wie­ der antiken Gebäude, deren Bauglieder der - verwendeter Toros-und Kugelbasen aus dem begehrten weissen Kalkstein an gehört. diesem Platze au maultiergerechten Las­ ten zurechtgeschlagen wurden, um dann Glücklicherweise fanden sich in den Schuttschichten Bruchstücke von Säulen, in der Kirche von Bar$auma wieder ver­ Kapitellen, Basen usw., die uns wesent­ wendet zu werden» (Hoepfner; vgl, die liche Schlüsse über die Form der hellenis­ Nachweise Arsameia a. O. S. 303). tischen Aufbauten erlauben. Dazu gehören 2 dorische Kapitelle; sie scheinen neben 2) Grabungen auf dem Plateau der einigen gut in hellenistischer Technik gear­ Eski K aie: beiteten Pfeilerquadem mit Wolfs - und Es war das Ziel der auf der Höhe des Dübellöchern zu der antiken Toranlage alle aus der hellenistischen Zeit stammen­ zu gehören. Abgeschlagene Akanthusb- den Überreste zu erfassen. Über den Ver­ ruchstücke passten bei einem Kapitellfrag­ lauf der einzelnen Untersuchungen berich­ ment an, das durch eine eigenartige For­ tet W. Hoepfner, der diese Arbeiten leite­ mung von Blüten zwischen den Akanthus- te, folgendes : blättem auffällt. Drei kannelierte, fast «Nach der Tiefengrabung I (Arsameia unbeschädigte Säulentrommeln gehören a. O. S. 162) erschien die nw. Erhöhung zu dieser kleinen Säulenordnung. Der des Plateaus für künftige Untersuchungen grosse Kultbau, der sich nur auf dem besonders erfolgversprechend zu sein. Westteil des Plateaus befunden haben

26 ARKEOLOJİ DERGİSİ kann, ist durch Kapitellfragmente mit Beck geleitet, der seine Beobachtungen einem sehr spitzen Akanthus und vielen folgendennassen zusammenfasst : Bruchstücken von Säulentrommeln belegt. «Die ersten Sondierungen warden am Dazu scheinen auch die Fülle von Statu­ von steil gelagerten Schutt überzogenen enfragmenten zu gehören; es handelt sich Südhang der Eski Kaie durchgeführt. Da­ hierbei um Funde, die entweder an der bei zeigte es sich sehr rasch, dass die me­ Oberfläche oder in der erwähnten Abbru- ist sehr stark überstellten Schichten — als chshicht gemacht wurden. So sind in der typisches Produkt einer exponierten Ero­ diesjährigen Kampagne u. a. Bruchstücke sionslandschaft— nur äusserst geringe von Fingern, eine Hand, der Teil eines Mächtigkeiten aufwiesen. Im günstigsten männlichen Brustkorbes neben sehr vie­ Falle wurden Mächtigkeiten von 1.60 m len Faltenbruchstücken gefunden wor­ beobachtet. Der Durchschnitt lag aller­ den. Diese Fragmente und Architekturte­ dings bei nur 0,40 m. Die Böschungswin­ ile zeigen im Gegensatz zu denen des Nem- kel lagen meist steiler als 45°. Oft kam rud Dağ die Technik westlicher, griechis­ der gewaschene unüberdeckte Fels zum cher Bildhauerschulen. Grundmauern und Vorschein. Fundamente des Kultbaues werden sich — wie die Schnitte A und B gezeigt ha­ Unter diesen Bedingungen waren ka­ ben— nicht mehr finden lassen, sie sind um in nennenswertem Umfang Kultur­ vollkommen ausgeraubt worden. reste höheren Alters in situ zu erwarten. Die Beobachtungen sprechen vielmehr für Durch ein Abtragen der mittelalterlic­ eine starke Verlagerung aller Schutts­ hen Schichten auf der «Serailspitze» im chichten des Hanges in relativ junger Zeit. Westen des Plateaus konnte der Grundriss Es konnten folgende Kultureinschlüsse in des Palastkomplexes, der bislang durch den Hangsedimenten (unter Einschluss die beiden grossen Mosaiken bestimmt der Ablagerung in zwei kleinen, nischenar­ war, weiter vervollständigt werden. Eine tigen Mikrohöhlen - in einem Fall zumin­ Folge sehr unterschiedlich grosse und aus­ dest Rest einer früher erheblich grösse­ gestatteter Räume lag auf einem schmalen ren Höhle) beobachtet werden : Grat, der im Süden und Norden durch Stützmauern gesichert wurde. 1. Mittelalter : Brandschutt in allen hö­ Die Auswertung des keramischen heren Schuttschichten mit späten Leis­ Materials, der Münzen, der Architektur tenziegeln, Fragmenten von grossen und der plastischen Funde, wird die jetzi­ Knopf - Pithoi (Entsprechungen inder gen Vorstellungen von der hellenistischen mittelalterlicher Grossbauschicht auf Kultstätte noch abrunden und erweitern der oberen Plattform), grobe Lehmzie­ helfen.» gel mit organisohem Beischlag, Kera­ mikfragmente mit typischen tiefen Drehrillen und MÁ- Profilen. An einer 3) Untersuchungen der Hangschutt Stelle (Schnitt SH -1) wurde von dem - und Höhlensedimente Brandschutt eine Wegverbauung über­ . Die bisherigen Streufunde auf der deckt, die durch Einschlüsse aber eben­ Eski Kaie hatten bereits eine frühere Be­ falls bereits als MA datiert werden siedlungsperiode dieser Stätte vermuten konnte. Sie überschneidet die spätan­ lassen (vgl. Arsameia a. O. S. 228). So ers­ tiken Weganlagen und dürfte am ehes­ chien eine Untersuchung der Hangschutt ten als Teil des mittelalterlichen Auf­ — und Höhlensedimente unbedingt not­ ganges zu betrachten sein (Grossbausc­ wendig. Diese wurden von H. Müller — hicht).

27 ZUSAMMENFASSENDER BERICHT ÜBER DIE AUSGRABUNGEN IN ARSAMEIA 1963

2. Spätantike: Streufunde in höheren begründet ist, oder ob die eigentliche und mittleren Schuttschichten in «Besiedlung» in diesem Zeitraum eben tat­ Form von Keramikfragmenten und sächlich schwach war - was bei einem aus­ buntem Verputz, dessen Datierung auf schliesslichen Kultbezirk durchaus der der Plattform allerdings nicht absolut Fall sein könnte). Eine stärkere jung - prä­ eindeutig zu sein scheint. Bezeichnend historische bzw. hochantike Besiedlung ist, dass die spätantiken Funde an kei­ fand offenbar nicht statt, während in der ner Stelle ein regelrecht sauber get­ mittleren Bronzezeit mit möglicherweise renntes Stratum bildeten. Ein weiteres bereits frühbronzezeitlichen Anfängen wi­ Zeichen für die Stärke der jungen Ver­ eder mit einer recht intensiven Besiedlung lagerungen, die zugleich auf eine rela­ der Höhe zu rechnen ist». tiv grosse Abtragung der Aussenränder der spätantiken Plattform sprechen. II. Die Probegrabung auf dem Kadi An einigen Stellen konnten Reste der Tepe spätantiken Hangverbauungen und We­ Der bereits Arsameia a. 0. S. 233 Nr. geanlagen unter meist dünner Schuttü- 5 veröffentlichte kleine Meissei aus der berdeckung mit ausschliesslich MA- Bronzezeit war von einem Arbeiter im Einschlüssen beobachtet werden. Jahre 1953 auf dem sogenannten Kadi 3. Prähistorisch : In den höheren Schut­ Tepe, einem kleinen Höhenrücken am Fus­ tschichten, wie auch im Raume kleiner se der Eski Kale (Plân 1 : CD XV/XVI) Felsterrassen, die als Schuttfallen wirk­ aufgelesen worden. Um die Frage zu klä­ ten, fanden sich gelegentlich prähisto­ ren, ob sich an dieser Stelle noch Über­ rische Scherben und Steingeräte. Nur reste einer prähistorischen Besiedlung in einem einzigen Fall (vor der kleinen feststellen lassen könnten, führte w. Win­ Höhle, Schnitt SH-3) kamen in tiefe­ kelmann eine Untersuchung durch. Hier­ ren Schuttlagen reine prähistorische bei fanden sich jedoch ausschliesslich Funde zum Vorschein; sonst handelte mittelalterliche Besiedlungsreste, so dass es sich stets um Beimengungen in stark die Herkunft des Meisseis nicht geklärt verlagertem Schutt mit gleichzeitig werden konnte. Die Arbeiten führten je­ jüngeren Einschlüssen. Die Scherben doch zu der Entdeckung eines Eisensch­ sind mit Sicherheit der regionalen melzbezirkes, über den unten im Abschnitt mittleren Bronzezeit zuzuordnen; ob IV berichtet ist. sich auch Stücke aus der frühen Bronzezeit unter unseren Funden be­ III. Die Untersuchungen in der Gen- finden, bleibt fraglich. Die Steingeräte dere - Höhle allein stellen kein ausreichendes Krite­ Da die Arbeiten von H. Müller - Beck rium für eine tiefergreifende Datierung auf der Eski Kaie früher als geplant been­ dar. det waren, wurde noch eine Untersuchung Die Eski Kaie war demnach stän­ der Gendere - Höhle angeschlossen, deren dig starken Erosionseinwirkungen ausge­ topographische Situation besonders erfolg­ setzt, wie sich auch heute noch gut beo­ versprechend erschien. H. Müller - Beck bachten lässt. Am besten belegt wird im fasst seine bisher erzielten Ergebnisse Hangschutt die offenbar intensive mittel­ folgendermassen zusammen : alterliche Besiedlung (Hauptbauschicht), weniger gut kommt die Spätantike zum «Eine Sondierung in dem von uns als Ausdruck (wobei sich die Frage erhebt, Gendere - Höhle bezeichneten Abri unweit ob das in den Erhaltungsbedingungen der römischen Brücke über den Cendere

28 ARKEOLOJİ DERGİSİ

Suyu (kurdisch = Gendere; über diese paläolithische Funde konnten im Raume Brücke vgl. Arsameia a. O. S. 14.15.18) er­ von Arsameia nirgends beobachtet wer­ reichte eine Tiefe von 3,5 m. bevor sterile den. Ihre Auffindung, die keineswegs aus­ Fluss - Sande angefahren wurden. geschlossen ist, dürfte bei den vorhande­ nen Erhaltungsbedingungen allerdings Stratigraphisch ergab sich dabei : sehr stark von äusserst glücklichen Ums­ 0.00 — 0.80 m Horizontal gelagerte Mists­ tänden abhängen». chichten mit neuzeitlichen bis spätmittelalterlichen IV. Probegrabung auf dem sogenann­ Funden. ten Eisenfeld 0.80— 1.60 m Mittelalterliche, spätantike, wahrscheinlich jung - prä­ Das negative Ergebnis der Grabung historische und bronzeze­ auf dem Kadı Tepe (vgl. Abschn. II) führ­ itliche Funde in vermisch­ te trotzdem zu überraschenden Erfolgen, ter und unruhiger Lage­ über dieW. Winkelmann, der die Probegra­ rung. Auf dem Höhlenvor­ bung auf dem sogenannten Eisenfeld lei­ platz klare Anlage eines tete, folgendes berichtet : Wohnbodens mit tief ein­ «Bei einer Geländebegehung am gegrabenem Vorratsgefäss 11.6. 1963 auf dem in das Tal des Kâhtaçay des Mittelalters und entsp­ abfallenden Westhang des Kadı Tepe wur­ rechender Störung der tie­ den in einigen in letzten Resten erhalte­ feren Horizonte. nen Mauerspuren eines vermutlich mit­ 1.60 — 2.00 m Frühbronzezeit, bzw. Kup­ telalterlichen Wohnplatzes zwei grosse ferzeit in horizontaler La­ Stücke Eisenschlacke aufgelesen. Sie führ­ gerung mit auffallend gro­ ten bei dei Befragung der Arbeiter nach ben Steingeräten aus sehr ähnlichen Stücken zur Entdeckung eines gutem Silex. kleinen Eisenschmelzbezirkes am West­ 2.00 — 3.50 hang des Kâhtaçay, unmittelbar sö. vor horizontaler Lagerung mit dem steil aufragenden Felsmassiv mit der - Ware des geglätteten sch- mittelalterlichen Burg Yeni Kaie. warztonigen syrischen Ty­ Schon die erste Geländebegehung pus und ebenfalls sehr brachte auf einer Fläche von 25 X 35 m grossen, oft gut gearbeite­ über 20 kleinere und grössere «Ofensau­ ten Silexgeräten. en» und Schlackenstücke, die durch Pf­ Mit Ausnahme der obersten Schieten lug und Hacke aus dem Untergrund an die die auch Rinderfunde enthalten, ersche­ Oberfläche gerissen waren (Arsameia a. inen in den unteren Lagen offenbar aus­ O. Plan 1 : B VIII/IX). schliesslich Ziege bzw. Schaf. Mit Sicher­ Mit zwei hangwärts angelegten heit darf aber auch eine bereits intensive Suchgräben von 2 X 17 m Länge einem neolithische Besiedlung der weiteren Um­ hang parallel verlaufenden Graben von gebung von Arsameia — möglicherweise 3 X 10 m wurde versucht, nähere Einzel­ unter Bevorzugung der Flussauen— an­ heiten dieses Eisenschmelzgebietes zu genommen werden. Sie scheint sich eher erforschen. in südöstlichen Zusammenhang einord­ Der Fundplatz liegt am Westhang ei­ nen zu lassen, wie die geographische Si­ nes kleinen Baches, der in dem Massiv tuation des Raumes ja auch nahe legt. nordwestlich des Dorfes Eski Kâhta ent­ Praekeramische, mesolithische oder springt und vor der Südseite der Yeni Ka-

29 ZUSAMMENFASSENDER BERICHT ÜBER DIE AUSGRABUNGEN IN ARSAMEIA 1963 le in den Kähtagay einmündet. Schon beim der innere Tonmantel auf der Brennplatte Abtragen der etwa 20 cm. starken Ackers­ des ersten äusseren Ofens aufgesetzt chicht kamen weitere Eisenschlacken, da­ war. Eine etwa 4 cm starke Pottesche­ zu mittelalterliche grünglasierte und schicht füllte den Boden des inneren gelbtonige Scherben, Bronzemünzen und Ofens. In der Ofenwölbung lagen darü­ ausserdem erste Spuren von schmalen ber einige Steine und Eisenschlacken Steinmauern zu Tage, in Lehm verlegt. zwischen humosem braunem Boden. Le­ Stellenweise wurde Schon unter der Ac­ ider war das hangabwärts liegende west­ kerschicht der gewachsene Boden — rot­ liche Vorgelände des Ofens durch mitte­ brauner Verwitterungslehm und kiesiger lalterliche Eingriffe so sehr gestört, dass Mergel— erreicht. Bei dem weiteren Tie­ über den Abflusskanal an dieser Stelle ferlegen erschienen die Fundamentmauern nichts mehr festgestellt werden konnte. eines mittelalterlichen Gebäudekomplexes Über die ursprüngliche Höhe des Ofens in zwei - bis dreimaliger Überbauung. Der können nur Näherungswerte angegeben Boden war bis zu den untersten Funda­ werden. Über der Planungshöhe ist im mentlagen der Mauerzüge, bis zu 1,0 m. Minimum ein Bodenprofil von 0,5 bis und 1, 4 m. unter der Oberfläche gestört. 0,6 m. zu ergänzen, d. h. der Ofen war In dem ganzen humosen Füllboden zwi­ mindestens 0,8 bis 0,9 m tief im Boden schen den Fundamenten kamen mittelal­ angelegt. Eine Gesamthöhe 0,9 bis 1,10 m terliche Scherben, aber auch grössere und kann für die gesamte Ofenkuppel ange­ kleinere Eisenschlacken, sehr viel Holz­ nommen werden. kohlestücke und verbrannte dickwandige Zur Datierung des Ofens konnten aus Tonbrocken, vereinzelt rotgeglühte Steine dem umgebenden Boden keine sicheren zum Vorschein. Weitere «Ofensauen» la­ Anhaltspunkte gewonnen werden. Etwa 0.6 gen in dem Steinverband der mittelalter­ m westlich lag auf einer erhaltenen lichen Mauer. Kante des anstehenden Bodens ein klei­ Der Gesamtbefund liess erkennen, nes Gefäss von 6 cm Höhe aus dass im Bereich der drei hangwärts und schwarzbraunem Ton in Scherben, von hangparallel geführten Suchgräben der dem nur gesagt werden kann, dass es äl­ Eisenschmelzbezirk die zeitlich älteste ter als die mittelalterliche Kulturschicht Anlage darstellte, die durch die mittelal­ ist. 1,0 m östlich des Ofens wurde in der terlichen Überbauungen fast völlig zers­ Höhe des erhaltenen unteren Ofenmantels tört worden war. eine antike grosse Bronzemünze gefunden, Nur am Ostrande des hangabwärts ge­ auf der eben noch Spuren eines Frauen­ führten Suchgrabens 2 war bei 0, 8 m. kopfes zu erkennen sind; eine nähere Bes- unter der Oberfläche der untere Teil ei­ timnung steht noch aus. nes Schmelzofens in etwa 30 cm. Höhe Die Ofenröste bilden mit den zerstör­ mit doppelter Wandung erhalten. In der ten weiteren Ofenplätzen und Überresten Grabungsfläche zeigte sich in der anste­ der Eisenschlacken die älteste Schicht an henden mergeligen kiesigen Bank eine diesem Platz, die durch spätere mittelalter­ kreisförmige Grubenverfärbung von 0,7 liche Überbauung im Bereich der drei an­ m Durchmesser, darin ein äusserer rotgeb­ gelegten Suchgräben fast restlos zerstört rannter, 3 cm. starker Tonring mit 0,55 m war. Die Bronzemünze stellt den bisher Durchmesser und darin eine innere Ton­ einzigen ansprechbaren älteren Fund darö wandung von 0,4 m. Durchmesser. Die Un­ Ob beides zusammengehört, muss die wei­ tersuchung ergab, dass dieser ofen vermut­ tere Untersuchung einer grösseren Flä­ lich erneuert war. Der Schnitt zeigte, dass che ergeben ,die sich bemühen muss, un­

30 ARKEOLOJİ DERGİSİ

gestörte, zum Schmelzofenhorizont gehö­ fach bei Stücken vom oberen Euph­ rende Schichten aufzufinden.» rat festgestellt werden kann. Thema­ tisch ist das Stück eindeutig in die V. Probegrabung auf dem sogenann­ I. Dynastie von Ur einzuordnen, dem­ ten Mosaikfeld nach in die Mitte des 3. Jahrtausends zu datieren». Schon länger war geplant, unsere Arbeiten auch ausserhalb des auf der Südf­ Dieser Befund war die Veranlassung, lanke der Eski Kaie gelegenen sepulkralen eine Probegrabung auf dem Fundgelände Kultbezirkes von Mithradates Kallinikos durschzulführen, über deren bisherige Er­ fortzuführen. Den unmittelbaren Anstoss gebnisse W. Winkelmann, unter dessen dazu gab während der letzten Kampagne Leitung die Arbeiten durchgeführt wur­ der Fund eines Rollsiegels, das ein Hir­ den, folgendes berichtet: tenjunge von einem Feld südlich des Kadi «Parallel zum Hang wurde in Nord Tepe brachte. - Südrichtung ein Suchgraben von 3 m «Eine unmittelbar anschliessende Be­ Breite und 18 m Länge angelegt. Darin gehung des angegebenen Fundplatzes ze­ erschienen im mittleren Teil schon nach igte unter einem Eichenbaum eine etwa wenigen Zentimetern die ersten Steine 50 cm tief ausgehobene Grube; eine tief­ einer südlichen und östlichen gemörtelten schwarze Brandschicht mit Holzkohlen, Umfassungsmauer eines Mosaikräumes, Scherben und Mörtelresten war an den dessen erste Spuren bei 15 cm unter der Wänden sichtbar. Im Wurzelwerk der Eic­ Oberfläche an der Westseite des Grabens he lagen einige Steine in weissem Kalkmör­ zum Vorschein kamen. Dachziegel und tel verlegt. Eine nähere Umgebung der um­ Brandschutt bedeckten in dichter Lage die gebenden Ackerfläche lieferte Scherben, nördlich und südlich neben dem Mosaik Dachziegelund Mörtelreste, dazu einige Liegende Fläche. weisse und schwarze Teserreae. Die Fund­ Nach der Erweiterung des mittleren stelle liegt auf der unteren Terrasse des Suchgrabens nach West und der Anlage Kähtagay. Von der etwa 3 m über der Ta- eines neuen Grabens nach Ost erschienen laue anstehenden, durch die Frühjahr­ im Mittelfeld gemörtelte Mauerteile, in shochwasser ausgespülten Terrassenkan­ mehreren Metern noch im Verband ste­ te erstreckt sich hangaufwärts ein etwa hend, die eine mit einem geometrischen 200 bis 300 m. grosses schon seit länge­ Ornament geschmückte Mosaikfläche um­ rer Zeit bearbeitetes Feld. Im engeren Be­ gaben. In einer Fläche von 2,8x3,8 m war reich der Fundstelle steigt dieser Hang mit doppelter Randleiste aus schwarzen nur allmählich an. Doch schon im südlich Tesserae eine rechteckige Fläche von 2x2,7 benachbarten Feld, das erst in jüngster m umgrenzt. Je fast quadratische Felder Zeit kultiviert worden ist, bot die gegen­ von etwa 10x10 cm, aussen schwarz beg­ wärtige Oberfläche zahlreiche Hinweise renzt, die Innenfläche mit roten Tesserae auf einen älteren früheren Zustant dieses ausgefullt, bildeten in 7 Reihen die Glieder Geländes» (Winkelmann). rung der Innenfläche, nur in der Mitte von Die dankenswerterweise aufgrund ei­ einem ebenfalls mit doppelter schwarzer ner übersandten Photographie des Rollsie­ Umgrenzung angelegten langrechteckigen gels umgehend durch A. Moortgat (Berlin) Mittelfeld von 0,4x0,8 m unterbrochen, erstattete Beurteilung ergab folgende, dessen Innenfläche wieder rot ausgelegt vorläufige Bestimmung: und mit 3 kleinen schwarzen Rauten ge­ «Das Stück aus Arsameia zeigt einen füllt war. Die weissen Felder zwischen den einheimischen Lokalstil, der mehr­ kleineren quadratischen Flächen waren

31 ZUSAMMENFASSENDER BERICHT ÜBER DIE AUSGRABUNGEN IN ARSAMEIA 1963 von Ecke zu Ecke mit sich kreuzenden, bachtung der grossflächigen Terrassierung schwarzen Diagonalreihen zusätzlich geg­ auf den Osthängen des Kähtagay und den liedert. dort festgestellten Mauerresten, zerstörten Mosaiken und Lesefunden einen für die Die begrenzende Nord - und Westma­ Gesamtbeurteilung des Forschungsobjek­ uer dieses Mosaiks war bis zur Mosaikhö­ tes Arsameia bedeutenden neuen Fundp­ he abgetragen, während Süd - und Ostw­ latz angeschnitten». and bis zu einer Höhe von 0,6 m aufrecht standen, die Innenseiten mit Kalkmörtel VI) Wiederaufstellung und Schutz der verputzt und rot gestrichen. Monumente auf der Eski Kaie Ein im Grunde der Ostmauer einmün­ Parallel mit den Arbeiten wurde für dendes tönernes Wasserrohr deutete an, die Wiederaufstellung der Monumente an dass es sich hier um Teile eines Bades han­ ihren ursprünglichen Standorten Sorge delte. Darauf verwiesen auch zwei weitere getragen. Es handelte sich dabei teilweise kleine Räume, die östlich neben dem Mo­ um technisch sehr schwierige Untersuc­ saikraum in einer Grösse von 0,6 x 0,9 m hungen, die unter der Leitung von K. Rin- und 0,9 x 1,8 m freigelegt wurden. Wäh­ telen ausgeführt worden sind. rend der weiteren Arbeiten im Suchgraben nördlich vom Mosaik kamen weitere Teile Im Zuge dieser Arfbeiten wurde der dieser Badeanlage mit den ersten Spuren auf die sw. Terrasse abgestürzte Unterteil eines Hypocaustum und einer weiteren mit eines Königsreliefs (vgl. Arsameia a. O. S. Mosaik belegten Fläche von 1 x 1 m zu 92) wieder auf die Höhe transportiert. Tage. Überbaute Mauerteile und Ausbes­ Dieses Dokument war besonders gefähr­ serungen der Mosaikfläche Hessen zwei-bis det, da es von der sw. Terasse in die Tiefe dreimalige Um- und Anbauten dieses Ge­ zu stürzen drohte und hier unrettbar bäudekomplexes erkennen. zerschellt wäre. Das Monument ist jetzt wieder auf Sockelanlage I aufgestellt zu­ Das gesamte Fundmaterial, das aus sammen mit dem dazugehörigen Königs­ den Brandschichten während dieser kur­ relief, das unterhalb des einstigen Standp­ zen Probegrabung geborgen werden konn­ latzes am Hang aufgefunden worden ist te, verweist in die hellenistisch-römische (vgl. Arsameia a. O. S. 197 ff.). Zeit, vom 2. Jh. v. Chr. bis zum 1. Jh. n. Chr. Eine schärfere Zuordnung kann erst Auf Sockelanlage II wurden die bei­ die Bearbeitung des Fundmaterials erge­ den anpassenden Teile des Mithrasreliefs ben. wieder zusammengesetzt und auf der Östlich und südlich der Mosaikfläche Plattform aufgestellt. Ebenso steht jetzt wurden die Suchgräben bis auf 2 m Tiefe auch das grosse Dexiosis-Relief mit der heruntergearbeitet. Die Profile zeigten bei Darstellung von Mithradätes Kallinikos einer Tiefe von 1,4 - 1,7 m unter der Oberf­ und Herakles (vgl. Arsameia a. O. S. 203 läche ältere Brandschichten, darin Ge- ff. mit Taf. 48 ff.) wieder an seinem fässreste mit einer mattgrauen und hell­ ursprünglichen Standplatz auf Sockelan­ braunen, breitstreifigen horizontalen und lage III. vertikalen Bemalung. Der gewachsene Bo­ Eine solide Schutzkonstruktion aus den wurde auch bei der Tiefe von 2 m Dur - Aluminium wurde von K. Rintelen noch nicht erreicht. für die beschriftete Felswand entworfen, Die Probegrabung im Mosaikfeld von in Deutschland vorgefertigt und über der Eski Kâhta hat zusammen mit der Beo­ Felswand aufgeführt, um das «Heilige Ge-

32 ARKEOLOJİ DERGİSİ setz», das König Antiochos für das Hierot- führung erwoben, bei den schwierigen hesion seines Vaters Mithradates Kallini- örtlichen Verhältnissen ein besonderes kos erlassen hat (vgl. Arsameia a. O. S. 36 Problem. Fräulein Rahn wurde allen an ff.), nach Möglichkeit vor Witterungs­ sie gestellten photographischen Anforde­ schäden zu schützen. rungen gerecht und entwickelte ausser­ dem unter primitiven Bedingungen einen Schlussbemerkungen Grossteil der von ihr hergestellten Auf­ Die vielseitigen Ergebnisse der im Jah­ nahmen sofort an Ort und Stelle im Zeltla­ re 1963 in Arsameia ausgeführten Arbeiten ger, eine grosse Hilfe für alle Mitarbeiter. sind der harmonischen Zusammenarbeit Für den reibungslosen Ablauf unseres aller Grabungsteilnehmer zu danken, die Lagerlebens und die Betreuung aller tech­ trotz aussergewöhnlicher klimatischen nischen Geräte und Fahrzeuge hat sich Belastungen selbstlos und mit viel Liebe Herr Jüttner sehr verdient gemacht, wäh­ zur Sache ihre Aufgaben durchgeführt rend unsere einheimischen Helfer trotz haben. der selbest für Kommagene extremen Als Grabungskommissar hatte die Hitzegrade bereitwillig alle Arbeiten Türkische Regierung Herrn Ali Özgür de­ gewissenhaft ausführten und die schwi­ legiert. Besondere Verdienste hat sich Dr. erigen Lebensverhältnisse im Zeltlager Rahn durch seine gewissenhafte Kassen­ uns nach Kräften erleichterten.

