ELMİ ƏSƏRLƏR Научные Труды Scientific Publications

p-ISSN: 2410-5619 e-ISSN: 2663-9998

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏHƏMMƏD FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR Научные труды Scientific publications

№2 (9), iyul-dekabr 2019

27.07.2015-ci idə Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən “Mətbu nəşrlərin reyestri”nə (22/9) daxil edilmişdir.

Fransada Beynəlxalq İSSN Mərkəzində qeydiyyatadan keçmişdir.

BAKI – 2019

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Elmi Şurasının 16 dekabr 2019-cu il tarixli 6 saylı iclasının qərarı ilə çap olunur.

Baş redaktor: Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru

Redaksiya heyəti:

İsa HƏBİBBƏYLİ Aleksandr QRUŞA Azərbaycan MEA-nın vitse-prezidenti, Belarus Milli EA Kitabxanasının direktoru, akademik tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Teymur KƏRİMLİ Şirin İBRAİMOVA Azərbaycan MEA-nın Humanitar Elmlər Qırğızıstan EA Mərkəzi Elmi Kitabxana- Bölməsinin akademik-katibi, Məhəmməd sının direktoru Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Umutkan MUNALBAYEVA Qazaxıstan Milli Akademik Kitabxanasının Paşa KƏRİMOV baş direktoru, pedaqogika üzrə elmlər AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına doktoru, professor Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər Nadir İSMAYILOV doktoru BDU-nun “Biblioqrafıyaşünaslıq” kafedra- sının müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə Nailə SƏMƏDOVA doktoru, dosent AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin Firəngiz HUSEYNOVA tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına elmlər doktoru Əlyazmalar İnstitutunun Elektron resurslar şöbəsinin müdiri, jurnalın məsul katibi Gülbəniz BABAXANLI AMEA-nın Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin Cavid CƏFƏROV direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Çap kitablarının Nikolay KALYONOV tədqiqi şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə Rusiya EA Təbiət Elmləri Kitabxanası, doktoru, dosent texnika üzrə elmlər doktoru Qutiyera CƏFƏROVA Oleq ŞORİN AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Rusiya EA Təbiət Elmləri Kitabxanasının Əlyazmalar İnstitutunun Kitabxana və elmi direktoru, texnika üzrə fəlsəfə doktoru informasiya şöbəsinin müdiri

AR Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası rəyasət heyətinin 31.03.2017-ci il tatixli (Protokol №06-R) qərarı ilə “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”na daxil edilmişdir.

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9.

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ. Mətnşünaslıq. Mənbəşünaslıq. Folklorşünaslıq.

UOT 821.512.162 Nüşabə Araslı AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Bakı ş.,Hüseyn Cavid pr.,115 e-mail: [email protected]

“YEDDİ GÖZƏL” ƏMİN YÜMNİ TƏRCÜMƏSİNDƏ

Nizami yaradıcılığı türk xalqları içərisində orta əsrlərə xas sərbəst tərcümə vasitəsilə də yayılaraq şöhrətlənmişdir. Hələ XIV əsrdən başlayaraq “Xəmsə”yə daxil olan poemalar qismən və bütöv şəkildə türk dillərinə tərcümə edilmiş, türk məsnəvi müəllifləri Nizami məsnəvilərində yer alan müəyyən fəsil və rəvayətləri türkcəyə çevirərək əsərlərinə daxil etmişlər. Bununla yanaşı, xalq sənətkarları, ravi və məddahlar da Nizami əsərlərini mənsur şəkildə nəql etməklə geniş xalq kütlələrinə çatdırmışlar. Gəncə ustadının poemalarının nəsrlə yazılı tərcümələri isə XVI əsrdən meydana çıxmağa başlamışdır. Belə tərcümə abidələri içərisində Əmin Yümninin 1872-ci ildə Nizaminin “Yeddi gözəl” əsərinin “Tərcümeyi-“Həft peykər” adlı türkcə nəsri tərcüməsi daha çox məşhurdur. Özündən əvvəl yaranan orta əsr tərcümələri kimi bu əsər də indiki mənada başa düşülən tərcümə olmayıb, bir çox mütərcim əlavə və ixtisarları ilə orijinaldan fərqlənir. Məqalədə təhlilə cəlb olunan əsərdən onun müəllifinin Nizami yaradıcılığı və ümumiyyətlə, klassik Şərq şeiri ilə yaxından tanış olan ədəbi şəxsiyyət və istedadlı el sənətkarı olduğu anlaşılır. Açar sözlər: Nizami Gəncəvi, Əmin Yümni, “Yeddi gözəl”, tərcümə, nəsr

Orta əsr türk epik şeirində Nizami əsərlərini bilavasitə tərcümə edilərək yazılan beyt və parçalarla yanaşı, şairin “Xəmsə”yə daxil poemaları tam şəkildə türk dilinə tərcümə edilərək böyük sənətkarın zəngin ədəbi irsinin xalq içərisində geniş yayılmasında böyük əhəmiyyət daşımışdır. Belə tərcümələr içərisində mənsur şəkildə olan nümunələr xüsusilə diqqətəlayiq olub xalqın Nizami sənətinə olan maraq və sevgisinin daha da artması ilə nəticələnmişdir. Nizami əsərlərinin nəsrlə tərcüməsinə hələ XVI əsrdən başlanmışdır. Mənbələr şairin “Sirlər xəzinəsi” əsərinin XVI əsrdə Üskublu Şəm tərəfindən mənsur şəkildə tərcümə edilərək şərh olunduğunu göstərir. Əldə olan nəsr şəklində tərcümələr içərisində 1872-ci ildə “Yeddi gözəl”in Əmin Yümni tərəfindən edilmiş türkcə tərcüməsi daha çox məşhurlaşmışdır. Tərcümeyi-“Həft peykər” başlıqlı bu əsər adından da göründüyü kimi, əsasən, Nizami poemasının tərcüməsi olub, əvvəlcə şifahi ədəbiyyatın nümunəsi kimi yaranarmış, sonradan nəşr olunmuşdur. Əsər və ixtisarlar edilməsi ilə orijinaldan seçilən əsərdən Əmin Yümninin təcrübəli xalq sənətkarı olması anlaşılır. Əmin Yümni variantında orijinaldakı rəsmi giriş hissələri, o sıradan tövhid, minacat, kitabın yazılma səbəbi, Əlaəddin Körpə Arslan şahın mədhi, sözün tərifi, şairin oğlu Məhəmmədə nəsihəti kimi bölmələr tərcüməsiz qalmışdır. Tərcümə Bəhramın anadan olması ilə başlayır. Bəhramın uşaq ikən Yəmənə göndərilməsi, Neman şahın onun üçün saray tikdirmək məqsədilə memar Simnarı dəvət etməsi, memarın ehtiyatsız danışmaq ucbatından cəzalandırılması, Bəhramın gur ovlamaqda məharəti, şiri, əjdahanı öldürməsi, onun igidliklərinin Nemanın əmrilə Xəvərnəqin divarlarına həkk olunması, Bəhramın Xəvərnəqdə yeddi iqlim padşahının qızlarının şəkillərini görməsi və onları saraya gətirməsi, Yezdəgerdin ölümü, Bəhramla Fitnə macərası, sonradan Bəhramın saray əylən- 3

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9. cələrinə uyub dövlət işlərindən uzaqlaşması, Çin xaqanının hücumu, Bəhram şahın qoca çobana təsadüf etməsi, onun sərgüzəştindən ibrət götürüb vəziri cəzalandırması, yeddi dustağı dinləməsi və bəzi digər səhnələr Nizami poemasından olduğu kimi, daha doğrusu Nizaminin “Yeddi gözəl” əsərinə uyğun şəkildə tərcümə edilmişdir. Əsər Bəhramın mağarada yox olması ilə sona çatır. Qızların söylədiyi nağıllar da bəzi məzmun əlavələri və dəyişikliklərə baxmayaraq, Nizami əsərindəki nağılların sərbəst tərcüməsidir. Bəhramın Xəvərnəqdə şəklini gördüyü yeddi şahzadə gözələ vurulması fəsli məzmunca eyni olsa da, müəllifin təhkiyəsindəki rəvayətvari üslub, xalq ədəbiyyatına xas ifadələrin işlənməsi ilə orijinaldan seçilir. Nizami əsərində oxuyuruq: ﺧﺎﻧﮫ ای دﯾﺪ ﭼﻮن ﮔﻨﺞ ﭼﺸﻢ ﺑﯿﻨﻨﺪه زو ﺟﻮاھﺮ ﺳﻨﺞ ھﻔﺖ ﭘﯿﮑﺮ در او ﻧﮕﺎﺷﺘﮫ ﺧﻮب ھﺮ ﯾﮑﯽ زان ﺑﮫ ﮐﺸﻮری ﻣﻨﺴﻮب دﺧﺘﺮ راج ھﻨﺪ ﻓﻮرک ﻧﺎم ﭘﯿﮑﺮی ﺧﻮﺑﺘﺮ ز ﻣﺎه ﺗﻤﺎم دﺧﺘﺮ ﺧﺎﻗﺎن ﺑﮫ ﻧﺎم ﯾﻐﻤﺎﻧﺎز ﻓﺘﻨﮫ ﻟﻌﺒﺘﺎن ﭼﯿﻦ و ﻃﺮاز دﺧﺖ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﻧﺎزﭘﺮی ﮐﺶ ﺧﺮاﻣﯽ ﺑﺴﺎن ﮐﺒﮏ دری دﺧﺖ ﺳﻘﻼب ﺷﺎه ﻧﺴﺮﯾﻦ ﻧﻮش ﺗﺮک ﭼﯿﻨﯽ ﻃﺮاز روﻣﯽ ﭘﻮش دﺧﺘﺮ ﺷﺎه ﻣﻐﺮب آذرﯾﻮن آﻓﺘﺎﺑﯽ ﭼﻮ ﻣﺎه روز اﻓﺰون دﺧﺘﺮ ﻗﯿﺼﺮ ھﻤﺎﯾﻮن رای ھﻢ ھﻤﺎﯾﻮن و ھﻢ ﺑﮫ ﻧﺎم ھﻤﺎی دﺧﺖ ﮐﺴﺮی ز ﻧﺴﻞ ﮐﯿﮑﺎوس درﺳﺘﯽ ﻧﺎم و ﺧﻮب ﭼﻮ ﻃﺎوس دو ﯾﮑﯽ ﺣﻠﻘﮫ ﺣﻤﺎﯾﻞ ﺑﺴﺖ ﮐﺮده اﯾﻦ ھﻔﺖ ﭘﯿﮑﺮ از ﯾﮏ دﺳﺖ در ﻣﯿﺎن ﭘﯿﮑﺮی ﻧﮕﺎﺷﺘﮫ ﻧﻐﺰ ﮐﺎن ھﻤﮫ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮد وﯾﻦ ھﻤﮫ ﻣﻐﺰ (3, 723-724) “((Orada) xəzinəyə bənzər bir otaq gördü ki, görənin gözü (sanki) onunla cəvahir ölçürdü...Orda yeddi gözəl şəkli yaxşıca çəkilmişdi. Onların hər biri bir ölkəyə mənsub idi. Hind racının Furək adlı qızının şəkli bütöv aydan gözəl idi, Xaqanın qızı Yəğmanaz Çin və Təraz gözəllərinin fitnəsi, Xarəzmşahın qızı Nazpəri, yerişi dağ kəkliyinə (yerişinə) bənzəyirdi. Səqlab şahının qızı Nəsrinpuş, Çin tərazlı rumi geyimli Məğrib şahının qızı Azəryun, Günün artan ayı kimi bir günəş! Humayun düşüncəli Qeysər qızı, həm özü Humayun (xoşbəxt), həm adı Humay. Keykavus nəslindən olan Kəsranın qızının adı Dorsəti, özü tavus kimi gözəl.)” Əmin Yümni öz tərcüməsində sərbəstliyə geniş yer vermiş, sözlərin dəqiq mənasından daha çox Nizaminin dediklərini sadə xalq danışıq dilində anlaşılan məcazi anlamda işlədərək oxuculara daha aydın bir tərzdə təqdim edir. Tərcümədən belə anlaşılır ki, “Birdən-birə yeddi gözələ aşiq olan Bəhram onlara elə vuruldu ki, səbr və qərarı əlindən getdi, bihuş olub yerə yıxıldı. Bir saatdan sonra huşa gəlib o şəkillərə heyran-heyran baxdı. Baxışlarını qaldırıb yuxarı baxanda gördü ki, hərəsinin başının üstündən bir lövhə asılıb. Qabağa gedib əvvəlinci lövhəni əlinə aldı, oxuyanda gördü ki, qızın adı Nurəkdi. O, hind padşahının qızıdır. İkinci qız Nemandır və o, Çin xaqanının qızıdır, üçüncüsünün adını Pəri yazıblar ki, o, Xarəzm padşahının qızıdır. Dördüncüdə Nəsrinpuş yazılıb – Səqlab şahının qızıdır. Beşinci lövhədə Dürrəstə yazılıb - Kəsra padşahının qızıdır. Altıncı lövhədə Humay yazılıb – Rum Qeysərinin qızıdır. Yeddinci lövhə Azəryuna aiddir, Məğrib padşahının qızıdır1. Ancaq belə qeydlərə baxmayaraq əsas məzmun mütərcim tərəfindən saxlanılmış və tərcü- mə əsər haqqında türk ədəbiyyat həvəskarlarında aydın təsəvvür yarada bilmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, mütərcim müdaxiləsi, təsvir olunan əhvalatlara münasibət və şərh mahiyyətli qeydlərə geniş yer verilməsi bu əsərin tərcüməsinin əsas səciyyəvi cizgilərini təşkil

1 Bu parça bilavasitə Əmin Yümni tərcüməsindən deyil, mətni ərəb əlifbasından müasir yazıya köçürən fəlsəfə doktoru Mehri Məmmədovanın 1991-ci ildə nəşr etdiyi “Yeddi gözəl” kitabından götürülmüşdür. 4

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9. edir. Bəhs etdiyimiz tərcümə XIX əsr ədəbiyyatının, əsasən, yazılı nümunəsi olsa da, Nizami əsərinin şifahi türk ədəbiyyatında geniş yayılıb xalq yaradıcılığına da böyük təsir göstərdiyini aydınlaşdırır. Hadisələri bacardıqca maraqlı bir şəkildə təqdim etməyə çalışan Əmin Yümni məzmundan əlavə Nizami irsi ilə bağlı şifahi ədəbiyyatdan gələn əhvalatların təsvirinə geniş yer verir, yeri gəldikcə öz münasibətini də bildirir. Mütərcim oxucunun diqqətini cəlb etmək, əhvalata marağı daha da artırmaq məqsədilə tez-tez müraciətlər edir, öz təəssüratlarını oxucu və ya dinləyiclərlə bölüşdürür. Tərcümədə üçüncü iqlim padşahının yaşıl geyimli qızının “Bişr və Məlixa” nağılından bəhs edərkən belə qeydlərlə rastlaşırıq: “İnsan böylə şey başına gəlməz isə inanmıyor!!! Halbuki yanlışdır...Könlün işi başqa bir şeyə bənzəməyəcəyini bilmiyor” (1, 98). Yaxud Simnarın Nemanın əmrilə özünün ucaltdığı saraydan yerə atıldığını təsvir edərkən yenə Əmin Yümni “Şimdi bir bigınaha cəza verərlər isə “cəzayi-Simnar” diyü ol vaxtdan zərbül məsəl olmuşdur” - deyə haşiyə çıxır. Belə haşiyə qeydlər ilə tərcümədə tez-tez qarşılaşırıq. Əsərdə nağıl qəhrəmanı Mahanla bağlı bir epizodda Mahanın xeyirxah qocanın yerindən tərpənməmək barədə tapşırığına baxmayıb ağacdan düşərək qızlarla əylənməsini təsvir edən mütərcim buna münasibət bildirərək deyir: “Bax! Bax! İnsan nə qədər zülüm, cühul və ağılsızdır. Hərif daha bəladan qurtulmamış, çəkdiyi bunca rənc və möhnətin acısı yürəkdə durur isə bir qızın görünməsilə nə acıyı düşünmüş oldu, nə bəla, nə də müsibəti dər xatir etdi”. Mütərcim öz tərcüməsində yeri gəldikcə həyati baxışları ilə səsləşən dünyagörüşü ilə uyğun tövsiyə və qənaətlərini əks etdirməyə çalışmış, bəzi epizodların üzərində daha çox dayanaraq şəxsi mülahizələrini diqqətə çatdırmışdır. Şərin mərhəmətsizliyini pisləyən müəllifin yenə də məzmunun şərhinə həsr etdiyi mülahizələrində oxuyuruq: “Vəhşilik və bədəvilik ancaq çöl və səhradakı bədəvilərə dedik. Bəlkə bu dediklərimizə mədənilik iddiasında bulunan bəzi kimsənələr dəxi daxildir: “öyle ki, bədəvi başqa, bədəvilik başqa. Varsun ən mədəniyyətli kimsənə olsun bədəvilik etdimi ol kimsənə bədəvidən daha ziyadə vəhşidir. Zira bədəvinin eylədiyi fənalıqlar bilməyərəkdür və anındakı bədəvilik, yəni bilərəkdən bədəvilərə təqliddür və hala dəxi görülür və görünməkdədür ki, bədəvinin etmədiyi insaniyyətsizlik və mərhəmətsizlik saxta bir mədəniyyətliliyə məşhur olanlardan zuhur ediyor” (1, 69). Mütərcim belə əlavələrində zəmanə adamlarına toxunur, mədəniyyətlə bağlı söylədiyi haşirə sətirlərdə dövrünün özünü mədəniyyətli sanan ixtiyar sahiblərini tənqid edir, onların qeyri-insani rəftarları ilə bədəvi adlandırdıqları sadə kənd adamları ilə müqayisədə vəhşi göründüklərini açıq söyləyir. Tərcümədə “Xeyir və Şər” nağılında kürd qızının Xeyirə yardım edərək onu evlərinə apardığını təsvir edən nağılda deyir: “Görmədiniz isə eşitdinizmi bədəvilərdə dəxi nə dənlü kimsənələr bulunur. Baxusus o da qız. Halbuki pək mədəniyyətli bir kimsənə ol halda Xeyiri görmüş olsaydı zənn edirəm ki, “vah yazığ, biçarə vah” – deyu kəndü halına buraxub qorxusundan qaçardı” (1, 76). Nizami sənətinin müasirliyini və öz əhəmiyyətini bütün dövrlərdə saxlamaq qüdrətini aydın ifadə edən belə mütərcim qeydləri Əmin Yümni tərcüməsinin özünəməxsus səciyyəvi cəhəti olub onu şairin əsərlərinin digər mənsur tərcümələrindən fərqləndirir. Tərcüməyə xas digər səciyyəvi cəhət mütərcimin ümumiyyətlə Nizami yaradıcılığından geniş faydalanmasında özünü göstərir. Yaxın Şərq ədəbiyyatına yaxından bələd olan Əmin Yümni özünün bu tərcüməsində başqa məşhur sənətkarların əsərlərindən bəhrələnməklə yanaşı, Nizaminin digər məsnəviləri -“Xosrov və Şirin”, “İskəndərnamə” əsərlərinə də müraciət edərək bədii düşüncələrini həmin poemalardan gətirdiyi müvafiq bədii nümunələrlə təsdiqləyir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, bu xüsusiyyətlə Nizami mövzularında yaranmış türk dastanlarında və Nizami əsərlərinin digər yaradıcı tərcümələrində də qarşılaşmaq mümkündür. 5

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9.

Dediklərimizə nümunə olaraq Əmin Yümni tərcüməsində Bəhramın elçi sifətilə Hind şahının sarayına getməsi səhnəsini göstərə bilərik. Bu təsvir bizə “İskəndərnamə”də İskəndər şahın elçi qiyafəsində Bərdə hökmdarı Nüşabənin sarayına getməsi səhnəsini xatırladır. Yaxud Bəhramın cümə günü ağ rəngli saraya gedərkən bağçada içi saf su ilə dolu hovuza rast gəlməsi, su içmək istərkən hovuzun rəsm əsəri olduğunu görüb heyrətlənməsi də yenə bu əsərdəki Çin və Rum rəssamlarının sərgüzəştlərindən bəhs edən hekayədən götürülmüşdür. Əmin Yümni “Xosrov və Şirin” poemasındakı bəzi səhnə və motivləri də öz tərcüməsinə daxil etmişdir. Bəhramın pəncşənbə günü altıncı iqlim şahzadəsi Dursətinin rəfiqələri Pərizad, Firəngiz, Xütənxatin, Mələknaz, Humeyla, Səməttürk, Gövhərmülk adlı qızların da əyləncə məclisində iştirak edərək şaha rəvayət danışmaları “Xosrov və Şirin” əsərindən alınmışdır. Mütərcim “Xosrov və Şirin” əsərində əksini tapan bu səhnəni əsərin məzmunu ilə ustalıqla əlaqələndirir. Burada qızların söylədiyi nağıllar orijinalda olduğu kimi (fars dilində) verilib türk dilinə sətri tərcümə edilir. Qızların qısa hekayələri mövzu ilə uyğunlaşdırılaraq bəzi əhəmiyyətsiz dəyişikliklərlə türkcə əksini tapır. Nizaminin “İskəndərnamə” əsərində Çin kənizinin oxuduğu nəğmə beşinci iqlim şahının qızı Azəryunun dili ilə bəzi mütərcim artırma əksiltmələrilə ifadə olunaraq türkcə tərcüməsi ilə birlikdə Əmin Yümni tərəfindən “Tərcümeyi-hekayəti- “Həft peykər”ə daxil edilmişdir. ﺟﻮاﻧﯽ و ﺷﺎھﯽ و ﺑﺨﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﭼﺮا ﺧﻮش ﻧﺒﺎﺷﺪ دل ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺸﻐﻞ ﺟﮭﺎن رﻧﺞ ﺑﺮدن ﭼﮫ ﺳﻮد ﮐﮫ روزی ﺑﮑﻮﺷﺶ ﻧﺸﺎﯾﺪ ﻓﺰود ﺟﮭﺎن ﻏﻢ ﻧﯿﺮزد ﺑﺸﺎدی ﮔﺮای ﻧﮫ از ﺑﮭﺮ ﻏﻢ ﮐﺮده اﻧﺪ اﯾﻦ ﺳﺮای ﭼﻮ دی رﻓﺖ و ﻓﺮدا ﻧﯿﺎﯾﺪ ﭘﺪﯾﺪ ﯾﮏ اﯾﻨﺪم ﺑﺸﺎدی ﺑﺒﺎﯾﺪ ﭼﻤﯿﺪ ﺟﮭﺎن از ﭘﯽ ﺷﺎدی و دﻟﺨﻮﺷﯽ اﺳﺖ ﻧﮫ از ﺑﮭﺮ ﺑﯿﺪاد و ﺳﺨﺘﯽ ﮐﺸﯽ اﺳﺖ ﻏﻢ ﻧﺎﻣﺪه ﺧﻮرد ﻧﺘﻮان ﺑﺰور ﮐﮫ ﭘﯿﺶ از اﺟﻞ رﻓﺖ ﻧﺘﻮان ﺑﮕﻮر ﭼﮫ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮد ﺑﺮﺳﺘﻢ داﺷﺘﻦ ھﻤﮫ ﺳﺎﻟﮫ ﺧﻮد را ﺑﻐﻢ داﺷﺘﻦ ﺧﻮرﯾﻢ آﻧﭽﮫ از ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺎ ﺧﻮرﻧﺪ ﺑﺮﯾﻢ آﻧﭽﮫ از ﻣﺎ ﺑﻐﺎرت ﺑﺮﻧﺪ ﭼﻮ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﮑﺮوز دارد ﺟﮭﺎن ﭼﺮا ﮔﻨﺞ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﮫ داری ﻧﮭﺎن ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ و ﺷﺎدی ﮐﻨﯿﻢ دﻣﯽ در ﺟﮭﺎن ﮐﯿﻔﺒﺎدی ﮐﻨﯿﻢ ﯾﮏ اﯾﻨﺪم ز دوﻟﺖ ﺳﺘﺎدﯾﻢ داد ز دی و ز ﻓﺮدا ﻧﯿﺎرﯾﻢ ﯾﺎد دی را ﮐﮫ ﺳﺮﻣﺎﯾﮫ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ ﺑﺘﻠﺨﯽ ﺳﭙﺮدن ﻧﮫ ﻓﺮﺧﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﺷﺒﯽ ﻓﺮخ و ﺳﺎﻋﺖ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ درودﻟﭙﺴﻨﺪ.

