Droga Do Stabilizacji Polskiej Administracji Kościelnej Na Ziemiach Zachodnich I Północnych Po II Wojnie Światowej Konferencje Ośrodka „Pamięć I Przyszłość”, T
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Droga do stabilizacji polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych po II wojnie światowej Konferencje Ośrodka „Pamięć i Przyszłość”, t. 4 www.pamieciprzyszlosc.pl Samorządowa instytucja kultury prowadzona przez Miasto Wrocław Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” Droga do stabilizacji polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych po II wojnie światowej W 40. rocznicę wydania konstytucji apostolskiej Pawła VI Episcoporum Poloniae coetus pod redakcją Wojciecha Kucharskiego Wrocław 2013 Redakcja naukowa dr Wojciech Kucharski Recenzenci ks. prof. dr hab. Józef Swastek, ks. prof. dr hab. Zygmunt Zieliński Projekt graficzny serii Teresa Lis Redakcja Magdalena Jagielska Korekta Stanisława Trela Indeksy Katarzyna Bock Fotografia na pierwszej stronie okładki Audiencja polskich biskupów u Ojca Świętego Pawła VI w 1972 r. (od lewej: abp Bolesław Kominek, bp Lech Kaczmarek, kard. Stefan Wyszyński) Copyright © Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”, Wrocław 2013 ISBN 978-83-934597-8-0 Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” ul. Teatralna 10-12 50-055 Wrocław tel. (+48) 71 334 90 44 e-mail: [email protected] Skład i łamanie Pracownia Składu Komputerowego TYPO-GRAF Druk i oprawa Drukarnia „SADY” 5 Spis treści Ks. Michał Piela Wstęp . 7 Bp Jan Kopiec Relacje państwo–Kościół w Polsce w latach 1945–1989 . 11 Jerzy Pietrzak Rola prymasa Hlonda w ustanowieniu polskiej administracji kościelnej na ziemiach przyłączonych do Polski po II wojnie światowej. Trudne odkrywanie faktów . 33 Marta Cichocka Działalność prymasa Stefana Wyszyńskiego wobec Pomorza Zachodniego w latach 1949–1953 . 47 Kazimiera Jaworska Działalność Komisji Episkopatu Polski do spraw Ziem Zachodnich i Północnych na rzecz zmiany statusu administracji kościelnej na terytorium przyłączonym do Polski po II wojnie światowej . 57 Ks . Jerzy Myszor Granice diecezji wrocławskiej – aspekt polityczny . 69 Marek Mutor Działalność wrocławskiego biskupa Bolesława Kominka w Rzymie w latach 1960–1972 . 83 Andrzej Grajewski Normalizacja administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich w kontekście watykańskiej polityki wschodniej . 101 Wojciech Kucharski Stabilizacja polskiego Kościoła na Ziemiach Zachodnich i Północnych w świetle raportów polskich dyplomatów w Rzymie z lat 1945–1972 . 121 Ks . Józef Pater Ks. Karol Milik jako administrator apostolski Dolnego Śląska . 137 6 Spis treści Ks . Andrzej Hanich Powstanie, rozwój i stabilizacja struktury diecezjalnej Kościoła katolickiego na Śląsku Opolskim po II wojnie światowej . 147 Ks. Grzegorz Wejman Kościół na Pomorzu Zachodnim i Środkowym Nadodrzu przed bullą papieża Pawła VI Episcoporum Poloniae coetus i po niej . 173 Ks . Andrzej Kopiczko Diecezja warmińska za rządów bp. Józefa Drzazgi (1965–1978). Zarys problematyki . 195 Grzegorz Strauchold „Także i na «naszej» ziemi zaświeci słońce”. Obraz demograficzny ziem inkorporowanych w publicystyce katolickiej lat 40. XX w. 211 S. Edyta Kołtan Wpływ zmian granicy polsko-niemieckiej po II wojnie światowej na żeńskie zgromadzenia zakonne na Dolnym Śląsku na przykładzie Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej . 227 Norbert Wójtowicz Sprawa o kryptonimie „Kaszub-2” – przyczynek do propagandy Stowarzyszenia PAX dotyczącej polskiej organizacji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych . 237 Wykaz skrótów . 251 Zusammenfassung................................................ 253 Summary........................................................ 257 Indeks osób ...................................................... 259 Indeks miejsc . 269 7 Wstęp Ks. Michał Piela Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu W homilii, wygłoszonej w prastarej katedrze wrocławskiej 7 listopada 1995 r., w czasie sprawowania Eucharystii inaugurującej obrady sympozjum po- święconego Kościołowi katolickiemu na Dolnym Śląsku w powojennym 50-leciu, bp Jan Kopiec – patrząc z dumą na pół wieku wielkich osiągnięć – wychwalał poko- lenie pionierów. Przywołał wówczas wielkie postaci: ks. Karola Milika, kard. Bole- sława Kominka, biskupów Andrzeja Wronki, Wincentego Urbana i Pawła Latuska „wraz z rzeszą ochotnych duszpasterzy i odważnych chrześcijan”. Przyzywał rów- nież wstawiennictwo wielkich ludzi Śląska, „naszych patronów przychodzących z pól Wschodu i Zachodu”: „głośno wołamy do św. Jadwigi, św. Jacka, św. Jana Sar- kandra, błogosławionych Czesława i Edyty Stein [kanonizowanej w 1998 r. przez Ojca Świętego Jana Pawła II] i całego zastępu dusz nieskalanych, którzy już «kości poniżone» przedstawili Bogu w całym blasku swej wiary”. Po wielkich obchodach jubileuszowych, jakimi były uroczystości z oka- zji dwóch tysięcy lat chrześcijaństwa, 1000-lecia biskupstwa wrocławskiego oraz 