33 VAN ÇEVRESİ 1963 ÇALIŞMALARI

Prof. Dr. Afif ERZEN - Prof. Dr. Emin BİLGİÇ - Doç. Dr. Yusuf BOYSAL - Doç Dr. Baki ÖĞÜN

Van — Toprakkale kazı heyeti 1963 rihlerin yeniden dikkatle tesbitine ihtiyaç yazında 8 temmuzdan ağustos sonuna olduğu kanaatındayız. kadar çevredeki çeşitli yerlerde araştırma­ 2 — Dr. Boysal Öğretmen okulu etra­ larına devam etmiş ve aşağıda kısaca be­ fında çalışmalara devam ederken Prof. lirtilen buluntuları ortaya çıkarmış ve ne­ Erzen ve Prof. Bilgiç Van’a geçmişler, bir ticeleri elde etmiştir: taraftan Toprakkale’deki HALDÎ tapma­ 1 — Heyetimiz üyelerinden Doç. Drğında geçen yıl açılan kanalın geri kalan Yusuf Boysal 8 temmuzdan itibaren tec­ kısmının çıkarılmasına devam etmişler, rübeli öğrencilerle birlikte Van gölünün diğer taraftan da Erçek gölü, Karagündüz kuzey doğu sahilinde, Alpaslan (Emiş) çevrelerinde gezileri yapmışlar, buralarda Öğretmen Okulu civarındaki mezarlıklar­ Urartu öncesine ait seramik parçalan top­ da kazılara başlamış; ayın 14 ünde Prof. lamışlardır. Dr. Emin Bilgiç ve 22 sinde Prof. Dr. Afif 3 — Van'da bu yılki mahdut çalışma­ Erzen kazıya katılmışlardır. Evdi Tepesi lardan sonra Prof. Bilgiç ve Prof. Erzen eteklerinde 100 ve Alacahan mevkiinde 6 heyet yardımcılarının büyük kısmı ile 6 mezar açılmış, ekseriyeti aile mezarı inti­ Ağustos tarihinde, 1961 den beri araştı­ baını veren, tabaka tabaka olan ve her rılmakta ve Urartu kaleleri arasında özel tabakasında birkaç iskelet bulunan bu bir mimarî güzellik arzeden kalesi meyda­ mezarlarda : na çıkarılmakta olan, Gürpınar’daki Ça- a) Form bakımından çok zengin ve vuştepeye intikal etmişlerdir. çeşitli olan ve çoğu bütün halde çıkarılan a) Bu yılki çalışmalarda kalenin mu­ 300 kadar vazo tena bir taş işçiliği (Lev. 1/1) ile ve hemen b) Bir çoğu demirden, bir kısmı da hemen simetrik bir şekilde yapılan kısmı­ bronzdan hançer, hançer kılıfı, bilezik ve nın güney ve kuzey taraflarının açılması­ akikten mâmûl irili ufaklı bir çok gerdan­ na devam edilmiş, burada mavi rengin ha­ lık boncuğu elde edilmiştir. kim olduğu görülen güzel fresk parçaları elde edilmiş, harap madenî parçalar, bu Mezarlardan çıkan toprak rengi, gri, arada bazı mahfuz kalmış madenî ok ve siyah ve mahut Urartu kırmızısı rengin- mızrak uçları, hançer parçaları bulunmuş­ deki kaplar ve bunların formları, beraber­ tur. Müteakip çalışmalarla kalenin tama­ lerinde daha bol demir, daha az tunç eşya­ mı aynı zamanda turistik bir eser olarak nın elde edilmiş olması muvacehesinde meydana çıkarılacaktır. Bu yılki çalışma­ ASt VII, s. 179 ve n. 92 de Burney tarafın­ lar bu bakımdan da bir hayli semereli ol­ dan Ernis çanak - çömleği için verilen ta­ muştur.

34 ARKEOLOJİ DERGİSİ

b) Bu kampanyada ilk defa olarak lerle bu mahzenlerin sarnıç olmadığı, bel­ adı geçen kalenin doğusuna düşen yuka­ ki depo olarak ta kullanılmadığı ve ölüle­ rı kalede E. Bilgiç tarafından çalışmaya ri koymak üzere hazırlandıkları şimdiden başlanmış, 10 günlük kazılar sonucunda anlaşılmış bulunmaktadır. Ermeni iskânmın çok yerde 1 - 2,5 m altın­ d) Çavuştepe’de 1963 mevsim çalış­ dan muazzam bir Urartu tesisinin oldukça masının en önemli buluntusu 27/8/1963 te muntazam temelleri meydana çıkarılma­ Prof. Bilgiç ve arkeoloji öğrencisi Abdul­ ya başlanmşıtır. Yer yer basit Ermeni lah Yaylalı tarafından elde edilmiş, ana duvarları, bir kaç Ermeni tandırı, bazı kayaya oyulmuş mahzenlerin 80 m. kadar Ermeni seramiği de elde edilmiştir. Bü doğu tarafında ve aşağı kalenin ortasına saha Ermeniler tarafından çok tahrip yakın yerinde kalenin mabedi ortaya çıka­ edilmiş görünmekle beraber gelecek yılki rılmıştır (Lev. 1/2). Kazı üyelerinden Dr. çalışmalarda sarayı andıran büyük Urartu Boysal ve Prof. Erzen’in daha önce ayrıl­ kalıntılarının mahiyeti tam olarak anla­ mış olmaları, çalışma devresinin ve tahsi­ şılmış olacaktır. satın sonuna gelinmiş bulunması sebebiyle acele olarak 27 - 29 Ağustos tarihlerinde c) Çavuştepe’de aşağı kalenin batı mabedin bilhassa giriş kısmı ve kısmen et­ tarafında geçen yıldan beri araştırılmak­ ta olan, kale üstünde yukardan aşağıya rafı açılmış, ölçüleri ve kitabesi tesbit edil­ miştir. Ölçüler şimdiye kadar bulunan doğru kayaya oyulmuş 4 taş odadan doğu­ Urartu mabetlerine nisbetle farklı olduğu dan batıya birincisi geçen yıl temizlenmiş, gibi kuruluşu da güney-kuzey değil, doğu- ayrıca dört tarafı muntazam kesme taş­ batı istikametindedir. Giriş doğudadır ve larla duvar şeklinde örülmüş olan bu oda­ mabet kitabeye göre Tanrı ÎRMUŞÎNİ’ve da zamanla yığılan topraktan gayri bir şey izafe ve tahsis edilmiş bulunmaktadır. Du­ bulunmamıştır. Fakat bu sene ağzı yine varların kalınlığı da diğer mabetlerinkin- toprak altından çıkarılan dördüncü oda den farklıdır. Mabet ve kitabe Argişti’nin veya mahzenin açılmasına başlanmış ve oğlu Sardur, yani III. Sardur (765-733) ağızm altından itibaren 60 cm de başlamak tarafından meydana getirilmiştir. üzere iskeletlere tesadüf edilmiştir. De­ rinleştikçe bu dördüncü' ağız veya kapı e) Dr. Yusuf Boysal tarafından 1963 gibi üçüncü ağızm da aynı mahzene açıl­ kampanyasında Van kalesinin kuzey tara­ dığı görülmüş, dört numaralı ağızın al­ fındaki Van Kalesi hüyüğü denilen mev- tında bazı noktalarda 2 m. kadar derinli­ kideki mezarlık sahasında da kısa süreli ğe inilebilmiş, bir çok iskeletlerin gayri bir araştırma yapılmış, açılan çukurlarda muntazam bir şekilde yanyana veya bir­ 2.30 m. derinlikte Urartu bina temelleri biri üzerine konulduğu, bazan ayak uç­ ve Urartu seramik parçaları bulunmuş­ ları ve baş uçları birbirine gelecek şekil­ tur. de de gömüldükleri görülmüştür. Fakat Bütün bu sahalardaki çalışmalarda henüz sağlam bir fikir verecek şekilde se­ elde edilen müzelik parçalar envanteri ya­ ramik veya madenî buluntu nevinden pılarak Van müzesine teslim edilmiş, mah­ önemli başka eşyaya raslanmamıştır. Her dut etüdlük parçalar da dağılmamış iske­ ne olursa olsun kanaatimizce bu iskelet­ letlerle birlikte Ankaraya getirilmiştir.

35 36 BYZANTINE PAINTINGS AT ESKİ GÜMÜŞ

M. R. E. GOUGH

So far as is now known, the rock-cut vault defined by a flat moulding, decora­ church at Eski Gümüş was first reported ted with a painted pattern in red and by the late Professor Remzi Oğuz Arık in black. This moulding runs straight along 1940. Later, in 1961, Bay Ahmet Akif Tü- the sides, and then follows the curve of tenk, history master at the Niğde Lisesi, the vault at either end. There is also a told me of it at the Sixth Congress of the continuous blind arcade, broken only at Turkish, Historical Society. Later that year, the openings from the courtyard and my wife and I carried out a prelimi­ exonarthex and into the church proper. nary survey of the church and paintings On the northern side are four niches, with that Akif Bey had described. What we three on either side of the two interior saw convinced us that the paintings were doors. To the south of the door into the outstanding in quality, and on my return church the two slender pillars which ori­ to Ankara I applied for permission to ginally divided the niches were cut away, study them further in 1962. In November and the whole area smoothed away to take of that year, accompanied by Mr David a wall painting. This painting, now in a Winfield, we spent several days the site. relatively poor state of preservation, de­ During that time, several important pain­ picts a seated Virgin with Child, flanked tings were partially cleaned, and a preli­ by the archangels Michael and Gabriel to minary survey made of the church. the right and left of the spectator res­ The entrance is dramatic, through a pectively. tunnel cut over 7 metres in the rock. This The rock-cut church has a small cen­ tunnel leads into a large, almost square tral dome. Its' four huge columns rise courtyard, with its sides an average of from octagonal plinths, while at the top 13.5 metres. The height of its walls is the a flat fillet surmounted by a square aba­ same, so that the effect is that of a cubic cus does duty as a capital. These columns light-well with the church entered through are covered with a thick rendering of plas­ the northern facade. This facade is carved ter, attractively decorated with long petal- with a blind arcade of very slender arches led rosettes in red and green. which spring from small capital-like mem­ The first feature to catch the eye is bers with volutes incised with curious and an arched opening leading at ground level most unusual decoration. to a sarcophagus and, beyond, to another The church, again carved from the tomb at a higher level. This opening is rock, is approached from the west - of shaped like a keyhole, since the sides slope approximately so - through an exo-narthex inwards and the arch is a pronounced and narthex. While there is little of note horseshoe. In the soffit of the arch, on in the exo-narthex, the narthex is a rec­ either side of a red central cross, are the tangular barrel-vaulted room, with the full lenght figures of St Stephen and St

37 ARKEOLOJİ DERGİSİ

John the Baptist. Spethen is a youth­ the infant Christ at her side. To the right ful figure in a black cassock and alb. below are two women, Mea and Salome In his right hand he holds a thurible with washing the Child, while to left St Joseph red embers glowing in the bowl; in his sits in thought. Above are angels of the left he grasps a jewel studded icon. St heavenly host announcing the glad tidings John, on the other hand, is a gaunt figure, to the shepherds, while the three kings with dark ringlets falling down to his from the East approach from the left, shoulders. bringing gifts to the Christ Child. One of the finest paintings in the In 1962, in the lunette, we had seen church is undoubtedly the scene of the another picture which we could not inter­ Annunciation which spans niche just des- 1 pret in its then very dirty state. After cribed, with Gabriel to the west of it and | cleaning, however, it was quite clear as the the Virgin to the east. The archangel j scene of the presentation of the Child stands, leaning forward, his right hand ; Jesus in the Temple at Jerusalem. In the raised in salutation. For her part, the centre are the Virgin and Child, to the Virgin is seated on a throne, her head l left the prophetess Anna and St Joseph slightly inclined. holding two young pigeons, the customary offering at the temple. To the right is the Gabriel’s head (Fig. 1) wihch fortuna- \ old St Simeon. This picture, like the Na­ tely is complete - is of extreme beauty. Fra- . tivity, is very finely preserved, and the fa­ med in a bright yellow halo and shown j ces are barely damaged. in three-quarter view, the face is outlined in dark brown with completely confident These three pictures, the Annuncia­ brush-strokes. His chestnut hair is arran­ tion, the Nativity and the Presentation are ged at the front in curls, but falls in ring­ perhaps the finest examples of Middle lets over the nape of the neck. Particularly Byzantine art (c 1050 - 1100) ever discove­ delicate and fine are the lines of chin, red in Central Anatolia. There is no doubt cheek and throat, as also the treatment of that in style and preservation they are the eyelids. While the effect is, at first, superior to examples at Göreme, where of sweetness - even of femininity-a se­ the closest parallel is, perhaps, the pain­ cond scrutiny reveals the strength and ting in the church of Meryem Anne. authority of the supernatural messenger. The technique used for the Virgin the sa­ As for the rest of the church at Eski me, but despite the richness of her pearl- Gümüş, the nave extends eastwards in an studded drapery, submission and humility apse of horseshoe plan in both plan and are suggested by the downward inclinati­ elevation. This apse is flanked to either on of the head, emphasising her position side by a niche, well over 2.00 metres high, at a lower level than Gabriel’s. the southern filled with the figure of St John the Baptist in the attitude of prayer, In 1962, while cleaning the upper part the northern with a painting of the Virgin of the Annunciations scene, we were able and Child. The upper part of this to see through the accumulated grime of northern niche is painted in the dark, centuries, a higher panel containing a rep­ smoky blue used as a background to all resentation of the Nativity. None of the the figures in the church. The lower part details were, however, visible. In 1963, is white. Against this the Virgin is depic­ however, this scene was partially cleaned, ted standing to full height, holding the to reveal a masterpiece of Byzantine art. Infant Jesus on her left arm, her right held In the centre is the Virgin, reclining, with diagonally across her breast. This is nor-

38 BYZANTINE TAINTINGS AT TÏSKÎ GÜMÜŞ mal, but there are points of unorthodoxy diversity in the individual treatment of which make the picture worthy of further features, the varied coloring and patterns study. The first is the elongation of the of the drapery and also in the position of Virgin, specially from waist to feet, and the hands (Fig. 6) which are in fact very the consequent smallness of the head in well observed. There is also a rhythm, ea­ proportion to the total height. The se­ sily recognizable, in the way that right cond is the swarthy flesh tint and thin hands are alternately raised in blessing or black eyebrows. Lastly there is the um- grasping a codex held in the left. mistakeable intention of the painter to introduce a note of sympathetic unders­ Less austere and even better preser­ tanding of the mother for her child. To ved are the Apostles and Evangelists in this end, the Virgin’s head is inclined in the upper register. The heads of SS Ja­ the smallest degree towards the Infant, mes, John and the (Fig. 7) are fine by while the lines of the nose and mouth - any standard and the head of St Peter is strongly emphasized in other figures at full of character. The busts are not this Eski Gümüş - are softened to produce an time frontal, all of them inclining in­ expression of tenderness. This group ts wards very slightly towards the centre rather unusual, and painted by an artist (Fig. 8). with a very distinctive style. The paintings in the apse have now In the apse are three separate regis­ had their preliminary cleaning, and the ters of paintings. In the lowest are full state of preservation is excellent indeed. length figures, all of them-with the ex­ ception of St George - (Fig. 2) Doctors Progress in the church may be sum­ of the Church, (Fig. 3,4,5) ranged five marized as follows. on either side of a Virgin orans. Abo­ (a) In the apse, all holes have now ve these are busts of the Apostles been filled in, and only require toning in. and Evangelists, of which four are The figures of the Virgin, St Michael, and headless and without identi'ficatory the symbols of St Matthew and St Mark inscriptions. In the conch, the centre have already been toned in. is occupied by a magnicent painting of Christ, but all the paintings to the right (b) In the north and south niches the of Him have been obliterated, with the figures of the Virgin have been repaired, exception of St John the Baptist who but still require toning in. stands nearest to the nave. Oh the left, (c) In the narthex the group has been looking outward, are the symbols of St repaired, but still requires toning in. "Matthew and St Luke, the archangel Mic­ hael and the Virgin. The missing figures (d) On the north wall, the Presenta­ on the other side, therefore, are the arc­ tion scene has been repaired but requires hangel Gabriel and the symbols of St Mark further cleaning and toning in. The Na­ and St John. tivity scene has been partially cleaned, but still requires repair and toning in. The doctors of the Church are all The Annunciation has been partially re­ represented as elderly bearded men, all paired, but still needs toning in. of them grey except for St Basil, whose hair and beard are brown. Within the (e) The columns have been partially strict frontality of the figures, there is cleaned and repaired.

39 40 41 42 EXCAVATIONS AT ÇATAL HÖYÜK 1963

James MELLAART

A third season of excavations at Ça­ storage space was found in them, tal Hüyük was carried out between 10th nor do they communicate with each other June and the end of August 1963. The or give access to a single building. All necessary funds were provided by the means of communication was clearly over Wenner-Gren Foundation for Anthropo­ the flat roofs. logical Research, N. Y., the Bollingen Fo­ In the proccess of linking up the two undation, N. Y., the University of Edin­ areas, two more shrines were found in burgh, the Britihs Academy, the Royal On­ this burnt level : a small one decorated tario Museum, Canada, the Australian' with a fine textile pattern of intriguing Institute of Archaeology, the Institute of intricacy, in black, red and white, a pain­ Archaeology of the University of London, ted red goddess with uplifted arms and and an anonymous donation. Transport legs and a bench in which was set a single and survey equipment were provided by pair of auroch’s horns. A second much B. P. Aegean Ltd., Istanbul. larger building contained some stone fi­ The three main objectives of the 1963 gurines, again found among numerous campaign were : stalactites and concretions, and a magni­ A) to link up the two areas of Level VI, ficent panel with two leopards, face to found in 1962, establish the full plan of face in relief, above a plain red panel. the area of the shrines and possible court­ Pottery occurred, as last year, in yards between them; B) to clear a fair minute quantities, even in the courtyards area of earlier building levels and C) to where one would normally expect it. This try to establish the first appearance of suggests that it came into general use pottery manufacture on the site and the only just before the great fire destroyed end of the aceramic period. the settlement, i.e. perhaps about 6500 Ten weeks’ digging accomplished the­ B. C. se tasks with spectacular success. In 1962 we had found indications that The two groups of burnt Level VI some of the great shrines stood through buildings (c. 6500 B. C.) were linked up two successive building levels-which to­ and a number of courts and courtyards gether may have lasted as much as 150 were established. The main function of years or more. Extending the excavation, the latter were as repositories of house­ we found that this was general and we hold rubbish, food remains, etc. They also now have a later Level Via - the burnt one- served as lavatories, but were not appa­ and an earlier Level VIb, unburnt for the rently used as a means of communication, greater part of the area. The plan of this for keeping domestic animals as for do­ VIb building-level proved to be quite dif­ mestic tasks. No single oven, bin or ferent from its successor and under the

43 EXCAVATIONS AT (,'ATALI IOYÜK 1963

later courtyards we found numerous hou­ other. As in the level above, a bull's head ses and no less than four new shrines, was on the floor below. bringing the total number of shrines of The earliest decoration of this buil­ this level up to twelve. During this phase, ding however, covered by about a hund­ the leopards were painted with layer upon red layers of hard white plaster, consis­ layer of rosettes and a shrine next door ted of seven vultures, painted in red and was ornamented with a large relief of a with a wingspread of nearly five feet, at­ goddess, of which only the legs survive. tacking small men, all of which are he­ Another had two bulls' heads and next to adless. This great painting covered the it an enormous shrine bore three panels entire east and most of the north wall with reliefs of goddesses, all slightly dif­ and obviously illustrated some lost myth. ferent. In the 65 rooms excavated in this This gruesome scene is repeated with va­ building-level, not a single potsherd was riations in another VII shrine, which is found, wihch clearly shwos that pottery further decorated with a series of breasts, was not yet in use here. bull’s and ram’s heads and an enormous On the lower slope of the mound, a bull’s head on the west wall, with horn complex of about forty rooms, containing cores each 1 m. in length. The tusks of a eight shrines, was cleared in building-le­ gigantic wild boar protrude from the bre­ vel VII, which lay directly under VIb and ast which was modelled on a lower jaw. was likewise unburnt. The buildings we­ The association of life and death is heigh­ re fairly well preserved, but had evidently tened by the discovery of three adult and been lived - in for a very long time and one child’s skull on the floor of this buil­ walls were leaning at all angles. Up to 120 ding-the only case so far. Whether these layers of plaster could be observed. were remains of human sacrifices or were Both in VIb and in VII benches and used in a ritual of death, or are connec­ platforms are sometimes painted red as in ted with ancestor worship, as perhaps aceramic Hacilar (the middle layers of the lowest ceramic level at Hacilar, which were dated by radiocarbon method is hard to decide. Evidently the figu­ to c. 6750 B. C.) with which these levels res of headless men attacked by vultures are probably contemporary. These forty and the actual skulls found on the floor rooms produced exactly one pot and other­ were connected. The same building con­ wise not a single potsherd... but there we­ tained two ornamental relief panels pa­ re plenty of other finds. inted in red, black and white. The next One of these shrines contained the door shrine had a relief of a pregnant large cutout figure of a bull, painted black goddess on the east wall, with extremely and only the head and upper outline of delicate painting on the body and the the animal were missing. The building is ahrd to decide. Evidently the figu- above had been decorated with a great background. As usual, head hands and cutout figure of a cow, alternately pain­ feet had been demolished when the ubil- ted red and white, thus establishing a ding was filled in. continuity between Levels VI and VII for The third shrine of this group had which there is much evidence. A corner no paintings but several bulls' and rams’ panel showed two rows of alternate heads and two pairs of breasts, some mo­ black and red hands with geometric delled on small mammals’ skulls. pattern in between and at a later stage On either side of the first vulture sh­ the west wall had been ornamented with rine there was another shrine. The wes­ roughly cutout leopards (?) facing each ternmost had paintings reminiscent of

44 ARKEOLOJİ DERGİSİ

'kilims’ on the easl and north walls and small area below the courtyard of Level enormous cutout figures of a bull and a VII, where we found a large building de­ cow on the west wall. Between them, part corated with patterns of concentric cir­ of a goddess remained and originally there cles and rows of red and black triang­ probably were a pair of them above a les, beloging to Level VIII and below' the bull's head at floor-level. This building two adjacent shrines VII, 1 and 8. lay directly below the shrine or house (probably the first) that in Nowember A panel of black vultures attacking 1961 produced the fine ’kilim’ patterns red men armed with slings, decorated a and the architectural facade with the building of Level VIII below the first skulls below (see AS XIII, 1963). vulture shrine (E. VII. 8). Below it, anot­ her building (Level IX) was decorated The other (below' Shrine E. VI. 10 with cutout heads of a feline, probably a w'ith the great Goddess resting on three leopard and another animal, while below superimposed bulls, heads) produced se­ that there appeared a painting of a frag­ veral reliefs : a great bull’s head in pro­ mentary black bull (?) on the north wall, file; another seen en face w'ith one large establishing a pattern of continuity with modelled horn; a cutout animal’s head other black bovids above in Levels VII and in the corner a charming picture of a and VI. A polychrome ’Kilim’ pattern ap­ stag on a rock, head turned back, partly peared next to it on the east wall, poorly modelled, partly cutout in the plaster . preserved. Other fragments of painting Between these two groups of three came from the next building - level X, di­ shrines each, there lay one, possibly two rectly below, but the shrine of this period others. The first was decorated with two lay to the west, under Shrine E. VII. 8. ram's or bull’s heads superimposed - the Once again we had niches, bulls’ and heads themselves modelled on a decayed rams’ heads, partly painted. wooden post and to the right of it at least The most remarkable feature of both one large bull’s head. Others were set on buildings in Levels IX and X was the re­ the opposite wall, horns and keying in ihe appearance of pottery in small quantities, plaster surviving intact. it must be admitted, and inVnore primiti­ The second building, wTiich underlay ve form. Nevertheless it is now clear that the VI shrine with the twingoddess relief, even if pottery uras not introduced at Ça­ may or may not have been a shrine. On tal Hiiyiik as a normal commodity until the north wall there wras a wast painting the end of Level VI, let us say c. 6500 B.C., of particular interest. Behind the stepped experiments at pottery - making go back roof line of a town rises a double peaked as far as Level X, which we may date to mountain. A vertical dotted line rises about 7000 B. C., (a date which, inciden­ from the right peak and above it are ho- ’ tally, may well be acceptable for the first rizontal lines of dots. The surface of the appearance of pottery in the very top la­ mountain is covered with spots, but so­ yers of the mesolithic rock shelter of Bel- me are shown beyond it to the right. Inc­ dibi on the south coast near Antalya, cal­ redible as it may seem, it looks remar­ led Beldibian by the excavator, Dr. En­ kably as if w'c have here a record of a ver Bostanci). volcanic eruption seen from the roofs of Below these Levels X-VIII, tested so the city of Çatal Hüyük. Certainly a sub­ far at Çatal Hüyük only over an inade­ ject worthy of being recorded in a shrine! ! quate area, we made a small trench during Earlier layers were tested only in a the last days of the dig, to see whether