Nizaminin “İskəndərnamə” epopeyasından götürülmüş bu beytlərin birincisi tərcümədə “Nüşabənin rusların əsirliyindən azad olması” bölməsindən, qalanları isə “İskəndərin Çin kənizi ilə işrət etməsi” bölməsindən alınaraq belə tərcümə olunur: “Təzəlik və padşahlıqla bərabər bəxt dəxi yüksək olduğu halda öylə bəxtiyar adəmin könlü niçun xoş olmasun? Əlbəttə xoş olacaqdur! Dünyanın ümuruna məşğul olmaq üçün rəncü möhnətə çəkilməgin nə faydası vardır? Zira məqsum və müqəddər olan rizqü ruzi çalışmaq ilə artılmaz. Artılmaz a!!! Dünya qəm və qüssəyə gəlməz. Eyşü işrətlə fərəh və suruşə məyyal olmalı, ancaq qüssə üçün dünyanın yaratmamışlar. A, öylədir a...Dünya fərəh və inbisat və şadi və dilxoşluq üçündür. Bidad və zülm ilə möhnət və qüssə üçün deyildir a! Dün ki, çün keçib, yarın ki, günün hənuz gəlməsi məlum olmadığı halda bu ləhzeyi-eyşü nişat ilə keçirib əglənməli. Əglənməli a! Qəmü qüssənin vaxtı gəlmədən zur ilə qəmlənilməz. Netəkim əcəldən əvvəl məzara girilməz. Nə lazım ki, insan kəndü kəndüsünə zülm və sitəm etsün və bütün ömrünün sənələrini qəmü kədər ilə keçirsün: Biz kəndümüz yiyəlim ol nəsneyi kim bizdən sonra yiyəcəklər. Yəğma idelim ol şeyi kim bizdən sonra yəğma iderler. Dünyanın bir günlük tarixi olduğu halda (yəni dünya bu günmü, yarımmı, yaxud insanın ömrü şimdi, bir azdanmı bitəcəkini bilmədigin halda yüz sənəlik zəxirəni nədən topluyorsuz? Gəl oturalım və əglənəlim. Fərəh və şadidə bulunalım. Dünyada biz dəxi bir ləhzə Keyqubadlığı (yəni Keyqubad şah kibi) fərəh və nişatı icra edəlim. Biz bu ləhzə dövlətü taleyi-

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9. mizdən ədalətimizdən (yəni sururumuzu) alalım. Dünənki gündən və yarından dəxi susalım da dər xatir etmiyəlim. Bir nəfəs ki, diriliyin sərmayəsidir, acılıqla (yəni qəm ilə) keçirmək və yaxud ol sərmayeyi-zindəgani bulunan nəfəsi qəmü kədərə təslim etmək mübarək degildir (yəni kari-aqil degildür). Mübarək və Humayun bir ləhzə ali və yüksək bir saətdə fərəh və nişat, eyşü işrət dilpəsənddür” (1, 45-48). Gördüyümüz kimi, Əmin Yümni bu tərcümədə ümumiyyətlə Nizami yaradıcılığından tez- tez bəhrələnir, nümunələr gətirir. Bəhram şahın qırmızı paltar geyərək qırmızı saraya getdiyini bildirərkən Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərindəki Xosrovun qırmızı rəngli paltar geyindiyini bildirən aşağıdakı beytləri təkrar edir: ﺳﻤﻨﺪش را ﺑﺮ زﯾﻦ ﻧﻌﻞ ﯾﺎﺑﯽ ﻗﺪم ﺗﺎ ﺳﺮ ﻟﺒﺎﺳﺶ ﻟﻌﻞ ﯾﺎﺑﯽ ﮐﻠﮫ ﻟﻌﻞ و ﻗﺒﺎ ﻟﻌﻞ و ﮐﻤﺮ ﻟﻌﻞ رﺧﺶ ھﻢ ﻟﻌﻞ ﺑﯿﻨﯽ ﻟﻌﻞ در ﻟﻌﻞ [Atını qızıl nallı görərsən, başdan ayağa paltarını ləl içində görərsən. Papağı ləl, qəbası ləl, kəməri ləldir. Sifətini də ləl görərsən, ləl içərisində ləldir] (3, 213). Əmin Yümni başqa bir yerdə “Xosrov və Şirin”dən gətirdiyi beytlərlə fikrini təsdiq edərək deyir: ﺑﺸﻤﺸﯿﺮی ﯾﮑﯽ ﺗﺎ ﺻﺪ ﺗﻮان ﮐﺸﺖ ﺑﺮای ﻟﺸﮑﺮی را ﺑﺸﮑﻨﯽ ﭘﺸﺖ

[Qılıncla bir-iki adam öldürmək olar. Tədbirlə bir qoşunun belini sındırarsan] (1, 241). Yaxud: ﭼﮫ زﯾﺒﺎ ﮔﻔﺘﮫ اﺳﺖ آن ﻣﺮد ھﺸﯿﺎر ﮐﮫ ﮔﺮ ﺳﺮ ﺑﺎﯾﺪت ﺳﺮ را ﻧﮕﮫ دار

[O sayıq adam necə gözəl demişdir ki, əgər başın sənə lazımındırsa, sirrini saxla]. Əmin Yümninin əsərindən gətirilən belə nümunələrin sayını artırmaq da mümkündür. Tərcümədən Əmin Yümninin Nizami yaradıcılığına dərindən bələd, böyük şairin əsərlərindəki həyatsevərlik, dünyəvilik, həyata bağlılıq kimi xüsusiyyətləri dərk edən, yüksək qiymətləndirən ədəbi şəxsiyyət olduğu aydın görünür. “Tərcümeyi-hekayeyi “Həft Peykər” əsəri Nizami poemasının məzmunundan əlavə şairin bədii təxəyyülü, tarixi hadisələrdən istifadə üsulları, Nizami sənətinin didaktik-tərbiyəvi əhəmiyyəti, eləcə də, şairin Şərq epik şeirinə gətirdiyi yüksək bədii ideallarla oxucunu müəyyən dərəcədə tanış edir. Mütərcim Nizami əsəri ilə yanaşı, şairin ənənələrinin davamçılarının yaradıcılıqlarına da bələd olmuşdur. Tərcümə dilinin bədiiliyi əhvalatların maraqlı təqdimi ilə seçilir. Belə yüksək keyfiyyətlərinə görədir ki, Əmin Yümni tərcüməsi bədii əsər kimi yüksək dəyərləndirilmiş, xalq içərisində geniş yayılaraq sonradan fars dilinə tərcümə edilmişdir. Əsəri yenidən fars dilinə tərcümə edən Hacı Məhəmməd Hüseyn Marağayının öz tərcüməsinə yazdığı ön sözdəki qeydlərində oxuyuruq: “Bu bəndeyi-həqir vələde-Həsən bəy mərhum Kirmanşahlı Sultan Əbdül Əziz xanın səltənət zamanındakı, Mirzə Möhsün xan Müşirüddövlə mərhum dövləti- aliyeyi-İranın tərəfindən İstanbulda vəziri-muxtar idi, həqir də bir uzun müddət İstanbulda onların tərəfindən xidmətgüzarlığa məşğul idim. İdareyi-maarifin rəisi bir nüsxeyi-səhihe-müfəssəl səltənəte- Bəhram Gurun əhvalatında ələ gətirib və o nüsxəni çap eylədilər. Və həqir də o kitabın tərifini eşidüb bir cild o kitabdan ələ gətirib çox mütaliə eyləyəndən sonra onun məlih və şirin hekayətlərini faydalı gördüm. Lihəzə o zamanda ki, Tehrana gəldim və kitabı da həmrah gətirmişdim ta inke bəzi dustlar və ağayandan ki, zəbani-türkə aşinə idilər və bir dərəcə Osmanlı türkcəsinə də mültəfit idilər həqirdən xahiş etdilər ki, bu kitabı zəbani-farsiyə tərcümə eyləyim ki, həmvətənlərin hamısı o kitabı oxumaqdan müstəfeys olalar. Həqir də çünki sabiqdən də çox meylim var idi, ondan qabaq ki, olar xahiş eləyələr mükərrər bu xəyalda var idim ta inke

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9.

Xudavande-aləm əsbabı fərahəm gətirdi o kitabı tərcümeyi-farsi eylədim ki, şayəd öz ömrimin axirətində bir xidməti həmvətənlərə eyləyim...” 2 Mənbələr bu tərcüməmin Sutan Əbdul Əziz və onun oğlu şahzadə Yusif İzzədinin mədhi ilə bitdiyini və bu mədhlərdən Əmin Yümninin “Tərcümeyi-hekayeyi-Həft Peykər” əsərinin sultan tərəfindən yüksək dəyərləndirdiyinin məlum olduğunu bildirirlər. Maraqlıdır ki, bu fars tərcüməsi də sonradan Təbrizdə Rəhim ibn Xəlil adlı bir şəxs tərəfindən yenidən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Rəhim ibn Xəlil öz tərcüməsi haqqında yazır: “İn bəndeyi-asi və ümidvar olan Allahın rəhmətinə və fəzlinə Rəhim ibn Xəlil Təbrizi cənabi-iftixarül-hac və valayi-əyan ağayi-Hacı Əhməd ağa taciri-kitabfuruş fərmayişinə görə dübarə bu kitabı tərcümə eylədim türkiyə ki, ta əvamü danavü əlavü ədna bu kitabın hekayətlərindən dürüst baxəbər və müttəle olsunlar. Və həqiri-asiyi bidduayi-xeyrilə yad buyursunlar. Ümidvaram ki, inşaallah xeyli rövşən və aşkar lüğəti-türkə tərcümə olunsun. Və bu kitabun tərcüməsi Allah təalanın istianəti ilə mahi-rəcəbin niməsində şüru olundu. İnşaallah xeyrü səadət ilə tamam olacaq” (5, 12). Haqqında danışdığımız fars tərcüməsi əlimizdə yoxdur. “Yeddi gözəl”in əldə olan türk və Azərbaycan dilindəki tərcümələrini tutuşdurmaqla məzmunun ümumiyyətlə eyni olmasına baxmayaraq, bəzi fərqli cəhətlərin də özünü göstərdiyini görürük. Təbriz nəşrində Əmin Yümni tərcüməsində olmayan sərlövhələr əlavə olunmuş, ilk tərcümədəki “Li mütərcimə” başlığı altında verilən şeir parçalarının çoxu ixtisar edilmişdir. Hər iki tərcümə Əmin Yümninin “Tərcümeyi-Həft Peykər” əsərinin tərcüməsinin ciddi maraq doğurduğunu göstərməklə yanaşı, dahi şairin poemalarının türk şifahi ədəbiyyatında geniş yayılaraq orta əsr türk nəsrinin inkişafında da böyük əhəmiyyət daşıdığını aydınlaşdırır. Nəticə. Nizami yaradıcılığı türk xalqları içərisində daha çox orta əsrlərə xas sərbəst tərcümə vasitəsilə, ravi və el sənətkarları tərəfindən yayılaraq şöhrətlənmişdir. Belə əsərlər içərisində Əmin Yümninin 1872-ci ildə Nizaminin “Yeddi gözəl”dən türk dilinə etdiyi “Tərcümeyi-“Həft peykər” adlı nəsri tərcüməsi daha çox məşhurdur. Abidə özündən əvvəl yaranan orta əsr tərcümələri kimi hazırda başa düşdüyümüz mənada tərcümə olmayıb, bir çox əlavə və ixtisarlar ilə orijinaldan fərqlənir. Əmin Yümni öz tərcüməsində sərbəstliyə geniş yer vermiş, əhvalatları xalq danışıq dilində, anlaşılan tərzdə təqdim etməyə çalışmışdır. Mütərcim müdaxiləsi, təsvir olunan hadisələrə fəal münasibət və şərh mahiyyətli qeydlər bu əsərin əsas səciyyəvi cizgiləridir. Əmin Yümni orijinalın özünəməxsus poetik ruhuna sadiq qalaraq oxucunu Nizami poemasının təkcə məzmunu ilə deyil, fikri istiqaməti ilə də tanış etməyə cəhd göstərmişdir. O, əsərdə öz dünyagörüşü ilə uyğun tövsiyə və qənaətlərini əks etdirməyə çalışmış, bəzi epizodların üzərində daha çox dayanaraq şəxsi mülahizələrini diqqətə çatdırmışdır. Əsərdən bəlli olur ki, tərcüməçi Nizami ilə yanaşı, şairin ənənəsinin davamçılarının yaradıcılıqlarına da yaxından bələd olmuşdur.

Ədəbiyyat: 1. Tərcümeyi-hekayeyi “Həft peykər” RƏİ XVI-55/R2030 2. Araslı Nüşabə. Nizami və türk ədəbiyyatı. Bakı: Elm, 1980. ﺧﻤﺴﮫ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻟﯿﺎس ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮی،اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس، ﺗﮭﺮان. .3 4. Yeddi gözəl kitabı, müasir yazıya köçürən Mehri Məmmədova. Bakı: Azərnəşr,1991. 5. Rəhim ibn Xəlil. Həft Peykər. Təbriz, 1333 (1914).

2 Fars mütərciminin bu qeydləri kitabın sonradan Azərbaycan dilinə edilmiş tərcüməsinin 1333-cü il Təbriz nəşrindən götürülmüşdür. 8

Nüşabə Araslı. “Yeddi gözəl” Əmin Yümni tərcüməsində //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.3-9.

Нушаба Араслы

«СЕМЬ КРАСАВИЦ» В ПЕРЕВОДЕ АМИНА ЮМНИ

Резюме Творчество Низами получило славу среди тюркских народов в основном путем популяризации переводов его произведений. Турецкие авторы двустиший переводили определенные главы и рассказы из поэм Низами и включали их в свои произведения. Наряду с этим, народные умельцы, пересказчики и маддахи (хвалебщики), прозой пересказывая произведения Низами, доводили их до широких народных масс. Процесс перевода поэм Низами Гянджеви прозой начинается с ХVI века. Самым популярным среди этих памятников является перевод в 1872 году на турецкий язык Амином Юмни «Семи красавиц» Низами – «Tərcümeyi-«Həft peykər». Это произведение не было переведено в нынешнем понимании, также как и другие переводы, сделанные в средние века, оно отличается от оригинала дополнениями и сокращениями переводчика. Как видно, Юмни являлся литературной личностью, глубоко знающей произведения Низами и, в целом, классическую поэзию Востока. Ключевые слова: Низами Гянджеви, Амин Юмни, «Семь красавиц», перевод, издание. Nushaba Arasli

“YEDDİ GOZEL” (SEVEN BEAUTİES) İN AMİN YUMNİ`S TRANSLATİON

Summary Nizami's creative activity has been popularized among the Turkic nations more through translations. Turkish mesnevi writers translating certain chapters and legends from Nizami poems include in their works. At the same time, folk artists, ravias and laodators have conveyed Nizami's works to the general public in prose. The process of translating Nizami's poems through prose begins with the sixteenth century. The most popular translation among these translation monuments is the Amin Yumni's translation of "Tarjumeyi Haft - Peykar", from Nizami's "Seven Beauties" into Turkish written in 1872. Like the medieval translations that came before it, this work has not been translated in the present sense, this work is distinguished from its original with many additions and abbreviations. It is understood from the work that Nizami's works and classical Oriental poetry in the whole are generally familiar to Amin Yumni. Key words : Nizami Ganjavi, Amin Yumni, “Yeddi gozel”, translation, publication.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 17.11.2019 Çapa qəbul olunma tarixi: 27.11.2019

Filologiya üzrə elmlər doktoru Nəsib Göyüşov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Tahirə Həsənzadə.Görkəmli maarifçi Xalisəqarızadə Əbdülqəni Əfəndinin pedaqoji fəaliyyəti //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.10-14.

UOT 821.512.162+091 Tahirə Həsənzadə tarix elmləri doktoru, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Bakı ş., İstiqlaliyyət küç.,26

GÖRKƏMLİ MAARİFÇİ XALİSƏQARIZADƏ ƏBDÜLQƏNİ ƏFƏNDİNİN PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ

Açar sözlər: Xalisəqarızadə, pedaqoq, kitabşünas, məktəblər, dərslik.

XIX əsr Azərbaycan elm və pedaqoji fikir tarixində M.F.Axundov Mirzə Kazım bəy, S.Ə Şirvani, M.Ş.Vazeh və digər mütəfəkkirlərin böyük xidmətləri olmuşdur. Bu dövrdə elm və ədəbiyyat yeni inkişaf mərhələsində idi. Lakin bu dövrün böyük çətinlikləri də olmuşdur.Pedaqoji kadrların çatışmaması və dərs vəsaitinin azlığı məktəblərin bağlanmasına səbəb olurdu. Belə bir mürəkkəb dövrdə yaşamış XIX yüzillikdə dövrünün tanınmış alimi, pedaqoqu və kitabşünası Şəmsəddin Əbdülqəni Nuxəvi Məhəmməd əfəndi oğlu Xalisəqarızadənin yazdığı tərtib və tətbiq etdiyi dərslikləri Azərbaycanın pedaqoji fikir tarixinin yeni mərhələsini təşkil edir və bu tarixi prosesi öyrənməkdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mütəxəssislərin fikrincə Azərbaycan pedaqoji fikir tarixinin kökləri keçmiş yüzilliklərin dərin qatları ilə bağlıdır. Mütəşəkkil məktəb təhsili tarixinin başlanğıcı isə islam tarixi ilə əlaqələndirilir. Elm və dinin əlaqəsi məsələsi özlüyündə yeni məsələ deyildir, onun kökləri orta əsrlərə gedib çıxır (4, 200). Qurani-Kərim “bilənləri bilməyənlərdən” üstün tutmaqla müsəlmanları elmə, biliklərə yiyələnməyə həvəsləndirirdi. Peyğəmbərin (ə.s) kəlamlarından biri də budur: “Allah-təalanın ilk xəlq etdiyi şey əqldir. Çində də olsa, elmi axtarın.” (4, II) İslamdan əvvəl isə atəşkədədə yerləşən zərduşti məktəbləri fəaliyyət göstərmişdir (1, 95), sonralar Azərbaycanın şimal hissəsində, Albaniyada xristian məktəbləri yaranmışdır. Azərbaycanlı mədrəsə müdərrisləri Şərq ölkələrində: Bağdadda, Dəməşqdə təhsil almış ziyalılar idilər. Əbül Üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi mütəfəkkir ədib və müdərrislər olmuşlar. Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin başçılıq etdiyi Marağa elm ocağı, onun pedaqoji fikirlərini əks etdirən “Əxlaqi-nasiri”, “Ədəbül-mütəəllimin” əsərləri Azərbaycan pedaqoji fikir tarixinin qaynaqlarıdır. Mətnşünas alim Kamandar Şərifov Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusini dünya elminin böyük dühası kimi dəyərləndirir. Xalqın şairi Molla Pənah Vaqif zəkalı müəllim idi və el arasında “Hər oxuyan Molla Pənah olmaz” məsəli ona ünvanlanmışdır. “Molla” titulu o zamanlar yüksək səviyyəli pedaqoji fəaliyyət ilə əlaqədar verilirdi. Xalisəqarızadə 1817-ci ildə Şəki şəhərinin Qışlaq məhəlləsində anadan olmuşdur. Onun tədqiqatçısı görkəmli mətnşünas alim f.e.d., prof. Kamandar Şərifli göstərir ki, onun tam adı Şəmsəddin Əbdülqəni Nuxəvi Kamaləddin Məhəmməd əfəndi oğlu Xalisəqarızadədir. Əsərlərinin sonunda isə öz adını sadəcə Əbdülqəni Nuxəvi kimi yazmışdır. “Bu nəslin soyadı, alimin ulu babası Şeyx Məhəmmədin həyat yoldaşı Xalisə qarının adı ilə bağlıdır. Xalisə qarı yaxşı təhsil almış, şair təbiətli xanım olmuşdur. Elə Əbdülqəni Nuxəvinin hal-hazırda Əlyazmalar İnstitutuna gətirilmiş zəngin əlyazma və qədim çap kitablarından ibarət kitabxanasının əsasını da ziyalı qadın Xalisə qarı qoymuşdur. K.Şərifli yazır ki, bu nəslin nümayəndələri həm tariximiz, həm də ədəbiyyatımız olan “Qorqudun kitabı”nın qədim nüsxəsinin bu əlyazmalar arasında olduğu barədə məlumat vermişlər (6,17). Kamandar Şərifli bu