300-lecia Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, przyszedł czas na świętowanie i przypomnienie innych ważnych rocznic: 75-lecia metropolii wrocławskiej, 60-lecia ustanowienia polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północ- nych oraz 40-lecia słynnego listu biskupów polskich do biskupów niemieckich. Rocznice te przywołano podczas XXV Wrocławskich Dni Duszpasterskich, których hasło przewodnie brzmiało: „Pamięć i dziedzictwo metropolii wrocławskiej”. W niniejszej publikacji zebrano wyniki badań prezentowanych podczas konferencji naukowej upamiętniającej 40. rocznicę promulgowania znamiennego dokumentu prawnego, konstytucji apostolskiej Pawła VI, Episcoporum Poloniae coe- tus z 28 czerwca 1972 r. o ustanowieniu definitywnej organizacji kanonicznej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Był to akt o znaczeniu historycznym. Na tych terenach powstały cztery nowe diecezje: opolska, gorzowska, szczecińsko-kamień- ska i koszalińsko-kołobrzeska. Ówczesny rządca archidiecezji wrocławskiej, abp Bolesław Kominek, syntetycznie ukazał żmudną drogę do zrozumienia, „że ziemie, na których roz- wijało się pięć nieokreślonych ostatecznie dzielnic kościelnych, należą do istot- nych wartości naszego kraju, akceptowanych przez cały naród – zarówno przez 8 Ks. Michał Piela Kościół, jak i państwo”1. Długa droga wiodła do tego wiekopomnego wydarzenia, o której tak pisali biskupi polscy w liście O ustanowieniu stałej organizacji ko- ścielnej na Ziemiach Odzyskanych z 30 października 1972 r.: „Stolica Apostolska miała niełatwą sytuację. Odkładano w nieznaną przyszłość traktat pokojowy. A Ko- ściół przecież jest matką wszystkich katolików, i Polaków, i Niemców, i zwycięskich, i zwyciężonych. Nie jest on i nie chce być instancją polityczną – nie może wy- przedzać faktów politycznych. Zresztą nie można było pospiesznie, bez szkody dla sprawy odgruzować nawarstwień wieków w tej dziedzinie. Nastąpiło więc doraźne zabezpieczenie potrzeb religijnych i narodowych na Ziemiach Odzyskanych przez sprawnie funkcjonującą administrację kościelną. Na ostateczne decyzje nawiązu- jące do roku 1000 trzeba było jeszcze poczekać […]. W maju 1972 r. miała miej- sce ratyfikacja układów polsko-niemieckich i w niespełna miesiąc [później], dnia 28 czerwca 1972 r., nastąpił historyczny akt Stolicy Apostolskiej. Dokument papie- ski nawiązuje do czasów Bolesława Chrobrego i ustanawia diecezje na Ziemiach Odzyskanych, wskrzesza diecezję kołobrzeską (Koszalin) i kamieńską (Szczecin), eryguje diecezję opolską i gorzowską, obsadza diecezję warmińską oraz przywraca tytuł i prerogatywy metropolii wrocławskiej”. Należy w tym miejscu przypomnieć najważniejsze wydarzenia w długim procesie trwałej stabilizacji kanonicznej życia Kościoła na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Poszukując źródeł doniosłej, zarówno z politycznego, jak i religij- nego punktu widzenia, decyzji papieża Pawła VI w sprawie ustanowienia nowej organizacji Kościoła katolickiego na ziemiach polskich z czerwca 1972 r., trzeba brać pod uwagę historię stosunków państwo–Kościół począwszy od 1945 r. Cho- dzi tu zarówno o relacje władz partyjnych i państwowych z Episkopatem Polski, jak i ze Stolicą Apostolską. Posługując się specjalnymi pełnomocnictwami udzie- lonymi przez Stolicę Apostolską 8 lipca 1945 r., kard. August Hlond dekretem z 15 sierpnia 1945 r. ustanowił administratury apostolskie i mianował ich rządców. We Wrocławiu administratorem apostolskim został ustanowiony ks. dr Karol Milik, w Opolu – ks. dr Bolesław Kominek, w Gorzowie Wielkopolskim – ks. dr Edmund Nowicki. Administratorami apostolskimi zostali również ustanowieni ks. dr An- drzej Wronka w Gdańsku oraz ks. dr Teodor Bensch jako administrator diecezji warmińskiej w Olsztynie. Wszyscy administratorzy otrzymali uprawnienia jurysdykcyjne biskupów rezydencjalnych. Prymas Hlond zapewne był przekonany, że ustanawiając admini- stracje apostolskie, daje początek trwałej polskiej organizacji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Tymczasem decyzją polskiej władzy komunistycznej 26 stycznia 1951 r. zostali usunięci administratorzy apostolscy mianowani przez kard. Hlonda. Powołując się na punkt 3. porozumienia między rządem a Episko- patem z 14 kwietnia 1950 r., rząd nakazał likwidację „stanu tymczasowości” w ad- ministracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich w postaci administratur apostol- skich i polecił usunięcie dotychczasowych rządców. Na ich miejsce nakazał wybrać wikariuszy kapitulnych. Prymas Polski abp Stefan Wyszyński po rozmowie z kard. Adamem Sapiehą oraz po spotkaniu z prezydentem Bolesławem Bierutem udzielił 1 B. Kominek, W służbie Ziem Zachodnich. Z teki pośmiertnej, wyb. J. Krucina, Wrocław 1977, s. 300. Wstęp 9 kościelnej jurysdykcji kapłanom „wybranym” przez Rady Diecezjalne. Informację tę podali biskupi polscy do wiadomości duchowieństwu w komunikacie Episkopatu z 18 lutego 1951 r. Taki stan trwał do 1956 r.2 Wskutek odwilży październikowej