45 EXCAVATIONS AT ÇATALHÖYÜK 1963 similar buildings continued even futher houses or shrines vary from 8 to 32, the down, having reached a level which cor­ majority being women and children. Fu­ responded to the present level of the plain. neral gilts vary fom individual to indivi­ dual : about necklaces, bracelets and ank­ Below the floors of building - level lets of beads of various stones, shell, X, we came upon a strong turf-lime, in­ copper and lead (these metals occur as e­ dicative of plant - growth, on top of a arly as Level IX) were found with fema­ foot sterile clay, which seems to indicate les and children. Males may have a few a flood - deposit. In a narrow trench, dug beads but are usually accompanied by dawn to a depth of 3,5 m., or nearly 12 flint daggers, flint fabricators, blades in feet, below this deposit, we again encoun­ flint or obsidian, stone maceheads and tered deposits of building rubbish, - only with males - bone hooks - and - eyes, broken bricks, plaster floors, ovens, sown onto belts. Obsidian mirrors, rouge burials below floors and the usual in baskets, spatulae, pins, marble brace­ remains of animal bones, clay missiles, lets, small greenstone axes, occur only flint and obsidian. Excavations were inter­ with females. Burials painted with red rupted by the end of the dig at a point ochre, with cennobar, or green paint on some 5 m. below the actual level of the the eye - brows appear to be female, whe­ plain - ground water had not yet been reas a blue cobalt blue is found wit both reached but water was seeping in from males and females. Textiles and baskets the irrigation ditches. There was still no were more common than before, and bas­ trace of virgin soil. All one can say at the moment is that the mound is evidently ket burials foreshadow pot burials of la­ ter periods. Not less than thirty wooden much higher than suspected and that at vessels were found and recorded -any least five metres of deposit descend be­ many saved - to show an extraordinary low present plain level. If the slope of rich repertoire of elegant wooden vessels the buildings towards the top of the ancestral to and technically far superior to mound is gradual, one can safely assu­ the first pottery vessels on the site. me that at least eleven metres of depo­ sit lay below the Level X floor at the top In fact, it is now clear that the pot­ of the mound, which is a most attractive tery of Çatal Hiiyük was, for its shapes, prospect for future seasons’ work. wholly dependant on wooden vessels and baskets (and not on stone vessels, which This, however, is not the whole story, are a rarity in this alluvial plain) and for in removing building - level after buil­ this explains the multitude of ovals, bo­ ding - level, we recovered the graves of xes and other non - pottery shapes in the their inhabitants, properly stratified, be­ pottery not only of Çatal Hiiyük but in low the platforms in their houses and the pottery of its successor, the Hacilar shrines. culture, as well. In Level IV, two houses produced bo­ Summing up then, one can now visu­ ne - heaps with 14 and 15 individuals each, alise the development of the Çatal Hiiyük some properly buried, others inarticulate, culture through a dozen successive buil­ but when we came to examime the buri­ ding -levels (X-VIb, Vla-O) which in al Customs of Level VI, it appeared that al probability occupied the seventh mil­ primary (not secondary) burial was the lennium B. C. Continuity of uclture is rule. Not less than 230 individuals were marked throughout and no destruction drawn, photographed and recorded in Le­ brought about by enemy action mars its vel VI. Numbers of individuals buried in steady and peaceful development. There

46 ARKEOLOJİ DERGİSİ is no evidence for city - walls at Çatal Hü- of the successive building - levels is yük, nor were they needed, for the pe­ necessary. This then is the task of futu­ culiar construction of the city turned it re seasons, but meanwhile the myste­ into a natural fortress. Some curvilinear rious deposits below the flood - level of­ walls at the bottom of the slope near the fer tantalising prospects of early settle­ old river-bed may represent the walls ment. At the moment they cannot be da­ of cattle enclosures, for animals were ob­ ted with any precision and all one can viously not kept inside the settlement. say is that they fall somewhere in the Armed with the bow and arrow and the 8 th millennium B. C., a period usually ubiquitous clay missiles of baked clay thought of as «mesolithic», but the cha­ measuring from two to four inches in dia­ racteristic products of this period - the meter, the people of Çatal Hüyük were microliths - have not yet appeared, nor evidently quite able to keep any enemy have we any information of how much at bay. further down occupation levels extend. There is work for many years to come at Although we have been able to trace Çatal Hüyük and we can confidently look the culture down to Level X, it is extre­ forwad to further surprises. mely likely that further inside the mound similar and earlier building -levels will Once again we record our gratitude to continue to be found. Soundings on ed­ the Eski Eserler ve Müzeler Umum Mü­ ges of mounds are notoriously unsatisfac­ dürlüğü, to the Vali of Konya, the Direc­ tory and so are test-pits in the middle tor and staff of the Konya Museum and of a mound. To obtain reliable and the authoristies at Çumra for their conti­ satisfactory results, a gradual stripping nuous assistance and hospitality.

47 Fig. 1 — Shrine B. V!I. 23. Level VII. North wall showing incised and painted panel on left and wall - painting of two vultures attacking head­ less man on right.

Fig. 2 — View of Shrine E.VI.31, Lower Level VI. South and west wall with plaster reliefs of deities.

48 — Belt-hook in the form of an head from a burial in Level VI.

Fig. 3 — Figurine in black stone, Level VI.

Fig. 5 — Typical group of contracted burials found below the floor of a Level VI house.

49 ANKARA'DA BULUNAN III. ASRA AİT BİR PORTRE

Nemika ALT AN

Ankaranın Başkent olduğu tarihten Oldukça iyi muhafaza edilmiş bulu­ bugüne kadar geçen zaman zarfında, imar nan bu büstün yüksekliği kaidesi hariç, hareketleri esnasında temel kazılarından 0,60 m. dir. Beyaz mermerden ve bir er­ çıkan eserler, Roma devri Arkeolojisi ba­ keğe ait olan büst, sadece göğsü ve karnı­ kımından pek büyük bir değer taşımakta­ na kadar kısmı ihtiva etmektedir. (Res. dır. Bilhassa Roma İmparatorluğu camia­ I). Müze envanter numarası, (2563) dür. sı içinde önemli bir yeri olan Ankara’nın, Kafa kısmında, sol kulak kopmuş, sağ tarihinin karanlık devirlerinin aydınlatıl­ kulağında burun ve çenesinde, sol gözün­ ması yönünden de pek önemli bir Arkeolo­ de zedelenmeler ve aşınmalar olmuştur. jik merkez olduğu gözden uzak tutulma­ Büst, iki çıkıntı ve bir girinti yapan yu­ malıdır. varlak, yüksekçe bir kaide üzerinde dur­ maktadır. Üzerinde tunika ve bir palüdâ- Bugün Ankara Arkeoloji Müzesi, bu mentum taşımaktadır. Palüdamentumun civarda yapılan kazılar sırasında ele geçi­ sol omuz üzerinden gelen bir ucu, göğüs rilmiş bir takım klâsik eserleri toplamış üzerinde geniş ve bol kıvrımlar yaparak, bulunmaktadır. Şehirde Roma Devrinin sağ omuzun biraz aşağısındaki düğmeye bariz eserlerinden birkaçı olan, Ogüst Ma­ yahut tokaya ulaşmakta ve oradan kitle bedi, ve Roma Hamamı gibi büyük kalın­ halinde aşağıya doğru sarkmaktadır. Pa­ tılardan ayrı olarak ele geçen, küçük eser­ lüdamentumun diğer ucu ise, enseyi ka­ ler zaman, zaman müzemizde toplanmış ve pattıktan sonra, tekrar iki geniş kıvrım klâsik eserler tasnif salonunda yer almış­ halinde tokaya tutturulmuştur. Bu suretle lardır. Bu eserler arasında burada konu kumaş kıvrımları , göğüs üzerinde gayet olarak aldığımız portre, önemli bir Roma sık ve kalın olarak aşağıya doğru üçgen devri eseridir. şeklinde bir durum almakta, ensede ve Ankara Arkeoloji Müzesi avlusunda kollardaysa seyrek olup, daha hafif kıv­ duran bu portre, mermerden olup büst rımlar meydana getirmektedir. şeklindedir. 1935 yılının Mayıs ayında, An- Büstün başı açık, yüz kısmı uzun olup, karada, Asrî Helalar karşısında (1), su yo­ aynı zamanda kalın bir boyun üzerinde ha­ lu inşaatı yapılırken toprak hafriyatı sıra­ fifçe sağa dönük vaziyettedir. Saçlar kısa sında çıkmıştır (2). 12* kesilmiştir. Saç tellerinin istikameti arka­ dan öne doğrudur. Her tel, küçük ve hafif (1) Bugün kaldırılmış olan bu helalar, Anafartalar Caddesinden, Adliye istikametine giden yol ile, keski darbeleriyle tebarüz ettirilmiştir. Çıkrıkçılar Yokuşuna çıkan yolun arasında ka­ Ekseriya, bu türlü işlenen saç ve sakal tek- lan üçgen sahayı işgal ediyordu. (2) Büstün bulunduğu bu sahanın civarında, bugü­ Fakat, bu çıkan eserler bugüne kadar esaslı bir ne kadar, gerek Konya Sokak, gerekse Işıklar surette etüt edilmediğinden, büstün bulunduğu Caddesi, ve Çıkrıkçılar yokuşunda, temel hafri­ bu sahayı adlandırmak, bugün için mümkün de­ yatlarından çıkmış muhtelif eserler mevcututr. ğildir.

50 ARKEOLOJİ DERGİSİ niği Roma Sanatında, Alexandre Severus I Buraya kadar tetkik ettiğimiz Anka­ (222-235), Maximinus Trax (235-238), : ra portresinin kime ait olduğuna dair hiç Gordianus III (238-244), Philippus Arab-s bir emare mevcut değildir. Fakat, saç ve (244-249), Trayanus Decius (249-251), sakalı üçüncü asrın ortalarına has bir tek­ Trebonianus Gallus’un (251 -253) portrele­ nikte işlenmiş olan İmparator ve şahısla­ rinde göze çarpacağı gibi, sikke tasvirlerin­ rın portreleriyle bir mukayese yapmak, de de (3) bariz olarak müşahede edilir. portremizi tarihlemek bakımından fay­ dalı olacaktır kanaatindeyiz. III. üncü asrın ortalarına has olan, Roma Kapitol Müzesinde bulunan ve kısa kesilmiş hissini veren saç ve sakal iş­ Maximinus Trax’a ait olan (235-238) leniş tarzı ve üslûbu, 220 senesinden son­ portre (4). Bu portre, yüzünün uzunluğu, ra kendini göstermekte ve 260 senelerine boynunun kaim ve uzun oluşu, saç, sakal kadar devam etmektedir. ve bıyığının işleniş tekniği itibariyle An­ kara Portresiyle benzerlik gösterirse de, Büstümüzün yüzü uzundur (Res. 2). ancak, başının sert olarak sağa dönük olu­ Kaşlar adeta düzdür, kaş telleri seyrek ve şu, alın üzerinde birbirine paralel ve kaş­ saç tekniğinde işlenmiştir. Gözler çukurda, lar arasındaki iki dik çizgileri, yüz hatları badem şeklinde, ilerde bir noktaya bak­ gibi portreye taallûk eden hususlar bakı­ maktadır. Göz kapaklan ince bir çizgiyle mından, Ankara portresinden tamamen belirtilmiş, göz bebekleriyse oyularak ifa­ değişik bir ifade taşıyan enerjik ve sert de edilmiştir. Alın yüksek ve genişçedir. bir insanı tasvir etmektedir. Burun etli ve kemersiz, bıyıklar seyrek olup saç işleme tekniğinde gösterilmiştir. Philippus Arabs’a (244-249) ait olan Ağız oldukça büyük ve kapalı, dudaklar ve bugün Vatikan Müzesinde bulunan etlidir. Çenesi yayvan ve büyüktür. Şakak­ mermer portre (5). Büst şeklinde olup lardan başlayarak boynuna kadar devam karnına kadar kısmı ihtiva etmektedir. eden sakallar, saçlar için kullanılan tek­ Philippus Arabs’ın Portresi, saç ve sakal nikte işlenmiştir. Boynunun göğüse birleş­ işlenişi, yüzünün uzunluğu ve büstün bü­ tiği yerdeki çukurluk belirtilmiş, kulaklar yüklüğü itibariyle, Ankara portresiyle ben­ etli ve itinalı olarak tebarüz ettirilmiştir. zerlik gösterirsede onun gibi mülâyim Büstümüzde bilhassa göze çarpan, kaşlar ve yumuşak hatlı olmayıp, bilâkis çatık arasındaki iki dik çizgi, burun deliklerin­ kaşlı, üzerinde derin çizgiler ihtiva eden den ağız kenarlarına inen eğik iki hat, alna, sert bakışlara, muntazam sınırlan­ çehrenin heyeti umumiyesine, orta yaşlı, mış dudaklara malik olup, enerjik ve ka­ ağır başlı kendinden emin bir kimse hü­ rakter itibariyle sert bir insan hususiyeti viyeti vermektedir. taşımaktadır. .

(3) Alexandre Severus’un Gümüş Madalyonu, (Kurt Trayanus Decius, (249-251), Kapitol Lange, Charakter Kopfe Der Welt Geschichte. Müzesinde bulunan Decius’un mermer München. Res. 61). portresi (6). Bu portre, yüzünün uzunluğu, Maximinus Trax’m Bronz Sikkesi, (Kurt Lange, saç ve sakalının işlenişi itibariyle, Ankara aym eser, res. 63) Gordianus III. Bronz Sikkesi, (Kurt Lange, aym portresiyle benzerlik gösterirse de, geniş eser, res. 66). alm üzerindeki derin paralel, ve kaşları4 56 Philippus Arabs’ın bir Sikkesi, (Cohen, Monnai­ es Sous L’Empire Romain V S. 94, no, 2). (4) Hekler Anton, (Die Bildniskunst Der Griechen Trajanus Decius’un gümüş Sikkesi, (Cohen, aynı Und Römer. Res. 291, a). eser, S. 194, no. 87). (5) Hekler Anton, aynı eser, s, 293). Trebonianus Gallus’un bir sikkesi, (Cohen, aynı (6) L’Orange, H. P. Studien Zur Geschishte Des eser, S. 246, no. 74). Spatantiken Portrats, Oslo, 1933. res. 2.

51 ANKARA'DA BULUNAN IÏI. ASRA AÎT BÎR PORTRE arasındaki iki dik çizgi, çatık kaşları ve Buraya kadar ele aldığımız portlerin bir hayli çukurda olan gözleriyle, bizim hiçbiri, saç sakal işlenişleri, yüz uzunlu­ portreyle benzerlik göstermemektedir. ğu, büstlerinin büyüklüğü müstesna, yüz hatları ve ifadeleri, hülâsa; portre husu­ Trebonianus Gallus’a (251 - 253) ait siyetleri bakımından Ankara portresiyle olan Floransa Arkeoloji Müzesindeki terra- hiçbir benzerlik göstermemiştir. kota baş (7). Cephe ve profilden görünen imparatorun portresinde; saç ve sakalı­ Portremizi tetkik ettikten ve en yakın nın işleniş tekniği, Ankara portresinin saç benzerlerini gördükten sonra netice ola­ rak diyebilirizki : ve sakalını işleniş tekniğinin aynıdır. Fa­ kat, birbirine paralel çizgiler ihtiva eden Portremiz, büyüklüğü, kafa kısmının çıkıntılı alnı, sivri burnu, küçük sivri çe­ ve yüzünün uzunluğu, boynunun kalınlığı, nesi bakımından bizim portreyle hiçbir saç ve sakalının aynı teknikte işlenmesi, benzerlik göstermemektedir. ve realist bir portre olması bakımından, III. üncü yüzyılın ortalarına ait bariz hu­ Bu arada Müzemizde (19015) envan­ susiyetler göstermektedir. Portreyi yapan ter numaralı bir erkek başı, İstanbul Ar­ heykeltraş, devrinin portre hususiyetlerini keoloji Müzesinde bulunan (2802) en­ göz önüne alarak, eseri gayet mahirane bir vanter numaralı mermer büst, Bursa Mü­ şekilde işlemiştir. Bununla beraber, An­ zesinde, Eskişehirden bulunmuş (53) nu­ kara Portresi bir imparatora ait değildir. maraya kayıtlı bir erkek başı (8), Konya Muhtemelen, III. üncü yüzyılda yaşamış, Yunuslar Lâhtindeki portre (9), Ankara Roma İmparatorluğunun Ankarada vazife­ Portresiyle aynı devre aittirler. 789 li Umumî Valilerinden biri, yahutta, dev­ (7) Goldscheider, Roman Portraits, London, P. letin ileri gelen şahsiyetlerinden birine 98 - 99. ait olması ihtimali kuvvetlidir. (8) Mendel Gııstav, Catalogue, Sculptures Grecques, Böylece, Ankara portresinin, gerek şe­ Romaines et Byzantines Musée de Brousse. S. kil, gerek yüz ifadesi, gerekse ihtiva ettiği 24. Fig. 14. (9) Boysal Yusuf, Yunuslar Köyünde Bulunan La­ portre hususiyetleri bakımından III. üncü hit. (Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı, VIII - 2, 1958, yüzyılın ortalarında yapılmış olduğu ka­ S. 77. v. d. Lev. XLVIII. naatindeyiz.

Res. 1 — Ankara'da bulu­ Res. 2 — a) Ankara'da bu­ nan III. yüzyıla ait bir lunan II. yüzyıla ait bir portre. portre.

52 Res. 2 — b) Ankara’da bu­ Res. 3 — Ankara'da bulu­ lunan III. yüzyıla ait bir nan III. yüzyıla ait port­ portre. renin cepheden görünüşü.

Res. 4 — Ankara Arkeolo­ ji Müzesinde 19015 envan­ ter No. ya kayıtlı bir baş.

53 AYASOFYA BAPTİSTERİ

Feridun J)ÎRÎMTEKİN

Baptister Ayasofya'mn güney - baiı TARİHÎ MALÛMAT köşesinde ve asıl binadan ufak bir avluy­ Ayasofya’mn bugün mevcut Baptis­ la ayrılmış bir vaziyette bulunmakta idi. ter hakkında ne Procopius ve ne de Si- Fakat bu gün sonradan yapılmış olan lentiarius'da etraflı bir bilgi mevcut de­ Contröfor’lar ve ilâvelerle bu günkü Ayı- ğildir (2). Yalnız diğer bir Baptister’den sofya’ya bağlanmış bulunmaktadır. Justi­ ayırmak için buraya Megali Folistir de­ nien Ayasofya’sınm inşaasmdan evvel nildiği ve bütün Baptister'1er gibi bu­ yapılmış olan bu binanın kuzeyinde, A- ranın da Agios İoannes Pródromos (Sí. yasofya’ya bakan cephesinde mermer ko­ Jean Baptiste) e ithaf edildiğini biliyo­ lonlu bir giriş mevcuttu. Bu gün Baptis­ ruz. terde saltanatı esnasında kendisine bir türbe yaptırtmamış olan I. Sultan Mus­ Anon Banduri (3) İmparator Justini- tafa (1617 - 1623) ve Sultan İbrahim anus Ayasofya’yı yaptırmadan evvel Circu­ (1640 - 1648) Türbeleri bulunmaktadır. laire planda kubbesi altın yaldızlı, içi Türk tarihlerine nazaran bunların buraya kıymetli taşlarla süslü Agios İoannes gömülmelerinden evvel burası başka bir Pródromos namı altında bir şapel yaptır­ maksatla kullanılmamış ve boş olarak mıştı. Bina (Horlogion yakınında) İmpara­ bırakılmıştı (1). . torların çok defa maiyetleriyle beraber ye­ (1) Katip Çelebi-Fezleke. C. II, S. 211 1. Sultan mek yedikleri Metatorion’un çok yakının­ Mustafa Ramazan ortasında vefat etti (1048). da idi, diye bu binadan bahsetmektedir. Ayasofya kurbundaki, Fetihten evvel bina edil­ Bundan sonra İstanbul’a gelmiş olan A- *23 miş bir hali kubbede defnedildi. Hayrullah efen­ di tarihi Zeyli (Ali Şef ki) C. XVII. S. 83. Evliya Ç elebi: C. I. S. 354, Cümle padişah­ Osmanlı tarihlerinde Baptister binasının bir ların türbeleri Mulukü saltanat ve selâtin ve şeh- türbe olarak kullanılması için yapılan değişik­ zadegân ile memlu olduğundan Mustafa Hana likler hakkındaki bilgi bundan ibarettir. Mevcut yer bulunamadı. Naşı 17 saat musalla taşında büyük vaftiz havuzunun ne zaman ve ne mak­ kaldı. Ahar yer bulunamadığından Ayasofya’yı satla dışarıya çıkarıldığı ve bunun kuzeyde bu­ kebirin kurbunda bulunan ve zaman-ı kadimde lunan avluya nasıl çıkarıldığı ve bu cihetle mev­ bir yağhane olan kâgir bina içinde defnedildi. . cut bulunan çıkışın ne zaman kapatıldığı ve bi­ Kubbe içinde turab olmadığından üzerine has nanın doğusunda bu gün mevcut olan ikinci bahçeden toprak getirilerek örtüldü. kapı ile zemin katındaki pençerelerin ne zaman Sultan İbrahim için : Ferlike C. II. S. 320 açıldığı hakkında da bir malûmat mevcut değil­ çün Padişah Rub-u meskun hal edilerek hal dir. olunan padişahlara mahsus yere kapandı kapısı (2) Poulos Silantiarius-Ayasofya’nın tarihi P. 28. V. örüldü.... bir cellat vasıtasıyla âlem-i bakaya 563 de binanın kuzey tarafındaki kapıdan çıkan gönderildi, namazı kılınıp Ayasofya kapısı yanın­ ahalinin ruhu temizleyici ve kirleri (Somllures) daki Sultan Mustafa türbesine defnedildi. Naima yıkayan bir Axpaantta Loetra’ya gittiklerinden (Ayasofya kütüphanesi 3105 C. II. S. 170. Aya­ bahşeder. sofya kurbunda Sultan Mustafa merhumun kabri yanında defnedildi. (3) Anon Band.