Tahirə Həsənzadə.Görkəmli maarifçi Xalisəqarızadə Əbdülqəni Əfəndinin pedaqoji fəaliyyəti //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.10-14. nəslin şəcərəsini diqqətlə, dərindən araşdırmış, sənədlər əsasında Xalisə qarının XVIII əsrdə yaşadığını müəyyənləşdirmişdir. Əsas mənbə Əbdülqəninin öz əlyazmaları olmuşdur. Mətnşünas alim V.Şərifovun araşdırmalarına əsasən Əbdülqəninin atası Kəmaləddin Məhəmməd əfəndinin Şərq dilləri üzrə mükəmməl təhsil almış, klassik irsə yaxşı bələd fazil şəxs olduğunu öyrənirik. O, övladlarına ilk təhsili də özü vermiş, kiçik oğlu Əbdülqəninin xüsusi qabiliyyəti olduğunu görüb, onunla xüsusi məşğul olmuş, ona Şərq dillərini öyrətmişdir. Sonralar təhsilini milli məktəb və mədrəsələrdə davam etdirən Əbdülqəni o dövrün tanınmış müdərrisi Abdulla əfəndi Axundzadənin tələbəsi olmuş, ondan həm klassik şairləri dərindən öyrənmiş, həmdə xəttatlıq sənətini mənimsəmişdir. Abdulla əfəndi Axundzadənin və Əlican bəy Nuxəvinin dövrünün sayılıb-seçilən, Şəkidə fəaliyyət göstərən mədrəsələri hərtərəfli bilik verən maarif ocaqları idi. Heç də təsadüfi deyil ki, Əbdülqəni əfəndi pedaqoji fəaliyyətə Əlican bəy Nuxəvinin xüsusi mədrəsəsində başlamış, tanınmış mədrəsəni özünün elmi-pedaqoji fəaliyyəti sayəsində dərin bilik və elm ocağına çevirmişdi. Halbuki həmin dövrdə bir çox mədrəsələr bağlanırdı. 35 il pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş Əbdülqəni Nuxəvi dərs dediyi mədrəsələrdə özünün xüsusi təlim üsullarını tətbiq etmiş, bunun üçün bir sıra dərs vəsaitləri hazırlamışdır. (3,6) bunlar əlyazma topluları və kitabları şəklində olmuş, hazırda bir hissəsi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır. Onun tərtib etdiyi dərs vəsaitlərini nəzərdən keçirsək, dərs dediyi mədrəsədə dilçilik, ədəbiyyatşünüslıq, tarix, fəlsəfə, məntiq, riyaziyyat, həndəsə, astronomiya və s. kimi dünyəvi elmlər tədris olunduğunun və hərtərəfli bilik qazanan tələbələr hazırlandığının şahidi olarıq. Əbdülqəni Nuxəvi uzun illər tədqiq etdiyi bədii və elmi əsərləri dərindən öyrənmiş, onlara şərhlər yazmış, bu elmi işlərindən tədris zamanı, təlim-tərbiyə işində geniş istifadə etmişdir. Ona görə də alim tədqiq etdiyi əsərin tədris üçün əhəmiyyətini əvvəlcədən müəyyənləşdirərək onun üzərində işləyirdi. O, tələbələrinin hərtərəfli geniş biliyə malik olması üçün onlara bütün elm sahələri barədə məlumat verən dərsliklər tərtib və tədris edirdi. Məsələn, o, məşhur elmi ensiklopediya olan Katib Çələbinin “Kəşf əz-zünun an əsamil-kutub-vəl fünun” əsərinin müqəddiməsini və müxtəlif elmlərə aid olan hissələrini köçürüb, tədris proqramına daxil etmişdi. Burada həm bütün elmlərin tərifini yazmış, həm də məşhur alim və ədiblərin əsərləri barədə mətnin haşiyələrində məlumat vermişdir. alimlər haqqında məlumatların bəzisini “Kəşf əz-zunun”dan, bəzisini isə digər mənbələrdən götürmüşdür. Bir sözlə, tərtib etdiyi bu tədris vəsaiti, həm də məlumat kitabı kimi faydalı olmuşdur, Ümumiyyətlə alimin böyük zəhmətlə başa gələn əməyi dərsliklərində öz əksini tapmışdır. Əbdülqəni Nüxəvi tərtib etdiyi, yazdığı dərs vəsaitləri ilə bərabər, müasiri olduğu qabaqcıl maarifçilərlə görüşüb tədris ocaqlarının problemlərini müzakirə edirdi, onların tərtib etdikləri dərs vəsaitlərindən də istifadə edir, onlara münasibət bildirirdi. A.Bakıxanovun 1831-ci ildə çap etdirdiyi fars dilinin qanun və qaydalarından bəhs edən “Qanuni-Qüdsi” dərsliyinin üzünü köçürərək dərs vəsaiti kimi tətbiq edən gənc müdərris Əbdülqəni müəllifinə əsər barədə öz tənqidi mülahizələrini də bildirmişdi. (3,17) Mənbələrdən belə məlum olur ki, Əbdülqəni Nuxəvi təhsilini Türkiyədə də davam etdirmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, dərs vəsaitlərindən olan “Farsi təkəllüm risaləsi”nin dili Osmanlı türkcəsinə çox yaxındır. Bu əsər Əbdülqəni əfəndi Xalisəqarızadənin tərtib etdiyi çoxsaylı dərsliklərindən biridir və alimin pedaqoji fikirlərini, mütərəqqi tədris metodlarını öyrənmək üçün dəyərli mənbədir. Əsərdə özünün yeni pedaqoji üsullarını təklif edən alim eyni zamanda Şərq dillərinin, o cümlədən fars dilinin o dövrdəki tədris metodikasını tənqid etmiş, onun qüsurlarını göstərmişdir. Başlıca qüsuru şagirdin həmin dildə danışıq qabiliyyəti primitiv olduğu halda, ona Hafizi, Sədini oxutduran müdərrislərin təlim üsullarında görən Əbdülqəni şağirdə əvvəlcə, məsələn, on sözün lüğətini öyrətməyi, mükalimə üsulunu təklif edir, bundan sonra fars dilini mənimsəmiş şagirdə ərəb tərkibi olmayan sadə mətnləri oxumağı tövsiyə edirdi. 11

Tahirə Həsənzadə.Görkəmli maarifçi Xalisəqarızadə Əbdülqəni Əfəndinin pedaqoji fəaliyyəti //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.10-14.

Şifahi danışıq dilinə üstünlük verən pedaqoq “Farsi təkəllüm risaləsi”ndə bu barədə faydalı fikirlərini bildirmişdir. Əsər şagirdə Azərbaycan tarixinin bir sıra səhifələrini reallıqla təqdim etdiyinə görə də qiymətlidir. Nümunələr: “Sual: Azərbaycan məmləkətinin nə qədər şəhərləri vardır? Cavab: Əvvəllər Azərbaycanın çox məmləkətləri var idi. Indi əksər şəhərləri Rusiya dövləti hökumətinə keçdi. İndi İranın əlinə keçmiş məşhur şəhərləri bunlardır: Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Səlmas, Xoy, Urmiya. Bu məmləkət barədə Katib Çələbi “Cahannüma” əsərində geniş məlumat vermişdir. (3,62) Azərbaycan kimi, İranın hər yerində türkini bilirlər. (3,69) Şahlar tərəfindən yazılan kağıza rəqəm deyirlər. hakimlər və əmirlərin yazdıqları kağız təliqə adlanır.(3,71-72)”. Göründüyü kimi bu məlumatlarla arxeoqrafik sənədlər barədə şağirdi məlumatlandırmış olur. Kitabda tarixə aid bir çox əsərlər, o cümlədən “Aləmarayi- Abbası” və “Dürreyi-Nadiri”ni də şagirdə oxumağı məsləhət bilir. XIX əsr maddi çətinliklər və pedaqoji kadrların çatışmaması səbəbindən bir sıra məktəblərin bağlanması ilə də üzləşmişdir. Buna baxmayaraq Əbdülqəni Nuxəvi kimi ziyalılar səy göstərir, dərs vəsaitləri tərtib edir, şəxsi kitabxanalarının qapılarını xalqın üzünə geniş açırdılar. Əbdülqəni Əfəndi Nuxəvi ona irs qalmış kitabxanasını öz vəsaiti hesabına zənginləşdirirdi, onun bu kitablarının ağ vərəqlərində yazdığı qeydlərdən məlum olur ki, onların coğrafiyası İstanbul, İskəndəriyyə, Qahirə, Məkkə, Mədinə və s. şəhərləri əhatə edir. Firidun bəy Köçərli Əbdülqəni Nuxəvini XIX əsrdə Azərbaycan xalqının “ürəyi atəşli müəllimlərindən” adlandırmışdır (5). AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Elmi fondlarında Əbdülqəni Əfəndinin zəngin əlyazma, çap kitabı kolleksiyasını heç də bütünlüklə əhatə etməyən zəngin nümunələri mühafizə olunur. Ərəb, fars və türk dillərində, sayı 200-dən artıq olan daşbasma kitabları sırasında V-411 şifrəli əski çap kitab diqqəti çəkir. Bu, Qafqazın 3-cü Şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadənin “Müəllimül-ətfal” əsərinin 1879-cu il Tiflis nəşridir. Əsərin əlyazma nüsxəsi isə 1874-cü il tarixlidir. Çox güman ki, Əbdülqəni əfəndi əsərin əlyazma nüsxəsi ilə də tanış olmuşdur. “Müəllimül-ətfal” səs üsulu (sövti) ilə yazılmış əlifba dərsliyidir, 1874-cü ildə qələmə alınmış bu əsər Azərbaycan məktəbləri üçün yazılmış ilk dərslikdir. Yəqubi Əsəd Rza bu faktı nəzərdən qaçırdığı üçün tanınmış pedaqoq, Azərbaycan pedaqoqika tarixinin tədqiqatçısı Hüseyn Əhmədovu tənqid etmişdir.(2)Məlum olduğu kimi Q.Çernyayevski “Vətən dili” sövti üsul ilə (səs üsulu ilə) kitabını da 1883-cü ildə Tiflisdə nəşr etdirmişdir. Əhməd Hüseynzadə “Müəllimül-ətfal”ın son səhifəsində Tiflisdə əyləşən Baş konsul Mirzə Mahmud xan Təbriziyə kitabın nəşrində göstərdiyi yardıma görə təşəkkürünü bildirmiş, diplomatın vətən və millətin xeyirxahı, himayədarı olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Mahmud xan Təbrizi Qacarlar dövlətinin təmsilçisi kimi bir sıra xarici dövlətlərdə diplomatik missiyasını yerinə yetirmiş, o cümlədən 1877-1883-cü illərdə Tiflisdə Baş konsul kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun haqqında “Bir nəslin üç diplomatı” adlı məqalədə geniş bəhs olunur. Böyük ruhani Əhməd Hüseynzadə (o, 1862-1884-cü illərdə Qafqazın 3-cü Şeyxül-islamı vəzifəsində olmuşdur və ictimai-siyasi xadim, yazıçı-publisist və naşir Əlibəy Hüseynzadənin babasıdır). dövrünün aydın fikirli din xadimi idi. Tarixə dair əlyazmalarda Azərbaycan tarixi məsələləri ilə maraqlanarkən belə bir faktla rastlaşdım ki, Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanın qızı Gövhərnisənin xahişi ilə Qafqaz Şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadə tərəfindən tərtib edilmiş “Vəqfnamə”də Qarabağda olan iki məscid, mədrəsə və mülklər Gövhərağa tərəfindən vəqf olunmuşdur.

Tahirə Həsənzadə.Görkəmli maarifçi Xalisəqarızadə Əbdülqəni Əfəndinin pedaqoji fəaliyyəti //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.10-14.

Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə zəngin pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla bərabər, həm də ictimai xadim idi. Sağlığında alimlərin və fazillərin ən məşhuru kimi yüksək qiymətləndirilən (3) Xalisəqarızadənin qazandığı nüfuzunu nəzərə alaraq, onu Nuxa şəhəri Böyük Cümə məscidinin imamı və şəhərin baş qazısı,həm də Nuxa şəriət məhkəməsinin sədri təyin etmişdilər. Böyük ictimai xadimin Nuxa şəriət məhkəməsinin sədri vəzifəsində fəaliyyəti barədə rəsmi tarixi sənədlər AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Arxeoqrafik sənədlər xəzinəsində qorunub saxlanır. Bu sənədlər imam Əbdülqəni əfəndinin şəriət qanunlarının keşiyində ədalətlə dayandığını sübut edir. XIX əsrdə xalqının elmlə silahlanmasında bütün bilik və bacarığını sərf etmiş Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə 200 il bundan əvvəl, 1817-ci ildə dünyaya gəlmiş, ömrünün 62-ci ilində (1879) xalqına zəngin irs qoyaraq dünyasını dəyişmişdir. XX əsrin əvvəllərində “Ata-baba nəsihətləri” kitabını qələmə almış yazıçı və siyasi xadim Cəlal Yusifzadə aşağıdakı misralarda yəqin ki, Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin nəsihətlərini yad etmişdir: Məktəbdir edən rəvanı rövşən, Bu nöqtədə heç bir xəfa yox. Məktəbdir edən cahanı gülşən, Məktəb kibi səhneyi-səfa yox. Tədqiqatçı K.Şərifov haqlı olaraq qeyd edir ki, Əbdülqəni Xalisəqarızadə XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin yeni yüksəliş dövründə ciddi elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərmiş mütərəqqi Azərbaycan alim və pedaqoqlarından biri olmuşdur. Onun pedaqoji fəaliyyəti tədqiqat obyekti olmalı, dərindən araşdırılmalıdır (5).

Ədəbiyyat: 1. Əhmədov H. Azərbaycan məktəbi və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: ABU nəşri, 2001, 320 s. 2. Əsəd Rza Yəqubi-Azərbaycanda təlim-tərbiyə mədəniyyəti və pedaqoji fikir tarixi. Bakı;”Nurlan”, 2005, 628 s. 3. Xalisəqarızadə Əbdülqəni əfəndi. Farsi təkəllüm risaləsi. Bakı: “Elm və təhsil, 2014, 98 s. 4. Paşazadə Allahşükür. Qafqazda islam. Bakı:Azərnəşr , 1991, 224s. 5. Şərifli Kamandar. Alim, pedaqoq və kitabşünas. Bakı: Nurlan, “ 2007s.79. 6. Şərifov Kamandar. Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə. Bakı: “Nurlan”, 2002, 160s.

Тахира Гасанзаде ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ВЫДАЮЩЕГОСЯ ПРОСВЕТИТЕЛЯ ХАЛИСАГАРИЗАДЕ АБДУЛЬГАНИ ЭФЕНДИ

Резюме Абдульгани Нухеви Халисагаризаде - выдающийся просветитель, педагог, текстолог, ученый в сфере изучения рукописей II половины XIX века. В статье даются сведения о богатейшей коллекции ученого, хранящейся в научных фондах Института Рукописей имени Мухаммеда Физули НАНА, содержащей ценные образцы рукописных, старопечатных и камнеписных книг, а также оставленные нам в наследие материалы, освещающие богатую педагогическую и общественную деятельность Халисагаризаде. Ключевые слова: Халисагарызаде, педагог, книговед, школы, учебник.

Tahirə Həsənzadə.Görkəmli maarifçi Xalisəqarizadə Əbdülqəni Əfəndinin pedaqoji fəaliyyəti //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.10-14.

Tahira Hasanzadeh

THE PEDAGOGİCAL ACTİVİTİES OF KHALİSAGARIZADEH ABDULGANİ AFANDİ, A WELL-KNOWN ENLİGHTENER

Summary The outstanding educator Abdulgani Nukhevi Halisagarizade was a teacher, textologist, and scientist in the study of manuscripts of the second half of the XIX century. The article provides information about the scientist’s richest collection stored in the scientific funds of the Institute of Manuscripts named after Mohammed Fizuli of ANAS, containing valuable samples of anuscript, early printed and stone books, as well as materials left to us as a legacy covering the rich pedagogical and social life of Halisagarizade. Key words: Khalisagarizadeh, pedagogue, bibliogist, schools, textbook

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 02.06.2019 . Çapa qəbul olunma tarixi: 27.07.2019.

Filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон. (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

УДК 821.111(73) Айнур Сабитова доктор филологических наук, профессор, Азербайджанский Университет Языков, Баку, ул.Р.Бейбутова, 134 e-mail:[email protected]

ЭМИЛИ ДИКИНСОН (Размышления о некоторых загадках жизни поэта)

Ключевые слова: Американская литература, путь к совершенству, совершенный человек, духовные ценности и время.

Презренье к ней - вот Славы Продажная цена. Отринешь Славу - за Тобой Погонится она. (Эмили Дикинсон) Вступление. Мирская слава преходяща,- говорят. Что же из себя представляет СЛАВА и какова ее цена? Порой она приходит к поэту после его физического ухода из жизни. Бывает, тот или иной автор при жизни остается в тени других, а настоящая известность приходит к нему со временем, а известные в своем времени авторы остаются лишь в литературных справочниках. Такие случаи можно найти в любой национальной литературе. И это вполне понятно и в какой-то мере объяснимо. Ведь оценку творениям поэта дает время и самый высший судья – читатель. Как говорил народный поэт Азербайджана Расул Рза:

Стихи мои - перед тобой, Какой меня переживет, Не знаю я – народ спроси [1, с.260]

Но крайне редки случаи, когда современники поэта даже не подозревают о его существовании. К таким относится последний из «могикан» американской поэзии романтизма – Эмили Дикинсон, творческое наследие которой широко стало известным лишь в середине ХХ века. Об Эмили Дикинсон написаны сотни солидных исследовательских работ, десятки больших монографий, наследие ее тщательно собрано и напечатано, но при этом творческий портрет поэта все еще далеко не полный. Имеющиеся в источниках сведения о жизни и творчестве Эмили Дикинсон не только не полные, но и большей частью разноречивые. Это касается почти всех периодов жизни и творчества поэта. Для того, чтобы проиллюстрировать это наше утверждение, обратимся к одной цитате, в которой делается попытка кратко изложить основные вехи жизненного пути Эмили Дикинсон: «При жизни были опубликованы лишь семь ее стихотворений. Родилась 10 декабря 1830 в Амхерсте (шт. Массачусетс), никогда не покидала родного города. Живя вдали от культурных центров, не была знакома ни с кем из известных писателей своего времени. Близкие отношения сохраняла только с несколькими друзьями и многочисленными родственниками.

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

До 25 лет вела жизнь, типичную для молодой девушки ее времени. Замуж не выходила и, по обычаю старых дев, постепенно отдалилась от общества. К 1860-м годам Дикинсон стала почти затворницей, а после 1870-х годов и вовсе не покидала дом. Вероятно, такую форму приняло у нее стремление всякого художника к уединению, поскольку именно тогда она всерьез посвятила себя поэзии. Нельзя исключать и того, что в ее отказе от мирской суеты были элементы религиозного отшельничества. Единственным из литераторов, с кем она поддерживала отношения, был писатель и критик Томас Уэнтворт Хиггинсон [8]. Творчество Эмили Дикинсон частично стало достоянием читающей публики после ее смерти в 1886 году, когда часть ее стихотворений была издана отдельной книгой. После издания книги начались трения между наследниками, и следующие издания стихов увидели свет в 20-30-х годах ХХ века, а полное собрание стихотворений в трех томах поэта увидело свет лишь в 1955 году. Именно в этом последнем издании стихи поэта были представлены читателям и исследователям в первозданном виде. А после того, как было осуществлено издание писем Эмили Дикинсон (1959), исследователи получили возможность хоть частично заглянуть в «мир» поэта и лучше понять ее поэзию. Произведения поэта обычно несут на себе определенные приметы времени, отпечатки следов событий из жизни автора. И при написании биографии поэта одновременно освещаются и события, произошедшие с ним. Биография – это событийное начало жизненного пути человека. При попытке воссоздать событийную канву жизни Дикинсон выясняется, что о ней почти ничего не известно, а точнее – событийное начало в ней просто отсутствует. О ней с полной уверенностью можно сказать: где и когда она родилась, какое образование получила, где жила и когда умерла. А вот точно сказать, в какой литературной среде она сформировалась, что и как повлияло на становление ее как поэта довольно сложно. А таинственный, «расплывчатый», многозначный мир, открывающийся за ее стихами все еще не разгадан. Тут приходится вступать в сферу догадок и предположений. Создавала свои стихи и не менее важные для их понимания письма Эмили Дикинсон во второй половине ХIХ века, а вот заняла свое настоящее место в истории американской, да и мировой литературы лишь в ХХ веке, и то постепенно. Ее жизнь, как и творчество, отличаются своеобразием, точнее, резким отличием от других. Размеренная и незаметная «внешняя» жизнь резко контрастирует с внутренней, где бушуют страсти, о характере и направленности которых тоже нет единого мнения. Об этом более подробно скажем чуть ниже, а здесь лишь отметим, что содержание и поэтику стихотворений Эмили Дикинсон охарактеризовать кратко и однозначно невозможно. Это объясняется тем, что ее поэзия (и поэтика этой поэзии) просто опередила свое время и с каждым годом обретает новые оттенки, будто перерождается и идет в ногу со временем. Это касается, прежде всего, поэтики и организации стиха. А вот содержание связано с вечными духовными ценностями, которые с конкретным временем не связаны. Вернемся к приведенной выше цитате и в отдельности рассмотрим каждый из выделенных мест, но в несколько ином порядке. Основной текст. «Никогда не покидала родного города» Родилась Эмили Дикинсон в 1830 году в г.Амхерст (штат Массачусетс) в семье адвоката. Предки ее были пуританами. Но к середине ХIХ века пуританские ценности значительно изменились и превратились большей частью в традиционные правила

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

поведения. На севере США интенсивно развивался капитализм и в этих условиях формировались философские воззрения, вобравшие в себя отдельные элементы религиозных воззрений, наиболее известный из которых – трансцендентализм, считающийся теоретической базой американского романтизма. Создателем этой теории и самым последовательным из бостонских трансценденталистов был поэт-философ Ральф Уолдо Эмерсон. Его суждения о месте человека в обществе и природе были не просто литературными и философскими воззрениями, они раскачивали основы являющегося ведущим в Новой Англии и регулирующего основные аспекты жизни людей кальвинизма. Он утверждал, что люди сами, без догм церкви, опираясь только на свою интуицию могут почувствовать в себе божественное начало – «Высший дух». А для этого необходимы тишина и одиночество в стенах собственного дома, а еще лучше на лоне природы. Он считал, что люди должны отбросить ложные ценности и снова научиться увидеть красоту мира. Эмили была воспитана в строгих христианских традициях. При этом получила для своего времени довольно хорошее образование. Сначала посещала начальную школу на Плезент-Стрит, с 1840 года продолжила образование в Академии Амхерст, где проучилась семь лет. В Академии учащиеся изучали английский, латынь, литературу, историю, ботанику, геологию, психологию, арифметике. Закончив академию летом 1847 года, до марта 1848 года училась в женской семинарии Маунт-Холиоук, где основательно изучила Библию и основы религии. В 1848 году Эмили Дикинсон вернулась в свой родной город и всю остальную часть жизни провела здесь, в родном городе и в основном в четырех стенах отцовского дома. И это не удивительно. В те годы и в тех условиях мало кто, особенно из женщин, бывал за пределами собственного города, а порой и за пределами собственной улицы и даже двора. Строгое религиозное воспитание, подчиненное положение женщин в семье и обществе не давало возможность женщине для самореализации, за редкими исключениями, в общественной и политической жизни. Удел женщины – быть женой и матерью. Детство Эмили мало чем отличалось от детства своих сверстников. Но при этом следует отметить, что в детстве она вместе с отцом побывала в Бостоне и Кембридже. Впечатления от увиденных в Бостоне Маунт-Оберна, Банкер-Хилла, Китайского музея и музыкальных вечеров навсегда отложились в ее памяти. Впоследствии она дважды побывала в Кембридже, чтобы лечить глаза. А в 1854 году, после того как ее отец был избран в конгресс, поехала вместе с ним в Вашингтон и там, говоря словами Ван Вик Брукса, покорила друзей Эдварда Дикинсона своим умом и манерами [2, с.22]. На обратном пути из Вашингтона в Филадельфии Эмили познакомилась с молодым священником Чарлзом Уадсвортом, и эта встреча, по мнению исследователей, сыграла важную роль в ее жизни. По мнению части критиков и исследователей, многие стихи Эмили обращены именно к Уадсворту, при том, что под такую точку зрения подвести доказательную базу довольно сложно.

«Не была знакома ни с кем из известных писателей своего времени»

Посмотрим, насколько верно такое утверждение и что подразумевается под этим. Действительно, домашняя обстановка не очень-то способствовала знакомству Эмили не только с известными литераторами, но и просто с посторонними людьми. Её отец – ректор Амхерстского колледжа Эдвард Дикинсон по религиозным воззрениям был ортодоксальным кальвинистом и детей своих воспитал в этом духе. С детских лет им

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

разрешалось читать в основном религиозную литературу, а так же английскую классик, в том числе и произведения Шекспира. Мать часто болела и потому вела замкнутый образ жизни. И Эмили в полной мере испытала на себе влияние родителей, что не могло не сказаться на образе жизни и мировидении ее. Но была еще одна обстановка, которая оказала определенное влияние на становление мировоззрения Эмили. Дом ее брата Остина находился напротив их дома, и в его доме частыми гостями были известные люди, особенно те, кто приезжал читать лекции в колледже. Среди них были такие известные люди того времени, как Ральф Эмерсон, Уэндел Филлипс, Бичер. Близким другом стал издатель «Спрингфильдского республиканца» Семюел Боуэллс [2, с.19]. Говоря об образе жизни Эмили, Ван Вик Брукс отмечает, что «Даже старые друзья семейства редко видели Эмили Дикинсон. Она никогда не выходила из дому – ни днем, ни ночью, и лишь изредка, в сумерьках, ее тень, как мотылек, мелькала в аллеях сада»; «Друзья редко встречались с Эмили и почти никогда не имели возможность ее лицезреть; она любила разговаривать с гостями, сидевшими в гостиной, из полутемного вестибюля или с последних ступеней лестницы, ведущей наверх, но они получали от нее весточки» в виде записок; «Записки были немногословны и загадочны, подчас – всего одна-две фразы…» [2, с.19-20]. И в этих письмах порой все так перемешано, что дойти до сути высказывания порой проблематично. Каждая часть фразы о чем-то, на первый взгляд, другом, мысль как бы перебивается, перетекает из одного в другое. В нескольких фразах, собранных в одном абзаце, находит отражение тот мир, в котором она живет, которым любуется, даются сведения о семье, объясняется причина того, почему отец не дозволяет читать «книги» … Так, она пишет: «Вы спрашиваете - кто мои друзья - Холмы - сэр - и Солнечный закат - и мой пес - с меня ростом - которого мой отец купил мне - Они лучше - чем Существа человеческие - потому что знают - но не говорят - а плеск Озера в Полдень прекрасней звуков моего фортепиано. У меня Брат и Сестра - наша Мать равнодушна к Мысли - Отец слишком погружен в судебные отчеты - чтобы замечать - чем мы живем - Он покупает мне много книг - но просит не читать - их побаивается - что они смутят мой Разум. Все в моей семье религиозны - кроме меня - и каждое утро молятся Затмению - именуя его своим "Отцом"» [3]. Эдвард Дикинсон строго контролировал круг чтения дочери. Ей дозволялось читать только библию, религиозные гимны и Шекспира. Но все же благодаря брату и его друзьям Эмили имела возможность обойти этот запрет: книги, принесенные для Эмили, они прятали в разных местах (во дворе, в цветочном горшке, в гостиной, под покрывалом пианино), благодаря чему Э.Дикинсон получала возможность приобщиться к творчеству современных авторов – сестер Бронте, Готорна, Колриджа, Купера, Китса, Рескина, Эмерсона и др. Наиболее значительное влияние на творчество Дикинсон оказала поэзия Ральф Уолдо Эмерсона и не только потому, что она с ним была знакома лично, хотя правильнее было бы сказать, что знала, видела, слышала. Влияние это происходило в основном через его произведения. Хотя в данном случае говорить о непосредственном влиянии сложно, думается, можно с уверенностью говорить о близости мировидения, поэтики. И не случайно исследователи довольно часто сравнивают их творчество. Так, Соломия Дмитриевна Павлычко отмечает. что Эмили Дикинсон, как и Эмерсон, «в своем творчестве исходит из принципа преобладания сущности над формой, образа над размером и рифмой» [4, с.130]. А вот польский исследователь Агниезска Сальска эссе Эмерсона «Монтен и скептик» прямо называет произведением, которое должно играть роль своеобразного фона для прочтения лирики Дикинсон [7, p.33].

«При жизни были опубликованы лишь семь ее стихотворений» В разных источниках даются разные цифры. Они варьируются в основном от трех до 18

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

десяти. А точно определить их количество просто невозможно. Впервые на стихи Эмили Дикинсон обратил внимание Томас Хиггинсон, литератор и издатель из Бостона. Знакомство их началось с того, что в начале 1862 года Томас Хиггинсон обратился к молодым американцам с тем, чтобы те посылали свои сочинения в редакции журналов. В ответ на этот призыв из маленького провинциального городка Амхерст пришло письмо, датированное 25 апреля. С этого письма началась оставившая значительный след в американской литературе переписка. В письме было четыре стихотворения. Уже само письмо было довольно интересным. Хиггинсон посоветовал Эмили не печатать свои стихи, хотя и понял их оригинальность и необычность. Думается, что если бы Хиггинсон согласился напечатать стихи молодого поэта, она бы не стала тем, кем в итоге стала в американской литературе – она стала бы известной, но оригинальность и необычность, которые были бы уничтожены редакторским пером, утратила . Письмо было весьма примечательным. Не только в стихотворениях, но и в самом письме кроме тире других знаков препинания не было. В нем преобладали заглавные буквы, а стихи были весьма далеки от поэтических традиций своего времени. Если ее современник Уолт Уитмен в корне сломал форму, ритмическую организацию стиха и это, если даже не принималось многими, но все же понималось, стихи Дикинсон по организации казались «неряшливыми» и, исходя из традиций того времени, требовали «редактуры», которая могла бы полностью «убить» оригинальность, своеобразие ее стиха. Вернемся к письму. Эмили обратилась к Хиггинсону не с тем, чтобы напечатать стихи, а получить ответ на некоторые беспокоившие ее вопросы. Как отмечает Вера Маркова, «Автор спрашивал только, живые ли его стихи, дышат ли? "Мой Разум слишком близок к самому себе - он не может видеть отчетливо - и мне некого спросить -» [3]. Дикинсон после рекомендаций Хиггинсона не пыталась печатать стихи. В печать стихи ее отдавали друзья, знакомые, которым в письмах она иногда отсылала и стихи, иллюстрирующие ее взгляды. При этом при публикации стихи сильно искажались, так как редакторы считали, что понять и принять стихи в полученном виде читатели не могли. Для них это было крайне непривычным… С другой стороны, в те годы век большинства газет был не долгим, да и не все газеты сохранились в полном комплекте, чтобы исследователи смогли точно установить количество опубликованных при жизни стихов Эмили. Забегая вперед, остановимся на одном моменте из процитированного письма: «Мой Разум слишком близок к самому себе». Что под этим подразумевается и как следует понимать эту фразу? Здесь мы вступаем в мир догадок и предположений. Но все же, для того, что понять это необходимо, на наш взгляд, более подробно разобраться в следующем утверждении

К 1860-м годам Дикинсон стала почти затворницей… Вероятно, такую форму приняло у нее стремление всякого художника к уединению

На наш взгляд, в каждом из этих утверждений есть доля правды, но лишь доля и то, небольшая. Действительно, с 1860-х годов Эмили Дикинсон физические контакты с другими людьми почти прекратила и «стала почти затворницей». Но ведь и до этого она не очень-то стремилась в общество людей, стремясь оставаться в тени. Здесь важное значение имеет слово «физические», так как контакты ее с миром именно с этого времени

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

«усиливаются»,.. но не с конкретными людьми в лице соседей, знакомых, а Миром в широком смысле и посредством писем, которые выступали связующим звеном между «Миром» поэта, творческого человека и миром физическим, предметным, где люди живут своими повседневными заботами. Письма ее - это своего рода послания Миру физическому из Мира духовного, того Мира, в котором и существовала сама Эмили. Эти письма не менее важны, чем стихи поэта. Они позволяют заглянуть в Мир поэта, попытаться понять этот мир, но войти в него до сих пор удается не всем, даже скажем так: не всем и не полностью, ибо при каждом прочтении ее стихи открываются лишь частично, в той мере, в какой читающий готов понять и принять отраженный поэтом мир. Поэт отражает объективную действительность в зеркале души своей. Но ведь объективная действительность Эмили Дикинсон – это не окружающий ее мир, это мир ее дум, размышлений, то, что она познала, вынесла из своих размышлений о высшей силе, Создателе, что являлось основой основ для пуритан - первых поселенцев этих земель. Эмили Дикинсон не всегда была нелюдимой. Ведь во время поездки с отцом она очаровала всех его друзей. Отход от реальной действительности у нее происходит постепенно, после окончания духовной семинарии. Теперь можно только гадать, что это было и чем оно вызвано. Отход от «Мира» и «Мирского» может быть вызван религиозным фанатизмом, или же проявлением определенной фобии; ведь она и беседовала с гостями из-за порога, оставаясь в тени, вне поля зрения собеседников; страстно читала принесенные книги, посылала стихи в редакцию, т.е. это не отшельничество, но все же… Она иначе, чем другие, воспринимала жизнь. С середины 50-х гг. постепенно сужается круг ее общений, а с 60-х почти сходит на нет, но интенсивность создания стихов и писем возрастает. Все, что происходит в ее внутреннем мире, она изливает на бумагу. Ведь письма ее чаще всего не имеют адресата, они обращены к миру (внешнему и внутреннему). Попытка общаться с миром посредством стихов не увенчалась успехом, так как внешний мир не был готов понять и принять ее поэтику, которая для своего времени и для англоязычной поэзии была революционной. Если Уолт Уитмен полностью сломал традиционное стихосложение, полностью изменил лексику стиха, привнеся в него голос улицы, лексику простого народа и при этом не был понят и принят своими соотечественниками (его раньше признали в Англии), лишь впоследствии был признан основоположником собственно американской поэзии, то поэзия Эмили Дикинсон была «неправильной», точнее оставляла впечатление графоманства, ибо нарушение законов ритмики, строфики, рифмовки, использование неправильных, неполных, ассоциативных рифм казались нарушение правил стихосложения, а содержание для подавляющего большинства было просто непонятным. Об отшельничестве, одиночестве Эмили Дикинсон можно рассуждать долго, высказывать различные версии. И литературоведами их высказано достаточно много. Самый простой и понятный для рядового читателя – несчастливая, точнее безответная любовь. И утверждается, что объектом этой безответной и безнадежной любви является Ч.Уадсворт [2, с.22.]. Но если даже принять эту версию, то следует согласиться, что это может быть только первотолчком, но ни в коей мере основной причиной. Ведь уже ко времени встречи с этим молодым священником Эмили была довольно нелюдимой, не затворницей, а именно нелюдимой. И эту нелюдимость нельзя считать одиночеством, ибо прожив большую часть жизни затворницей, одинокой она не была: если судить по письмам и стихотворениям, она не чувствовала на себе тяжесть одиночества и не испытывала потребность впускать кого бы то ни было в свой внутренний мир. Она жила в своем мире, где все было предельно понятно для нее самой. Она чувствовала потребность

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

в том, чтобы высказаться и высказывалась через стихи, через письма, но при этом для нее было не важно, дойдут ли они для адресата; отсюда и ненастойчивость в публикации стихотворений и просьба к родственникам не печатать их после ее смерти. «Я улыбаюсь, - писала Эмили Дикинсон, - когда вы советуете мне повременить с публикацией, - эта мысль мне так чужда - как небосвод Плавнику рыбы - Если слава - мое достояние, я не смогу избежать ее - если же нет, самый долгий день обгонит меня - пока я буду ее преследовать - и моя Собака откажет мне в своем доверии - вот почему - мой Босоногий Ранг лучше - » [3]. В этих записках и многочисленных письмах отразились основные мотивы ее поэзии, и без них понять суть, особенности ее поэтического мира очень трудно. Приведем лишь одну из этих записок, которая впоследствии почти дословно, но уже в другой трактовке была повторена в одном из ее стихотворений: «Лягушки громко распевают сегодня – у них приятные, ленивые голоса. Хорошо быть одной из них» [2, с. 20].

I’m Nobody! Who are you? Are you – Nobody – Too? Then there’s a pair of us? Don’t tell! They’d advertise – you know!

How dreary – to be – Somebody! How public – like a Frog – To tell one’s name – the livelong June – To an admiring Bog! [6, с.160]

О чем это стихотворение, что хочет сказать автор? Чтобы ответить на эти вопросы надо войти в его мир, куда Эмили никого не пускала и попытаться с ее позиции взглянуть на мир. Стихи эти довольно бесхитростны и непривычны, ибо попытки соблюдать привычную ритмическую выдержанность и правильную рифмовку здесь мы не видим. А вот содержание еще больше удручает. К кому автор обращается, почему говорит «Я никто», но об этом кричать не обязательно. Почему скучно быть кем- то, «весь июнь» выкликать свое имя на болоте?

Я — Никто. А ты — ты кто? Может быть — тоже — Никто? Тогда нас двое. Молчок! Чего доброго — выдворят нас за порог.

Как уныло — быть кем-нибудь — И — весь июнь напролет — Лягушкой имя свое выкликать — К восторгу местных болот. Перевод В.Макаровой [6, 161]

И лягушка, и болота [лексически] в стихотворении присутствуют и переводчик добросовестно их воспроизводит в оригинале. Но насколько верно это с поэтической точки зрения? Стихотворение завершается словом «Bog». Но в данном контексте оно переводится как «Бог», а не болото. Если взглянуть на это с позиции восточной мистики, то все станет на свои места. Так, суфий всю жизнь продвигается по пути к совершенству [А совершенство – единственный достойный любви объект – Создатель, Творец, Бог, 21

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

Аллах]. Отсюда и любовная терминология в суфийской поэзии – роза и соловей, влюбленный и возлюбленный и т.п. Чтобы достичь своей цели истинный «влюбленный» сливается с объектом любви, утрачивает свое «Я», становится, говоря словами Дикинсон, «Никто». У утратившего свое «Я» нет уже имени. И отсюда заключительная фраза стихотворения «Любящий Бог». Уже в первом письме Хиггинсону она пишет: «Но боюсь, вам наскучит моя повесть - я хотела бы учиться - Можете ли вы сказать мне - как растут в вышину - или это нечто не передаваемое словами - как Мелодия или Волшебство?" [3] «Расти в вышину» интересует поэта не только в письме, но и в поэтическом творчестве:

To venerate the simple days Which lead the seasons by, Needs but to remember That from you or I, They may take the trifle Termed mortality!

To invest existence with a stately air Needs but to remember That the acorn there Is the egg of forests For the upper air! [6, 158]

Чтоб свято чтить обычные дни — Надо лишь помнить: От вас — от меня — Могут взять они — малость — Дар бытия.

Чтоб жизнь наделить величьем — Надо лишь помнить — Что желудь здесь — Зародыш лесов В верховьях небес. Пер.В.Марковой [6, 159]

«Расти в вышину» - ключевая фраза в поэзии Эмили Дикинсон. Что же под этим подразумевается? Деревья растут, травы растут, животные тоже растут. Растет и человек. И не только физически. Жизнь, данная человеку, лишь «малость», и от него «МОГУТ» взять лишь эту малость. Человек растет духовно. Именно это позволяет ему приближаться к «НЕБЕСАМ», ибо «леса в небесах произростают из желудей на земле», а говоря проще – чтобы попасть в «небеса», надо на земле заложить основу этого. Как бы мы ни старались разобрать на кирпичики стихи, мысли, высказанные в них, это полной ясности не прибавляет, ибо каждая наша фраза сама по себе требует объяснения, пояснения.

Завершение Мы уже отметили, что на становление Дикинсон значительное влияние оказало творчество Эмерсона, многие идеи которого для американской мысли были новыми. Но 22

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

Дикинсон пошла гораздо дальше. Она размышляет (и в стихах, и в письмах) о самой человеческой жизни, о человеке и его создателе, о смысле земной жизни. При этом ее размышления и суждения складываются в цельную картину только в комплексе. Как пишет Вера Маркова, «Если для Шекспира весь мир - театр, то для Дикинсон театр - это душа человека, где при пустом партере разыгрываются шекспировские трагедии. Огромные темы раскрываются в борьбе противоречий: смерть и бессмертие, красота природы и невозможность с ней слиться, поэт, творящий для людей, и общество филистеров; стремление к богу и возмущение миропорядком; потребность верить и мучительные сомнения. В поэзии Дикинсон чувства приобретают огромный накал, отсюда образы катастрофы, грозы, смерча; радость жизни до того сильна, что нет сил ее вынести; любовь в полную мощь испепеляет. Поэзия - удар молнии». [3] Дикинсон одинокой, затворницей не была. Она жила в своем мире, в которой, если можно так выразиться, царила полная гармония. Она выходила из дома, но не для того, чтобы идти в гости, вести светские или какие-нибудь другие разговоры, делиться с другими своими мыслями, чувствами. Она после заката выходила на прогулку, одна. И этого ей было достаточно. Она беседовала, но с тем, кто находился в ней и во всей вселенной, точнее, вселенная находилась в ней. Это можно узреть и в ее стихотворениях, ибо почти во всех произведениях ее в той или иной мере есть тот, к кому она обращается. Она стремилась познать своего создателя, как бы он ни назывался – Бог, Аллах, Творец, Создатель, Всевышний. Она шла своим путем. Но этот путь не внешний, а внутренний, Путь к совершенству. У восточных мистиков «тарикат» - путь к совершенству. Цель всех «упражнений» суфиев – достичь ступени «хакикат» - Истина, а Истина и есть сам Творец. Достигнув внутренней гармонии, Эмили Дикинсон уже не нуждалась в собеседнике и в своих письмах, а еще больше в стихах говорит, естественно, иносказательно именно об Истине, к Нему и обращается. Как восточные мистики шли к совершенству, так и она двигалась по этому пути. Ее религиозность ничего общего с внешними атрибутами не имеет, ибо она достигла такого состояния сближения с НИМ, что могла задавать свои вопросы и получать на них ответа непосредственно с первых рук. Духовное совершенство, которое не имеет завершения, ибо совершенство и есть сама Истина. Лишь проведя параллели между стихами и исходя из них - воззрениями поэта с творениями мистиков, с одной стороны, и трансценденталистами, с другой, отчасти можно приоткрыть завесу внутреннего мира Дикинсон и понять, что она одинокой, затворницей, отшельником не была. Просто она жила в своем наполненном бурлящими страстями, устремлениями мире. А закончить данный очерк хотелось бы словами одного из переводчиков стихотворений Лионида Ситника, который не очень высокого мнения о поэтическом мастерстве автора, но при этом своей заключительной фразой сам же опровергает свое мнение. Он пишет: «С моей точки зрение одно из главных достоинств ее стихов состоит в том, что их очень много и они почти все одинаковые, как камешки на берегу моря. По отдельности они имеют мало ценности. Но все вместе производят странный эффект - что-то вроде пустого пляжа, одинокой фигуры на берегу... Короче, вечность» [5].

Литература

1. Антология азербайджанской поэзии в 3-х т. Т. 2. Баку: Нурлан, 2009. 2. Брукс В.В. Писатель и американская жизнь. Т.2. М.: Прогресс, 1971. 3. Маркова В. Вступление / Дикинсон Емили. Стихотворения.- http://lib/luksian.com

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25.

4. Павлычко С. Д. Философская поэзия американского романтизма: Эмерсон, Уитмен, Дикинсон, Киев; Наукова думка, 1988. 5. Ситник Л. Время собирать камешки / Эмили Дикинсон. Стихотворения // http://lib.ru/POEZIQ/DIKINSON/stihi.txt 6. Amerikan Versc in Russian Translation XIX-XX centuries/ Moskow: Raduqaqa, 1983. 7. Salska A. The poetry of the central consciousness: Whitman and Dickinson. – Lodz, 1982, p.33 8. http://www.krugosvet.ru/articles/89/1008942/1008942a1.htm

Aynur Sabitova

EMİLİ DİKİNSON (Şairənin həyatının bəzi gizli məqamları haqqında düşüncələr)

Xülasə

Emili Dikinson (1830-1886) dünya ədəbiyyatının fərdiyyəti ilə seçilən gizli simalarından biridir. Onun taleyi və yaradıcılığı qeyri-adi, özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdirdir. Sağlığında anonim adı altında 7 şeiri çap olunsa da, şairə tanınmamış və şöhrət ondan yan keçmişdir. Fərdi üsluba malik, heç bir ədəbi cərəyana sığmayan şeirləri onun XIX əsrdə ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilməsinə mane olmuşdur. Həmin dövrdə Emili Dikinsonun poeziyasının fərqli qrammatik quruluşu, allegoriya və metafora zənginliyi, təsvir obyektlərinin bir-biri ilə vəhdəti, semantik mürəkkəbliyi və qanunauyğunsuzluğu oxucular üçün dərkedilməz olmuşdur. Emili Dikinsonun yaradıcılığını birmənalı və qısa şəkildə xarakterizə etmək mümkün deyildir. Bunun səbəbi isə onun poeziyasının (və poeziyanın poetikasının) öz zəmanəsini qabaqlaması, həmçinin, hər il yeni çalarlar əldə edərək sanki yenidən doğularaq bütün zamanlara ayaq uydurmasıdır. Şairə tam harmoniyanın hökm sürdüyü öz dünyasında yaşamışdır. O, bəşəri varlıqlarla yaxından ünsiyyət qurmamış, daha doğrusu, bəşəriyyəti öz daxilində daşımışdır. Tanrı, Allah, İlahi – necə adlandırılmasından asılı olmayaraq yaradanını dərk etməyə çalışmışdır. Onun həyatda öz yolu vardı. Bu yol zahiri deyil, daxili dünyasının kamilliyinə aparan mənəvi zənginlik yolu idi. Emili Dikinson Amerika ədəbiyyatının tərki-dünyalığı seçən ilk nümayəndəsidir. Məqalədə Emili Dickinsonun həyatının gizli qalan məqamlarından bəhs edilmişdir. Açar sözlər: Amerika ədəbiyyatı, kamillik yolu, kamil insan, mənəvi zənginlik və zaman.