54 AYASOFYA BAPTİSTERi noyme bir Rus seyyahı (4) Ayasofya giriş (7). Buraya iltica edenleri, buradan kim­ kapısının sağında Baptistér’in mevcut se alamazdı. Theophanos’a göre impara­ bulunduğu ve buradaki bir kuyu ile vaftiz tor Zenon, imparatorluktan ayrıldığı za­ havuzunun mevcudiyetinden bahseder. man Ayasofya’ya gelmiş, dua ettikten son­ Bundan sonra gelen Batı seyyahlarının e­ ra tacını mukaddes masa üzerine koymuş serlerinde aydınlatıcı bir bilgi mevcut de­ ve sonra buraya iltica etmişti, iki sene ğildir. Burayı 1847 - 49 tamiri esnasında sonra kayınbiraderi Basilicos da zevcesi ve görmüş olan Salzenberge göre (5) dışa­ çocukları ile beraber buraya sığınmıştı. rıdan dört köşeli içeriden sekiz köşeli bir Ephlagion'a göre merasim esnasında binadır. Fakat hariçten yukarı kısmında Patrik Ayasöfya’daki Cintronon’dan aşağı­ sekizgendir. Binada ilk zamandan kalma ya inerek evvela bu Baptister’in nartex’ dört pencere vardır. Bina bir kubbe ile ör­ ine geliyor buradaki Apodiomda yeni tülüdür. Doğuda bir apsid batıda bir nar- vaftiz olacaklar, elbiselerini çıkarmış ola­ tex vardır. Dört köşeli apsid îstanbulda rak kendisini bekliyorlardı. Patrik kendi­ alışılmış olanlara benzememekte bu da lerini St. Myron (Mukaddes Yağ) la yağla­ apsidin inşaa devrinin Ayasofya’dan evvel dıktan sonra vaftiz ediyordu. olduğunu göstermektedir. Leathaby ve Swainson (8) Büyük Bap- Şimdi doğuda bulunan bir girişten tister olarak bu günkü, Türbe olmuş bi­ başka evvelce bir de kuzeye doğru açılan nayı kabul ederler ve bazı diğer yazarlar- ve şimdi örülmüş olan bir kapı vardı. Bu ca kabul edilen Ayasofya'nm kuzey doğu­ kapıdan çıkınca bir hole giriliyordu ve sundaki Skevophylakion (9) un eski hazi­ bundan sonra da küçük bir avlu bulunu­ ne binası olduğu ve sonradan imparator yordu. Justinien tarafından Baptister’e çevrilmiş Hol’ün kuzeyinde çift sutunlu bir mi­ olduğu fikrini ileri sürerler. mari parça ve bunun üzerinde de bir kapı Antoniadis (10) bu binayı küçük yeri vardı. Hol un doğu nihayetinde bugün Baptister’den ayırmak için Baptisterium örülmüş olan bir kemer açıklığı vardı. Bu­ veya Megali Phostir denildiğini, bütün radan kilisenin bu cihetteki Controforuna Baptisterler gibi bu binanın da Ayos Io- geçiliyor ve bu süette hol kilise ile bağlı annes Prodromos’a ithaf edilmiş oldu­ bulunuyordu. İstanbul’un Türkler tarafın­ ğunu ve imparator Justinien tarafından dan işgalinden sonra Ayasofya nm yağ de­ yaptırılmış olduğunu yazar. posu olarak kullanılmış ve bina Sultan Kendisi binayı dıştan ölçmüş ve uzun­ Mustafa için Türbe haline konduktan son­ luğu 22.70 m genişliğini 16.20 m ve umu­ ra da bu avlu yağ deposu olarak kullanıl­ mi yüksekliğini 17.40 m bulmuştur. Bun­ makta devam etmiştir. Scarlatos Byzanti- dan başka Anon Banduri olmak üzere es­ os (6), Vaktiyle bu bina ile Ayasofya ara­ ki kaynaklara atfen vaktiyle burada mev­ sında bir geçit vardı. cut olan mozayikler hakkında da malûmat Vaftiz havuzu ColimVithva’ya, su bir vermiştir. 78910 su terazisinden geliyor ve bu su daima (7) Ayasofya’daki Ste. Nicolas Chapell’i de Prophi- akıyordu. Halk bu suyu mukaddes bir su gion hakkını haiz idi. addediyordu. Bina Asilia, bir melce idi (8) Lathaby and Swanson - Ste. Sophie S. 18i 20, 177, 183. (4) Mme de Khitrevo itinéraire des pèlerins russes (9) Feridun Dirimtekin - Skevuphylakion de Ste. s 227. Sophie - Malange de R. Janin Rev. des etudes (5) Salzenberg (w) altchristli che denkmaelervon Byz. 1961 S. 390-400. Constantinople S. 19. PI. VI. VII. XI. XII. (10) Antoniadis Exphrasis tis Agia Sophias C. I. S. (6) Scarlatos Byzantios-Konstantinopolis S. 506. 123 ve sonrakiler.

55 ARKEOLOJİ DERGİSİ

Ebersolt (11) de Cer. ya’ya nazaran ki avlu kısmında o zaman mevcut olan ve Ayasofya’yı tetkik ederken binada biri bü­ bu gün yıkılmış bulunan kısımların plân yük diğeri küçük iki Baptister olduğunu ve fotoğraflarını eklememiştir. Bina için belirtmiştir (12). Kendisine nazaran der verdiği ölçüler de doğru değildir. Cer. de bahis konusu olan Baptister Cy­ Swift binanın iç düzeninin pençeleri­ lindrique şekilde olan Hazine dairesi ol­ nin kemerlerini tetkik ettikten sonra bina­ malıdır. Fakat katiyetle malum olanı, bu nın kuzeyinde bulunan avluyu da incele­ gün Sultan Mustafa türbesi olan binadır ve miş ve buraya açılan kapının önünde vak­ Ayasofya’nm Güney-Batı köşesindedir. tiyle bir giyinme yeri veya Apothytrium Bu Oratuaire İmparator Justinien tarafın­ olması kabil olduğunu ileri sürmüştür. dan St. Jean Baptiste'e ithaf edilmiştir. Kendisine nazaran bu iç avlunun kuzeyin­ Doğuda bir apsid ve Batıda bir nartex’le de bulunan kolonlar arasında vaktiyle ku­ nihayetlenen bu bina Octagonale şekilde­ zeye doğru açılan bir kapı mevcuttu. Ay­ dir ve her dört yanında nişleri bulunan bu rıca bu iç avlunun doğu tarafındaki ke­ bina yine Justinien tarafından yaptırılan merin altında doğuya doğru açılan bir ka­ S. S. Serge et Bacchus (Küçük Ayasofya) pı vardı. Swift, Salzenberg gibi bu kapı­ ya daha küçük mikyasta olmak üzere ben­ nın Ayasofya'nın en Güney - Batısında bu­ zer. lunan Controfor'unun alt katma açıldığı­ A. M. Schneider Ayasofya'nın Batı av­ nı ve bu surette kilise ile Baptister ara­ lusunda yaptığı kazı hakkındaki kitabında sında bir bağ mevcut olduğunu ileri sür­ bu Baptister duvarlarının tuğladan ve müştür. Bu kısmın önünde ve kapı söve- kum taşından hatıllarla yapılmış olduğu lerinin yanında bulunan şutun başlıkları­ cihetle Justinien devrinde yapılmış olma­ nın küçük Ayasofya’da ve Ravenna'daki sı lâzım geldiği ve Batıda bulunan eski Ste. Vitale de bulunan şutun başlıklarına kapının kapanmış olduğunu ve bu gün benzediğini ve Ayasofyadakilerden tama- buraya Kuzey-Doğu köşesinden açılmış miyle ayrı şekilde olduğunu da kaydetmiş­ bir kapıyla girildiğini kaydeder (13). tir. Swift (14) binayı tetkik etmiş, eski Ali Sami Boyar Resimli Ayasofya ki­ kaynakları incelemiş Constantin Porphy- tabında teferruata gitmeden Baptister rogenete’in de de Cer. sine (15) dayanarak hakkında malûmat vermiştir (16). küçük Baptister’in binanın kuzey do- ğu'sunda bulunan Skevophylakion -Hazi­ Heliopolis Metropolidi Genadios Aya­ ne dairesi - ve büyük Baptister’in de ba­ sofya nın Baptister’ine tahsis ettiği bir his konusu olan bina olduğunu tebarüz et­ makalede «Bu gün bu binanın duvarları tirdikten sonra bu bina hakkındaki tetkik­ sıvayla örtülmüştür. Vaktiyle bu duvarlar lerini açıklamıştır. Yalnız bu binanın basit kıymetli taşlarla kaplı idi, bunlar 4. cü bir kesitini kitabına eklemekle iktifa etmiş haçlı ordu mensupları tarafından alınmış­ binanın ne bir plânını ve ne de kuzeyinde-11 12131415 tır, demektedir (17). Vaftiz merasiminin ilk hristiyanlık (11) Ebersolt. Ste. Sophie de Constantinople S. 35 devrinde St. Jean Baptiste’in hazreti İsa' not 1, 3, 35. yı Şeria nehrinde vaftiz ettiği gibi nehir (12) Constantin Porthyrogenete. Livre des Ceremonies ve çaylarda yapıldığını biliyoruz (18). C. II, 620. (13) A. M. Schneider. Die Grabung in Westhof der Sophien Kirche Zu Istanbul Berlin 1941, S. 23, (16) Resimli Ayasofya Istanbul 1943. 42, 45. (17) Genadios (Hierapolis Metroplidi), (14) Swift-Hagia Sophia S. 173-177. (18) Kraus-Real Encyclopédie der Christliche Al­ (15) de Cer. Bonn II, S. 620. tertumes - Baptistère (Tauf) maddesi, 3

56 AYASOFYA BAPTİSTERt

Bunların umumi surette suları mukaddes Bu Baptister’lerin ortasında daima addolunan nehir ve pınarlar olması icabe- Colimwithva denilen vaftiz havuzu bulunu­ der. yordu. Hıristiyanlığın başlangıcında me­ Daha sonraki zamanlarda Catacombe’- rasim vaftiz yapılanların tamamiyle su i­ larda da vaftiz havuzlarının bulunmuş ol­ çine girmeleri suretiyle yapılıyordu. Bu duğu zannedilmektedir. Gerek Roma Cata- da bu havuzların hususi surette yapılan combe’larında ve gerekse İskenderiyede binalar içine konması zaruretini meydana bulunan bir Catacombe’da vaftiz havuzu çıkarmıştı. Bu binalar sureti umumiyede olduğu zannolunan havuzlar görülmüştür. bir kubbe ile örtülüydü, ilk devirde Ca- Fakat iklim şartları birçok memleketlerde tachumne’ler tamamiyle vaftiz olmaya bu merasimin tamamiyle açıkta yapılması­ hazırlandıktan sonra her sene bir defa nı müşkülleştiriyordu. Evêque'ler tarafından vaftiz ediliyordu (26). Fakat sonraları vaftiz olacakların İmparator büyük Constantin zama­ miktarı artarak Cathedral’lerdeki Baptis- nında hristiyanlar serbest ibadet etmek ter’ler bunların vaftiz edilmesine kâfi imkânını bulduktan sonra kiliseler kurul­ gelmeyince Roma’da olduğu gibi aynı şe­ muş ve her kilisenin yanında Baptister hirde birkaç Baptister yapılmasına zaru­ yapılması adet olmuştu (19). Bunlar su­ ret hasıl oldu. reti umumiyede St Jean Baptiste'e ithaf olunan Chapelle’lerdi (20). Vaftiz havuzları umumi surette 1 m kadar derinlikte idi. Bunların yan taraf­ İlk zamanlarda kiliselerin şimal tara­ larında Evêque rahibe mahsus bir yer fında yapılmakta olan Baptisterler bazan vardı. Burada St. Esprit’in sembolü olan da bu binaların başka taraflarında da yapı­ altın ve gümüşten yapılmış güvercinlerin lıyordu. Meselâ İzmir civarında Güzelbah- ağzından su akıyordu. 6 mcı yüzyılda çe Bazilikasında olduğu gibi Baptister, bunların yanlarına Isa, St. Jean’ın hey­ Presibetere’in yanında (21) veya Mısırda kelleri de konuyordu. Mariotte civarındaki Abu Mena Bazilika sında olduğu gibi (22) Atrium’a bitişik o­ Vaftiz havuzlarına üç ayak merdiven­ larak batıda veya Solena Bazilikasında ol­ le iniliyor ve karşıki tarafta bulunan üç duğu gibi güney Bazilikasının yanında ayak merdivenle çıkılıyordu. Büyüklükle­ (23) Side kazısında (24) bulunan Bazi­ ri her zaman aynı değildi, bilhassa batıda lika ve Çaliçingrat kazısında meydana çı­ 6. ci yüzyıldan sonra vaftiz edileceklerin karılan ve 6 inci yüzyıla ait Bizans kated­ tamamiyle suya girmesinden vazgeçilme­ ralinde olduğu gibi binanın kuzey-doğu sinden sonra 35-45 cm. lik su derinliği kısmında bulunuyordu (25). 19202122232425* kâfi görüldü, vaftiz yapan rahibin başa bi­ raz su serpmesi suretiyle vaftiz yapılmaya (19) (Tauf) maddesi, 3. başlandı (27). (20) (Tauf) maddesi, 3. (21) Wulf, S. 239 Re S. 230. (26) Le Merle, Le Style Byzantin S. 38. Weber. Byz. X. 1901. S. 568-573, P l, Strzy- Char. Diehl. Manuel de L’art Byzantin S. gowsky Kleinas. 1906 pl. 48, 49. 176, Pulger-Anciennes églises Byzantines de (22) Wulf. S. 228 Res. 226; 229 Kaufmann-Heilige Constantinople S. 5-6. Stadt in der Wusste S. III. (27) Ortodox kilisesi bu gün de vaftizin tamamiyle (23) Wulf S. 242 Res. 237. suya girilmek ve başın üç defa suya batırılması (24) Prof. Arif M. Mansel 1946-1953 senelerinde şeklinde yapılması esasını muhafaza etmiş bu­ Pamphylia’da yapılan kazılar ve araştırmalar lunmaktadır. Bu gün bu vaziyette yanlız çocuk­ 1958 Side plânı. lar vaftiz edildiğinden bunlar için her kilisede (25) Prof. Alex. Deroko Architecture, Monuments et vaftiz edilecek bir çocuğu alacak kadar büyük­ Décorations dans la Serbi de moyen âge. Belgrad lükte vazo şeklinde ve altında buna doldurulacak 1953. S. 32 Plân 38. suyu alacak büyüklükte ikinci bir kap bulunan

57 ARKEOLOJİ DERGİSİ

Vaftiz havuzlarının şekli her zaman Bu sekizgenin dört köşesinde yarım aynı değildi. Meselâ İmparator Justinien daire şeklinde nişler vardır. (Res. 4, 5) tarafından Kuzey Afrika’nın geri alınma­ Bu nişler 4.04 : 4.10 m genişliğindedir, sından sonra orada yaptırtılmış olan nişlerin teşkil ettiği bu yarım daireler a­ Hammam - Lip, Uppenna, Sfax Cathedrale’ rasındaki mesafe ortalama 4.30 dur. Do­ lerinin Baptisterlerinde de vaftiz havuzları ğuda bulunan apsid 4.10 m genişliğinde­ 6-8 köşeli yıldız şeklinde idi (28). dir. Vaktiyle diğer nişler gibi dairevi > Baptister’lerin büyüklükleri ve şekil- lan şekli orta kısmının doldurulması dola­ leride her zaman değişiyordu. Meselâ Car­ yısıyla kavisli şekli değişmiştir. tage, Bari Baptisterlerinin Consillerin toplanmasına kâfi gelecek derecede büyük Büyük vaftiz havuzu vaktiyle binanın olduklarını biliyoruz (29). tam ortasında bulunuyodu. O zaman bina­ nın kuzey tarafındaki avluyla olan irtibatı AYASOFYA’NIN BAPTİSTER’İ bu> cephede bulunan 2.50 m genişliğinde­ (Plân ve Kesit 1) ki bir kapı vasıtasıyla sağlanıyordu. Bu Binanın harici şekli 20 X 15.52 bü­ kapı binanın türbe haline konulması esna­ yüklüğünde bir dikdörtgendir. Evvelce sında örülmüştür. (Res. 6, 7) Baptiste- mevcut olan batıdaki kapısından içeri rin kubbesi, Ayasofya'nın ilk kubbesi­ girilince 13.90 büyüklüğünde bir nartex ne benzer şekilde çok basıktır. Kubbenin ve bundan sonra iç çapı 12.88 olan Octo­ üzerinde Türk uslubu tezyinat vardır, gonal şeklinde asıl binaya girilir (30). (Res. 8) kubbe — sıvası düşmüş kısımlar­ (Res. 1, 2, 3) *282930 dan anlaşıldığına göre — tuğla ile örül­ müştür. Kubbe yüksekliği içten 16.05 dış­ madenden yapılmış birer vaftiz kabı bulunmak­ tan 16.60 m’ dır. ta ve çocuklar buraya üç defa batırılmak sure­ tiyle vaftiz yapılmaktadır. Bundan başka ortodox kiliselerinde günahtan temizlenmek için bilhassa Binanın bugünkü zemini: türbe ha­ ayazmalarda bu maksatla yapılmış havuzlar line konduktan sonra toprakla doldurul­ vardı, de Cer’e nazaran imparator ve İmparato- muş olan zemindir. Evvelce bugünkü Aya- riçeler senenin muayyen günlerinde Blechernea sofya giriş kapısı seviyesinde olması, aşa­ daki meşhur Theodokos kilisesi Ayazmasına gi­ ğı yukarı 120 cm aşağıda bulunmuş olma­ diyorlar ve oradaki havuza girerek günahların­ dan temizleniyorlardı tabi bu husus diğer orto- sı lâzım gelmektedir. Bunu tesbit etmek doxlar tarafından da yapılıyordu. için vaktiyle binadan kuzey avluya açılan (28) Ch. Dıehl. Manuel d’art Byzantin C. I. S, 190. kapıdan evvel bir merdiven bulunup bu­ Hammam-Lip Baptisterinin havuzu sirculaire şe­ lunmadığını anlamak için Ali Sami Boyar kilde ve içten 5 nişli ve altıncı nişin yeri mer­ tarafından binanın kuzey cephesinde açılan diven tarafından işgal edilmektedir. Bu şekilde Saray burnundaki Hodigitria baptisterine benze­ bir tranşede kapıdan evvel hiç bir kade­ mektedir. Hatchatorian resim 281. meye rastlanmamıştır. Bundan anlaşıldı­ Courdoec ve Pouıncont, Cartage 1925 C. VI S. ğına nazaran binanın orjinal zemini kuzey 112. Res. 7. cephesinde bulunan avlu zemini ile aynı Sfax baptisteri dıştan cırculaire içten karşılıkla seviyede bulunmaktadır. Vaktiyle Baptis- 3 er niş, 7 ve 8 niş yerlerinden merdiven vardır. Aynı eser S. 112-113. Hatchatorian Res. 286. ter zemininin, diğelrerinde olduğu gibi (29) 1153 de yapılmış olan Bari Baptister’in çapı 50 mermerle kaplı olması iktiza etmektedir. m yüksekliği 55 m dir. Bu hususda tam bir malûmat olmaması­ (30) Bizim yaptığımız ölçülerle Antoniades’in Exph- na rağmen gayet ağır olan vaftiz teknesi­ rasis’de vermiş olduğu rakamlar arasında farklar nin kaldırılması ve bunun zemininin top­ mevcuttur. Antoniades binanın dış ölçüsünü 22.70 m. uzunluğu 16.20 m. en ve kubbenin rakla örtülmesi her halde ilk definden umumi yüksekliğini 17.10 m. dir. Swift’de bu sonra olmalıdır. Çünkü eski Türk tarihle­ ölçüler 21.80 ve 16.20 m. dir. rinde 2. ci Sultan Mustafa'nın Ayasofya-

58 AYASOFYA BAPTtSTERl

nın yanındaki hali kubbeye gömüldüğü havuzu Colimvithva hakkında Anonyme kaydedildiğine nazaran vaktiyle burası bu Rus seyyahı bilgi vermektedir. (33). «Bu maksatla hazırlanmamış bulunuyordu. Baptisteriumün kapısının sağ tarafında bir kuyu ve ortasında Colimvithva var­ İnşaa Tarzı: dır ? Bunun boyu 6 Sagiéne’dir. Bu havuz Patrik tarafından vaftiz merasimi için kul­ Binanın iç duvarlarının yapı şekli ta- lanılmaktadır». mamiyle Justinien devrindeki Bizans iu- şaa şekline benzemektedir (31). Yapıda Bir Sagiéne 2,1336 m olduğuna göre kullanılan tuğlalar 39 X 39 X 4,5 - 5 cm havuzun boyu 12,80 m olması lâzım gel­ ebadındadır, ve harç Ayasofya’dakine mektedir, ki tabii bunda büyük bir müba­ benzemektedir. Orijinal vaziyetini muhafa­ lâğa vardır. za etmiş kısımlarda Ayasofya’daki gibi ma- Antoniades’in yapmış olduğu ölçüye lakâri Concav şeklinde bir harç işçiliği göre havuzun çevresi 12.80 m çapı 4.07 m. görülmektedir. Binanın alt katındaki dik­ dir. Bu ölçülerle bizimkiler arasında fark­ dörtgen şeklinde 1,10-1,20 genişliğindeki lar vardır (34). pencereler (Res. 9) Türk devrinde açılmış­ tır. Bütün Baptister’lerde olduğu gibi Havuz, plân ve resimlerde görüldüğü burada alt katta pencere olmasına imkân veçhile (PI. II) iki tarafı merdivenlerin yoktur. Bu pencereleri Türk devrinde ölü­ bulunduğu cepheler köşeli ve asıl vaftiz lere dua edilmesi maksadıyla sonradan havuzu vazifesini gören kısım Elliptique açılmıştır. Yukarı kattaki pencereler ta- şekildedir. Bu havuz uzun kısımda, dış ke­ mamiyle Bizans uslubundadır ve bunlar nardan dış kenara 3.25 m. uzunlukta, orta orjinal pencerelerdir. (Res. 10) kısımda yine kenardan kenara 2.50 m. ge­ nişliğinde ve yüksekliği de 1.52 m. dir. Ha­ Yukarı kattaki pencerelerin bir kıs­ vuzun iç boyu 2.80 m. iç eni 2.10 m. mı daha sonraki devirlerde Ayasofyayı iç derinlik 1.16 m. dir. ayakta tutmak için yapılan controforlar dolayısıyla kapanmıştır. Binanın iç du­ Havuz bulunduğu yere kısmen gömü­ varları Türk devrinde sıva ile kapatılmış lerek konduğu için her tarafı aynı suret­ üzerlerine Türk stilinde tezyinat yapılmış­ te iyice yontulmamış ve gömülü kısmın, tır, ve bu tezyinat muhtelif devirlerde ya­ kaba surette yontulması kafi görülmüştür. pılmıştır. Kubbe tezyinatı son asırda ya­ Bunun için şimdiki vaziyete nazaran pılmış olmalıdır. kuzey köşede bu kaba surette yontulmuş Vaktiyle binanın duvarları diğer bü­ kısmın yüksekliği 85 cm. olduğu halde tün mühim Bizans binalarında olduğu Güneye doğru gittikçe 73 cm. ye kadar in­ gibi mermer ve diğer kıymetli renkli taş­ mekte, sonra bir köşe şeklinde yukarıya larla kaplı olmalıdır (32). Bugün bunlar­ doğru yükselerek 88 cm. ye çıkmaktadır. dan hiç bir eser kalmamıştır. Havuz tamamiyle müsavi bir şekilde yontulmamıştır, tki nihayetindeki kalın­ Vaftiz Havuzu (Res. 11, 12) lık 24 cm. olduğu halde ortada bir kalın­ Evvelce Baptister’de bulunan vaftiz lık 21 cm. ye inmektedir. Kuzeydeki bir köşe teşkil eden kıs­ (31) Brehier - Art de Byzance S. 72-76. (32) Brehier-Art de Byzance S. 74. mın tam ortasında 21 X 21 cm. olan bir Heilopolis metropolidi Cenadıus bu duvarla­ salip yeri, Güney tarafında ise merdive- 3334 rın kıymetli taşlarla kaplı olduğunu ve sonradan bunların Haçlılar tarafından alınmış olduğunu (33) Khıtrevo S. 227. kaydetmişse de bir kaynak göstermemiştir. (34) Antoniades C. I. S. 124.

59 ARKEOLOJt DERGİSİ nin birinci basamağı hizasında havuzun yıtlı bulunan ve Ayvansaray’daki Atik Ko­ içindeki kavisli kısmın başlangıcında 22 ca Mustafa Paşa camiinden getirtilmiş o­ X 21 cm. eb’admda diğer bir salip yeri lan havuzda yukarıdan görünüşe nazaran vardır (35). (Res. 12). bir yonca yaprağı şeklindedir. Yalnız bir tarafında üç basamaklı bir merdiven var­ Tamamiyle beyaz mermerden yapıl­ dır. Dış yüksekliği 1,23, derinliği 1 m. u­ mış olan havuza üç ayak merdivenle inili­ zunluğu 1,87, eni 1,49 metredir. Bu vaftiz yor ve mukabil tarafa da üç ayak merdi­ havuzu da şekli ve büyüklüğü itibariyle A- venle çıkılıyordu. Basamaklar tamamiy­ yasofyadakine benzememektedir (38). le birbirine müsavi değildir. Birinci ve ikinci basamak 23 cm üçüncü ve dördün­ Dördüncü Vaftiz Havuzu : Bizim için cü basamaklar 24 cm. dir. en şayanı dikkat olan bu mermer vaftiz havuzu Eski Eserler ve Müzeler Umum Ayasofya’da bulunan bu büyük vaf­ Müdürü Sayın Rüstem Duyuran tarafın­ tiz havuzundan başka İstanbul civarın­ dan Yalova’da bulunmuş ve 1962 yılında da bulunmuş ve bugün Arkeoloji müzesi Arkeoloji müzesine nakledilmiş olanıdır. ne nakledilmiş bulunan 4 Bizans vaftiz (Res. 13-14) havuzu mevcuttur. Dıştan görünüşü bir salip şeklinde Bunlardan Mendel katalogu 1177/ olan bu vaftiz havuzunun iki tarafında 2156 numarada kayıtlı bulunanı dış şekli havuzun içine inmeye yarayan merdiven­ itibariyle quartilube bir tarzdadır ve ler vardır. Asıl havuz kısmı Elliptique şe­ yalnız bir tarafında bir merdiven vardır. kildedir. Havuzun umumi uzunluğu 1,94 Diğer tarafta vaktile mevcut olan merdi­ m. yüksekliği 0,94 m, eni 0,97 m. dir. ven sonradan kaldırılmıştır. Dış yüksek­ Kenarındaki kalınlığı 9 cm dir. liği 1,55 derinliği 1,20 ve iç uzunluğu 1,16 m. Zeynep Sultan Camiinin avlusunda bu­ VI. mcı yüzyıla ait olarak tarihlendi- lunmuş olan bu vaftiz havuzunun bir tara­ rilmiş olan bu havuzun bir dış kenarı fında 5, diğer tarafında 1 salip yeri var­ ile, yine aynı tarafta bir köşede birçok dır (36). salip yerleri görülmektedir. ikinci vaftiz havuzu : Mendel katalo­ Istanbuldaki Ayasofya Baptisterin- gu 1178/2159, yukardan görünüş itibarile den başka 1920-1923 senelerinde Saray Ayasofya’dakine benzemez. Bir yonca Burnunda yapılmış alan kazı esnasında yaprağı şeklindedir. Basamağı yoktur. Dış Hodigithria (Res. 15) (Yol gösteren) Bap- uzunluğu 1.55 olan bu vaftiz havuzu siyah tester'i de bulunmuştur. Bina Ayasofya damarlı beyaz mermerden yapılmıştır. Baptister’i gibi tuğladan yapılmış ve ya­ nındaki Semi - Rotonde şeklinde bu- Topkapıdaki bir kazıda bulunarak bulunan Collonade’lı bir Atrium’a bağlı müzeye nakledilmiştir (37). lunuyordu. Bina- (Res. 16-17) altıgen Üçüncü Vaftiz Havuzu : Arkeoloji bir şekilde idi, bunun beş köşesinde or­ Müzesi envanterinde 3898 numarada ka- 353637 talama 6 m çapında ve derinlikleri 4 m o­ lan Absid’ler (Niche) vardı. Altıncı Ab- (35) Hatchatorian Res. 180 buradaki plân Van Ni- sid’in bulunması lâzım gelen yer Atrium'- ce’m bir krokisinden alınmıştır. Lataby-Swainson la bir bağlantı teşkil etmek üzere uzun­ St. Sophia 1894 S. 19, 20, 100, 132, 183, 209, 217, 219 Res. 3. ca Nartex olarak kullanılmıştı. Baptiste- Gurlit Bau Kunst S. 21-22. rin umumi uzunluğu niş ortasından di­ Grabar, Marthyrion 1946 S. 392. ğer nişe kadar 20,73 metre idi. Ortadaki (36) Hatchatorian 209. (37) Hatchatorian Res. 200. (38) Hatchatorian Res. 201.

60 AYASOFYA BAPTtSTERÎ vaftiz havuzu iki devir geçirmişti. Birin­ Pigi (Balıklı) Agiazması da suyunun ci devirde daha küçükken sonradan büyü­ şifa verici ve mukaddes bir su olması ha­ tülmüştü. Bu son devirdeki vaftiz havuzu sebiyle İmparatorların Ascension yortu­ tamamiyle mermerden yapılmış ve 12 kö­ sunda büyük bir merasimle geldikleri bir şeliydi. Havuzun etrafında yarım daire yerdi. şeklinde beş niş vardı, altıncı bir niş ye­ Asıl membağı üzerindeki bina İmpa­ ri dış zeminle bağlantı yeri idi ve muhte­ rator Leon I. (457-477) tarafından yap­ melen vaftiz merasimi esnasında Rahip tırılmıştı-(41). Kilise ise İmparator Jus­ burada bulunarak merasimi idare edi­ tinien tarafından inşaa edilmişti (42). yordu. Agiazmanın üzeri dairevi bir kubbe ile Her yarım daire şeklinde bulunan niş­ örtülüydü. Bu kubbe Göğe benzer tarz­ te havuza inmeye yarayan üç basamak da mozayiklerle süslenmişti. Asıl yıkan­ merdiven vardı. Havuzun derinliği 84 cm. ma havuzu dörtgen şeklinde idi ve iki idi. Hodigithria ayazmasının suyunun gö­ tarafındaki merdivenlerle havuza inili­ ğüs hastalıklarına iyi geldiği de zannolu- yordu. nuyordu (39). Kazı esnasında bu havu­ Nartex (Plân I) : zun altında daha derin tabakaya varmak Baptisterin bir de nartex'i vardı. için yapılan sondajlarda, burada vaktiy­ Bu nartex batıdaydı, vaktiyle giriş bu le bir Roma Thermes’i bulunduğunu gös­ cephedeki — şimdi bir pencere haline teren kalıntılara tesadüf edilmişti. konmuş olan — bir kapı vasıtasıyla te­ İstanbul'da hem bir Baptister hem min ediliyordu. Nartex’in uzunluğu 13.90 de hastalıklara iyi geldiği kabul edilen ve m. eni 3,15 metredir. 5.40 ar m. uzunlu­ günahlardan temizlenme maksadıyla da ğunda iki yan kısımla 3,15 m. uzunluğun­ kullanılan bina yalnız Hodigithria babtis- da bir orta kısmı vardı. Yan kısım­ teri değildi diğer agiazmalar da vardı. lar çapraz tonozlu idi. Batıdaki kapı 2.10 Bunların en meşhurları Blechernea ve genişliğinde idi (Res. 18-19-20). Pigi agiazmaları idi. Blechernea Agiasması buradaki The- Avlu (Plân III) : odokos kilisesi yanında idi. Bu agiazma Baptister'in vaktiyle kuzey tarafın­ bugün de mevcuttur. Fakat bina şüphe­ da açılan ve bugün örülmüş bulunan ka­ siz eski bina değildir. pıdan çıkılınca 12.30x11.25 m büyüklüğün­ Evvelce 15 Ağustosta İmparator ve de bir avlu bulunmaktadır. Bu avlu Bap- İmparatoriçe maiyet memurları ve hiz­ tistér binasının kuzey duvarlan/Ayasof- metçilerle beraber buraya, mukaddes ha­ yanın güney cephesi duvarları/ve bu bi­ mam Hagios Lousma da yıkanarak günah­ nanın en güney-batısmda bulunan Cont- larından temizlenmek için geliyorlardı. rofor/ve bu cephedeki dolambaçlı rampa Binadan içeriye girdikten ve buradaki I­ (Kohlias) m doğu duvarlarıyla/çevrilmiş conlara ibadet ettikten sonra, Agiazmanın bulunmaktadır. Bu avlu Baptister duva­ Kolimvithva’sma üç defa dalıp çıkıyorlar­ rının 4.95 m kuzeyinde bulunan üzeri ör­ dı ve bu surette bütün günahlarından tülü bir kapı tesisi ile iki kısma ayrılmış­ sıyrılmış oluyorlardı (40). tır. Bu kapalı kısmın kuzey yüzünde yan söveleri iki mermer kolona dayanır. 1.42 (39) Demangel-Mambury. Quartier des Mangannes m. genişliğinde bir kapı yeri görülür. Bu 4142 S. 108. (40) De Cer. I, 18, S. 108 II, 52, S. 774-775. Titrova (41) Nic. Callıste : Hist Ecel. XV, 26. S. 137, 201, Feridun Dirimtekin 14. Mıntıka (42) Precopiııs. de Aedoî. I. 3.. Bonn. 184-185 The- Blechernea S. 199-200. K. Grivas, Blechernea S. oph, cont. VI, 15 Cedıenus I, 1, S. 678 Khitrevo 25-27. . S. 138.

61 ARKEOLOJİ DERGİSİ kolonların iki tarafında sağda (Doğuda) de, bütün aynı yüzyıllarda yapılmış olan 1.98 m. Batıda 1.70 m. genişliğinde iki fresklerle süslenmiş olduğu tabi idi. Bu açıklık vardır. (R. 21). diğer binalarda olduğu gibi, mozayik ve Kapının dayandığı mermer kolonlar hususda yegâne mevcut olan bilgi 1200 82 Cm. yüksekliğindeki ayaklara dayan­ tarihine doğru İstanbul’a gelmiş olan An­ maktadır. Kolon başlıkları Bizans stilin- toine de Novogorode’un yazdıklarıdır : dedir. Bunların üzerinde, dışarıya doğru «Ayasofyanın Baptisterinde İsa’nın kaymış vaziyette çift mermer kare levha­ Yahya tarafından Şeria nehrinde nasıl lar, üzerinde ise: kenarlan basık şekilde vaftiz edildiğini, Yahyanın halkı nasıl doğ­ birer kısma havi mermer ve nisbeten daha ru yola davet ettiğini ve çocuklarla büyük­ ince sütunlar vardır. Bunlann üzerinde ise lerin (Vaftiz olmak için) nasıl Şeria neh­ yine harice taşkın vaziyette dikdörtgen sü­ rine atıldıklarını gösteren resimler mev­ tun başlıkları mevcuttur (R. 22). cuttur. Bütün bunlar gayet mahir bir Bu sütunlar başlıkları vasitasiyle bu ressam olan Paulos tarafından yapılmış­ kısmı örten kemerlerle birleşir. Bu son ko­ tır. «Bütün hayatım boyunca hiç bir yer­ lon başlıklarının kuzeye bakan yüzlerinde de bu kadar güzel resimler görmedim», birer salip mevcuttur. Altta bulunan bü­ yine burada bir patrik tarafından üzerine yük kolonların başlıkları Ayasofyadakiler- 30 dirsek uzunluğunda İsa’nın tasvirinin den ziyade küçük Ayasofya S. S. Serge et konduğu mesnetler vardır. Ressam Paulos Bacchus ve Ravenna’daki Ste. Vitale kilise­ kıymetli taşlardan ve ezerek toz haline ge­ sinde bulunan başlıklara benzerler. Kapı tirdiği incileri suyla karıştırarak İsa’nın tesisinin dayandığı mermer sütunlar üze­ resmini yapmıştır (43). Bütün bu güzel rinde, vaktiyle bunların iki yanındaki du­ şeyler halen Ayaşofyada bulunmaktadır». varlara bağlı olduğunu gösteren vazıh bir Kâfi derecede açık olmayan bu kayıt- iz olmasına rağmen her iki taraftaki duvar­ dan binanın kubbesinde ressam Paulos ta­ larda ince bir bağlantı eserinin görülme­ rafından yapılmış olan Şeria Nehrinde St. si vaktiyle bunlar arasında bir ahşap ya­ Jean Baptiste tarafından İsa’nın ve diğer­ pı veya bir pencere tesisi bulunmuş ol­ lerinin Vaftiz edilmesini gösteren moza- ması fikrini hatırlatmaktadır. Vaftiz ha­ yikler olduğunu anlıyoruz. Bunlar, daha vuzu bugün bu kapalı avlunun Güney-Do- sonra tetkik edeceğimiz Italyada ve diğer ğu köşesinde bulunmaktadır. memleketlerde bulunan Baptister’lerdeki Bu kapı tesisinin kuzey tarafında bu mozayiklerin benzeri olması lâzım gelmek­ lunan açık avlunun kenarlarında vaktiyle tedir. Ayasofya belki de diğer camiler için yağ Ayrıca Vaftiz merasimi esnasında 30 deposu vazifesini görmüş olan mermer dirsek (30X0. 5 = 15 m ?) yüksekliğinde sarkofage’ler bir çok büyük küpler sıra­ muhtemelen mozayikten yapılmış bir İsa lanmıştır. Avlu vaktiyle mermerle döşen­ leon’unun da buraya getirilerek hazırlan­ mişti. (R. 23). mış olan mesnetler üzerine konduğu da Avlunun bugün hariçle olan bağlılığı, anlaşılmaktadır. Sonraki kayıtlara göre 43 Ayasofyanın girişinde bulunan gişenin ge­ (43) Antoine de Novogorode Khitrovos. 96. risindeki rampalı yol başlangıcına açılan Bu seyahatnamenin Kopenhagen nüshasında bir geçit vasıtasiyledir. buraya şu cümle ilâve edilmiştir! Bütün bu güzel ve kıymetli şeyler günahkârlığımız yüzünden Duvarda ve Kubbede Vaktiyle Haçlılar tarafından Roma'ya nakledilmiş bulun­ Mevcut — Mozayik ve Freskler — maktadır. Bu cümle şüphesiz kitaba 1204 den sonra bir Copiste tarafından veya vaziyetten ha­ Ayasofya gibi her tarafı mozayiklerl? ber alan müellif tarafından ilâve edilmiş olma­ süslenmiş olan bir kilisenin Baptister’inin lıdır. ■

62 AYASOFYA BAPTİSTERÎ haçlılar tarafından alınarak Romaya gön­ Yine Roma'da Santa Constantina kili­ derilmiş olduğu söylenen Icon bu olma­ sesi büyük Constanten’in kızı Constantina lıdır. tarafından bir Baptister şeklinde inşaa- Tarafımızdan yapılan tetkikler neti­ sma başlanmışken, kendisinin ölümü üze­ cesinde ne duvarlarda ne de kubbede mo- rine bir Mausolée’e çevrilmiş olduğu zan- zayiklere ve ne de yere düşmüş tessera- nolunmaktadır. Bina 1254 de Papa Alex­ Iara tesadüf edilmemiştir. andre IV tarafından kiliseye tahvil edil­ Octagone veya merkezi plânlı bina­ miştir. (47). lar Romalılar tarafından Mausolee’lerde Baptisterin iç tarafı çifte kolonlu nympheone'larda veya thermes’lerde kul­ Arcade’la çevrilmiştir. Ortada nisbeten kü­ lanılmış olduklarını biliyoruz. çük bir vaftiz havuzu vardır. Bunun dış Bizanslılar bu şekil binaları kiliseler­ tarafındaki şekli bir Rotonde’dır. Kubbe, de veya Baptisterlerde kullanmışlardır. üzerinde pencereler bulunan bir kasnağa (44). Bu hususta Romadaki veya Romalı­ dayanmaktadır. Binanın bir de Nartex’i lar tarafından yapılmış olan binaların nu­ vardır. Tavan ve tonozlarda mozaikler mune olarak alınmış olmaları kabildir. mevcuttur. Bu Baptister bu şekliyle Aya- Octagone binalar erkeklerle kadınlara ait sofyaya benzememektedir. olan kısımları ve vestiaire’leri birbirinden imparator Arcadios tarafından Mı­ ayırmak için de çok müsaitti. Bilhassa sır’da Mariotte civarında Abu Mina’nın Thermes’lerde tek bir ısınma tertibatı ile (St. Menas) mezarı üzerinde yaptırttığı her iki kısmın ısıtılması da kabil oluyor­ zannolunan üç nefli Basilika'nın Baptisteri du. kilisenin batı tarafında Nartex’in yanında­ Hodeghitria Baptister’indeki gibi altı dır. Dış şekli dörtgen iç şekliyle Octagona- köşeli binalar biraz nadirdir. Bu şekil bi­ le olan bu binada Ayasofya'da olduğu gibi nalar daha fazla Ermenistan ve Gürcistan- vaftiz havuzu’nun etrafında collonade yok­ da kullanılmıştır (45). tur. ’ Ayasofya'daki Baptister’le aynı de­ Bu bina hakkında Kaufmann ve Per­ virde yapılmış olan diğer Baptister'ler kins tarafından yapılan plânlar bir birin­ arasında bir mukayese bahis konusu olur­ den farklıdır. Perkins’in plânında havuzun sa bu hususta İtalya'da ve kuzey Afrika'­ etrafında bir kolonad gösterilmiştir (48). da bulunanları hatırlamak lâzım gelir. Yine kuzey Afrika'da Furni’de Henc­ Roma’daki La Teran Baptisteri dış­ hir Maanadın'daki üç nef'li chatedral’in tan Octagonale’dir. İçte ortada bir Vaftiz Baptister'i de octagonal idi. Kuzey Afri­ havuzu vardır. Bunun etrafı Collonade'la ka’daki Baptisterlerin havuzlan quad- çevrilmiştir. Üstte, bu kolonlara mütena­ zır şekilde konan daha ince mermer ko­ (47) Wulff. C. I, S. 241. Holzinger S. 60-61. Grabar lonlara dayanan bir ikinci kat vardır. Kub­ Martryion. PI. VII; I Deıchmann. S. 25. be bir kasnağa dayanmaktadır, binadaki (48) Kaufmann Abu Mina Stadtb 1912. S. 102, fig. 46. mozaiklerde vaftiz sahneleri gösterilmiş­ O. Wulff Altchristhiche und Byz. Kunst S. tir. Bina bu şekliyle Ayasofya Baptiste- 227-229 fig 227 Pl. 226 Abu Ubeyit El Bekri rinden farklıdır (46). 444546 Description de l’Afrique Septenrional. (Mac Go- uckin de Slane Fransızca ter. S. 5 X. cu yüzyılda (44) Ebersolt-Monum, Archıt. Byz. S. 128. bu basilikada birçok resimler, heykeller ve bu (45) Strzgowsky-Baukunıt Armenıer S. 121. arada binanın nihayetindeki iki ayakları birer (46) Deıchmann-Frühchristliche Kırihe in Rom. S. 40; Deve üzerine dayanır vaziyette Abu Mena (St. Wulff-Altchrist und Byzantinische Kunst C. I, Menas) ın mermerden bir heykeli vardır. S. 249. Holzinger. Die Altchrist. und Byzantinisc­ F. W. Deichmann Archoel. Anzeiger 1937, col he Bau Kunst. S. 63. 75-78 fig. 1-2.

63 ARKEOLOJİ DERGİSİ rilobel şeklinde idi. Cap Bon’da Kaliba- Ravenna’da bulunan Baptistère des da bulunan havuz da bu şekildedir. Bu bi­ Ariens, 490 tarihine doğru Kıral Theodoric nanın da 6. yüzyılda yapıldığı kabul edil­ • tarafından yaptırılmıştır. Santo Sprito mektedir (49). Ravenna da St. Joanni in catedrale'in yanında idi, şekli Ortlodoxe Fonde (50) ve diğer ismiyle Baptistère de Baptisterinin bir tekrarıydı. Esasen kub­ Ortodoxe iç şekliyle bir Octagone olması bedeki mozayiklerdeki umumi fikirde ay­ bu sekizgen’in köşesinde yarım daire şek­ nıdır (51). Bunlar, iconographique bakı­ linde nişler bulunması hasebiyle Ayasof- mından Ligurie’deki Albeng Baptisterine ya’ya bir benzerlik gösterir. Fakat iç in- benzer (52). şaa şekli tamamiyle başka tarzdadır. Oc- tagonun köşelerindeki kemerler, duvarlara Itaya’da Pompeideki V. ci yüzyıla dayanır tarzda yapılmış mermer kolonlara ait olduğu zannedilen Santa Maria Magio- dayanırlar bu kemerlerin üstünde yine re kilisesinin Baptisteri olan ve çapı 24.40 mermer kolonlara dayanan 2. ci kat ke­ m olan Nicera binası ise dıştan yuvarlak merleri vardır. Vaftiz havuzu ortada bü­ ve vaftiz havuzunun etrafındaki Colona- yük ve sekiz köşelidir. de'li şekliyle daha fazla Laterano Baptiste­ Kubbede ortada İsa’nın St. Jean Bap­ rine benzer (53). tiste tarafından Şeria nehrinde vaftiz edil­ diğini gösteren bir mozayik yuvarlak çer­ Görülüyorki dış şeklinin dörtgen ve çeve içinde görülmektedir. Bunun etra­ içinin sekizgen olması ve içinde Collona- fında daha büyük bir daire içinde 12 ha­ de bulunmaması dolayısıyla Ayasofya Bap­ vari, daha dıştaki 3. cü bir daire içinde tisterine en fazla benzeyen Mısırda Mariot- de ellerinde kitaplar veya kotiluslar bulu­ te’deki Abu Mena (St. Menas) catedrali- nan havariler, Peygamberler ve Azizler nin Baptisteridir. İçinin kare dışının ok- vardır. togonal olması dolayısile Ayasofya Bap­ tisterine benzeyenler varsa da bunların iç Kilisenin inşaasmda Laterano'da ol­ mimarisi Ayasofya Baptisterine benzeme­ duğu gibi hellénistique tradision görülmek­ mektedir. tedir. Ayasofya Baptisterinin mozaiklerle süslenmesi şemasının bu Baptistère ben­ Yanlız Ayasofya Baptisterinin duvar­ zemesi mümkündür.* II larının mermerle kaplı olduğu malûmdur. (49) P. A. Février et C. Poinsot-Les cierges et abeil­ Fakat, bunun 1204 den evvelki vaziyeti les iconographie de Baptistère découvert dans la hakkında tam bir malûmat sahibi olma­ région de Kaliba (Tunisie) cahier Archéologique dığımız da bir hakikattir. X, 1959 S. 10. 11, VI. yüzyıla ait bu Basilica’nin apsidi’nin güneyinde bulunan bu baptister dört tarafı açık bir eyvan halinde idi, ortasında 2X1.60 (51) Holzinger-S. 81; Deichmann-Frühchristliche Bau­ büyüklüğünde ve mozaiklerle kaplı bir vaftiz ha­ ten und Mosaiken in Ravenna, fig. 61-68; Serg. vuzu vardır. Bettini-Felix Ravenna S. 5; Vollbach-Heimer S. (50) Holzınger S. 78 : 80 S, Bettıni. Felix Ravenna S. 73-74 Fig. 149; Hamann-Gescghichte der Kunst 41, Nordstern. Ravenna Studien S. 32 St Batlari II, I S. 99 fig. 73; O. Wulff S. 343 Fig. 378. II Battıstero della cattedrale di Ravenna VII (52) G. de Angelis d’Ossat-il battiserio di Albengi suoi corso di çent deli artı Ravennade et Byz 1960 problemi, VII corsi di Centro suH’Arte Ravennate 2, fax S. 7-12 Mario Mazotte, il Battstero della e Byzantina 1961, S. 145-146; B. Fletcher His­ cattedrale di Ravenna aynı mec. 1961 fası. 3 S. tory of Architecture (London 1959) S. 292. Da­ 255-298, F. W. Deichmann Fruhbyz. Bauten und ha sonra yapdan Baptisterlerde Octagonal şekil Mozaiken in Ravenna Fig. 8-16 Vollbaeh-Heımer kullanılmıştır. 1130 da yapılmış olan Asti Bap- Fruhbyz. Kunst S. 72 fig. 139-143 R. Hamann- tisterlerinde, 1167 de yapılmış olan Carmona Gesch der Kunst II. S, 92, fig. 69, Hatchatorian Baptisteri de sekizgendir. (Fletcher S. 277). fig. 339. (53) Holzinger S. 62-65.

64 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA

Feridun DÍRÍMTEK1N

The Baptistery stood in the south­ No detailed information exists about west corner of St. Sophia, and was sepa­ the extant Baptistery of St. Sophia either rated from the main building by a sepa- in Procopius or in Silentiarius * 2. We know court. It is now connected with the main only that it was called Megali Photistir building by the buttress and accessories in order to distinguish it from another built later. The Baptistery was built prior Baptistery, and that, like all other Bap­ to Justinian’s St. Sophia. North of this tisteries, it was dedicated to Agios Ioan- building, in the façade looking on St. Sop­ nes Prodromes (St. John Baptist). hia, was an entrance with marble co­ lumns. To-day the Baptistery is occupied According to An. Banduri, 3 before by the mausoleums of Sultan Mustafa I. Justinian built St. Sophia he built a cha­ (1617- 1623), who had not built himself pel of circular plan, under the name of a burial place during his reign, and of Agios Ioannes Pródromos. The dome was Sultan Ibrahim (1640-1648). According gilt in gold, and the interior decorated to Turkish chronicles the building, prior with precious stones. This building was to the burial of those sultans, was not near the Horlogion, and quite close to the used for another purpose, and was left Metatorion, where emperors often had empty '. dinner with their suite.

sent to the world of Eternity by an executioner. (1) Kâtip Çelebi, Fezleke, vol. II, p. 211, «Sultan After the funeral service he was buried in the Mustafa died in the middle of the month of Ra­ mausoleum of Sultan Mustafa, rear the gate of mazan (1648). He was buried in an empty do­ St. Sophia.» med building, built before the Conquest, near Naima, Ayasofya Library, No. 3105, vol. II, p. St. Sophia.» 170. «He was buried near the tomb of Sultan Ali Şefqi, HayruIIah efendi Tarihi Zeyli, vol. Mustafa, near St. Sophia.» XVII, p. 83. This is all the information we find in Ottoman Evliya Çelebi, vol. I, p. 354, «All the mausole­ chronicles about the modifications made in the ums of the sultans were filled with the tombs of Baptistery in order to convert it into a mauso­ sultans, princes, and princesses, and no place leum. There is no information at to when and could be found for Mustafa Han. His body re­ why the large baptism tank extant was taken mained 17 hours on the stone-bier. At last, as out, how it was transported to the court in the no place could be found, he was buried in the north, when the door on that side was walled stone building, which is near the Great St. Sop­ up, and when the second door which now exists hia, and which in the olden days was an oil sto­ at the east of building, and the windows on the re. As there was no earth in the domed building, ground floor were opened. earth was brought from the Palace garden, and (2) Paulus Silentiarius, in his History of St. Sophia, the ground was covered with it.» pp. 28 and 563, mentions that the people who About Sultan İbrahim, see Fezleke, vol II, p. came out of the building by the north gate went 320, «The Sultan of the Earth as deposed, and to a Axpaantta Loetra which cleansed the soul imprisoned in the place reserved to deposed and washed stains. sultans, and his door was walled up... he was (3) An. Band.

65 ARKEOLOJİ DERGİSİ

An anonymous Russian traveller, who Water was supplied to the kolymbeth- visited Constantinople at a later date \ va, or baptism tank, from a water tower, mentions that a Baptistery with a well and and it ran continually. It was believed by a baptism tank stood on the right hand the people to be holy water. The building side of the entrance gate of S. Sohpia. wan an asylum 7. No one could arrest those who took refuge there. According to We find no enlightenning information Theophanos, when the emperor Zeno was in the writings of later Western travel­ forced to abandon the power he went to lers. St. Sophia, and after praying placed his Salzenberg, who saw that place du­ crown on the altar, and took refuge there. ring the restoration of 1847 -1849, writes Two years later his successor, Basilicus, 5, «It is a building square outside, and also took refuge there with his wife and octagonal inside, but outside the upper children. part is octagonal. It has four windows, According to Ephlagion, during the which belong to the date of construction. ceremonies the Patriarch came down from The building is covered with a roof. At the Cintronon in St. Sophia, and entered the east is an apse, and in the west a the narthex of this Baptistery. Those who narthex. The square apse is unlike the were to be baptized for the first time und­ usual apses in Constantinople, which ressed, and waited for him in the Apodiom shows that the date of constuction of the there. The Patriarch baptized them there apse is prior to that of St. Sophia». after anointing them with the holy myron Beside the extant entrance in the east, (holy oil). there was formerly a door which opened Leathaby and Swainson 8 9 admit that to the north, and which is now walled the Baptistery was the building now con­ up. That door gave access to a hall after verted into a mausoleum. Other writers which was a small court. suggest that it was the Skevophylakion, North of the hall was an architectu­ the ancient treasury of the church, at the ral fragment with two columns, and abo­ north-east of St. Sophia ®, and that it ve that was the place of a door. At the was afterwards turned into a baptistery east end of the hall was the span of an by the emperor Justinian. arch now walled up. It led to the buttress Antoniades writes 10 that this building on that side of the church, thus connec­ was called Baptisterium or Megali Phos- ting the hall with the church. After the tir, to distinguish it from the small bap­ conquest of Constantinople by the Turks tistery, that, like all other baptisteries, it it was used as an oil store, and when the was dedicated to st. John Pródromos, and building was converted into a mausole­ that it was built by the emperor Justinian. um for Sultan Mustafa the hall continued He measured the building outside and to be used as an oil store. found that it was 22.70 ms. long and 16.20 Scarlatos Byzantios 6 writes that a (7) The Chapel of St. Nicholas in St. Sophia also passage existed formerly between that possessed the rights of a prophigion. building and St. Sophia. (8) Leathaby and Swainson, The Church of Sancta Sophia, pp. 18. 20, 177, 183. (4) Mme. de Khitrowo, Itinéraires russes en Orient, (9) Feridun Dirimtekin, Skevophylakion de Sfe. Sop­ p. 227. hie; R. lanin, Melanges, Rev. des etudes byz., (5) W. Salzenberg, Altchristliche Baudenkmäler in pp. 390 - 400. Konstantinopel, p. 19, Pis. VI, VII, XI, XII. (10) Antoniades, Ekphrasis tis Agia Sophias, vol. I, (6) Scarlatos Byzantios, Constantinopolis, p. 256. pp. 123 ff.