Aynur Sabitova

EMILY DICKINSON (Reflections on some mysteries of the poet’s life)

Summary

Emily Dickinson (1830-1886) is one of the most peculiar and in a certain way an unfathomable figure in the history of world literature. Her personal and artistic destiny is unusual. Anonymously published only seven poems, remained in life not only unappreciated, but also unknown for the reader. The individual style of the poetess, who does not recognize any

Айнур Сабитова. Эмили Дикинсон (Размышления о некоторых загадках жизни поэта) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.15-25. literary conventions, is unusual which obviously prevented her from being adequately perceived in the 19th century. A peculiar grammar and punctuation, an abundance of allegories and metaphors, the occurrence of the subject matter interwoven with one another, semantic complexity and incoherence are difficult for readers’ perception of the poetry of Emili Dickinson. It is impossible to characterize briefly and decisively the content and poetics of the poems of Emily Dickinson. The reason for this is that her poetry (and the poetics of this poetry) is simply in advance of its time and acquires new shades year by year, as if it reinvents itself and moves with the times. Poetess lived in her own world where perfect harmony prevailed. She talked, but with the one who was inside her and in the whole universe, more exact, the universe was inside her. She strived to become acquainted with her creator, no matter what he was called – God, Allah, the Creator. She followed her own path. But this path is not external, but internal, the path of her interior perfection. Emily Dickinson is the first poetess-recluse in American literature. The present article is concerned with the hidden aspects of Emily Dickinson`s oeuvre. Key words: American literature, the path of excellence, perfect man, spiritual values and time.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 07.07.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 18.08.2019

Filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32.

UOT 821.512.162 Aydın Məmmədov tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, BDU-nun Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika kafedrası Bakı ş., akademik Zahid Xəlilov küç., 23. E-mail: aydin.mmmdov.67@ mail.ru

AZƏRBAYCAN XALQININ SU İLƏ BAĞLI QƏDİM İNANC, ADƏT VƏ MƏRASİMLƏRİNDƏ TARİXİ-DEMOQRAFİK BAXIŞLAR

Açar sözlər: su inancları, qədim adət və mərasimlər, əhali artımı, əhali məskunlaşması, demoqrafik baxışlar.

Su yaşadığımız planetdə həyatın əsasını təşkil edir. Məhz ona görə də suya hər yerdə rast gəlmək olar. Okean və dənizlərdə olan su planetimizin 75%-ni təşkil edir. Maraqlıdır ki, insan bədəninin də 75%-ni, beynimizin 80%-ni su təşkil edir. Hər bir insan orqanizminin ümumi çəkisinin 8%-ni qan, qandakı plazmanın 90%-ni isə yenə də su təşkil edir. Nəzərə alsaq ki, ürəyimiz bir dəqiqədə 68-80 dəfə, nəbzimiz isə, bir gündə 100 min dəfə döyünərək, bütün orqan və toxumalarımıza qida məhsullarını, oksigeni nəql edən 7 min litr qan vurur, o zaman insan bədənini içərisində dayanmadan gur sellər axan geniş bir aləmə bənzətmək olar.Əslində, su ilə bağlı ən qədim düşüncə sistemimizdə, ayin və mərasimlərimizdə bu zəruri həyat ünsürünün vacibliyini dəyərləndirmək üçün gətirdiyim misallarda fiziki varlığımızın, mövcud olmamızın danılmaz həqiqətləri əks olunmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar sübut etmişlər ki, ən qədim əcdadlarımız, ulularımız ilk məskənlərini su hövzələrinin, çayların, göllərin sahillərində salmış, ilk əmək alətlərini çay sahilində suların zaman-zaman yuyub forma verdiyi çay daşlarından hazırlamışlar: “Ən qədim zamanlardan insanlar həyat mənbəyi kimi sudan ilham almış və istifadə etmişlər. İlk vaxtlardan çay insanların diqqətini cəlb etmiş, və onlar çay kənarlarında məskən salmışlar. Çaya baxmış, onda olan daşa nəzər salmışlar. Təbii çay daşlarından necə istifadə etmək haqqında fikirləşmişlər.” (4.6) Doğrudan da, suya, çaya yaxın olmaq zərurəti hələ ibtidai cəmiyyətdən üzü bəri insan nəslinin inkişafı və artıb-törəməsi üçün son dərəcə zəruri şərtlərdən biri olub. Əbəs yerə deməmişlər ki, su dirilikdir, həyatdır. Susuz təbiət də, həyat da ola bilməz. Su kimi hamıya, hər bir varlığa lazımdır. Burada məşhur fransız yazıçısı Antuan Sent-Ekzüperinin su haqqında dediklərini xatırlamamaq olmur: “Su! Sənin nə dadın, nə rəngin, nə də qoxun var. Səni təsvir etmək qeyri- mümkündür. Sənin nə olduğunu bilməyərəkdən səndən həzz alırlar. Sənə “həyat üçün lazımsan” demək azdır. Çünki sən həyatın özüsən... Sən dünyanın ən böyük sərvətisən”. Azərbaycan xalqının nəsil artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışlarında da su ilə bağlı çoxsaylı inanc və mərasimlər mühüm yer tutur. Xalqımızın ətraf mühit və dünya ilə bağlı inanclar sistemində hər şey axır, hər şey dəyişilir. Təbii ki, hər şey dəyişilir dedikdə, ulu əcdadlarımız insan nəsillərinin törəyərək artmasına, ölənlərin yerinə yenilərinin doğulmasını nəzərdə tuturdu. Başqa sözlə, xalqımızın insan övladının olumu və ölümü ilə bağlı baxışlarında demoqrafik proseslər daima su kimi axan, heç vaxt sükunət halında olmayan dinamik hadisə kimi təsəvvür olunurdu. Su ilə bağlı qədim tapmacada deyilir: “Ay gedir, il gedir, gecə-gündüz yol gedir” (2.202) Əgər bu atalar sözündə suyun zamanın fərqinə varmadan daima axır, yol gedirsə: “Qaya dibindən qaz gedər, qaqqıldaşar yol gedər.” tapmacasında isə məkanın, daha doğrusu onun mürəkkəb və ya sadə relyef xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq suyun daima hərəkət etməsindən, axmasından yəni, inkişafda olmasından bəhs edilir. (2.202)

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32.

Xalqımızın artım, doğum və ölümlə bağlı demoqrafik prosesləri suyun hərəkəti, axarlılığı ilə müqayisə etməsi həqiqətən də heyrətamizdir. Dialektikanın banilərindən biri olan Heraklitə görə, cismani bədən ruhun qəbridir, ona görə də, bu dünyanı tərk edən, yəni ölən insan əslində cismani mövcudluğunun ölümündən “ayrılaraq, oyanaraq” ruhların kosmik yenidən doğulma, mövcud olma dövriyyəsinə qovuşur, qoşulur. Bu kosmik dövriyyədə oddan başqa bütün elementlər iştirak edir. Ona görə də, öz ruhunu bu narahat dövretmədən qurtarmaq istəyən hər kəs Heraklitə görə, ailə suyun, “yaş ruhun” təcəlləsi, inikası olduğuna görə, dünyəvi qayğılardan uzaqlaşdırmağa cəhd edən insan hər cür dünyəvi həzlərdən, o cümlədən intim münasibətlərdən çəkinərək, ruhunu oda yaxınlaşdırmalı, onu “quru” etməlidir. (9.117-118) Təbiəti əbədi dəyişmə prosesində təsvir edən Heraklitə görə, axar su, çay dəyişən zamanın, bir-birini əvəz edən nəsillərin bir növ təbii, obyektiv göstəricisi, təsdiqi və tərənnümüdür. Ona görə də, nəsillərin zaman-zaman yenilənməsi qanunauyğunluğunu heç kəs poza, dəyişə bilməz: “Eyni bir çaya girən adamın üzərinə daim yeni-yeni sular axdığına görə, bir çaya iki dəfə girmək olmaz.” (9.118) Xalqımızın qədim inanclarında da su zamanın, kainatın özü kimi daima yenilənən, özü-özünü, tənzimləyən və təzələnən təbiət ünsürü kimi təsvir edilir. Su təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən bütün hadisələrin, proseslərin təkcə şahidi, müşahidəçisi kimi deyil, həm də ən fəal iştirakçısıdır. Qədim inanclara görə axır çərşənbədə təbiətdə hər bir varlıq həyat eşqilə öz mövcudluğunun təsdiqi və tərənnümü üçün yenilənmə, təzələnmə prosedurundan keçməlidir: “Bu gün oğlanlar, qızlar dəstə-dəstə ayrılıqda şənlik etmək üçün hazırlanmış evə gedər, yeyib içər, şadlıq keçirərlər. Qızlar oğlanları, oğlanlar da qızları pusar. Bir-biri ilə zarafat edər, mahnı ilə deyişərdilər. Bu gecə qaravəlli, çömçəbaşı bəzəmə kimi oyunları dönə-dönə təkrar edərlər”. (2.252) Əcdadlarımızın ətraf aləm haqqındakı əski inanclarına görə mövcud olan hər bir təbiət ünsürünün öz əyəsi – hami ruhu, qoruyucusu varmış. Əyələrdən başqa təbiətdə bizdən yeylər adlı varlıqlar da mövcud imiş. Lakin, adi gözlə əyələri və bizdən yeyləri görmək olmur: “Ancaq əyələr ilə bizdən yeylərin arasında fərq var. Bizdən yeylər heç bir şeyin sahibi deyil. Ancaq əyələr nəyin əyəsidirsə, onun da sahibidir, özü də onda yaşayır”. (3. 51) Əski inanclara görə ətraf aləmdə olan qoruyucu hamilər, əyələr sahibi olduğu təbiət ünsürünün bir növ mühafizəçisi və sakini olduğu üçün ondan kənarda mövcud ola bilməz. Misal üçün, bağ əyəsi bağın sahibi olduğuna görə, bağda da yaşayır: “Daha suda və dağda bağ əyəsi ola bilməz. Onların da öz əyəsi var”. (3. 51) Xalqımızın su ilə bağlı inanclarında çox zaman təbiətin bu unikal elementi ilə ruhu, düşüncəsi olan ən vacib varlıq kimi təsəvvür edilir: “Bu əyələrin içində hamısından üstünü su əyəsidi. Səhər-səhər ki, tezdən gedirsən suyun üstünə, gərək su əyəsinə salam verəsən”. (3.51-52) Deməli, əski inanclara görə səhər gərək insanlarla olduğu kimi, su ilə də görüşməli, salamlaşmalı idin. Belə olan təqdirdə, yəni təbii ki, nəzakətli davranış qaydalarına əməl etməli, kobud hərəkətlərə yol vermək olmazdı: “Heç vaxt suya tüpürmək, suya çirkab atmaq olmaz. Yoxsa, su əyəsin küsdürərsən, sənə zəfər toxuyar (yəni xətər yetirər – A.M.). (3.52) Maraqlıdır ki, su ilə ehtiyatlı, nəzakətli davranış qaydalarına dünyanın bütün xalqlarının inanclarında təsadüf olunur. Məsələn, dünyanın ən böyük 500 qolu olan azman çayı Amazonkanın üstündə insanlar ta qədimlərdən bu günə qədər körpü tikməkdən çəkinirlər. Yeddi min kilometr uzunluğunda uzanan, (təxminən Moskvadan Vladivostokadək olan məsafəyə bərabər uzunluq – A.M.), töküldüyü Atlantik okeanının suyunu 400 km sərinləşdirən bu çayın üzərində bu günədək cəmi bircə körpü çəkilib. İnsanlar inanırlar ki, körpü Amazon çayı ruhu əyəsi Urupayanı qəzəbləndirə bilər, o da gənc, cavan oğlanlara ziyan, xətər yetirib, onları gücdən

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32. salar, ailə, oğul-uşaq sahibi olmaqdan məhrum edər. Bu inancda suyun ailə, nəsil artımına, deməli demoqrafik proseslərə təsiri aşkar sezilməkdədir. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı inanclarında su insanla danışan, onu duyan, arzusunu həyata keçirən, dərdinə şərik olan, halına acıyan ən yaxın mühasib, dost kimi canlandırılır. Azərbaycan mifologiyasında gecə ilə gündüzün bərabərliyi günündə axar çayın (yaxud çayların) bir an dayanıb yenidən axması ilə bağlı fikirlərə rast gəlmək mümkündür: “Novruz bayramına açılacaq gecə, gündüzlə gecə tənyarı olur. Həmin dəqiqədə çay bir an dayanır, yenidən axır. Kim həmin vaxt nə arzu eləsə, dilində hansı sözü desə, o iş hasil olur”. (3.57) Mifoloji mətnlərdə Araz qırağındakı kəndlərdən birində baş verən bu inamla bağlı olaydan bəhs edilir. Belə ki, ilin axır gecəsi, dan ulduzu doğan zaman çay qırağında olan bir təzə gəlin Araz çayının bir anlığa dayanmasını görüncə, tələsik ərinin qızıla çevrilməsini arzulayır. Evə qayıdarkən bayram aşını yemədən qızıla dönən ərinin halına acıyan, gününü ahu-zarla keçirən gəlin, ağlaya-ağlaya “qızıl əri”ni farmaşa bürüyərək yük yerinə qoyur. Sahibsiz qaldığına görə maddi çətinlik keçirən gəlin naəlac qızıl ərinin çeçələ barmağını kəsərək, pula çevirir, növbəti gecə-gündüz bərabərliyinə qədər günlərini birtəhər keçirir. Nəhayət ilin axır gecəsi gəlib çatır. Gəlin lap axşamdan Arazın qırağında oturaraq, gözünü dikir çaya. Dan ulduzu doğan zaman Arazın yenidən bir an dayanmasını görüncə: “Ay su, gedim ki, (yəni evə gedib görüm ki,... – A.M.) ərim yenə çevrilib adam olub”. – deyə, arzusunu çaya söyləyir. Evinə qayıdan gəlin yük yerində farmaşın tərpənməsini görüncə xeyli sevinir. Tez farmaşın ağzını açaraq başına gələnləri təfərrüatı ilə ərinə danışır. Onlar uzun illər xoşbəxt həyat yaşayırlar, lakin hər dəfə gəlin ərinin kəsik barmağını görəndə xəcalət çəkir. (3.57-58) Bu mifoloji mətndə su əslində ailə modelinin qoruyucusu, ailəni hətta ailə üzvlərinin tələsik, düşünülmədən verdikləri səhv qərarlardan hifz edən himayəçi kimi çıxış edir. Su həyat təcrübəsi hələ kifayət qədər çox olmayan təzə gəlinin, nəticəsini düşünmədən, sonluğunu görmədən verdiyi qərarı, arzunu, istəyi yerinə yetirir. Lakin, bütün dünyanı gəzib-dolanan, yerin alt və üst sirlərindən agah olan su müdrikdir, ədalətlidir. Ona görə də, gəlinin peşman olacağını da, əvvəlcədən gözəl bilir, lakin eyni zamanda ailə dəyərlərinin dünyanın heç bir sərvəti, o cümlədən də qızılı, daş-qaşı ilə müqayisəyə gələ bilməyəcəyini təzə gəlinə anlatmaq istəyir. Paklıq, təmizlik, bakirəlik rəmzi olan su hər ilin sonunda özü də təmizləndiyinə görə, gənc qadının – təzə gəlinin günahlarını da yuyur, onu bağışlayır, ərini yenidən ona qaytarır. Beləliklə də, bir ailənin dağılmasının qarşısını alır. Bu minvalla su bir növ müdrik ailə qoruyucusu kimi, mal-dövlət, maddi nemət uğrunda əri ilə yola getməyən digər gəlinləri elə su xəfifliyi ilə məzəmmət edir, onların ailə ilə bağlı düşüncələrinə aydınlıq gətirir. Atanı nəsil artıran ailənin başçısı kimi ön plana çəkir. Su ailənin qoruyucusu, himayəçisi olduğuna görə, ulu əcdadlarımız insana xas olan bir sıra xüsusiyyətləri də suya şamil etmişlər. Məsələn, su da insan kimi yatırmış: “Bir arvad çərşənbə gecəsi səhərə çox qalmış səhəngi götürüb çaya su dalınca gedir. Səhəngi, nə qədər suya basır, səhəng suya batmır. Sən demə su yatıbmış...” (3.58) Və yaxud, səhər-səhər su üstünə gedən adam, gərək su əyəsinə onu küsdürməmək üçün salam versin. Su üstünə gedən adam nəinki, su əyəsinə, hətta haqqında irəlidə söylənilən bizdən yeylərə də salam verməlidir ki, arzuolunmaz hallarla üzləşməsin: “...Gəlib su əyəsinə salam verirsən, əyilirsən su içməyə, (həmin vaxt – A.M.) bizdən yeylərin acığına gəlir ki, niyə su əyəsinə salam verdi, ancaq bizə (salam) vermədi. Ona görə də, sən əyiləndə səni daldan vururlar, ağzın əyilir, gözün kor, özünsə dəli olursan”. (3.52) Bu mifoloji mətndə də suya və onu qoruyan hami qüvvələrə ehtiram son dərəcə emosional tərzdə təsvir edilmişdir. Əslində suya və onu qoruyan qüvvələrə ehtiram ilk növbədə suyun da hava kimi yaşamaq üçün ən zəruri həyat neməti olması zərurətindən irəli gəlirdi. Təsadüfi deyildir ki, el içində hər hansı bir əşyanın və ya şəxsin ifrat dərəcədə zəruri olmasını, vacibliyini

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32. kiməsə bildirmək istəyəndə: “...Mənə hava və su kimi lazımdır”. – deyə, söyləyirlər. Belə hir hal insanın suya, su mənbələrinə ağılla, ehtiyatla və qənaətcil bir tərzdə yanaşılmasını da zəruri edir. Zərdüşt təlimində suyu odla az qala eyni sırada qoyaraq ən müqəddəs varlıq sayır, suyun şəninə bir sıra xüsusi dini ayin və mərasimlər icra edirdilər. Bundan başqa, suyu çirkləndirmək ən ağır günah sayılırdı. İnanclara görə, hətta bir damcı suyu belə natəmiz edən, günahını yumayan şəxsin ruhu cənnət qapısından buraxılmadığına görə, cəhənnəmdə onu son dərəcə ağır, sərt cəzalar gözləyirmiş. (10.68) Zərdüşt təqviminin 8-ci ayı və hər ayın onuncu günü suya həsr olunmuşdu. Suya həsr olunan günlərdə onu “incitmək” ən ağır günah sayılır, həmin günü insanlar suyun xətrinə dəyməmək, onu narahat etməmək üçün, ümumiyyətlə sudan istifadədən imtina edirdilər. Təbii ki, belə bir yanaşma insanların suyun timsalında bütün yaranışına, ətraf aləmdə mövcud olan hər bir varlığa yüksək ehtiram və sayğısından əmələ gəlirdi. Bəşər tarixinin qədim çağlarında dünyanın bir çox xalqları suya demək olar ki, müəyyən zahiri, formal fərqləri nəzərə almasaq, mahiyyətcə eyni mövqedən, yüksək ehtiramla yanaşırdılar. Məsələn, Nil çayının hər il yayda ( iyulun 19-da) daşaraq məcrasından çıxması, ətraf yerlərin çay sularının gətirdiyi lillə örtülməsinə səbəb olurdu. Tərkibi bitki çürüntüləri, dağ süxurlarının mineralları ilə zəngin olan bu lil əslində, bol məhsuldarlığa zəmin yaradırdı. Nəticədə, Nilin sahilində qədim dövr tarixinin Misir kimi qüdrətli dövləti meydana gəldi. Qədim misirlilərin inanclarına görə, bu çayda cərəyan edən hər bir proses, o cümlədən çayın daşması əlindəki bardaqdan çaya su tökən Nil Allahının iradəsindən asılıdır. Misirlilər ona yalvarırdılar ki, tarlaları suvarmaq üçün çaya əlindəki bardaqdan nə çox, nə az, lazım olan qədər su töksün. Qədim misirlilər inanırdılar ki, insanlara həyat verən, yeni-yeni nəsillərin dünyaya gəlməsinə və əhali məskunlaşmasına əlverişli şərait yaradan çayın hami ruhu onların dualarını eşidir. Ona görə də, sularında il boyu gəmilər üzən bu çayın sahilində demoqrafik proseslərin müsbət mənada inkişafı üçün bütün zəruri şərtlər olduğuna görə, sahillərində əhalisi sıx olan çoxlu sayda şəhərlər meydana gəldi. Eyni mənzərə ilə Dəclə və Fərat, Yantsızı və Xuanxe, çaylarının sahillərində yaranan qədim sivilizasiyalar haqqında da söyləyə bilərik. Arxeoloqlar Hind çayı vadisində b.e.ə. III minillikdə salınmış, sıx əhali məskunlaşması ilə səciyyələnən şəhərlərin qalıqlarını aşkara çıxarmışlar. Bütün yuxarıda söylənənlər isə çay və digər təbii su obyektlərinin demoqrafik proseslərə ciddi təsir etdiyini faktiki surətdə göstərir. Qədim yunan əsatirlərinə görə, Uran və Geya adlı tanrıların izdivacından Okean adlı nəhəng- titan və Fetida adlı ilahə dünyaya gəlir. Okean bütün dünyanı ağuşuna alan vahid su sahəsini, Fetida isə yer üzünü mavi tor kimi bürüyən, gecə-gündüz axaraq okean və dənizlərə qovuşan çayları yaradır. (8.3) Milet fəlsəfi məktəbinin banisi Fales belə hesab edirdi ki, kainatda mövcud olan hər bir şey sudan əmələ gəlir və yenə də, suya çevrilirlər. Falesin fikrincə, yer suyun içərisində eynən ağac kimi üzür. (9.682) Xalqımızın su ilə bağlı qədim inanclarında suyun subay oğlan və qızları bir-birinə qovuşdurmaq xüsusiyyəti də vardır. Belə ki, gənc qızlar axır çərşənbə gecəsində müəyyən bir qabda su götürüb içərisinə üzük salmaqla niyyət tutarlar. Qızlardan biri mahnı oxuya-oxuya üzüklərdən birini sudan çıxarar. Niyyət yaxşı olrsa, bir yerdə şad sözlər eşidərlər. Burada üzüyün məhz suyun içərisinə salınaraq niyyət tutulması, insanın ən həssas duyğularını, ailə qurmaq məsələləri ilə bağlı gələcək planlarını, arzularını su ilə bölüşməsi anlamına gəlir. (5.327-331.) Suyun ilkinliyi, əzəli substansiya kimi təsvirinə qədim şərq xalqlarının mifologiyasında geniş surətdə rast gəlinir. Məşhur tarixçi S.Kramerə görə, səma Allahı İnanna bacısı Ereşgiqalın idarə etdiyi yeraltı aləmi özünə tabe etdirmək üçün oraya enir. Lakin yeraltı aləmin öz qanunları

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32. vardır. Buraya bir dəfə enən bir daha geriyə dönmür. Yeraltı aləmdə anunakilərin zəhmli baxışları altında cansız bir hala düşən İnannanı digər tanrılar çətinliklə xilas edirlər. Başlıcası isə, müdriklik Allahı İnannanın üzərinə 60 dəfə dirilik suyunu çiləməyi əmr edir. Məhz “dirilik suyu”nun ecaz təsiri ilə İnanna yenidən həyata qayıdır. Deməli su burada həyatın başlanğıcı, həm səmada, həm də yerdə mövcudluğun ilkin və zəruri şərti, obyektiv səbəbi kimi çıxış edir (7.122- 160). Şumerlərin Nammu (mənası dəniz deməkdir. – A.M.) Allahı “səmanı və torpağı doğan ana” kimi təsvir edilir. Təsadüfi deyildir ki, su ilə bağlı inanc və ayinlərimiz həmişə daş (daş həm də, torpaq, yer anlamına uyğun gəlir. – A.M.) ayinləri ilə sıx şəkildə bağlı olmuşdur. Ulu əcdadlarımızın islamaqədərki ayinlərində müqəddəs ziyarətgahlardan övlad diləmə ilə bağlı mərasim və adətlərində öz evlərinə pirlərdən daşlar gətirərək qoruyub saxlamaq, onlara tapınmaq adətləri də mövcud olmuşdur. Axır çərşənbə günü qız və gəlinlər sübh tezdən bulağa suya gedərlər və heç bir söz demədən lal suyu evlərinə gətirərdilər. Yəqin ki, bu adət, suyun informasiyanı özündə saxlaması, daşıması inancı ilə bağlı olmuşdur. Axı su, ailə qurmaq istəyən subay oğlan və qızların ən yaxın sirdaşıdır. Ərə getmək istəyən qızlar bu işin tez həyata keçməsi üçün niyyət tutub iki əllərinin baş barmaqlarını iplə bağlayar, suyun üstündən bir neçə dəfə tullandıqdan sonra, ipi kəsib suya atardılar ki, bəxtləri açılsın. Axır çərşənbə bayramlarında insanlar dan yeri ağaran kimi bulağa gedər, yeni su götürər, əl- üzlərini yuyar, suyun üstündən atlanardılar: “...Bulağa suya gedənlər sənəyin dibinə yeddi balaca daş salardılar. Daş bulağın gözündən götürülərdi”. (2.253) Kişilər isə, üç böyürtkən qanadı qırıb evə gətirər və astanasına keçirərdilər: “Sənəyə salınan yeddi daş və qapının başına, astanasına vurulan böyürtkən ağacı o biri Axır çərşənbə bayramına qədər qalar. Gələn Axır çərşənbədə onu yenisi ilə əvəz edərdilər”. (2.253) Bu qədim mərasimdə su, ailənin bəd və şər qüvvələrdən qoruyucusu kimi də çıxış edir. Təbii ki, burada daşın bulağın gözündən götürülməsi ayini su və daşın, torpağın, bir-biri ilə sıx vəhdətinə, təbii və qırılmaz əlaqələrinə olan inamdan irəli gəlir. Ailəni, nəsil artımını ərzaq ehtiyatı toplamadan təsəvvür etmək çətindir. Görkəmli Azərbaycan alimi və mütəfəkkiri Nəsrəddin Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərində ailənin quruluşu məsələsindən bəhs edərkən ərzaq ehtiyatını, azuqəni də mənzilin rüknləri, elementləri, yaxud üzvləri sırasına daxil edir. Belə ki, onun fikrincə mənzilin rüknləri, yaxud ailənin üzvləri beşdir: ata, ana, övlad, xidmətçi və azuqə. Deməli, ailədaxili münasibətlərin, gələcək nəslin, o cümlədən, ailə modelinin qorunub saxlanılması üçün ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması, maddi bazasının yaradılması, ən zəruri şərtlərdən biridir. (6.124) Nəzərə alsaq ki, ən qədim çağlardan üzü bəri maddi nemətlərin əldə olunmasının əsas mənbəyi əkinçilik və maldarlıq olmuşdur, o zaman insanların torpağın suvarılması ilə bağlı qayğılarını təsəvvür etmək çətin deyildir. Əkin sahələrini suvarmadan bol məhsula ümid az, əhalinin təbii artımına maneələr törədən qıtlığın, aclıq təhlükəsinin baş verə bilməsi ehtimalı isə çox idi: “Arxaik inama görə, ...yağış yağdırmaq məqsədi ilə, pirdən daş gətirər və onu suya atardılar, uzun sürən yağışların kəsilməsi üçün isə, həmin daşı sudan çıxarıb oda atardılar”. (1.412) Bu ayində də, su, aclığın, qaranlığın və qışın düşməni, yazın, nəsil artımının isə hamisi kimi çıxış edir. Suyun bu funksiyası, Azərbaycan xalqının kövsəc adlanan qədim mərasimində də, öz əksini tapmışdır. Xalqımız bu mərasimi əsasən noyabrda - qırov düşən ayda icra edərmiş: “Özünü gülməli kökə salmış bir nəfəri təlxək geyimində qatıra mindirər, sonra da kəndi gəzdirib camaata deyirdilər ki, bu gördüyünüz adam qışın düşmənidir. Yan-yörədəkilər onun üstünə su səpir, qar atır, ətrafında məzəli oyun və əyləncələr göstərirdilər”. (1.530) Qatırın üstünə oturdulmuş adam bir əlində tükü yonulmuş qarğa, o biri əlində isə yelpik tutub yelləyərək

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32.

“istidir, istidir, heç vecimə deyil” – deyə, hay-küy salırmış. Təbii ki, burada doğa bilməyən, nəsil verməyən qatır, tükü yonulmuş qarğa qışı, qaranlığı, aclıq və soyuğu simvolizə edirlər. Bəs nə üçün üstünə su səpilən insan “mənə soyuq deyil” – deyə, söyləyir? O, bu gücü, enerjini haradan alır? Təbii ki, üstünə səpilən sudan! Sanki, burada su, təbiətə, insanlara həyat eşqi, enerjisi bəxş edən “dirilik suyu” kimi çıxış edir. Su, insanların həyatla bağlı təsəvvürlərində qədim çağlardan üzü bəri, ən mühüm dəyərə malikdir. “Sucan ömrün olsun!”, “filankəsin canı hələ suludur” deyimləri bu müqəddəs və əvəzolunmaz təbii nemətin demoqrafik proseslərin baş verməsində nə qədər mühüm rol oynadığını aydın şəkildə göstərir.

Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə.C.3. Bakı : Şərq-Qərb, 2007, 568 s. 2. Azərbaycan folkloru antologiyası. Bakı : Azərb.SSR EA nəşr-tı, 1968, 288 s. 3. Azərbaycan mifoloji mətnləri. Bakı : Elm, 1988, 196 s. 4. Cəfərov Ə. Quruçay dərəsində. Bakı : Azərnəşr, 1990, 64 s. 5. Məmmədov A. Xalqımızın novruz bayramı ilə bağlı inancları //Tarix və оnun problemləri jurnalı. Bakı, 2016, № 2. 6. Məmmədov A. Tarixi demoqrafiya. Bakı : ADMİU, 2019, 231 s. 7. Крамер С.Н. Мифология Шумера и Аккада. Мифология древнего мира. М. : Наука, 1977, 402 с. 8. Кун Н.А. Боги древней Греции. М. : Панорама, 1992, 64 с. 9. Философский энциклопедический словарь. М. : «Сов. энциклопедия», 1989, 814 с. 10. Чунакова О.М. Пехлевийский словарь. М. : «Вост. лит-ра» РАН, 2004, 286 с.

Айдын Мамедов

ИСТОРИКО-ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА В ДРЕВНИХ ВЕРОВАНИЯХ, ОБЫЧАЯХ И ОБРЯДАХ, СВЯЗАННЫХ С ВОДОЙ

Вода является основой жизни на Земле. На самом деле жизнь возникла из воды, ею она и поддерживается. О роли воды в жизни человечества написано уже немало, но люди все еще разгадывают ее тайны. Вода дается нам от природы: где-то щедро, где-то этого недостаточно, но все знают о значении воды для жизни. Азербайджан имеет свои собственные верования и обычаи, связанные с водой. Когда приходит день весеннего равноденствия, согласно древним верованиям азербайджанцев, вода, собранная в этот день, воздействует на демографические процессы, усиливает любовь и общение между одинокими людьми и приносит семейную радость тем, кто ею моется. Последний день старого и первый день нового года - один из самых любимых и долгожданных праздников в Азербайджане, подготовка к которому начинается задолго до праздника. В эти дни с утра проводятся праздничные мероприятия, связанные с водой. После ритуального умывания проходят народные гулянья с участием всех жителей деревни с танцами, играми и угощениями - традиционными сладостями, орехами, медом, шербетом, сухофруктами. Таким образом, древние верования и обычаи наших предков, связанные с водой, тесно связаны с историческими и демографическими взглядами азербайджанцев. Ключевые слова: водные верования, древние обычаи и обряды, рост населения, народонаселение, демографические взгляды.

Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.26-32.

HİSTORİCO-DEMOGRAPHİC VİEWS OF THE AZERBAİJANİ PEOPLE İN ANCİENT BELİEFS, CUSTOMS AND RİTUALS ASSOCİATED WİTH WATER

Water is the foundation of life on Earth. Actually, life arose from water, and it is supported by it. A lot has already been written about the role of water in the life of mankind, but man still unravels its secrets. Water is given to us by nature: somewhere generously, somewhere it is not enough, but everyone knows the significance of water for life. Azerbaijan has its own beliefs and customs associated with water; it passes the day of the vernal equinox. According to the ancient belief of Azerbaijanis, the water collected from the spring that day acts on demographic processes, enhancing love and communication between single people and brings family joy to those who wash it. Therefore, in the morning, young girls with water vessels go to the source. And the people, in order to facilitate the lives of their children, newborn babies and expedite their marriage, single weddings cleaned their foci with new water. The last day of the old year and the new day is one of the most beloved and long-awaited holidays in Azerbaijan, preparation for which begins long before the holiday. On this day, in the morning, a festive event in honor of water is held. After ritual washing, festivities are held with the participation of all residents of the village, with dances, games and treats - traditional sweets, nuts, honey, sorbet, and dried fruits. Thus, the ancient beliefs and customs of our ancestors associated with water are strongly associated with the historical and demographic views of Azerbaijanis. Key words: water beliefs, ancient customs and rites, population growth, population settlement, demographic views.

BDU-nun “Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika” kafedrasının 12 fevral 2019-cu il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür. (Pr.№5). Rəyçilər : t.e.d. A.İsgəndərov, t.e.d. T.Həsənzadə:

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 09.07.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 17.08.2019

Tarix elmləri doktoru Tahirə Həsənzadə tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39.

UOT 808.5 Sevinc Soltanəliyeva baş müəllim, Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəb Bakı ş., Admiral Naximov küç., 18, e-mail: [email protected]

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİNİN MÜHÜM KEYFİYYƏTLƏRİ (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq)

Açar sözlər: nitq mədəniyyəti, düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik, yığcamlıq.

Giriş. Nitq, danışıq kamil olanda, məntiqli və aydın ifadə formasında öz təsdiqini tapanda qarşı tərəfin qəlbinə yol tapa bilir, eyni zamanda qarşı tərəfi ram edərək rahat ünsiyyət qurmağa, münasibət yaratmağa sövq edir. Nitq prosesində kamil nitqin bütün tələblərinə riayət etmək qarşı tərəfin bədii zövqünün, estetik görüşlərinin inkişafına təsir göstərməkdə önəmli rol oynayır. Nitq, danışıq fərdidir, hər bir şəxsin özünəməxsusdur. Ancaq hər bir fərdə məxsus olan nitq, danışıq da meyar deyildir. İstənilən bir fikri, informasiyanı, elmi, bədii məlumatı başqalarına çatdırmaq xüsusi bir istedad tələb edən işdir. Ən başlıcası isə bu, mədəniyyətdir. Bütün sahələrin mədəniyyəti olduğu kimi, nitqin də mədəniyyəti vardır. Mədəni nitq qeyri-mədəni nitqdən istifadə olunan zəngin söz ehtiyatı, dilin daxili qrammatik quruluşunun bütün incəliklərinə qədər gözlənilməsi ilə, intonasiyaya, xoş avaza, ritmə uyğun forması ilə seçilir. Yəni mədəni nitq tətbiqi dilçilik sahəsi olub, hər hansı konkret bir dilin orfoepik, orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəri axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir [1, s. 194]. Başqa sözlə, nitq mədəniyyəti danışıq və yazı zamanı orfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarına əməl etmək, zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, nitqin etik normalarını gözləməkdir. Məhz nitq mədəniyyəti dedikdə, nitqin mövcudluğu və inkişafı üçün dildən ünsiyyət vasitəsi kimi müəyyən edilmiş qaydaları başa düşülür [2]. Ünsiyyət prosesində insanın nitq mədəniyyəti mühüm rol oynayır. Onun vəzifələrindən biri həmsöhbətinə xoş təsir bağışlamaqdır, onu inandırmaq, təsir etmək və razı salmaqdır. Bununla belə, insanın nitqinə əsasən onun mənəvi və intellektual inkişaf səviyyəsi, daxili mədəniyyəti haqqında fikir söyləmək mümkündür. Düzgün danışmaq və yazmaq, həmçinin söz və ifadələrdən ünsiyyət vəziyyəti və məqsədlərinə uyğun istifadə etmək bacarığı nitq mədəniyyətinin mühüm şərtidir. Nitqin düzgünlüyü. Nitq mədəniyyətindən kənarda qalan nitq kamil nitq deyildir. Nitq mədəniyyətindən kənarda qalan nitq dolğun, məntiqli, aydın, səlis nitq deyildir. Sadəcə olaraq nitqdir, danışıqdır. Mədəniyyəti olan bütün sahələrin, o cümlədən nitqin mədəni tələbləri vardır. Mədəni tələblər çərçivəsində olan mədəniyyət də, nitq də heç kəsin dəyişə bilmədiyi dəyərlər, ölçülər üzərində qurulmalı və inkişaf etməlidir [3, s. 10]. Hər bir şəxs elə danışmalı, nitqini elə qurmalıdır ki, dinləyicilər onu aydın başa düşsün, həm də onun nitqinə həvəslə qulaq assın, danışığından xüsusi həzz alsınlar. Doğrudur, bu heç də asan başa gəlmir, hamıda yaxşı alınmır, bunun üçün böyüklə böyük, kiçiklə kiçik dilində danışmaq, nə barədə, nə məqsədlə, harada, hansı şəraitdə, kiminlə və ya kimlərlə danışdığını bilmək və bunları mütləq nəzərə almaq lazımdır. Bu, nitq mədəniyyətinin əsas şərtidir. Deməli, nitq mədəniyyəti qrammatik cəhətdən düzgün cümlələr qurmaq, fikri aydın, dəqiq, məntiqi ardıcıllıqla çatdırmaq, ədəbi dilin tələffüz, intonasiya, vurğu, fasilə kimi tələblərinə praktik əməl etmək bacarığıdır. 33

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39.

Nitqin düzgünlüyü eyni dərəcədə onun forması və məzmununa hesablanmış anlayışdır, yəni düzgün nitq formaca və məzmunca düzgün qurulmuş nitqdir. Düzgün nitqə yiyələnmək üçün təkcə qrammatik qaydalara riayət etmək azdır, ədəbi dilin digər normaları da nəzərdə saxlanılmalıdır. İlk növbədə cümlələr məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları pozulmamalıdır. Nitq mədəniyyəti isə o vaxt yüksək səviyyədə ola bilər ki, dil strukturunun bütün səviyyələrinin normaları formalaşmış olsun. Məsələn, fonetik norma, leksik norma, morfoloji norma, sintaktik norma formalaşmamışsa, ona ədəbi dil demək olmaz. Bütün səviyyələrdə dil vahid və ünsürlərinin yalnız ən nümunəvisi qəbul edilir ki, bu da həmin sahə üçün norma hesab edilir [4, s. 113]. Natiq yalnız dil normalarına əməl etdikdə, nitqi effektli ola bilər. Fonetik normadan kənara çıxmaq əsl natiqi yüksək tribunadan aşağı səviyyəyə endirər. Təsəvvür edək ki, bir nəfər ya elmi məclisdə, ya böyük bir mitinqdə, ya iclasda mənsub olduğu dialektin ―normaları ilə danışır. Onun necə qarşılanacağını təsəvvür etmək çətin deyil. Düzgün nitq ifadə olunan fikrin həqiqiliyindən, doğru-dürüstlüyündən çox asılıdır. Tarixi reallığı düzgün qiymətləndirə bilməyən natiqin, mühazirəçi, məruzəçi, icmalçının çıxışı dil normalarına cavab versə də, düzgün nitq sayıla bilməz. Nitqin düzgünlüyü yalnız o zaman təmin oluna bilər ki, nitq söyləyən şəxs bədii təsvir vasitələrindən, sinonimlərdən, obrazlı ifadələrdən, yeri gəldikcə atalar sözləri, zərb-məsəllərdən, aforizmlərdən məqamında da bəhrələnsin [5, s. 103]. Deməli, nitqin düzgünlüyü üçün məntiqi və qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş cümlələr əsas götürülməklə ədəbi tələffüz qaydaları gözlənilməli, normal diksiya, nitq fasilələri, məntiqi vurğu nəzərdə saxlanılmalıdır. Nitqi ağırlaşdıran, məzmunun dinləyicilərə çatdırılmasını çətinləşdirən, həcmcə böyük, dolaşıq, təm-taraqlı cümlələr işlədilməməlidir. Düzgünlük anlayışı, əsasən, mövzuya aiddir. Mövzu dəqiq və konkret olarsa, natiq də öz fikrini dəqiq və yığcam qura bilər. Deməli, nitqin düzgünlüyü dedikdə cümlələrin qrammatik cəhətdən düzgün qurulması, sözlərin yerli-yerində işlədilməsi, fikrin aydın, dəqiq, məntiqi ardıcıllıqla və ədəbi tələffüz normalarına uyğun ifadə olunması başa düşülür. “Bu gün nitq mədəniyyətinin səviyyəsi, hər şeydən qabaq, ifadə olunan fikrin həqiqiliyi, doğru-düzgünlüyündən çox asılıdır. Əlbəttə, nitq mədəniyyəti baxımından ədəbi-tənqidi fikrin ifadə tərzi hər cəhətdən gözəl, nümunəvi olmalıdır. Lakin zahirən sığallı, hamar, axıcı, rəvan, sirayətedici nitq yalanı həqiqət adına ifadə edirsə, bu cür nitq mədəniyyəti səviyyədən uzaqdır” [1, s. 195]. Bu, nitq normalarına əməl edilməsidir. Nitqin tələffüz, qrammatik, üslubi normalarına əməl edilən nitq düzgün nitqdir. Bu normalara uyğun olaraq, məsələn, (ailə) yox, (ayilə), (nənəyə) yox, (nəniyə) demək lazımdır. Lakin düzgünlük həqiqi nitq mədəniyyətinin yalnız birinci pilləsidir. [6, s. 58-60]. Nitqin dəqiqliyi. Fikrin aydın izahı dəqiq düşüncənin nəticəsidir. Dəqiqlik və yığcamlıq nitqin əsas məziyyətləri kimi zəngin söz ehtiyatı hesabına başa gəlir. Dəqiqlik nitqin ilk və əsas şərtidir. Söz ehtiyatı zəngin olan adamın nitqi dəqiq ola bilər. Dəqiq nitq deyildikdə sözlərin ifadə olunan fikrə uyğun seçilməsidir ki, bunlar nitqin mənasına, məzmununa münasib olmaqla fikrin gerçəkliyi əks etdirməsinə şərt sayılır. Bu anlayışda iki istiqamət əsas götürülür: gerçəkliyin əks edilməsində dəqiqlik və fikrin sözlə ifadəsində dəqiqlik. Birinci istiqamət nitq mülahizəsinin dəqiqliyi ilə bağlıdır (həqiqət, yaxud yalan). İkinci halda, aşağıdakı qüsurlann meydana çıxması mümkündür: konkretliyin olmaması («kim isə, harada isə, bəzən bizdə...» və s. kimi ifadələr), səslənməsinə görə yaxın,

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39. məzmununa görə fərqli sözlərin qarışıq salınması (əsr-əsir, almaz-almas, atlaz-atlas və s.) [6, s. 60 ]. Orta əsrlər dövrünün ən görkəmli alimlərindən biri olan Nəsrəddin Tusi özünün “Əxlaqi- Nasiri”, “Abad-ül-mütəllimin” və digər əsərlərində sözün qüdrətinə, natiqlik sənətinə yüksək qiymət vermişdir. O, gözəl nitqi millətin mədəniyyət göstəricilərindən biri sayırdı. N.Tusi göstərirdi ki, gözəl nitq üçün birinci növbədə dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vərdişlərinin inkişaf etməsi, yəni həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı tələb olunur. O, nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri olan düzgünlük, ifadəlilik və dəqiqliyə xüsusi fikir vermiş, dilin qayda-qanunlarına hamının eyni dərəcədə riayət etməsini zəruri saymışdır. Dəqiqlik, bir tərəfdən, nitqin gerçəklik və təfəkkürlə əlaqəsinin, digər tərəfdən, fikrin dil vasitələri ilə düzgün verilməsinin göstəricisidir. Nitqin məntiqliyi, ardıcıllığı, izahın uyarlığı fikrin aydın ifadəsinə köklənmişdir. Dəqiq söz işlətmə dilin leksik sistemində olan sözlərin semantik mənasını, sinonimliyi, çox-mənalığı, terminləri, müxtəlif funksional üslubları və qrammatik formaları yaxşı bilməyi tələb edir. Dilin sinonimlik imkanlarından istifadə edərək lazım olan sözün seçilib işlədilməsi nitq üçün çox vacibdir. Nitqin aydinliği. Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin anyınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, demək, o öz məqsədinə çata bilməmmişdir. Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın nitq obyekti haqqında mükəmməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında danışacağı materiala dərindən və yaxşı bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Bəhs olunan mövzular, hadisələr, əhvalatla və s. barədə dərin, həm də ətraflı biliyə malik olan natiqlər daha maraqla dinlənilir, onların şərhində heç bir dolaşıqlıq, ziddi fikirlər müşahidə olunmur. Belə adamlar sadə, aydın cümlələrlə, faktlarla, dəlillərə saslanaraq danışır və yazır, işlədilən hər sözün əhəmiyyətini ifadə olunan fikir üçün onun nə dərəcədə yararlı olduğunu aydın təsəvvür edirlər. Firudin bəy Köçərli nitqin aydınlığını təfəkkürün düzgün işləməsi, fikrin düzgünlüyü əlaqələndirir. “bizim yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamt fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur” deyirdi [7, s. 34]. Şərhin aydınlığı - nitq formasının ünvanlandığı şəxs üçün anlaşılan olması, onu maraqlandıra bilməsi deməkdir. Nitqin anlaşıqlılığı aydın olmasını nəzərdə tutur. Lakin aydın şərh edilən hər şey heç də bütün insanlar üçün anlaşıqlı olmur. Məsələn, atom fizikasına aid aydın dillə oxunan mühazirə əsasən yalnız mütəxəssislər üçün aydın olur. Deməli nitqin aydınlığı dedikdə, onun hamı üçün başa düşülən, anlaşılan səviyyədə olmasını nəzərdə tutur. Nitq zamanı aydınlığın pozulması bir sıra hallarla bağlıdır. Bura danışanın sözlərin mə- nasını, işlənmə məqamlarını yaxşı bilməməsi, zəngin söz ehtiyatına mükəmməl yiyələnməməsi daxildir. Məsələn, danışıqda belə cümlələr eşidirik: O, qapının zəngini çaldı. At ilxısında yaxşı atlar vardı. Sənə müvəffəqiyyət uğurları arzulayıram. Biz bunlara müdaxilə göstərməyə çalışırıq və s. [5, s. 105]. Düzgün olmayan tələffüz – səslərin öz məxrəcində deyilməməsi, qarışdırılması, bəzən də səslərin, hecaların tələffüzdən düşməsi, məzmuna, məqsədə uyğun intonasiyaya əməl olunmaması və s. də nitqin aydınlığına xələl gətirən səbəblərdir. Normal nitq tempindən yavaş və ya əksinə, iti danışanlara təsadüf etmək çətin deyildir. İti templə danışarkən sözlər yarımçıq tələffüz olunur. Belə nitqi eşitmək və qavramaq çətin olur. Sözlərin əvvəli və ya axırı “udulur”, səslər anlaşılmır. K.S.Stanislavski bu cür nitq haqqında demişdir: “Səsləri dəyişdirilmiş sözlər mənə ağzının yerində qulağı, qulağın yerində barmağı olan adam təsiri bağışlayır. Əvvəli aydın deyilməyən söz başı əzilmiş adam kimidir. Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı-ayrı hərf və hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya diş, kəsilmiş qulaq və bu kimi şikəstliklər təsirini bağışlayır...”[8, s. 117-145]. 35

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39.