66 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA

ms. wide, and that the average height was that the small baptistery was the Ske- 17.40 ms. He also gives us informations vophylakion (treasury of the church), about the mosaics which, according to an­ north-east of St. Sophia, and that the large cient sources, and chiefly to An. Banduri, baptistery was the building which is our formerly existed there. subject matter, and he expounds his studi­ Ebersolt ” , when he examined St. es on that building. He was contended with Sophia, pointed out that, according to the adding to his book a simple sectional Book of Ceremonies, the building had two elevation of the building without adding baptisteries, one large, and the other either a ground plan of the building or small *12. He believes that the baptistery plans and photographs of the remains mentioned in the Book of Ceremonies which existed then in the northern part must be the Treasury of the church, which of the court, and which are now demolis­ is on a cylindrical plan. But it is known hed. The measures he gives of the building for certain that it was the building which are not accurate. is now the mausoleum of Sultan Mustafa, Swift examined the interior order of in the southwest corner of St. Sophia. the building and the arches of the win­ This oratory was dedicated to St. John dows, after which he examined the court Baptist by the emperor Justinian. The at the north, and he suggests that possibly building terminates in the east in an apse, the door which opened here gave access and in the west in a narthex. It is of oc­ to a vestry or to an apothytrium. Accor­ tagonal plan, with niches on four sides. ding to him there was formerly between It is similar, on a smaller scale, to the the columns in the north of that interior Church of St. Serge and St. Bacchus (Kü­ court a door opening to the north. Anot­ çük Àyasofya), which was also built by her door beneath the arch in the east Justinian. of that interior court opened to the east. A. M. Schneider, in his book on the Swift, like Salzenberg, suggests that the excavations he made in the west court door gave access to the ground floor of of St. Sophia, says that as the walls of the buttress in the extreme south-west of the Baptistery were built in courses of St. Sophia, and that the baptistery com­ bricks and sandstone it must have been municated in this way with the church. built in the reign of Justinian, that the He notes that the column capitals before old door in the west is walled up, and that part, and next to the door lintels, that the building is now entered by a door resemble the capitals in the Church of St. in the north-east comer 13 . Serge and St. Bacchus at Istanbul, and Swift 14 15 examined the building, and in the Church of St. Vitale at Ravenna, studied ancient sources. He points out, and that they totally differ in form from on the authority of the Book of Ceremo­ those in St. Sophia. nies by Constantine Porphyrogennetos \ Ali Sami Boyar, in his book, Resimli Ayasofya, gives informations about the ■ (11) Ebersolt, Ste. Sophie de Constantinople, PP. 35, note 1, 3, 35. Baptistery, without entering into deta­ (12) Constantine Porphyrogennetos, Livre des ils 16. Cérémonies, vol. II, p. 620. Genadios, metropolitan of Heliopolis, (13) A. M. Schneider, Die Grabung in Westhof in an article on the Baptistery of St. Sop­ der Sophien Kirche zu Istanbul, Berlin, 1941, pp. 23, 42, 45. hia, says, «To-day the walls of the building (14) Swift, Hagia Sophia, pp. 173 - 177. • are covered with plaster. Formerly those (15) Constatine Porphyrogennetos, De Cer., Bonn, P. 620. (16) Resimli Ayasofya, Istanbul, 1943. ARKEOLOJİ d e r g I s î walls were cased in precious stones. The}' vations 24, as well as in the 6th century were plundered by the soldiers of the Byzantine cathedral discovered in the Ça- Fourth Crusade» 17. liçingrat excavations it was in the north­ east part of the building 25. We know that, as St. John Baptist baptized Christ in the Jordan, the bap­ In the center of the interior of bap­ tism ceremony in the early Christian pe­ tisteries was always a baptism tank called riod was performed in rivers 18 19. It had to kolymbethva. In the early Christian period be in general a river or source of wihch it was customary for the baptism cere­ the water was considered holy. mony to be performed by the total im­ mersion of the candidate, which made it It is believed that in a later period necessary to place the tank in a building baptism tanks existed in the Catacombs. erected for that purpose. Those buildings In the Catacombs of Rome, and in one were generally covered with a dome. In catacomb discovered at Alexandria, have the early period, after a catechumen was been seen tanks which are thought to be quite prepared to be baptized he was bap­ baptism tanks. In many countries the tized by a bishop once every year 26. Af­ climate conditions made it difficult to terwards when the number of candidates perform the entire ceremony in the open. increased so much that the baptisteries in t - cathedrals proved insufficient it became In the reign of the emperor Constan­ necessary to build several baptisteries in tine the Great, when Christians found it one town, as was the case in Rome. possible to worship freely, churches were built, and it was customary to have a bap­ The baptims tank as a general rule tistery near every church 1B. Baptisteries was one metre deep. At one side was a were as a general rule chapels dedicated place for the bishop. There water flowed to St. John Baptist 20. from the mouth of pigeon figures in gold and silver, symbols of the Holy Ghost. In early times baptisteries were built In the 6th century were added to them on the north side of a church, and someti­ statues of Christ and St. John. mes on another side. For example, in the Basilica of Giizelbagge at Izmir the bap­ The candidate descended into the tistery is close to the presbytery 2I, in the tank by a flight of three steps, and came Basilica of Abu Mana near Mariotte in out by similar steps on the opposite side. Egypt 22 the baptistery is adjacent to the The tanks were not always of the same atrium in the west, in the Basilica of So­ size. In Western Europe, after the 6th lena it is close to the south basilica 23, in century, the practice of total immersion the basilica discovered in the Side exca­ was abandoned, a depth of water of 35 to (17) Genadios, metropolitan of Heliopolis. (24) Prof. Arif Mansel, 1946 -1953 senelerinde Pam- (18) Kraus, Real Encyclopädie der christliche Al­ phylia’da yapılan kazılar ve araştırmalar, 1958, tertumes, article Taufe, plan of Side. (19) lb. (20) Ib. (25) Prof. Alex. Deroko, Architecture, monuments (21) Wulff, p. 239, ill.230; Weber, Byz., X, 1901, pp. et décorations dans la Serbie du moyen âge, 568 - 573, PI.; Strgowsky Kleinas. 1906. Pis. 48 Belgrade, 1953, p. 32, PI. 38. 49. (26) Le Merle, Le style byzantin, p. 38; Ch. Diehl, (22) Wulff, p. 228, ills. 226, 229; Kaufmann, Heili­ Manuel d’art byzantin, p. 176; Pulgher, Ancien­ ge Stadt in der Wüste, p. III. nes églises byzantines de Constantinople, pp. (23) Wulff, p. 242, ill. 237. 5 - 6.

68 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA

45 cms. was found sufficient, and the The exterior of the building is of priest sprinkled a little water on the head rectangular form, and measures 20 x 15.52 of the candidate 27. ms. The door which formerly existed in Baptism tanks were not always of the west gave access to a narthex measu­ the same form. For example, in the bap­ ring 13.90 ms., and thence into the main tistery of the cathedrals of Hammam Lif, building, of octagonal from, measuring Uppennal, and Sfax, which were built af­ 12.88 ms. across in the interior. 30 (Fig ter the Emperor Justinian reconquered 1,2,3). North Africa, baptism tanks were in the In four corners of that octagon are form of stars with 6 to 8 points 28. four semi-circular niches (4,5) measuring The size and form of baptisteries also from 4.04 to 4.10 ms. across. The average changed continually. We know for examp­ distance between the niches is 4.30 ms. le that the baptisteries of Carthage and The apse in the east measures 4.10 ms. Bari were large enough for the Councils across. It was formerly semi-circular, li­ to assemble there 29. ke the other niches, but the central part THE BATISTERY OF SAINT SOPHIA has been filled, so that the shape of the (Plan and section I) curve is modified. The large baptism tank stood for­ (27) The Orthodox Church has retained to the pre­ merly in the exact center of the building. sent day the principle of performing baptism In that period the building was connec­ by the total immersion in water, and plunging the head three times in water. At present only ted with the court on the north side by a children are baptized in this fashion, and in door measuring 2.50 ms. across. The door' every church ise a metal font large enough to was walled up when the building was hold a child, and underneath is a second basin, converted into a mausoleum. (Fig 6-7) also of metal, large enough to hold the water to be poured into the font. The child is bapti­ The dome of the Baptistery is very flat, zed by being plunged three times in the font. such as was the first dome of St. Sophia. Besides these in orthodox churches are tanks, On the dome are decorations in the Tur­ specially made for that purpose, especially in kish style. (Fig 8). The dome is covered agiasmas, to cleanse from sins. According to with bricks, as became apparent in the the Book of Ceremonies the Emperor and Em­ press, on special day,s of the year, went to the parts where the plaster had fallen off. The famous Agiasma in the Church of Theotokos, at interior height of the dome is 16.05 ms., the Blachernae, where they entered the tank, and the exterior height 16.60 ms. and cleansed their sins. This particiularity was The present floor of the building is performed by other orthodoxes. (28) Ch. Diehl, Manuel d’art byzantin, vol. I, p. 190. the floor filled up with earth after the bu­ The baptism tank of the Hammam Lif Baptistery ilding was converted into a mausoleum. It is of circular form, with 5 niches in the interior. must have been formerly on a level with The place of the sixth niche is occupied by a the present entrance gate of St. Sophia, flight of steps. In this form is similar to the about 120 cms. below the present floor. Baptistery of Hodegetria, at the Saray Point. See Hatchatorian, ill. 281. In order to ascertain this, Ali Sami Boyar Courdoec et Pouincont, Carthage, 1925, vol. VI, opened a trench in the north façade of p. 112, ill. 7. the building, to see whether there for- «The Sfax Baptistery is of circular form in the exterior, in the interior it has 3 niches on each (30) The measures we took differ from those given side. The places of the 7 th and 8 th niches are by Antoniades in Ekphrasis. Antoniades says occupied by steps. «Op. cit., pp. 112-113; Hat­ that the building measures exteriorly 22.70 ms. chatorian, ill. 286. in lenght, and 16.20 ms. in width, anda that the (29) The Bari Baptistery was built in 1153. it measu­ total height of the dome is 17.10 ms. Swift says res 50 ms. across and 55 md. in height. it measures 21.80 by 16.20 ms.

69 ARKEOLOJİ DERGİSİ

merly existed a flight of stairs before the Formerly the walls of the building door that gave access to the north court, must have been cased in marble and ot­ but no stairs were found. This shows that her valuable colored stones, as in all ot­ the original floor of the building was on her important Byzantine buildings 32. a level with the court on the north façade. No trace of then remains to-day. The floor of the Baptistery must have THE BAPTISM TANK (F ig -11-12) been formerly paved with marble, as in other baptisteries. Although we have no The Anonymous Russian traveller gi­ complete informations about this, we ves us the following information about presume that the extremely heavy tank the kolymbethva, the baptism tank, was removed and the floor covered with which stood formerly in the Baptistery 33. earth certainly after the first burial. As (Fig 12) «On the right hand side of Turkish chronicles relate that Sultan Mus­ the door of this Baptistey is a well, and in tafa I. was buried in the empty building the center a kolymbethva. The length is 6 with a dome, close to St. Sophia, we may sagienes. The tank is used by the Patriarch conclude that the place had been prepa­ for the baptism ceremony». red for that purpose. As one sagiene equals 2,1336 ms. the length of the tank should be 12.80 ms. This STYLE OF STRUCTURE is of course a gross exaggeration. The form of structure of the interior According to the measures taken by walls of the building is identical to that Antoniades the circumference of the tank of the reign of Justinien 31. The bricks u­ is 12.80 ms, and the diameter 4.07 ms. sed in the stucture measue 39 X 39 X 4,55 Those measures differ from ours 34. cms. The mortar is like that in St.Sophia. j As seen in the plan and illustrations In the parts which have retained their ori- j (plan II) the two façades with steps are ginal form is seen mortar applied with angular, and the part which actually ser­ a trowel in a concave form, as in St. Sop­ ved as a baptism tank is elliptical. The hia. The restangular windows in the lower long side of the tank measures fom one story of the building measure from 1,10 outside border to the other 3.25 ms. In to 1,20 ms. across (Fig 9). They date from the central part the tank measures 2.50 the Turkish period. No baptistey ever ms. across. The height is 1.52 ms. The in­ had windows in the lower story. Those terior of the tank measures 2.80 ms. windows were opened in the Turkish pe­ in lengh, 2.10 in width, and the depth is riod, to allow passers-by pray for the 1.16 ms. dead. The windows in the upper story are entirely in the Byzantine style. They As the tank was partly buried in the are the original windows. (Fig 10) ground, all parts are not equally well hewn. The buried part has been roughly Some of the windows in the upper hewn. In-the north corner (according to story were closed at a later date beca­ its pesent position )the part that is ro­ use of the buttresses erected in order ughly hewn has a height of 85 cms., di­ to consolidate St. Sophia. In the Turkish minishing southwards to 73 cms. period the interior walls of the building were covered with plaster, and at various (32) Op. cit., p. 74. Genadios, metropolitan of Heliopolis, says that periods decorated with ornaments in the those walls were cased in precious stones, which Turkish sytle. The ornaments on the do­ were afterwards plundered by the Crusaders, but he me probably belong to the last century. does mention a source. (33) Mme. de Khitrowo, p. 227. (31) Brehier, L’art byzantin, pp. 7 2 -7 6 . (34) Antoniades, vol. I, p. 124.

70 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA

The thickness in the two ends of one in St. Sophia. It is of trefoil shape, the tank is 24 cms., and in the middle and has no steps. The exterior length is 21 cms. l. 55 ms. It is made of black - veined white mrable. It was found in the excava­ Exactly in the middle of the part tions at Topkapu, and transported to the which forms an angle in the north is the Museum 37. place of a cross measuring 21 by 21 cms. On the south side, on a level with the The third baptism tank is entered in first step at the beginning of the curved the inventory of the Museum of Arche­ part inside the tank, is the place of anot­ ology under No. 3898. It was brought her cross measuring 22 by 21 cms. 35 (ill. from the Mosque of Atiq Koca Mustafa 6). Paşa at Aksaray. Seen fom above it is of trefoil shape. On one side only are The tank is made entirely of white three steps. The exterior height is 1.23 ms. marble. Candidates entered it by three the depth 1 m., the length 1.87 ms., the steps, and came out by ascending the th­ width 1.49 ms. That tank also differs ree steps on the opposite side. The steps from that of St. Sophia in shape and si­ are not quite equal in size. The first and ze 38. second steps measure 23 cms., the third and fourth 24 cms. The fourth baptism tank is the most remarkable in our eyes. It is of Besides the large baptism tank fo­ marble. It was discovered at Yalova by und in St. Sophia, four Byzantine baptism Rüstem Duyuran, Director General of An­ tanks were discovered in various places in tiquities and Museums, and transfered Istanbul, and transported to the Museum to the Museum of Archaeology in 1962. of Archeology, where they are now on (Fig 13-14) Its exterior is of cruciform show. shape. On two sides are steps to ender the One on them is entered in Mendel's tank. The actual baptismal part is of el­ Catalogue under No. 1177/2,56. Exteriorly liptical shape. The total length is 1.94 it is four-lobed. It has steps on one si­ ms., the height 9.94 m., the width 0.97 de only. The steps which existed formerly m. The thickness on the border is 9 cms. on the other side were removed at a In has been dated in the 6th century. later date. The exterior height is 1.55. On the outside border, and on a corner The depht is 1.20 ms., and the interior on the same side are seen the places of length 1.16 ms. It was discovered in the many crosses. courtyard of the Mosque of Zeyneb Sul­ Besides the Baptistery of St. Sophia tan. On one side is the place of 5 crosses, at Istanbul the Baptistery of Hodegetria and on the other side the place of one (the Conductreess) (Fig 15) was found in cross 3S. the excavations made in the Saray Po­ The second baptism tank is entered int in 1920 - 1923. It is built in bricks, in Mendel’s Catalogue under No. 1178/ like the Baptistery of St. Sophia. It was 2159. Seen from above it is unlike the connected with the adjoining colonnaded atrium, in the shape of a semi - rotunda. 35) Hatchatorian, ill. 180. The plan there is drawn from a sketch by Van Nice. The building was of hexagonal form. Leathaby and Swainson, op. cit., pp. 19, 20, (Fig 16-17) In five corners were apses 100, 132, 183, 209, 217, 219, ill. 3.; Gurlitt, (niches), measuring on an average 6 ms. Baukunst, pp. 21 - 22.; Grabar, Marthyrlon, 1946, p. 392. (37) ibid. ill. 200. (36) Hatchatorian, ill. 209. (38) Ibid., ¡11. 201.

71 ARKEOLOJİ DERGİSİ across and 4 ms. in depth. The place ping the icons there, they plunged three where should have been the sixth apse times in the kolymbethra of the hagias- was occupied by a rather long narthex, ma, and thus were purified of all their which connected the building with the sins 40. atrium. The total length of the Baptis­ In the Hagiasma of Pege (Bahkli) tery, from the middle of one niche ro the water was believed to cure ailments the other niche, was 20.73 ms. The bap­ and to be holy. The Emperor came there tism tank in the middle has witnessed in great ceremony on the feast of Ascen­ two periods. In the first period it was sion. The building above the actual so- small, and afterwards it was enlarged. rurce was erected by the emperor Leo I. In that last period the baptism tank (457-477) 41. The church was built by was made entirely of marble, and it had the emperor Justinian 42. The agiasma twelve sides. Around the tank were fi­ was covered with a circular dome, deco­ ve semi - sircular niches. The place of a rated with mosaic ornaments imitating sixth niche was the point of junction the sky. The baptism tank was on quad- with the exterior ground. It is possible rugular form, and on each side were that the priest stood there during the ce­ steps. remony of baptism and conducted the THE NARTHEX (Plan I) ceremony. The Baptistery had a narthex in the In each semi - circular niche were th­ west. It was entered on that side by a ree steps leading down into the tank, door now converted into a window. The The depth of the tank was 84 cms. The narthex measures 13.90 by 3.15 ms. It water from the Agiasma (holy well) of comprises two lateral parts measuring Hodegetria was believed to have the 5.40 ms. each in length, and a central virtue of curing chest ailments 39. Du­ part 3.15 ms. long. The lateral parts had ring the excavations, borings were to dis­ intersected voults. The west door was cover a deeper layer beneath the tank, 2.10 ms. wide. (Fig 18-19-20) and remains were found, which showed that once Roman thermae existed there. THE COURT (Plan III) In Constantinople the Hodegetria On the north side of the Baptistery Baptistery was not the only building was a door now walled up, which gave ac­ which was used as a baptistery as well cess to a court measuring 12.30 X 11.25 as to cure ailments and cleanse from ms. The court is surrounded by the sins. There were other agiasmas, the north wall of the Baptistery, the wall of most famous being the Agiasmas of the south façade of St. Sophia, the but- Blachemae and of Pege. Sophia, and the east wall of the winding The Agiasma of Blachemae was clo­ ramp (kohlias) on that side. The court se to the Curch of Theotokos. It still is divided into two parts by a covered exists, but the building is certainly not portal situated 4.95 ms. north of the the ancient building. Formely on the Babtistery wall. On the nort face of 15th of August the Emperor and Emp­ C0) De Cer., vol. I. 18, p. 108, vol, II pp 52, 774­ ress, with their suite and servants, ca­ 775; Tritrova, pp. 137, 201; Feridun Dirimte- me here to wash, and to cleanse their kin, 14 Mintaka, Blachemae, p. 199-200; K. Gri­ sins in the holy bath of Hagios Lousma. vas, Blachemae, p. After entering the building, and worshi- (41) Nic. Calliste, Hist, Eccl, XV, 26. (42) Procopius, De aedif., I, 3, Bonn, pp. 184- 185; (39) R. Demangel et E. Mamboury, Le quarter VI, 15; Cedienus, I, 1, p. 678; Mme. de Kfait- des Manganes, p. 108. rowo, p. 138.

72 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA '.f-i ' ....

-j ' i,;' that covered place is a doorway 1.42 ms. It was a matter of course that a bap­ wide, the jambs are supported by two tistery belonging to a church entirely deco­ marble columns. On the right hand side rated with mosaics, such as St. Sophia, (east) of those columns is an open space should be decorated with mosaics and 1.98 ms. and on the left hand side (west) frescoes, like other buildings erected in an opening 1.70 ms. wide (Fig 21). the same century. The only informati­ The marble columns supporting the on we have corroborating this is in the doorway rest upon bases 82 cms. high. writings of Antony of Novogorede, who The capitals are in the Byzantine sytle. visited Constantinople in 1200. They are adorned with double marble squ­ «In the Bastistery of St. Sophia are panels, projecting sideways. Above are pictures representing Christ baptized are small, slender marble columns, by John in the river Jordan, John in­ with rectangular capitals likewise pro­ viting the people to enter the right jecting sideways. (Fig 22 ) path, children and adults plunging in­ Those columns are joined by their to the river Jordan (to be baptized). capitals to the arches covering that part. All those pictures are by a very clever painter named Paulos. In all my life I On the north face of each capital is never saw such beautiful pictures any­ a cross. The capitals of the lower large where. In the same place are supports columns resemble not so much those upon which the Patriarch placed a pic­ of St. Sophia as those of the Church of ture of Christ, 30 cubits in height. The St. Serge and St. Bacchus (Küçük Aya- painter Paulos made the picture of Ch­ sofya) at Istanbul, and of the Church rist with precious stones and pearls of St. Vitale at Ravenna. On the marble ground into powder and diluted in wa­ columns supporting the portal there is ter 43. All those beautiful things are at no evident trace showing that they we­ present in St. Sophia.» re formerly joined to the wall on each The above account is not quite clear, side, but on the walls is seen a faint tra­ but we understand that in the dome ce of juncture, which suggests that in of the building were mosaics by the pa­ between was a wooden structure or a inter Paulos, representing the baptism window. The baptism tank stand now in of Christ and others in the Jordan by the south - east corner of that closed court. St. John Baptist. Those mosaics must On the border of the open court north have been similar to the mosaics in the of the portal are ranged marble sarcopha­ baptisteries of Italy and other countries, gi, and a great number of large jars, which we shall review prensently. which formerly served to store the oil We understand also that during the for St. Sophia, and perhaps for other ceremony of baptism an icon of Christ mosques also. The court was formerly (probably a mosaic), measuring 30 cu­ paved with marble (ill. 23). bits (15 ms ?) in height, was brought To-day the court communicates with the outside by a passage opened at (43) Mme. de Khitrowo, 96. In the Kopenhagen the beginning of the ramp behind the copy of this book of travels has been added in this place the following sentence, «AH those ticket office at the entrance of St. Sop­ beautiful and valuable objects, because of our hia. sins, have been transfered to Rome by the Cru­ PICTURES, MOSAICS, AND FRESCOES, saders.» That sentence must no doubt have been added to the book after 1204 by a cop­ which formerly existed on the walls and yist, or by the author himself when he was the dome. informed of the fact.

73 ARKEOLOJİ DERGİSİ there and placed on a support prepared Again in Rome the Church of St. for that purpose. That must be the icon Constantina was built by Constantina, which, according to later chronicles, daughter of Constantine the Great, in the was taken by the Crusaders, and sent to form of a baptistery. The building is be­ Rome. lieved to have been converted into a ma­ On examining the place we could usoleum after her death. In 1254 it was find no mosaics on the walls and dome, converted into a church by the Pope nor did we come across any tesserae fallen Alexander IV. 47. The interior of the 'bap­ on the ground. tistery is surrounded by an arcade with We know that buildings of octago­ double columns. In the center is a relati­ nal or circular plan were used by the vely small baptism tank. The exterior Romans for mausoleus, nymphaeums, is in the shape of a rotunda. The and thermae. dome rests upon a drum with windows. The building has a narthex. The ceiling The Byzantines used that form of and vaults are adorned with mosaics. building for churches or baptisteries 44. The baptistery, in this form, differs They may have adopted as models from the Baptistery of St. Sophia. the buildings in Rome or erected by Ro­ In the basilica with a nave and two mans. Buildings of octagonal plan were aisles built probably by the emperor Ar- very convenient for separating the apart­ cadius above the tomb of St. Menas, ne­ ments and vestries of men and women. ar Mariotte, in Egypt, the baptistery is Especially in the thermae one heating on the west of the church, and close to apparatus sufficed to heat both divisi­ the narthex. Outside it is of rectangular ons. form, and the interior is octagonal. As Buildings of hexagonal plan, such in St. Sophia, there is no colonnade as the Baptistery of Hodegetria, are rat­ around the tank 48. her rare. That form of buildings were u­ The plans of the building by Kauf­ sed chiefly in Armenia and Georgia 45 mann and Perkins differ from each ot­ If we compare the baptisteries of her. In Perkin’s plan a colonnade is St. Sophia with other contemporaneous shown around the tank baptisteries we should remember those Again in North Africa, in the cat­ in Italy and North Africa. hedral with a nave and two aisles at Henc­ The Baptistery of Laterano in Rome hir Maanadin, at Furni, the baptistery is of octagonal form outside. In the cen­ was of octagonal plan. The tanks of the ter of the interior is a tank surrounded by baptisteries in North Africa were four- a colonnade. Above is a second story, supported by slender marble columns (47) Wull, vol. I, p. 24; Holzinger, pp. 6 0 -6 1 ; Grabar, PI. VII; Deichmann, p. 25. placed symmetrically to the colonnade. (48) Kaufmann, Abu Mina Stadt, 1912, p. 102, fig. The dome rests upon a drum. The mosaics 46; O. Wulff, op. cit., pp. 227-229, fig. 227, PI. in the building represent baptismal sce­ 226; according to Abu Ubayd al Bakri, Desc­ nes. The building differs in form from ription de l’Afrique septentrionalc, French the St. Sophia Baptistery 46. translation by Mac Govckin de Slave, p. 5, in the 10 th century in that basilica were a great (44) Ebersolt, Monum, archit. byz., p. 128. number of pictures and statues, among which (45) Strzygowsky, Baukunst Armenier, p. 121. in the extremity if the church was a marble (46) Deichmann, Friihchrisliche Kirche in Rom, p. statue of Abu Mana (St. Menas), represented 40; Wulff, Altchrist. und byzantinische Kunst, standing with each foot on a camel; F. W. vol. I, p. 249; Holzinger, Die altchrist. und Deichmann, Archeol. Anzeiger, 1937, cols. 75 - byzantinische Baukunst, p. 63. 78, figs. 1, 2.