Şəxsi heyət qarşısında, auditoriyada çıxış edən natiq nitqinin aydın olması üçün aşağıdakılara əməl etməlidir: 1) Danışılacaq mövzu ətrafında əvvəlcə düşünmək, lazımi material və faktlar toplamaq; 2) Həmin materialı sistemləşdirmək; 3) Mətn yazılıdırsa, dönə-dönə oxumaq, oradakı əsas fikri ifadə edən sözləri (məntiqi vurğulu sözləri) aydın və nəzərəçarpacaq dərəcədə tələffüz etməyə nail olmaq; 4) Söz və qrammatik formaları düzgün və aydın tələffüz etmək; 5) Məzmuna uyğun intonasiya seçə bilmək; 6) Mətndə qarşıya çıxa biləcək mənası çətin sözləri (alınma sözləri, terminləri, neologizmləri, köhnəlmiş sözləri və s.) izah etmək; 7) İstinad olunan mənbəni (əsər, məqalə, radio və televiziya verilişləri və s.) göstərmək; 8) Fikri, çıxarılan nəticəni misallarla əsaslandırmaq; 9) Auditoriya ilə (eləcə də müsahiblə) əks əlaqəni yaratmaq – sual vermək, cavab almaqla deyilənlərin başa düşüldüyünü, mənimsənildiyini müəyyənləşdirmək, lazım gələrsə əlavə şərh vermək; 10) Dinləyicilərin mənafe uyğunluğu, şəxsi maraqlarını nəzərə alınmaq [7, s. 36]. Nitqin təmizliyi. Ədəbi dilin qaydalarından kənara çıxmamaqla ifadə olunan nitq təmizdir. Nitqin təmizliyi digər keyfiyyətlər kimi nitq sahibinin ümumi mədəniyyəti, savadı və dil vahidlərindən istifadə bacarığı ilə düz mütənasibdir. Nitqin təmizliyinin pozulmasının bir neçə ümumi səbəbi vardır: 1. Nitqdə yerli dialekt və şivəyə məxsus dil vahidlərinə yer verilməsidir. Xalqın böyük hissəsi canlı danışıq dilində danışsa da, müəyyən qismi ya dialekt şəraitində yaşadığına görə, ya da uşaqlıq illərində ailəsinin, yaxud yaşayış yerinin danışıq tərzinin təsiri altında dialekt danışığına meylli olur. Onların danışığında əgər, asanlıqla, yenə, dərman, manat, şəkil, nə üçün, olacağıq, o qədər, lap az, sən demə, tamam, qaldırmaq əvəzinə əyərrəri, hasannıxnan, genə, dərmən, manıt, şikil, nöş, olacoux, oxartanan, cıqqana, deməynən, eyzan, qalxızmağ kimi dialekt tələffüzlü sözlər işlənir [5, s. 107-110]. 2. Dilin təmizliyini pozan ikinci cəhət alınma sözlərin lüzumsuz işlədilməsidir. Bir çox hallarda Azərbaycan dilində qarşılığı olmasına baxmayaraq işlədilən alınma sözlər heç də ədəbi dilə gözəllik gətirmir, əksinə nitq mədəniyyətinin pozulmasına səbəb olur. Digər tərəfdən o sözlərdən istifadə edən bəzi natiqlər (çıxış edənlər), o sözlərin mənalarını axıra kimi müəyyən etmədiklərindən, belə sözləri yerində işlətməmələri nitqin təmizliyinə ziyan vurur. "Yaradıcı" əvəzinə "kreativ", "yeniləmə" əvəzinə "innovasiya", "nüfuz" əvəzinə "prestij" sözlərinin işlənməsi nitqin təmizliyini pozur. Əcnəbi söz və terminlərin işlədilməsi o zaman məqbul sayıla bilir ki, onun mənası əhalinin böyük hissəsi tərəfindən başa düşülsün, ikincisi də, həmin sözün qarşılığı dildə olmasın. B.Q.Belinski göstərir ki, qüvvədə olan iki sözdən (əcnəbi və ana dilinə məxsus sözlərdən) biri kimi əcnəbi sözü işlətmək sağlam ağılı və sağlam zövqü təhqir etmək deməkdir [7, s. 45]. Nitqin təmizliyi pozan mühüm xüsusiyyətlərdən biri də, cəmiyyətin müxtəlif dillərdə olan ifadələrdən, sözlərdən istifadə etməsidir. Müxtəlif dillərdən istifadə dinləyicidə qıcıq yaradır. Şübhəsiz ki, rus və digər dillərdə təhsil almış, daim bu dillərdə danışan şəxslərin Azərbaycan dilində danışması müəyyən problem yarada bilər, amma buna baxmayaraq hər kəs öz doğma dilini mükəmməl bilməli və danışığında müxtəlif dillərdəki ifadələrdən istifadə etməməlidir. 3. Nitqin səlisliyini pozan amillər içərisində terminlər də müəyyən yer tutur. Lakin terminlər öz sahəsində işləndikdə zərurət sayılsa da, bədii üslubda yaxud adi danışıqda, çıxışlarda, elmi mövzudan kənarda anlaşılmazlıq törədir. 4. Nitqin təmizliyini pozan amillər içərisində tüfeyli sözlərin də müəyyən qədər rolu var. Nitq zamanı cümlələr arasında əlaqə yaratmaq, yaxud işlədilməli olan zəruri sözü düzgün tapmayan şəxs boşluğu doldurmaq, fikrə "körpü" salmaq istəyəndə ya yersiz fasilələr edir, ya da 36

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39. mövzu ilə əlaqəsi olmayan ara söz və ya cümlə tipli söz birləşmələri (deməli, zaddı, şey, adı nədir, hansı ki, baxanda baxıb görürük ki, canım sənə desin və s.) işlətmək məcburiyyətində qalır. 5. Elmi üslubda işlədilməsi məqbul sayılmayan söz qrupları sırasına loru sözlər də daxildir. Ədəbi bədii üslubda işlənən bu sözlərə personajların nitqində və canlı danışıqda rast gəlirik: gop eləmək, goplamaq, zollamaq, ağzından nallamaq, güpəmək, anqırmaq, donquldanmaq, burcutmaq, qatıqlamaq, eşşək, heyvərə, qoduq, tülkü, sən qıfılla, qırıldatmaq, çərənləmək, hırıldamaq və s. sözlər nitqdə rəqibini alçaltmaq, təhqir etmək, pis münasibət bildirmək məqsədi daşıyır. Söyüşlər, qarğışlar, ədəbsiz və qeyri-etik sözlər ictimai yerlərdə vulqar xarakterli olduğundan mətbu əsərlərdə nitqin təmizliyi baxımından işlədilməsi caiz görülmür. 6. Kobud sözlər sırasında jarqonlar da qeyd olunmalıdır. Süni ünsiyyət vasitəsi sayılan jarqon sözlər cəmiyyətdə müəyyən qrup insanlar tərəfindən düzəldilir və elə onlar tərəfindən də başa düşülür. Nitqin yiğcamliği. Mədəni nitqin keyfiyyətlərindən olan yığcamlıq müxtəsərlik və qısalıq anlamındadır. Yəni nitqin ən mühüm tərəfi onun səliqəli olması üçün lakonik, çoxda geniş olmayan, dinləyiciləri yormayan formada qurulmasıdır. Nitqin yığcamlığı ilə bağlı Qədim Yunanıstanda “lakonik danışıq” anlayışı da yarandı. Sonralar spartalılar nitqin bu cəhətini daha da inkişaf etdirirlər. Makedoniya çarı Aleksandrın atası II Filipp bütün Yunanıstanı işğal etmək qərarına gələndə Sparta çarına məktub göndərmişdi ki, “əgər müqavimətsiz təslim olmasanız şəhərinizi kotanla şumlayacağam”. Öz ultimatumuna cavab gözləyən Filipp, nəhayət, oradan bir məktub alır və mətni görmədikdə heyrətlənir. Bu vaxt ona məktubda yazılan bircə sözü göstərirlər, bu, “əgər” sözü idi [9, səh. 65]. Qədim Yunanıstanda nitqin yığcamlığına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Plutarx nitqin gücündən danışarkən demişdir: “Nitqin gücü az sözlə çox şey söyləmək bacarığıdır”. Xalq şairi S.Vurğun trikotaj fabriki işçilərinin yığıncağında adamların yığcam, lakonik çıxışlarını dinlədikdən sonra demişdir: “Mən çox qısa və yığcam danışan bu adamları dinlədikcə fərəhlənir və təəssüf edirəm ki, bir çoxlarının vaxtı sözçülüyə, uzun danışmağa sərf olunur. Axı, böyük arzuları, məqsədləri qısa sözlərlə də ifadə etmək olar”[10, s. 256]. Əksər hallarda, insanlar uzunçuluğun, sözçülüyün əleyhinə olaraq, adi danışıqdan tutmuş mühazirə, məruzə, çıxışlara, eləcə də bədii əsərlərə qədər yığcamlıq tərəfdarıdırlar. Fikri əhatə etməklə qısa demək bacarığı bu da istedad əlamətidir. İstedadla bağlı olan yığcamlıq söz söyləyəndən deyəcəklərini ölçülü-biçili, geniş mətləbləri yığcam şəkildə deməyi, vaxt almamağı, təkrarçılıqdan qaçmağı, məlum olanları yenidən xatırlatmamağı, başqalarını yormamağı tələb edir. Əbəs yerə deyildir ki, indi insanların vaxtını qiymətləndirmək, uzunçuluq etməmək naminə mühazirəyə əvvəlcədən bir saat, məruzəyə on dəqiqəyə qədər, çıxışlara iki-üç dəqiqə vaxt reqlamenti planlaşdırılır. Nitqin yığcamlığını həmişə vacib amil hesab etmişlər [5, s.111] Nitqdə ekspessivliyi yüksəltmək baxımından etik və estetik mətnlərdən ustalıqla istifadə etmək hər bir natiqə müyəssər olmur. Sözlərin, ifadələrin lüzumsuz işlənməsi hallarına həm yazılı, həm də şifahi nitqdə təsadüf etmək mümkündür. Məsələn, dəmir seyf, cədvəl şəkli, taksi maşını, qara neft, pensiya pulu və s. söz birləşmələrindəki dəmir, şəkil, maşın, qara, pul sözləri artıqdır, axı seyf dəmirdən olur, taksinin maşın olduğu, neftin qara olması hamıya aydındır. Yaxud, "Məndə ona qarşı məhəbbət var", "ürəyim fərəh hissi ilə döyünürdü", "Ta qədimdən yaradıcı sənətkarlara hörmət var" və s. cümlələrində qarşı, hissi, ta, yaradıcı sözlərinin lüzumsuzluğu göz önündədir. Görəsən, yaradıcı olmayan sənətkar varmı? Ta ədatı uzaqlıq bildirdiyindən "ta qədimdən" işlətməyə ehtiyac yoxdur və s. Bu tipli cümlələrdə uzunçuluqdan irəli gələn bəzi sözləri atmaqla fikri yığcam ifadə etmək mümkündür [7, s. 39]

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39.

Nəticə : Məqalədə apardığımız təhlillərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, mədəni nitq ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş şəxslərin işlətdiyi nitqdir. Deməli, ədəbi dilə mükəmməl yiyələnmədən mədəni nitqdən danışmaq olmaz. Nitqin mədəniliyi ədəbi dilin qayda-qanunlarını yüksək səviyyədə mənimsəməklə, dilimizin fonetik normalarını gözləmək, zəngin söz ehtiyatına sahiblənmək, bə-dii dil vasitələrinə yiyələnməklə təmin olunur. Mədəni nitq aydın, səlis, zəngin, ifadəli, yerli-yerində, qulaqlarda rəvan səslənən, oxuyarkən göz oxşayan, məntiqi cəhətdən obyektiv ger-çəkliyə uyğun nitqdir. Bu nitqdə söz birləşmələri və cümlələr, sintaktik konstruksiyalar qrammatik cəhətdən düzgün qurulur, natiqə əxlaq qaydaları çərçivəsində təmkinli, soyuqqanlı, özünə və sözünə arxayın şəkildə, lakin insanlara, hadisələrə, görülən işlərə isti münasibəti ilə seçilir. Təbii ki, insanlarda nitq mədəniyyətinə yiyələnmə eyni dərəcədə deyildir. Bu, insanın savadından, mütaliəsindən və qavrayışından, danışdığı dilə yaxşı bələd olmasından, yazılı və şifahi dilin normalarına mükəmməl yiyələnməsindən asılıdır. Hər bir şəxsə öz əməli işinə və nitq qabiliyyətinə görə qiymət verilir. Yaxşı, gözəl söz, kəlam, dil nitq şəklində insanın qiymətini yüksəklərə qaldırır. Mədəni nitq qeyri-mədəni nitqdən istifadə olunan zəngin söz ehtiyatı, dilin daxili qrammatik quruluşunun bütün incəliklərinə qədər gözlənilməsi ilə, intonasiyaya, xoş avaza, ritmə uyğun forması ilə seçilir. Belə nitq bir növ, yaradıcılıq işidir, gözəl bədii əsər səviyyəsində yazılışdır. Dil normaları üçün ölçü olan yüksək mədəni nitq böyük istedad və mütəmadi vərdiş hesabına yaranır, məntiqli, səlis, aydın danışığa istiqamət verir.

Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemləri. Bakı, 1988. 2. Quluqızı G. Nitq mədəniyyəti. Nitqin yığcamlığı üzərində iş. “Təhsil problemləri” saytı. Bakı, 2014. 3. Cəfərov N. Teatrın dili və ya dilin teatr formulu… // “Kaspi” qəzeti, 6 mart 2015, 043(3354), s.10). 4. Bayramov A., Məhərrəmov Z., İsgəndərzadə M. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: “ULU”, 2015, 236 s. 5. Hüseynov S., Qaracayeva E. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (dərslik). Bakı: “Elm və təhsil”, 2016, 408 s. 6. Şiriyev F. Azərbaycan dilinin nitq mədəniyyəti və ritorika. Baki, “Nurlar” nəşriyyat- poliqrafiya mərkəzi, 2014, 400 s. 7. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları : dərs vəsaiti. Bakı, 2013, 277 s. 8. Konstantin S. Mənim sənət həyatım. K.S.Stanislavski; [tərc. ed. R.Təhmasib; red. M.Mirkişiyev], Bakı: Azərtədrisnəşr, 1963, 523 s. 9. Pedaqogika tarixi : dərslik / F. A. Rüstəmov. Bakı: Nurlan, 2006, 727 s 10. Kəlbəliyev Ə. Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin nitq etiketlərindən düzgün istifadə bacarığının aşılanması imkanları. Bakı, 2002.

Севиндж Солтаналиева

ВАЖНЫЕ КАЧЕСТВА РЕЧЕВОЙ КУЛЬТУРЫ (правильность, точность, ясность, чистота и компактность)

Резюме В статье раскрываются особенности культуры речи, отмечается, что речь оратора может быть эффективной, только при условии соблюдения лексических норм языка. 38

Soltanəliyeva S. Nitq mədəniyyətinin mühüm keyfiyyətləri (düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, təmizlik və yığcamlıq) //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.33-39.

Также отражены некоторые особенности, которые отличают культурную речь от. Нецивилизованной. Раскрываются основные критерии и такие важные качества культуры речи как правильность, точность, ясность, компактность, анализируется их роль в формированиии культуры речи. Перечислены факторы, которые должны соблюдаться оратором во время выступления. Ключевые слова: kультура речи, правильность, точность, ясность, чистота, компактность.

Sevindj Soltanalieva

İMPORTANT QUALİTİES OF SPEECH CULTURE (honesty, accuracy, clarity, purity and compactness)

Summary The article reveals the features of the culture of speech. Here is noted that the speaker’s speech can be effective only if the lexical norms of the language are observed. Some of the features that distinguish cultural speech from uncivilized speech. The main criteria and such important qualities of culture of speech are revealed as correctness, accuracy, clarity, compactness and is analyzed their role in the formation of it. The factors that must be observed by the speaker during the speech are specified in the article. Key words: culture of speech ,correctness, accuracy, clarity, purity, compactness.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 09.07.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 17.08.2019

Filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

UOT 821.512.162 Sonaxanım Hadiyeva böyük elmi işçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Bakı ş., İstiqlaliyyət küç.26. e-mail:sonaxeyal.mail.ru

ƏLİ ŞÖVQİ GƏNCƏLİNİN AVTOQRAFLARI

Açar sözlər: Əli Şövqi, əlyazma, şeir, qəzəl, əruz.

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda B-7872 şifrli qovluqda müxtəlif cür vərəqlərdə yazılmış əsərlər saxlanılır. Qovluğun üstündə“Əli Şövqi – şeirlər“; həm də “Mişkat - şeirlər” qeydi vardır. Qəhvəyi cildə tutulmuş əlyazma kitabının əvvəlində 20x12,5 sm ölçülü vərəqlərdə bənövşəyi qələmlə yazılmış 50-yə yaxın şeir vardır. Əli Şövqi Gəncəliyə aid edilən bu əlyazmanın avtoqraf olduğunu güman edirik. Çünki, son şeir müstəsna olmaqla, hər şeirin altında şairin imzası vardır. B-7872-də saxlanılan əsərlərdən çoxu qəzəl janrındadır. Burada 26 ədəd müxtəlif bəhrlərdə qələmə alınmış azərbaycanca qəzəl vardır ki, bunlardan biri hətta kamil bəhrində yazılmışdır. Bir qəzəl isə fars dilindədir. Əli Şövqinin avtoqrafını tranfoneliterasiya etmişik. Şairin dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin “olandan sor” rədifli qəzəlinə yazdığı parodiya da diqqəti çəkir. Qəzəlin başlığında “Füzuliyə nəzirə” yazılmışdır. Şairin “Nabi əfəndiyə nəzirə”si də maraq doğurur. Burada “Biri”, “Sənin” adlı qitələr və bir mürəbbə, bir məsnəvi və bahariyyələr də vardır. Diqqəti çəkən məqamlardan biri budur ki, burada “Şövqi” təxəllüsü ilə verilmiş bir şeir “Hicri” təxəllüsü ilə bizə “Deyilən söz yadigardır” kitabından məlumdur. Cəfər Rəmzinin nəyə əsasən həmin qəzəli maştağalı şair Atababa Hicriyə (1863-1922) nisbət verdiyini bilmirik. Bunlar eyni dövrün şairləridir. Şövqi Gəncəlinin əsərləri arasında əruz və heca vəznində qələmə aldığı adlı və adsız şeirlər də vardır: “Vətənim”, “Bizimdir”, “Ardahan ceyranı”, “İnsanlara”, “Qar”, “Görmiyeydim” və s. Əlyazmadakı şeirlərin bəzisi Gəncədə, bəzisi Bakıda yazılmışdır. Əli Şövqinin 19 fevral, 1925-ci ildə Gəncədə qələmə aldığı 47 beytlik əsərindən onun həyatı haqqında məlumat alırıq. Şair yazır ki, “bu bir kitabdır”, yazım ki, məndən yadigar qalsın. “Əli Şövqi kimdir” soruşan olsa, buradan qısa məlumat ala bilər. “Dünyayə etibar yoxdur, gələcəyə bir nişanə qoymaq lazımdır” deyə düşünən şair bu şeir ilə özü haqqında gələcək nəslə lazımi məlumat vermişdir. Əli Şövqi yazır:

Bin iki yüz doqsan doqquz hicridə Doğuldum Gəncədə əvvəli-bəhar. İbtidai evdə təhsil eylədim, Səkkiz ay məktəbə eylədim güzar. Türki, farsi, rusi, ərəb dilinə Dara oldum özligimdə bir qadar. Oqumaq, danışmaq, yazmaq, müxtəsər, Nəinki mükəmməl, sahib-iqtidar. Ədəbiyyat, tarix, elmi-təbiət, Bunlar bana xoş gəldilər hər nə var. Mütaliə ilə xeyli uğraşdım, Çoq zəman sərf etdim leyl ilə nəhar. 40

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

Təvəllüdündən, təhsilindən söz açan Əli Şövqi hələ uşaqkən Firdövsini oxuduğunu, əsərlərindən əzbərlədiyini bildirir. Yazdığına görə, milli tarixə, milli ənənəyə maraq şairi türkçülüyə çəkdiyindən o, İstanbuldan gələn kitabları oxuyub düşüncələrə dalarmış. Cavanlıqdan şeirə, ədəbiyyata həvəsi olmuş, Tolstoyun əsərlərini orijinaldan sevə-sevə oxumuşdur. Şövqi bəzi böyük şairlərlə görüşdüyünü, onlardan faydalandığını bildirir və bunlardan “Ustadi-möhtərəm Yusif”in, “Əndəlibi-Rəşti piri-vəfadar”ın, Əli Hüseynzadənin, Xalid Xürrəmin, Şamaxıdan Hadi ilə Şəhriyarın, Şəki süxənvəri Salman Mümtazın, Müniri- Qəzvininin, Rəfsəncan əhlindən əsrin hafizi Gövhərtac xanımın, Marağalı Sabit Heyrətin adını çəkir, onlar ilə gözəl vaxt keçirdiyini diqqətə çatdırır. Sonra Gəncədə dörd Əli adlı şairin olduğunu bildirərək yazır:

Dört Əli yetürdi Gəncə topraği, Ruhi, Nəzmi, Razi, Şövqiyi-bimar.