74 THE BAPTISTERY OF SAINT SOPHIA lobed. Susch is also the form of the tank the Baptistery of St. Sophia may be said at Kaliba, at Cape Bon. That building is to resemble that baptistery. dated in the 6th century 4*. The Baptistery of the Arians at Ra­ At Ravenna, the baptistery called venna was built by King Theodoric in St. Joanni in Fonde 50 is of octagonal 490. It was close to the Cathedral of plan in the interior, in the orthodox Santo Spirito. Its form is a repetition fashion. In the corners are semi-circu­ of the Orthodox basilica, and the gene­ lar niches, and this presents a similarity ral spirit of the mosaics in the dome with the St. Sophia Baptistery. But the is identical 51. From the point of vi­ interior constructive form is in a totally ew of iconography they resemble the different style. The arches in the cor­ Albeng Baptistery in Liguria 52 53. ners of the octagon rest upon marble co­ In Italy, at Pompeii, the baptistery lumns built against the wals, and upon of the Church of Santa Maria Maggiore those arches is a second story with is believed to belong to the 5th century. arches likewise supported by marble It is the Nicera building which measu­ columns. The baptism tank in the cen­ res 24.40 ms. across. It is of circular ter is large, and of octagonal form. In plan, and, with the colonnade encirc­ the middle of the dome is seen in a cir­ ling the tank, resembles somewhat the La- cular frame a mosaic representing Ch­ terano Baptistery. rist baptized in the Jordan by St. John We see that the baptistery most Baptist. Around that, in a large circle, like that of St. Sophia is the baptistery are representations of the twelve apost­ of the Cathedral of Abu Mana (St. Me­ les, and outside, in the third large circ­ nas), at Mariotte, in Egypt, because it le, are representations of apostles, prop­ is of quadrangular form outside and the hets, and saints, holding books, or coty- interior is of octagonal form. Some bap­ les. tisteries, square inside and octagonal out­ In the structure of the church Hel­ side, resemble the St. Sophia Baptistery, lenistic tradition is apparent, as in Late- but their interior architecture is different. rano. The mosaic ornamental scheme of We know that the walls of the St. Sophia Baptistery were cased in marble, (49) P. A. Février et C. Poinsot, Les Cierges et but it is a fact that we have no satisfac­ abeille, iconographie du bastistère découvert dans la région de Kaliba (Tunisie), Cahiers arché­ tory information on its condition prior ologiques, X, 1959, pp. 10, 11, (South of to 1204. the apse of this 6 th century basilica, this bap­ tistery was in the form of a court open on all (51) Holzinger, p. 81; Deichmann, Frühchristliche sides, in the middle was a baptism tarir me­ Bauten und Mosaikea in Ravenne, figs. 61-68; asuring 2 by 1.60 ms, cased in mosaics.» Serg. Bettini, Felix Ravenna, p. 5; Vollbach (50) Holzinger, pp. 78, 80; S. Bettini, Felix Raven­ and Heimer, pp. 73 - 74, fig. 149; Humann, na, p. 41; Nordstern, Ravenna Studien, p. 32; Geschichte der Kunst, II, p. 99, fig. 73; O. St. Battari, Il Battistério della cattedrak di Ra­ Wulff,, p. 343, fig. 378. venna. VII. Corso di cent, dell a rtf Ravenna- (52) G. de Angelis d’Ossat II baptisteriodi Albengi deet Byz., 1960, 2, Fac. 5, pp. 7 -12; Mario VII, 1961, pp. 145-146 B. Fletcher, History of Mazotte, II baptistèrio della cattedrak di Ra­ architecture, London, 1959, p. 292. venna, op. cit., 1961, Fac. 3., pp. 255-298; Later baptisteries were built on an octagonal F. W. Deichmann, Friihbyz. Bauten und Mosa­ plan. The Asti Baptistery, which was built in iken in Ravenna, figs. 8 - 16; Vollbach Heimer, 1130, and the Carmona Baptistery, which was Friihbyz. Kunst, p. 72, figs: 139- 143; R. Hu- built in 1167, are also octagonal (Fletcher, p. mann, Gesch, der Kunst, II, p. 92, fig. 69; 277). Hachatorian, fig. 339. (53) Holzinger, pp. 6 2 -6 5 .

75 BAPTISTERE PL&Ni I

: z.íi'

9CO*

A I? M

190r* avli plÁni m

I I a

Ayasofya Baptisteri Plânı, II Ayasofya Baplisterinin Kesiti, I Baplisterinin Ayasofya

os * Res. 1 — Baptisierin Güney-bail köşesi. Fig. 1 — The South-west corner of the Baptistry.

Res. 2 — Baptisierin Güney-doğu­ dan görünüşü. Fig. 2 — View from the South-east of Baptistry.

19 Res. 3 — Doğudan göriimiş. Fig. 3 — View ironi the East.

Fig. 4 — A Niche in the Baptistry.

80 Res. 5 — Binadaki Nişlerden biri. Fig. 5 — A Niche in the Bap­ Res. 6 — Kapi yeri. tistry. Fig. 6 — The Location of the Ancient door.

Res. 7 — Kapı yeri. Res. 8 — Kubbe tezyinatı. Fig. 7 — The Location of the Fig. 8 — Decoration of the dome. Ancient door.

81 Res. 10 — Bizans devri penceresi. Fig. JO — Byzantine window.

82 Res. 11 — Ayasofya dahi vaftiz havuzu. Fig. 11 — The Baptismal Basin.

Fig. 12 — Interior view of the Basin.

83 Res. 13 — Yalova’dan gelen vaftiz havuzu. Fig. 13 — Baptismal Basın from Yalova.

Res. 14 — Yalova'dan gelen Vaftiz Havuzu. Fig. 14 — Baptismal Basin from Yalova.

84 Res. 15 — Hodigilliria Baptist eri. Fig. 15 — Baptistry of Hodigitria. ( Desmangel - Mambury Le Quartier des Mangones'dan)

Res. 16 — Hodigitria imi plânı. Res. 17 — Hodigitriamn Planı. Fig. 16 — Plan of Hodigitria. Fig. 17 — Plan of Hodigitria. (Desmangel - Mambury (Desmangel - Mambury Le Quartier des Mangones'dan) Le Quartier des Mangones dan) 85 Res. 18 — Nart ex başlangıcı. Fig. 18 — Entrance to the Narthex.

r

Res. 19 — Nartex tonozu. Fig. 19 — Vault of the Nartex.

86 Res. 20 — Batıdaki Nartex kapısı Res. 22 — Sütun başlıkları. Fig. 20 — the West door. Fig. 22 — The capitals.

Res. 21 — Avludaki mermer kolonlar. Res. 23 — Avlu döşemesi ve küp Fig. 21 — Two marble columns. Fig. 23 — The com í and jars.

87 HATAY HADESİ

Süheylâ KESKÎL

1954 senesinde Samandağ Kapısu- Vücudünün sol dörtte biri tahtın al­ yu köyünden Ganim Paşa Eski Liman tında kaybolan hayvanın boynuna bakın­ mevkiindeki tarlasını kazarken büyük bir ca üç başlı olduğu anlaşılmakta, kuvvetli mermere tesadüf etmiş, etrafını açınca aslan pençeleriyle toprağa sıkıca bastığı bunun bir heykel olduğunu görerek Müze­ görülmektedir, iki baş kırılmış olup yal­ yi haberdar etmişti. nız bir başı sağlam kalmıştır. Ortadaki Toprağın içinde arkaüstü devrilmiş boyunda, üzerine yuvarlak süsler aplike vaziyette bulunan heykelin etrafı moloz edilmiş bir tasma bulunmakta, bunun al­ dolu olup 40 Cm. derinde de su çıktığı için tında devrinin işçiliğini aksettiren yelesi çevresinde fazla bir inceleme yapılamadı. yahut göğüs tüyleri görülmektedir. Yılan Yalnız köylülerin söylediğine göre müze­ derisi gibi pullu bir kuyruğu vardır. Hay­ deki nehir İlahı da (Env. No. 8498) ayni van çöreklenmiş bu kuyruğun üstünde o­ mevkide bulunmuştu. turmakta, sağ kalça yanında görülen kuy­ Bugün Antakya Müzesinde teşhir edi­ ruğun ucu (yıpranmış olduğu için pek len heykel (Env. No. 10799) arkalıksız bir kat'i olmamakla beraber) yılan başı şek­ taht üstüne kurulmuş olgun yaşta bir er­ linde son bulmaktadır. kek ile tahtın yanında oturan bir hayvan­ Üç başlı ve aslan gövdeli hayvan Yu­ dan ibarettir. nan mitolojisinde Kerberos olarak tanın­ Kaidesiyle beraber yüksekliği 1.65 m. maktadır. Hades’te yaşar. olup gri damarlı beyaz mermerden yapıl­ En eski tasvirlerine vazolar üstünde mıştır. Şahıs vücudüne iyice intibak eden ince kumaştan bir elbise giymiştir. Diz­ rastlanmaktadır. (Dictionnaire des Anti­ quités. III, 1. P. 98.) Argos’ta bulunmuş lerinin üstünde bol kıvrımlar meydana ge­ tirerek sağ kolun altından geçip sırtını bir skifos üstünde Hades, Perzefone ve dolaşan ve sol omuz üzerinden öne geldik­ Herakles'le, siyah ve kırmızı figürlü va­ ten sonra tekrar arkaya atılan bir man­ zolar üstünde kendisini Hades’ten çıkar­ makla görevlendirilmiş Herakles’le bera­ toya sannmıştır. Sağ bacak geriye çekil­ miş olup mantonun kıvrımları arasında ber görülmektedir. Bu vazolar üstünde kaybolmakta, öne uzatılan sol bacak man­ bazen bir bazen iki bazende üç başlı res­ tonun sanlmasiyle daha çok tebarüz et­ medilmiş, bazen kuyruk bir yılan başıyle miş bulunmaktadır. Ön kısımda elbise son bulmuş bazende yılanlar hayvanın et­ kumaşın yumuşaklığını hissettirecek ka­ rafını dekoratif bir şekilde çevrelemişler­ dar güzel bir işçilik arzetmektedir. Baş dir. Bu bakımdan burada da kuyruğun ve kollar kırıktır. Ayaklarında üstünden yılan başı şeklinde son bulmuş olması çok bağlı sandallar görülmektedir. 0.90 m. kuvvetle muhtemeldir. yüksekliğindeki tahtın ayaklan iki yan Bir eliyle asasına dayanmış taht üs­ cephede kaba bir şekilde kabartma olarak tünde oturan azametli erkek heykelleri işlenmiştir. Antik heykeltıraşiye pek yabancı değildir.

88 HA IA Y t lADli.Sl

Bu tip İlah Zevs, İlah Serapis ve İlah Ha­ cutla yaptığı açılara ve adelelerin durumu­ des için pek eski devirlerden beri kullanı- na bakarak Hatay Hades'inin de sol eliy­ lagelmiştir. (Dictionnaire des Antiquités. le bir asaya dayandığını, sağ elinin Ker­ ÏV, 1. P. 516) beros'un başı hizasında bulunduğunu ka­ bul etmek pek hatalı olmasa gerektir. İsparta’da bulunan, yanında Kerbe- ros'la taht üstünde oturmuş başı kınk bir Gerek ilahın gerek hayvanın arka ve heykel ön kısmında ihtiva ettiği AAEYX yan cephelerinin işlenişi ön cepheyle bü­ kelimesiyle bize bu tipin, Kerberos'la be­ yük bir tezat teşkil etmektedir. Bu bakım­ raber olduğu zaman Hades'e aidiyeti hak­ dan heykelin bir niş içinde durduğu an­ kında kat'i bir delil vermektedir. (Spar­ laşılmaktadır. te AZ. 1880 pl 17, 3a p. 297) Başın kırık oluşu yaş tâyinini birhay- Villa Borges (Roscher, I 1803), Roma li güçleştirmektedir. Düşey ve meyilli pli­ (Mus. Pio. Clam.), Roma (Mus. Capito­ lerin yatay hatlarla kesilerek kumaşın ka­ lin), Angleterre (Coll, Blundell.), Napoli rın üzerinde kalın kıvrımlar meydana ge­ (Naples Mus. Barb.) Londra (Coll. Lams- tirmesi M. Ö. IV. asır heykeltraşlığını ha­ downe) Hadeslerinde de (S. Reinach, Ré­ tırlatmakta Kerberos'un göğsündeki tüy­ pertoire de la Statuaire Grecque et Ro­ lerin işlenişi ise M. S. I ve II. asırlar ara­ maine I. P. 440) aynı kompozisyonu bul­ sına yerleştiri lebil inektedir. maktayız. İlah sol eliyle bir asaya dayan­ makta sağ eliyle ya bir obje tutmakta ya­ Bu duruma göre eserin Iıelenistik bir hut yanındaki Kerberos'un başını okşa­ heykelin roma kopyası olduğunu söyle­ maktadır. Bunlara, kol kalıntılarının vii- mek çok hatalı olmasa gerektir.

Res, — 1

89 Res. — 3

90 KIR1KKALEDE BULUNAN PİŞMİŞ TOPRAKTAN ESERLER

Sevim SARI

Halen Ankara Arkeoloji Müzesinde Heykelcik, vücut hatlarını tebarüz et­ olan bu eserler, Kırıkkale - Doğanay kö­ tirecek kadar ince kumaştan bir tunika yünde Ali Özdemir’in yaptırdığı evin te­ giyinmiştir. Tunikanın çok açık olan ya­ mel kazısında bulunmuştur. kası, boydanboya, genişçe bir şeritle süs­ lüdür. Kaim belini, hemen göğüslerin al­ Bunlardan ikisi birer kadın heykel­ tından, yaka süsü genişliğinde bir kuşak ciği, biri bir kadın heykelciğinin üst kıs­ çevirmiştir. Kuşağın ön kısmında, birbi­ mı, birisi de bir kadın heykelciğinin alt rine paralel, kuşak genişliğinde, uçları kısmıdır. Dördü de kiremidi renkte kil­ dışbükey iki şerit sarkmaktadır. Tunika- den yapılmıştır. Üzerlerindeki kalan iz­ nın göğüs kısmı, yakadan kuşağa doğru lerden, vaktinde beyaz astarlı, üzerlerin­ gelen sık pililerle kaplıdır. deki teferruatın da kırmızı ve siyah renk­ te olduğu anlaşılıyor. ! Heykelcik, bir hitona da bürünmüş- l tür. Hitonun sırtı kapatan kısmının uç- Tanıtmaya çalışacağımız eserler şun­ j lan, heriki omuzdan koltuğa doğru sark­ lardır : maktadır. Diğer kısmı sağ taraftan dizini 1 — Oturan Kadın Heykelciği (11403) kapatarak ilerde duran sol koluna dolan­ Yük. 35 cm., Gen. 17 cm., Baş Yük. mıştır. Açıkta kalan tunikası ise sık pi­ 8 cm., Baş Gen. 6 cm., Baş Der. 5. 5 cm. liler teşkil etmektedir. Başı çenenin altından kopmuş, sağ ko­ Oturduğu sandalyenin arkalığı düz lu dirsekten, sol eli bilekten itibaren yok­ satıhlı ayaklarının arasında bağ olmayan tur (Resim 1 a, b). tiptendir; Ayakları ise yukarıya doğru şişkinleşip, daralarak oturulan kısmın yu­ Heykelcik, arkalıklı bir sandalyede varlak olan köşeleriyle birleşmektedir. dik olarak oturmakta, baş ve bedeni öni- Heykelciğin sol tarafında, sandalye­ leriye müteveccihtir. Boynu nisbetsiz u­ nin köşesinde, dizine yapışık, dik duran zunlukta, yüz hatları yumuşak, yanaklar bir def vardır. Defin üzerinde, heykelciğin dolgun, çene yuvarlak, ağız ufak, dudak­ kopmuş olan elinin üç parmağı görülmek­ lar gayet incedir. Burnu Yünanî tarzda, tedir (Resim Ib). alnı düz, gözleri iri, çekik ve patlakçadır. Göz bebekleri işlenmemiş, fakat bakışlar Eserin hüviyetini tesbitte def, iyi bil­ önileriye müteveccihtir. Kaslar hilâlvari, vasıta olabilir. Zira Yunanlılar, Romalı­ ince uzundur. Yüzünün umumî görünü­ lar defi, ekseriya dini sahnelerde göster­ şünden müstehzi bir ifade sezilmektedir. mişlerdir. M. Ö. 476-460 tarihlerinden kır­ mızı figürlü bir vazoda, Herakles ile bir Permalı saçları (Üzerindeki izlerden menad dans eder, bir menad flüt çalar, vaktinde siyah olduğu anlaşılıyor) orta­ biri de def çalar (1). Napoli’de V. yüzyıl- dan ayrılıp yanyukarıya doğru taranmış­ tır. Başında, yüzünü ay şeklinde çeviren (1) Fondation Eugène Piot : Monuments et mémoi­ bir diyadem taşımaktadır. res, VII. PI. II.

91 KIRIKKALEDE BULUNAN PİŞMİŞ TOPRAKTAN ESERLER dan bir stamnos üzerinde tasvir edilen esere, Rhea yahut Kybele tasviri gözüyle içkili bir sahnede, Diyonizos'un etrafında bakabiliriz; Fakat Kybele tasviri olarak eğlenen Müza’lardan biri def, çalar (2). kabul edersek hakikate daha çok yaklaş­ Myrina'da bulunan Helenistik devirden mış oluruz. Bu fikrimizi kuvvetlendire­ bir duvar üzerinde, önlerinde bir altar, cek birçok misaller de verebiliriz. Meselâ sağ taraflarında tapınağı temsil eden bir M. Ö. V. yüzyılda mermer bir stelde, Her­ sütun bulunan, oturmuş kadından biri­ mès'le beraber görülen Kybele, aslaniyle nin elinde def vardır (3); Yanlarında al­ ayakta durmakta, ileriye uzattığı sol eliy­ tar, bir tapmak sembolü bulunduğuna gö­ le fiyale, yukarıya kaldırmış olduğu diğer re bunların da bir tanrıça, yahut rahibe eliyle de def tutmaktadır (7). Başka bir olmaları şüphesizdir. Capua’da bulunan stelde, yanında aslanı bulunan bir sandal­ M. Ö. I. yüzyıldan bir Hermafrodite de bir yede oturmuş, gene sol eliyle fiyale, diğer elinde def tutmaktadır (4). eliyle de def tutmaktadır (8). Bir yerde Bu defli dini sahnelerden heykelciğin de heriki tarafında aslam bulunan, bura­ bir tanrıça yahut rahibe olduğu anlaşılı­ daki sandalye tipindeki bir sandalyede yor. Buna bir Diyonizos Mümini de diye­ oturmuş, sol eliyle aslanının üzerinde dik biliriz; Efsanelere göre, onlar kadınlı er­ duran bir def tutmaktadır (9). Bir Yu­ kekli, geceleri yüksek yerlerde, ellerinde nan parasında, bir tarafında aslanı bulu­ meşaleler olduğu halde flüt, davul ve çal- nan, ayni tip sandalyede ayni şekilde o­ paralarla gürültülü bir tören yaparlar­ turmuş, sol kolunu sandalyenin kenarında dı (5). Yanındaki def onu, Rhea yahut dik duran bir defin üzerine dayamıştır Kybele'ye de yaklaştırır. Peterich Eckart’ (10). Diğer bir parada, ayni tip sandalye­ a göre Rhea ya dağlık tabiatın tanrısı ola­ de, ayni şekilde oturmuş, bir elinde def rak, birçok dağlık illerde (Anadolu da vardır (11). Trajanus’a ait bir parada so­ dağlıktır), hepsinden çok Girit'de tapılır- lunda aslanı bulunan, bir sandalyede otur­ dı. Girit’de Kuret’ler Rhea'nm Rahibi idi­ muş, ilerde olan sol eliyle fiyale tutmuş, ler. Rhea çocuk Zeus’u orada Ida dağının sağ kolunu yanında dik duran definin üze­ bir mağarasında büyüttüğünden bir adı rine dayamıştır (12). Antonius Pius’a ait da «İdaliana» idi. Onun yaradılışı ve ta­ iki parada da ayni tasvir görülmekte­ pımı Küçük Asya'da bir toprak bolluğu dir (13). Mermer bir heykelinde Kybele, tanrısı olan Kybele’ninkiyle birleşti. Ky- solunda köpeği bulunan bir sandalyede bele, Lydya ve Phirigia’da «Uluana» adı oturmuş, köpeğinin başında dik duran altında çok büyük saygı görürdü. Rhea- bir def tutmaktadır (14). Başka bir yer­ Kybele, panter ve aslanların çektikleri a­ de sandalyede oturmuş, sol eliyle kuca- raba üzerinde ormanlık ilde dolaşır, Ra­ hipleri ve tapıcıları olan Koryabat’lar, zil­ (7) Gustave Mendel : Catalogue des Sculptures Grecques, Romaines et Byzantines. II. s. 150. ler, borular, flütler ve kendi buluşları olan (8) R. S. Rinach : Répértoire de la Statuaire Grec­ deflerle onun arkasından giderek vahşi que et Romaine II. 1912. s. 339. coşkun havalar çalarlardı (6). O halde (9) R. S. Rinach : Répértoire de la Statuaire Grecque et Romaine III s. 80, 83, 117, I, III. (2) Jarbuch des Deutschen Archeologischen Insti­ (10) Catalogue of the Greck Coins of the Phrygia. tuts band XXXII. 1917, s. 87, Ab. 58. İn the British Muséum. PI. V. 5. (3) H. B. Walters, M. A., F. S. A. : Catalogue of (11) Catalogue of the Greck Coins of the Phrygia. the Terracottas in the Department of Greck and İn the British Muséum. PI. XL. II.9. Romain Antiquities, British Muséum. PI. XXXV. (12) Catalogue of the Greck Coins of the Phrygia (4) Aynı kitap ...... PI. XXXVII. İn the British Muséum. PI. XX. 4. (5) Mansel, Arif Müfit : Ege ve Yunan Tarihi, s. (13) Catalogue of the Greck Coins of the Phrygia. 216. İn the British Muséum. PI. IX 5. ve PI. L4. (6) Peterich Eckart : Küçük Yunan Mitologyası, s (14) R. S. Rinach : Répértoire de la Statuaire Grecque 59. et Romaine II, s. 27. I.

92 ARKEOLOJİ DERGİSİ

ğmda oturan köpeğinin başını okşamakta, ! ğu gibi arkadan da aynıdır (22). Helenis­ havada duran diğer eliyle de def tutmak­ tik başka eserler, saç tuvaleti, göz kenar­ tadır (15). Gene bir stelde, kucağında kö­ larının işlenişi, alın ve çene şekli bakımın­ peğiyle bir sandalyede oturmuş, ilerde dan buna çok benzemektedir (23, 24). olan sol eliyle fiyale, diğer eliyle de def Boyun uzunluğu, saç tuvaleti, Hele­ tutmaktadır (16). nistik eserlerde görüldüğü gibi Geçhelenis- Bu misallerden anlaşılıyor ki Kybele, tik eserlerde de görülmektedir (25). Bu yanında bazan aslan, bazan köpek bulun­ hususiyetler Roma devrinde de vardır : duruyor, fakat defi daima yanındadır. Ba­ Meselâ halen Campana’da bulunan, M. S. zan aslansız veya köpeksiz de tasvir edil­ I. yüzyıldan Pt. bir kadın başında, boyun miştir, bununla beraber defi eksik değil­ uzunluğu, alın çene, burun şekli ayni ol­ dir : Berlinde bir mezar stelinde Kybele, duğu gibi diyademin ön ve arkadan görü­ burada olduğu gibi tek başına sandalyede nüşü de aynıdır (26); Öyleki ikisinin de oturmuş, bir elinde def vardır (17). Fa- ayni sant’atkâr elinden çıktığı dahi akla ustina'ya ait bir parada, gene tek başına, gelmektedir. bu tip bir sandalyede oturmuş, ilerde olan Heykelciği karakterize eden bu husu­ sol eliyle fiyale tutmuş, sağ kolunu da siyetler, hernekadar Helenistik devirde sandalyenin kenarında dik duran definin görülüyorsa da, müteakip devirlerde de üzerine dayamıştır (18). görüldüğünden, onu kat’i tarihlememize Bu tek başına oturan, defi de yanın­ bir vesile teşkil edemez. Bunun için baş­ dan eksik olmayan misallerden anlaşılı- ka hususiyetleri aramamız icap etmekte­ yorki heykelcik, ancak Kybele'nin tasviri dir. Bunlar da kiyafetinde görülmekte­ olabilir. dir : Tunikasım karakterize eden yaka Hüviyetini seçebildiğimiz eserin ne şekline kat'i tarihlenmiş eserlerde rastlan­ zaman yapıldığına birden karar vereme­ mamıştır; Yalnız Clercq’in koleksiyonun­ yiz; Zira hareketsiz dimdik oturuşu (19), da, Antoninler, yahut Söverler devrine ta- yüzündeki sun’i tebessümiyle ilk bakışta rihlenen Héliopolis tanrısının tasviri olan arkaik bir tesir uyandırmaktadır. Fakat iki bronz statüde yaka şekli ayni olmak­ bazı özelliklerinden dolayı daha geç devir­ la beraber, hitonunun uçlarının omuzdan lere tarihlenebilir. Meselâ boyun uzunlu­ koltuğa doğru sarkış vaziyeti de ayni tarz­ ğu, saç tuvaleti, diyademiyle Eutresis (20), dadır (27). Bedenin ön kısmındaki pili Tanagra (21) Helenistik Pt. figürinlere duruşu ise M. S. Ill ve IV. yüzyıllardaki çok benzemektedir. Bunlardan bir eserin stel kabartmalarında görülmektedir (28). saç tuvaleti ve diyademi önden ayni oldu- (22) Alfred Laumonier : Catalogue de Terres Cuites (15) R. S. Rinach : Répertoire de la Statuaire Grecque du Musée Archéologique de Madrid. PI. XIH 21. et Romaine s. 270. I, III, V, VI. (23) Alfred Laumonier : Catalogue de Terres Cuites (16) R. S. Rinach : Répértoire de la Statuaire Grecque du Musée Arckéologique de Madrid. PI. XIII 21. et Romaine 1919. S. 339. (24) Hetty Goldman : Excavations at Gözlükule, Tar­ (17) R. S. Rinach : Répétoire de la Statuaire Grecque sus. I. Fig. 241 de 381, 383, 384, 385. et Romaine 1962, s. 15. (25) Hesperia Journal of the American School of (18) Catalogue of the Greek Coins of the Lydia. Classical Studies at Athens. Vol. XVIII, No. p i . xvm 8. I. 1949, PL 14-9. (19) Jarbuch des Deutschen Ar. inst. 8 - 1893 ve (26) Lo Duca : Art Romain Primitif. Paris 1944 10- 1895. Fig. 4. (20) Hetty Goldman, PHD. Excavations at Eutresis (27) Eugène Piot : Monuments et Mémoires. II. Paris in Boeolia. Fig. 309 - 3. 1905. XII, PL VIL (21) Kleiner, G. : Tanagrafiguren , Unterschungen (28) B. C. H., 1909, s. 293, Fig. 20 ve C. W. M. Cox . Zur Hellenistischen Kunts Gesckichte. Berlin A. Cameron : Monumenta Asiae Mirnoris An­ 1942. etaf. 12 d, 32 c, 38 b, tiqua. PI. 28, 108.

93 KIRIKKALEDE BULUNAN PİŞMİŞ TOPRAKTAN ESERLER

Böylece heykelciğin yapılış tarihinin nan bir kuşak vardır. Fakat o eserin ku­ M. S. III. yüzyıldan daha evvel olamıyaca- şağı beline yapışmış gibi durmakta olup, ğını söyleyebiliriz. Kanaatimizi bu de­ bedenin bu kısmında hiçbir değişiklik ol­ virden bir Kybele heykelciği de kuvvetlen- mamıştır. Bu eserde ise, daha zarif olan dirilebilir. Kybele bu tasvirinde, tek ba­ kuşak belini sıkmakta, bundan dolayı be­ şına ayni tip sandalyede, ayni tarzda otur­ denin bel kısmı hafif incelmektedir. Tu- makta olup, sağ elini önyana uzatmış kar­ nikanm pilileri de bedenin durumuna uy­ şıdan birşey ister gibidir (Bu heykelciğin muştur. O eserde kuşağın düğümü olma­ de kopmuş olan elinin ayni durumda ol­ dığı gibi aşağıya sarkık duran uçlar, dilim ması muhtemeldir). Diğer eliyle de san­ şeklinde bir nevi süs gibi, bedene yapışık dalyesinin kenarında dik duran bir def olarak durmaktadır. Bu eserde ise ku­ tutmaktadır. Defin biçimi, kolunun defin şak, bedenin orta kısmında, tabii bir şe­ üzerinde duruşu, defi tutan parmaklarının kilde düğümlenmiş, uçları da gayet tabii tutuş vaziyeti bunun bir eşi gibidir. durumda aşağıya sarkmaktadır. Eserin kıyafetinde de büyük bir ben­ Hitonunun uçlarının duruşunda da zerlik vardır : Tunikasının dizlerini ör­ bir tabiilik vardır. Öbüründe omuzlara tüş vaziyeti, bir ucunun omuzunu kapata­ yapışmış gibi, koltuğa sarkan uçlar, bu rak koltuğa doğru sarkışı onun tıpkısıdır. eserde tabii bir şekilde kıvrılarak koltu­ Yalnız bu eserde omuz kapanışı tek taraf­ ğa doğru sarkmaktadır. Hitonunun, diz­ lıdır (29). Bu tek taraflılık nazari itiba­ lerini kapatarak koluna doğru gelen, uç ra alınmazsa, heykelciği yapan san’atkâ- kısmı da diğer eserde, kolunun üzerine ya­ rın böyle bir eserden ilham aldığı dahi ak­ pışmış gibi durmakta, bu eserde ise tabii la gelebilir. kıvrımlar teşkil ederek kolunun üzerine gelmektedir. II — Kadın Heykelciğinin Üst Kıs­ mı (11405) Saç ve gözlerinin kenarındaki siyah Yük. 29. 5 cm., Gen. 18 cm., Boyunla boya izlerinden, bunun da diğeri gibi vak­ Baş Yük. 16. 5 cm. Baş Gen. 10. 4 cm., tinde siyah saçlı ve kirpikli olduğu anlaşı­ Baş Der. 9. 6 cm. lıyor. Başı boyun kökünden kopmuş, gövde­ Her bakımdan onun benzeri olan bu si yandan ikiye bölünmüştür. Sağ kolu eser, yalnız boynuna bir kolye takmıştır. dirsekten, sol eli bilekten, gövdesi kalça­ Eserin duruşundan, kollarının vazi­ dan kırılmış olup parçaları kayıptır (Re­ yetinden, diğeri gibi bir sandalyede otur­ sim 2 a, b). duğu tahmin edilebilir. Bedeninin kop­ Eser diğerine nazaran açık kiremidi muş olan kısmından kolunun üzerine doğ­ renkte, gayet temiz hamurdan yapılmış, ru gelen hitonunun, duruşu da bu tahmi­ iyi de pişirilmiştir. nimizi kuvvetlendirmektedir. Bu parça her bakımdan onun, üstün Bir tanrıça tasviri olması muhtemel bir san’atkâr elinden çıkmış, büyükçe bir olan bu eserin vücut hatları, bilhassa gö­ nümunesidir. Yüz hatları aynı olmakla ğüslerin muntazam ve birbirinden uzak beraber bu eserde daha yumuşak ve tabii­ oluşu onun, Helenistik devirden önce ya- dir. Göğüsler, herikisinde de birbirinden pılamıyacağım sağlar. Kuşağın hemen gö­ uzak, tabii bir şekilde yapılmıştır, fakat ğüs altından bağlanması, ilk defa Helenis­ bu eserde daha canlıdır. Herikisinin be­ tik devirde görüldüğünden, bu fikrimizi linde, hemen göğüslerin altından bağla- daha çok kuvvetlendirmiş oluruz. Bunun (29) Félix Guirad : Mythologie Général, s. 185, PI. için birkaç misal de verebiliriz : Halen 396 E. Boston’da bulunan Helenistik devirden

94 ARKEOLOJİ DERGtSt bir torzo, ayni şekilde vücut hatlarını be­ dır (35). Şu farklaki bu eser yerli, diğeri lirtecek kadar ince bir elbise giyinmiş, be­ ise yüksek bir san’atkârın elinden çıkmış­ line herrten göğüslerin altından bir 'ku­ tır. şak bağlamıştır. Kuşağın düğümü önor- Bu kadar misal vermeden de heykel­ tada olup, uçları aşağıya sarkmaktadır. ciğin, M. S. III. yüzyıldan daha evvel ola- Eser göğüs yapılışı bakımından da buna mıyacağım söyleyebilirdik. Zira 11403 çok benzemektedir (30). numaralı eseri M. S. III. yüzyıla tarihle- miştik. Bu eser onun çok itinayla yapıl­ Halen Atina Millî Müzesinde bulunan, mış bir eşi olduğuna göre bunun da M. S. M. Ö. III. yüzyıldan mermer heykelin gi­ III. yüzyıldan daha evvel yapılamıyacağı- yinişi bu tarzda olup, hitonunun bir ucu m söyleyebiliriz. da sağ koluna dolanarak aşağıya sarkmış­ tır. (31). Tanagra’da bulunan, ayni devir­ III — Ayakta Duran Kadın Heykelci­ den Pt. bir figürinde, bel ayni şekilde bir ği (11404) kuşakla bağlanmış, tunikası ayni tarzda Kaidesiyle beraber Yük. 36. cm., Gen. pililer teşkil etmiş, hitonunun bir ucu da 10 cm., Der. 7 cm., Baş Yük. 7 cm., Baş ayni şekilde, sağ kolunun üzerinden sarkı- Gen. 5 cm., Baş Der. 4. 5 cm. tılmıştır (32). Eser saç tuvaleti bakımın­ Başı boyundan kopmuş, parçalar tam­ dan da buna çok benzemektedir. dır. Eserin arkasında 1. 8 cm. çapında bir pişirme deliği vardır. Bu tip giyinişleri Roma devrinde de Kenarı içbükey bir kaidenin üzerinde, görüyoruz: Napoli Müzesinde bulunan ayakta duran bir kadın tasvir edilmiştir Liviya’nm heykelinde kuşak, hemen gö­ (Resim 3 a, b). ğüslerin altında, vücudun önortasında dü­ ğümlenmiş, uçları aşağıya sarkmıştır (33). Bunun da diğerleri gibi bir tanrıça İnce kumaştan olan tunikası, burada ol­ tasviri olması kuvvetle muhtemeldir. Vü­ duğu gibi sık pililer teşkil etmiş, hitonu­ cudu önileriye müteveccih olup, sol dizini nun bir ucu koluna atılıp oradan sarkıtıl- hafif ileriye bükmüş, böylece vücut ağır­ mıştır. Miletos’da bulunan, halen İstan­ lığı sağ ayağına yüklenmiştir. bul’da olan Antonius zamanından mermer Dar olan omuzları üzerinde, nisbetsiz kadın heykelinde de hitonun bir ucu, ay­ uzunlukta, hafif sağa dönük boynu, ufak ni şekilde kolunun üzerine atılıp oradan oval bir yüzü vardır. Alm dar, çene çı­ sarkıtılmıştır (34). kık, burun büyükçe, ağız ise ince bir çiz­ giyle gösterilmiştir. Göz pınarları birbiri­ Yanakların dolgunluğu, çenenin yuvar­ ne çok yakın, göz bebekleri işlenmemiş, laklığı, dudakların inceliği ve saç tuvale­ sağ gözü iğridir. tinin önden görünüşü bakımından, Ro- Saç tuvaleti diğerlerininki gibidir, fa­ ma’da Pallazzo dei Conservatori’deki Sa- kat bunun kulağını kapamış, kulağın yal­ bina’nın mermer büstünü hatırlatmakta- nız uç kısmı gözükmektedir. Başında da (30) Gisela M. A. Richer, Litt. D. : The Sculpture diğerleri gibi bir diyadem vardır. and Sculptots of the Greks. Fig. 332. Vücudu nisbetsiz, göğüsleri çok yu­ (31) Jules Repond : Les Secrets de la Draperie An­ karda, birbirine yakın bir çift top düğme tique de l’Himation Grec au Pallium Romain s. 82, Fig. 64 şeklinde gösterilmiştir. Sağ eli boynuna (32) Kleiner, G. : Tanagrafigüren Untersuchungen doğru kaldırılmış, sol eli ise aşağıya sar­ Zur Hellenistischen Kunst Geschichte. Taf. 12 kıtılmış tır. (33) Gerhard Rodenwaldt: Die Kunst der Antike, Lev. 554. . (35) Jahrbuch des Deutschen Ar. İnst. 53 - 1958, s. (34) Belleten, Cilt V, Sayı: 39, Lev. LVIII. 310, Abb. 20. .

95 KIRIKKALEDE BULUNAN PİŞMİŞ TOPRAKTAN ESERLER

Heykelcik ince bir hitona bürünmüş; olan sol eliyle de hitonunun ucunu tut­ Hitonu vücuduna iki defa dolanmıştır. Bu maktadır. Üzerinde durduğu kaide dahi dolanmadan mütevellit sol kol altından bunun bir eşi gibidir. Bu farklaki o eser, sağ dirseğe doğru meydana gelen kıvrım­ heykelciğe nazaran üstün bir san’atkâr ta­ lar sol omuzdan göğüslerin üzerine gel­ rafından yapılmıştır. miş, heykelcik sağ eliyle bu kıvrımları tut­ Halen Madrit’de bulunan gene Hele­ muştur. Aşağıya sarkık olan diğer eliyle nistik devirden Afrodite heykeli de, omuz­ de vücudunun sağ tarafından sol tarafı­ ların darlığı, boynun hafif yana çevrilişi, na doğru gelen kıvrımları tutmuştur. Hi- yüzünün minyonluğu, saç tuvaleti ve diya- tonun tutulduktan sonra artan kısmı aşa­ demiyle, bu heykelcikle ayni devirde ya­ ğıya sarkmıştır. Alttan görünen tunikası, pılan, fakat üstün bir san’atkâr elinden ince sık pililer halinde ayaklarının üzeri­ çıkan bir örneğidir (39). Ayni müzede bu­ ne dökülmüştür. lunan, ayni devre tarihlenen bir kadın hey­ Bu eser de diğerleri gibi, ilk bakışta keli de buna benzemektedir (40) Bu eser Arkaik bir tesir uyandırmaktadır, fakat de ayni şekilde bir kaidenin üzerinde a­ dizinin hafif öne çıkıklığıyle M. Ö. V. yüz­ yakta durmaktadır. Heykelciğe nazaran yıldan daha evveline tarihliyemeyiz. Öy- üstün bir san'atkâr elinden çıkan bu ese­ leki bazı hususiyetlerinden dolayı da da­ rin de yüzü ufak, saç tuvaleti, diyademi, ha geç devirlere tarihlememiz icap etmek­ hitonunun kıvrımları onun bir eşi gibidir. tedir. Meselâ göz pınarlarının birbirine Ayni müzede bulunan, gene ayni devre yakınlığı, gözlerinden birinin iğriliği, Bri­ tarihlenen Pt. figürinler, başın duruşu, tish Museum’da bulunan, Helenistik bir saç tuvaleti, kolların duruşu bakımından eserin hususiyetlerini taşımaktadır (36). buna çok benzemektedir (41). Gene bu müzede, üstün bir san’atkâr elin­ Eutresis’de bulunan aynı devirden Pt. den çıkmış Helenistik bir eserin boynu­ bir eserdeki saç tuvaleti, çenenin yapılışı nun iğriliği, saç tuvaleti, gözlerinin birbi­ buna çok benzemektedir (42). rine yakınlığı buna çok benzemekte­ dir (37). Helenistik devirde yapılan bazı stel­ lerde de bunun benzerine raslıyoruz : Me­ Teli Sandahanna’da bulunan Helenis­ selâ Delos’da bulunan bir steldêki kadın tik Pt. bir eser de her bakımdan buna ben­ tasvirinde, sol diz öne çıkık, vücut ağırlığı zemektedir (38). Bu eser de cepheden sağ ayağa yüklenmiştir. Bol olan hitonu tasvir edilmiştir. Uzun boyunlu, yüzü oval ayni şekilde kıvrımlar teşkil etmekte, tu- ve ufak, alm dar, burnu büyük, göz pınar­ nikası da ayni şekilde pililer halinde ayak­ ları birbirine çok yakın, sağ gözü iğri ya­ larının üzerine dökülmektedir (43). Ha­ pılmıştır. Saçları ayni şekilde taranmış, len İstanbul Müzesinde bulunan bir stel- başında da ayni şekilde bir diyadem var­ deki kadın tasvirinde, vücudun duruşu, dır. Bunun da omuzları dar, göğüsler bir- ¡ (39) Catalogue de Terres Cuites du Musée Arché­ ologique de Madrid. PI. XLIX. 3. birbirine yakın bir çift top düğme şeklin­ (40) Catalogue of the Terracottas in the Department de gösterilmiştir. Yukarıya kaldırmış ol­ of Greck and Roman Antiquities British Mu­ duğu sağ eliyle yakasını, aşağıya sarkmış seum : H. B. Walters, M. A., F. S. A. PI. LXXII 3. (36) Catalogue of the Terracotas in the Department (41) Aynı eser ...... PI. LXXI. of Greck and Romain Antiquities British Mu­ 1-3, PI. LXXII. 1, 3, PL. LXXIII 2, 3, seum : H. B. Walters. M. A.. F. S. A. PI LXXII (42) Hetty Goldman, P. H. D. : Excavations at Eut- (37) Aynı eser ...... PI. XXXV. resis in Beotia, Fig. 310. 9. (38) Jaharbuch 1908 XXIII. Archäologischer Anzei­ (43) Ernest Buschor : Die Plastik Der Grieehen. s. ger, P. 406, Abb. 18. | 103. . -. ..

96 ARKEOLOJİ DERGİSİ

gözlerin işlenişi, giyiniş tarzı, buna ben­ nun sağdan solyukarıya doğru gelen, mun­ zediği gibi, elbisenin düğmesi gibi duran tazam diyagonal kıvrımları belin sol ta­ göğüsleri bunun bir eşi gibidir (44). rafında birleşmekte, oradan, kuşak hissi­ Heykelciğin benzerine Roma devrinde ni veren, bir çift yuvarlak şerit aşağıya de rastlıyoruz : İstanbul'da bulunan Mile- sarkmaktadır. Üzerindeki boya izlerinden, tos'dan gelme bir mermer heykel, duruşu, vaktinde siyah olduğu anlaşılan tunikası, giyinişi bakımından buna çok benzediği ise dikine muntazam kıvrımlar halinde a­ gibi (45), M. S. II. yüzyılda yapılan mer­ yaklarının üzerine dökülmektedir. Ayak­ mer kadın heykeli de bunun bir eşi gibi­ larında sandal vardır; Sandalın üst kısmı dir (46). Bu eser de bir kaidenin üzerin­ işlenmemiştir. de ayakta durmaktadır. Sağ kolu yukarı­ ya kalkık, hitonunun soldan sağ omuz üze­ Eser duruşu ve giyinişi bakımından, rine gelen kıvrımlarını tutmaktadır. Aşa­ M. Ö. IV. yüzyılda yapılmış hissini vermek­ ğıya sarkık olan diğer eliyle de hitonunun tedir (48) (49), fakat benzerlerine Hele­ diğer ucunu tutmaktadır. nistik devir eserlerinde de raslıyoruz. Me­ Cyzicos’da bulunan, M. S. yüzyıla ta- selâ Tanagra Pt. figürinlerinden biri ay­ rihlenen mermer rahip statüsünde de vü­ ni şekilde ayakta durmakta, hitonu ve tu- cut, kolların duruşu ve giyinişi heykelciğe nikası ayni tarzda kıvrımlar teşkil etmek­ o kadar çok benziyor ki, bunu yapan san- tedir (50) M. Ö. III. yüzyıldan Pt. bir ese­ atkâr’ın böyle bir eserden ilham aldığı da­ rin de alt kısmı bunun bir eşi gibidir (51 ). hi akla gelmektedir (47). Bütün bunlardan, Heykelciğin M. S. Eserin benzerlerine. Roma devrinde II. yüzyıldan daha erken yapılamıyacağmı de rastlıyoruz. Halen İstanbul’da olan söyliyebiliriz. « mermer bir heykelde, bu eserde olduğu gibi, himatiyon belin sol tarafına doğru IV — Heykelcik Parçası. diyagonal kıvamlar teşkil etmekte, tuni- Yük. 30 cm., Gen. II. 5 cm., Der. 12 cm. kası da dikine kıvamlar halinde ayaklaa- Eser, dizlerinin hizasından ikiye bö­ nm üzerine dökülmektedir (52). lünmüş, belden yukarısı ve arkası kayıp­ tır (Resim 4). Miletos’da Faustina hamamında bulu­ İçbükey kenarlı, beyzi bir kaidenin nan, G. Mendel’e göre M. Ö. II. yüzyıldan üzerinde ayakta duran, bir kadın tasviri­ kopya edilen iki eser (53) ve bir Muza ne ait plan bu parça, toprağının rengi, te­ heykeli, bu eserde olduğu gibi, beyzi bir mizliği ve iyi pişirilmesi bakımından 11405 kaidenin üzerinde ayakta durmakta, diz­ numaralı eseri hatırlatmaktadır. Bu par­ lerinden biri öne çıkık olduğu için vücut çanın da bir tanrıça tasvirine ait olması ağırlığı tek ayak üzerindedir. Bunların muhtemeldir. ayakları ayni tip sandallı, hiton ve tunika- Bacakları birbirinden hafif uzakta, sağ ları da ayni tipde olup ayni tarzda kıvrım- dizi öne büküldüğünden, vücut ağırlığı (48) AJA. XLVHI- 1944, s. 238, Fig. 18. sol ayak üzerindedir. Diğerlerine naza­ (49) Erst Buschor : Die Plastik der Griechen. s. 103 ran kaim bir hitona bürünmüştür. Hito- (Bildnisstatue). (50) G. Kleiner : Tanagrafiguren Untersuchungen zuı (44) GUstave Mendel : Catalogue des Sculptures Hellenistischen Kunst Gesckichte. Taf. 12 d. Grecques, Romaines et Byzantines. İÜ, s. III. (51) Jules Répond: Les Secrets de la Draperie An­ (45) Belleten 39, Lev. LVÜ, Res. 12. tique de l’Himation Grec au Pallium Romain, (46) G. Mendel : Catalogue des Sculptures Grecques, s. 82, Fig. 41. Romaines et Byzantines 1. s. 344. (52) Belleten 39, Lev. LVII, Res. 12. (47) G. Mendel : Catalogue des Sculptures Grecques. (53) G. Mendel : Catalogue des Sculptures Grecques, Romaines et Byzantines II. s. 312. - Romaines et Byzantines II s. 320, 322, 323. •yV 97 KIRIKKALEDE BULUNAN PİŞMİŞ TOPRAKTAN ESERLER lar teşkil etmektedir. Öyleki eserlerin ör­ Bunların birer adak olmaları kuvvet­ nek olan kişimizin, bu parçanın iyi bir le muhtemeldir. Zira pt. heykeller Arkaik san’atkâr elinden çıkan birer eşi gibidir. devirdenberi adak olarak kullanılmıştır. Eser, kopmuş olan kısımları kayıp ol­ Bu maksatla yapıldıkları zaman, bazan duğundan, ancak mevcut parçaya göre ta- yalnız bir burun, yahut bir ayak (Lindos' rihlenebilir. O halde bahsettiğimiz ben­ da bulunduğu gibi), bazan da bir tanrı tas­ zerlerine göre parçayı, M. S. II-III. yüz­ viri olarak (Eutresis, Cos ve Asos'da bu­ yıla tarihliyebiliriz. lunduğu gibi) yapılmıştır. Bu eserlerin de birinin Kybele, diğerlerinin de birer Sonuç: tanrı tasviri oldukları hakikate çok uy­ Eserlerin yapılışında kalıp kullanıl­ gundur. mıştır. Yapılışlannda cephecilik hâkim olduğundan, arka kısımlar işlenmemiştir Adak olan şeyler, dağınık olarak bu­ (Resim 5). Uzun yıllann bir çok tesirle­ lundukları gibi, herhangi bir tapmağın rinden dolayı üzerleri aşınmıştır. Başlan­ içinde toplu olarak (Cos’da Demeter ta­ gıçta temas edildiği gibi, mevcut izlerden, pınağında olduğu gibi) da bulunmuşlar­ hepsinin vaktinde beyaz astarlı, üzerlerin­ dır. Bu eserler de belki dağınık, belki bir deki teferruatın da kırmızı ve siyah renk­ tapmakda toplu olarak bulunuyorlardı. le işlenmiş olduğu anlaşılıyor. Günün birinde herhangi bir sebepten tah­ Her bakımdan birbirine benzeyen bu ribe uğradılar. Bu tahrip neticesinde kur­ eserler, kendi aralarında birer çift teşkil tarılan parçalar bugün bulundukları yere etmektedirler (11403 numaralı eserle toplu olarak gizlenmişlerdir. 11405 numaralı eser, 11414 numaralı eser­ le numarasız olan parça). Daima bu çift­ Arkaik devirdenberi yapılagelen piş­ lerden biri diğerine nazaran daha tabiidir. miş topraktan heykeller, mahallî özellikler Tabii tapılan eserlerin toprağı daha açık taşımakla beraber, yer yer Sami, Mısır, renkte, temiz olup iyi de pişirilmiştir. Bu Grek tesirini de göstermektedirler. Anlat­ durumdan eserlerin, ayni devirde, muhte­ maya çalıştığımız bu eserlerin de M. S. III. lif zamanlarda, yahutta ayni zamanda yüzyılda, muhtelif devir, bilhassa Helenis­ muhtelif atölyelerde yapılmış olduğu tah­ tik devir eserlerinden ilham alınarak ya­ min olunabilir. pılmış olduklarını söyliyebiliriz.

98 R es. — J a

99 R es. — 3 a Res. — 3 b

R es. — 4 R es. — 5

100