Daha sonra üç il xəstə olduğunu, artıq dözümü qalmadığını qeyd edən şair həyatının mənzərəsini gözümüz qabağında canlandıraraq otuz il laübali dolandığını, gah səfil, gah bəxtiyar olduğunu, otuzdan sonra Həqqə iman gətirdiyini bildirir və yazır:

Xidmətə müsərrif ola bilmədim, Qismətim olmadı dövləti-dinar.

On beş ildə heç bir xidmət etmədim, Günəhkaram, günəhkaram, günəhkar.

İndi əlim hər tərəfdən üzülmış, Xəstəlik eyləmiş bəni tarmar.

Daha yaşamağa ümid yoqdır, Hər gün əcəl eyləyürəm intizar.

Şair 45 illik həyatında hər cür əhval keçirdiyini, lakin ən böyük səadətin Həqqə xidmətdə olmaq olduğunu qeyd edərək, ömrünü hədər keçirdiyinə təəssüf edir və o çağların bir də geri dönməyəcəyini bildirərək, insanları Haqq yola çağırır. Şair yazır ki, məndən sonra çox günlər gələcək, çeşmələr axacaq, günəş doğacaq, bahar küləyi yerə can verəcək, güllər açacaq, bülbüllər cəh-cəh vuracaq, çəmənlər bəzənəcək, cismin torpaq olsa da, ruhum üçün bir ümidim var. Şair inanır ki, vəfalı dostları onu unutmayacaqlar, B-7872 şifrəli əlyazmada ilkin “Ya rəbbi” rədifli qəzəldir. Burada şair Allaha müraciət edərək yazır ki, ya Rəbb məni daim duada olmağa müvəffəq elə, məni gədalara möhtac eləmə, ehtiyaclarımı özün dəf elə, məni vəfasızlardan kənar elə, əhl insanlarla yaxın olmağıma kömək ol. Nəzərlərinlə fəqət bəxtiyar olur Şövqi, Əsirgəmə oni bən biçarəyə, ya Rəbbi.

Şövqinin əlyazmadakı növbəti qəzəlində də Allaha müraciətinin şahidi oluruq. Qəzəlin əvvəlində İbrahim peyğəmbərin oda atılan zaman Cəbraillə dialoqu verilmişdir. Şair buna

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46. istinadən yazır ki, İbrahimin dediyi kimi mənim də istədiyimi Allah bilir və artıq hacət istəməyə ehtiyac yoxdur.

Narəs’idə düşdigi dəm Həzrəti-Xəlil, “Vardırmı hacətin deyə səsləndi Cəbrəil”. “Əmma əleyki la” ilə verdi cəvab ona, Zira, bilür dedi bu işi Xaliqi-Cəlil.

Əsrarımi bənim də yəqindir bilür Xudam, Artıq nə ərzi-hacət edər bəndeyi-zəlil.

Gözdən nihan isənsə də qəlbimdə var yerin, Dəf’ eylə ehtiyacımi, ya Rəbbi, əd-dəxil.

Mehrü məhəbbətlə bəni bəxtiyar qıl, Şövq ilə can verir sənə bu Şövqiyi-əlil.

Şövqinin “əski qəzəllərdən” başlığı ilə verilmiş şeirləri lirik-aşiqanə qəzəllərdir. Bunlar şairin özü yazdığı kimi cavanlıq şeirləridir. “Qarə qaşın, qarə gözün arizi-al üstündə, Nə gözəldir, mələgim, hüsni-cəmal üstündə” mətləli qəzəlində şair yarının onu tərk etdiyini bildirir və bu ayrılıqdan yarının şadlıq etdiyini, özünə isə bu hicranın dərd üstündən dərd olduğunu yazır və qəzəli belə yekunlaşdırır: “Dərdi-hicrani yazub qurtaramazsan, Şövqi, Eşq dərdi yazılub cümlə məqal üstündə”. Əli Şövqi Gəncəlinin ən məşhur şeiri “qalmaz” rədifli qəzəldir. Belə ki, oxucular bu qəzəlin ilk misrasını Əliağa Vahidin bir təzmin-qəzəlindən bilirlər. Həmin qəzəli oxuyanların çoxu bu Gəncəli Şövqinin kim olduğu ilə həmişə maraqlanmışlar. İlk dəfə bu qəzəli Mirzə Əbdülxalıq Yusifin arxivindən əldə etmişdik. Hətta Azərbaycan televiziyasında “Gülüstan” verilişində onu tamaşaçıların diqqətinə çatdırandan sonra xeyli şeir həvəskarı öz sevinclərini bizə bildirmişdilər. Bu qəzəli şairin digər şeirləri ilə birlikdə “Təzkireyi-Yusif”də çap etdirmişik. Şövqinin ən gözəl qəzəllərindən biri də kamil bəhrində yazdığı qəzəldir. Kamil bəhrinə nadir hallarda rast gəlinir. Belə ki, Füzulinin türk divanında bu bəhrdə bir, Yusifin divanında iki qəzəl vardır.

Gözəlim, sənin qaşın ilə gözin: biri qarədir, biri alədir, Mələkim, sənin dodağın, yüzin: biri bərgi-gül, biri lalədir.

Günəş ilə hilalə tənasib yetürir yüzinlə qaşın sənin, Yüzin günəş, qaşın hilal: biri ömr, birisi xalədir.

Yenə məstdir can alan gözin, iki şeylə dəf’i-xumar edər, Biri könül, biri xuni-dil, bu şərabdır, o piyalədir.

İki şeylərin veriyor daha fələkü cahətə ziynəti, Biri arizin, birisi saçın, ya biri bədrdir, biri halədir.

Fələkin var isə ədaləti, bana söylə, ey büti-səngdil, Nə için həmiyyət sana fərəh, bana dərdü ğüssə səvalədir.

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

Görüşinlə Şövqiyə, ey sənəm, yenə cani-tazə bağışladın, Necə şövqli, necə zövqli, əcəba nə tatlı nəvalədir.

Əli Şövqinin türkçülüklə bağlı şeirləri də diqqəti çəkir. Seyidzadə Bədrəddinə ünvanlandığı “Vətənim” adlı şeirdə vətənimizin sıldırımlı dağlarının, al-yaşıl bağlarının, çaylarının, sellərinin təsviri ilə sözə başlayan şair onun dostlara gülşən, düşmənə zindan, qəhrəmanlar yatağı, igidlər məskəni, şəhidlər məzarı, ğazilər oylağı olduğunu obrazlı ifadələrlə diqqətə çatdırır və fikrini belə yekunlaşdırır: Mərkəzdədir, yolçuların yoludur, Avropanın, Asiyanın gülüdür. Fəxr etməyə yarar bir türk elidir, Aləm çeşmü çırağıdır Vətənim.

Şairin “Bizimdir” şeirində isə tamam başqa bir mənzərənin şahidi oluruq. Bu şeir ƏminAbidin türkçülüklə bağlı şeirləri ilə çox yaxından səsləşir.

Məzarıstan kibi bayquş uluyur, Darmadağın olmış Turan elləri! Yurd oğlının gözi qanlar ağlayur, Gədalərə qalmış Xaqan elləri!

Qızılgülin budağıni xar dutmış, Tərlan quşın ovlağıni sar dutmış. Arslanın yerini canavar dutmış, Ellərimiz olub şeytan elləri!

Gün çıxandan Günbatana bizimdir, Getsən Çinə, Hindistanə, bizimdir. Bən diyürəm yanə-yanə: bizimdir! İran, Turan, Əfğan sultan elləri.

Əli Şövqinin “Ardahan ceyranı” adlı kiçik bir şeiri də diqqəti çəkir ki, onun sürgündə olması ehtimalını verir:

Ğürbət eldə soldi sünbülim, gülim, Od dutub alışdi dodağım, dilim. Yadımə düşüncə vətənim, elim, Elə bil ki, yürəgimdə sim gəzər.

Düşmən çəngalındən qurtarmaq içün, Dağıldi çöllərə, səhrayə bütün. Ceylanın qurdlarə yem olmış bu gün, Qoca arslan ovlağındə kim gəzər?

Şairin türkçülüklə bağlı maraqlı şeirlərindən biri də 8 iyun 1924-cü il Bakıda yazılmış “oldu” rədifli şeirdir. Burada artıq sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın artıq Türkiyə ilə münasibətinin kəsilməsi ilə əlaqədar şairin təəssüfünün şahidi oluruq:

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

“Türk eliyəm” deyə bayraq qaldırdın, Aslan kimi düşmən üstə saldırdın. Vətən için can verdin, can aldırdın, Bəs imdi bu şövkət, bu şan nə oldi?

Lənkərandan düşmənləri atdınmi? Nəxçivanın imdadınə çatdınmi? Səsin gəlmir bu tezlikdə yatdınmi? Etdigin əhdlə peyman nə oldi?

Böyük qardaşıni nə tez unutdun? Vəfasızlıq yolın qabağə dutdın. O quzğun qanıni nə tez soyutdın? O məhəbbət, o isti qan nə oldi?

Qorqaqmi kəsildi cəvanlarımız? Bədəndə tükəndi həp qanlarımız. Sındımı oqumız, kəmanlarımız? Türkə layiq namü nişan nə oldi?

Yararmı ki, düşmən bizi çignəsin, Türk evladı zəhm əlində inləsin. Sən olmasan, onları kim dinləsin, İqrarımız getdi, iman nə oldi?

Hərəkət et, qoy bu şeyi görsünlər, Türk evladı kim oldığın bilsünlər. Düşmən ğəmnak olub dustlər gülsünlər, Deməsünlər: Azərbaycan nə oldi?

Şairin bütün əsərlərindən bəhs etmək bir məqaləyə sığmaz. Biz burada əsas mövzulara toxunduq və maraqlı əsərləri oxuculara təqdim etmək istədik.

*** Salman Mümtazın arxivində (fond 24, s/v. 189) 28x22,5 ölçülü vərəqlərdə bənövşəyi mürəkkəblə yazılmış əlyazmaya aşağıdakılar daxildir:

ƏLİ ŞÖVQİ

1) Atası Şeyx Muxtar 2) Babası Şeyx Zəman 3) Gəncəli 4) Şeyx Zəman Nizami nəslindəndir. 5) Bunların yeri Əhmədbəgli, Zazali, Şadli, Qiyaslu, bunlar dört kənddir. Şeyx yerinin ikincidədir. Şeyx yeri Nizami yeri deməkdir.

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

6) Əhmədgili həman Həmədan kəndidir. 7 )Dört qardaşdırlar. Şeyx Hüseyn, Şeyx Həsən, Əli Şövqi, İsmail. 8) Anadan olub hicri 1298-ci ildə Gəncədə. 9) Gəncəli xanı təxəllüsi Mirza Sadıqdan almuşdur. Şah Abbası Məhəmmədində 10) Rusiyanı Şah Abbas Məsməddinə Əli bəg Ziyad xan ofdan oxuyurdi. Hər ayda iki manata. 11) Əli Şövqi də qardaşları kibi evlənməmişdir. 12) 10 ildən Gəncə İmamzadəsində mücavir oldi. Bir müddət Gəncə mətbəəsində mürəttiblik etdi. Sonra oradan Bakıya gəldi. 13) Əli Şövqi Gəncədən ilk bəhai olmuş idi. Burada da mətbəəçilik etdi. Sonra bəhailərin müsafirxanəsində mübəlliğlik edirdi. 14) Təxəllüsi Şövqi Rəbbaninin təxəllüsindən alınmışdır. Vəfatı təqribən 1927-ci ildə vərəm xəstəligindən Baküdə vaqe olmuşdur.

Ədəbiyyat: 1. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları // Əlyazmalar İnstitutu. B-7872. 2. Salman Mümtazın Şövqi haqqında məlumatı // Əlyazmalar İnstitutu, fond 24, s/v. 189. 3. Bəsirət, 24 may, 1919. 4. Qurtuluş, 1 oqtyabr, 1915, sayı 1. 5. Qurtuluş, N-2, 16 oqtyabr, 1915. 6. Qardaş köməyi, may, 1917. 7. Deyilən söz yadigardır. Bakı : Yazıçı,1987. - 349 s. Сонаханум Хадиева

РУКОПИСИ АЛИ ШОВГИ ГЯНДЖЕЛИ

Резюме В Институте рукописей имени Мухаммеда Физули НАНА под шифром В-7872 хранится рукопись, в которой содержатся, написанные фиолетовыми чернилами около 50-ти стихотворений. Предполагается, что они принадлежат Али Шовги Гянжджали, т.к. за исключением одного стихотворения, на остальных стоит его подпись. Кроме этого, в папке хранятся 26 стихотворений, написанные в различных стихотворных формах, из них 1 газель на персидском языке, 1 мураббе, 1 маснави и бахарие. Среди них имеются стихи с названием и без названия, написанные в форме аруза и слога. Некоторые из них написаны в Гяндже, а некоторые в Баку. Ключевые слова: Али Шовги, рукопись, стихотворение, газель, аруз

Sonakhanum Khadiyeva

MANUSCRIPTS ALI SHOVGI GANJALI

Summary The are more than 50 poems written in violet pen on 20x12,5sm sheets at the beginning of the manuscript in brown cover kept at the Institute of Manuscripts of ANAS in encrypted folder B-7872. This work is supposed to be an autograph by Ali Shovgi Ganjali. Because, each poem

Sonaxanım Hadiyeva. Əli Şövqi Gəncəlinin avtoqrafları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.40-46.

has a signature, exept the last poem. The book has 26 poems in various bahrs in Azerbaijani, one gazal in Persian, two gitas, one murabba, one masnavi and some bahariyyas. Among the poems there are some titled and untitled poems in aruz and syllable rhythms. Some of his works were written in Ganja and Baki. Key vordz: Ali Shovgi, manuscript, poem, gazal, aruz.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 09.07.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 17.08.2019

Filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

UOT 821.22 Leylaxanım Qurbanova müəllim, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Bakı ş.,İnşaatçılar, 7. [email protected]

SƏMƏD BEHRƏNGİ YARADICILIĞINDA AZADLIQ VƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK MOTİVLƏRİ

Açar sözlər: Cənub, azadlıq, ədəbiyyat, uşaq, nağıl.

Azərbaycan mədəniyyəti – Şimal və Cənub siyasi-coğrafi məkanında inkişaf etsə də, eyni xalqın düşüncə, təfəkkür bütövlüyünü qoruyub saxlamışdır. Fərqli ictimai-siyasi şəraitə düşməsindən asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı, folkloru ümumtürk etnokulturoloji xüsusiyyətlərini əks etdirmişdir. Şimalda Sovet rejimi, Cənubda Pəhləvi rejimi xalqın mədəniyyətinə ideoloji baxımdan öz təsirini göstərmişdir. Siyasi rejimlər xalqın taleyi və mənəviyyatı üçün nə qədər təhlükəli olsa belə, xalq əsrlərdən gələn dəyərləri, soy-kökə bağlılığı yaşatmışdır. Cənubda məhz şifahi xalq ədəbiyyatı xalqın ruhunun özünüifadəsinə çevrilmişdir. Bu dövrdən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ziyalıları, yaradıcı şəxslər mənəvi irsin araşdırılıb təbliğ edilməsi kimi vəzifəni öz boyunlarına götürmüşlər. Belə yazıçı-publisistlərdən biri də 1950-60-ci illərdə Cənubi Azərbaycan folklorunun toplanması, tərcümə və təbliği işinə böyük əmək sərf edən Səməd İzzətoğlu Behrəngi olmuşdur. Səməd Behrəngi mütərəqqi İran ziyalılarının mübariz nümayəndələrindən biridir. Zəhmətkeş kəndlilərin həyatı ilə yaxından tanışlıq Səməddə həmvətənlərinin sıxıntılarını qələmə almaq həvəsi oyadır. Az bir zamanda o, vətəndaş-yazıçı və uzaqgörən pedaqoq kimi tanınır. Səməd Behrəngi bir tərəfdən İranın ictimai geriliyinə, cəhalət və mədəniyyətsizliyə qarşı mübarizə aparırdısa, digər tərəfdən Qərb həyat tərzinin, əxlaq normalarının təsirindən doğan fəlakətlərə qarşı etiraz səsini ucaldırdı. Bu etiraz haqsızlıqla, ictimai fəlakətlərlə barışmayan mütərəqqi İran ziyalılarının ümumi əhval-ruhiyyəsinin ifadəsi idi. Səməd Behrəngi yaradıcılığı çoxşaxəlidir. O, həm uşaq nağıllarının, təlim-tərbiyə, ictimai- siyasi problemlərə həsr olunmuş məqalələrin müəllifi, həm də Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının tədqiqatçısı və təbliğatçısı kimi tanınır. Onun publisistikasında əsas yeri ictimai tərbiyə problemlərinə həsr edilmiş məqalələri tutur. Səməd Behrəngi az bir müddət ərzində İran təlim və tərbiyə sisteminin bütün qüsurlarını görmüş və bunların aradan qaldırılması yollarına dair maraqlı fikirlər söyləmişdir. Onun bu haqda məqalələri “İran tərbiyə sistemi barədə fikirlər” kitabına daxil edilmişdir. Səməd Behrənginin tədqiqatçılarından görkəmli alim C.Nəbioğlunun fikirləri yerinə düşər: “Behrəngi yaradıcılığına verilən ən layiqli qiymətdir. O, yazır ki, Səməd Behrəngi Azərbaycandakı milli azadlıq mübarizəsində simvollaşmış bir addır. Həmkarları onu “Azərbaycan kəndliilərinin canlı dili”, “Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”, “Xalqa üz tutan”, “Səyyar müəllim” adlandırmışlar. Qələmə aldığı nağıllarda da Səməd qüdrətli yazıçıdır. Nağıllar aləmindən aldığı təəssüratı qüdrətli əlləri ilə mum kimi yumşaldaraq istədiyi fiquru düzəldən bir rəssamdır, heykəltaraşdır. Realist Səmədin sənət dünyasında əfsanəlik ilə reallıq elə bir tərzdə bir-birlərinə çulğalaşır ki, bu məxluqdan yüksələn həyati rayihəni duymaq üçün xüsusi qabiliyyət tələb olunmur. (1.s.17). 47

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

Səməd Behrəngi əsərlərinin mövzusunu haradan götürürsə-götürsün, İranın, demək olar ki, ən mühüm sosial problemləri orada öz əksini tapır. O, uşaqlar üçün yazdığı nağılların bir çoxunun mövzusunu Azərbaycan folklorundan alır, lakin adi nağıl belə, onun qələmindən ciddi ictimai-siyasi problemlərə toxunan bir əsər kimi çıxırdı. Onun qəhrəmanları məzlum, əzilən təbəqənin övladlarıdır. Onlar cəmiyyətin kəskin təzadlarını addımbaşı öz çiyinlərində hiss edirlər. Bu bərabərsizlik məngənəsində hələ ruhən kifayət qədər möhkəmlənməmiş uşaqlar daha çox sıxılır. Müəllifin nəzərində gözəl oyuncaqlara, şəkilli kitablara, bahalı paltarlara ancaq vitrin arxasından baxa bilən bu balacalar İranın sabahıdır. Onun qəhrəmanları acı taleləri ilə barışa bilmir, yaş və ağıl səviyyələrinə uyğun mübarizə edirlər. “Çuğundursatan oğlan” hekayəsinin qəhrəmanı 10-12 yaşlı Tanrıverdi bacısına pis gözlə baxan sahibkar Hacı Qulunu öldürmək istəyir. “Ulduz və qarğalar” nağılının qəhrəmanları Yeduz və Yaşar dərd sirdaşları ağıllı qarğalara göz verib işıq verməyən qara köpəyi öldürürlər. Ulduzun analığının əlinə düşən və öldürüləcəyini hiss edən qarğa qəzəblə deyir: “Məgər bizim bu şəhərdə yaşamağa ixtiyarımız yoxdur? Niyə biz hamı ilə ürəyimiz istədiyimiz kimi dostluq edə bilmirik?”. Səməd Behrəngi canından artıq istədiyi uşaqlara başa salırdı ki, cəmiyyətdə hamı bir yaşamır. Bu isə ictimai bəladır, sağalmaz xəstəlikdir. Lakin hər bir xəstəliyin əlacı var və yazıçı sadə və aydın dillə yazırdı ki, həkimlər xəstəliyi sağaltmaq üçün əvvəlcə onun mikroblarını axtarır, sonra müalicə edirlər. Zorakılıq, yalançılıq, rüşvət və oğurluq da ictimai xəstəliklərdir. “Cəmiyyət bizim həmvətənlərimizin yaşadığı yerdir, ictimai xəstəliklər isə burada baş verən hadisələrdir... Siz heç də bu fikirdə olmayın ki, bu mirası əl vurmamış övladlarınıza verməlisiniz. Cəmiyyət əmanət deyil ki, onu olduğu kimi saxlayasınız” (4.s.23). S.Behrəngi belə sadə və aydın dillə öz kiçik uşaqlarının ürəyini ələ alır, oxuduqları kitabı yerə qoymaması üçün, öz qəhrəmanlarını əfsanəvi qəhrəmanlar kimi göylərə uçurur, göyərçin cildinə salır, fövqəladə dərəcədə güclü, qüvvətli göstərir. İnsan üçün ən ali nemət olan azadlıq ideyası Səməd Behrənginin “Bir şaftalı və min şaftalı”, “Qarı və çil fərəsi”, “İyirmi dörd saat yuxuda və ayıqlıqda”, “Məhəbbət əfsanəsi” və s. əsərlərinin də başlıca motivləridir. Azadlığa qovuşmaq isə heç də asan deyil. Onun üçün həyatını qurban verməlisən. Səmədin qəhrəmanları olan Gecə cücəsi, Laləgülü, Şeytan, Balaca qara balıq, Şaftalı ağacı, Ata qarğa, Ana qarğa azadlığa məhz həyatlarından keçərək qovuşurlar. Səməd Behrənginin Kiçik Qara balığı azadlıq və əmin-amanlığın, varlısı-yoxsulu olmayan, qardaşlıq və bərabərsizliyin hökm sürdüyü bir cəmiyyət arzulayan İran uşaqlarının ümumiləşdirilmiş sürətidir. Kiçik Qara balıq ata-babalarının illər boyu yaşayıb orada da öldüyü palçıqlı gölməçədən çıxmaq, çaylar keçərək dənizlər, okeanlar arzusundadır. Amma anası deyir ki, səni burdan çıxmağa qoymazlar. Çıxsan da, yolunda dəfələrlə dəhşətli balıqyeyən saqqaya rast gələcəksən, o da səni məhv edəcək. Kiçik qara balıq isə ruhdan düşmür və anasına deyir ki, mən məhv olsam da getməliyəm. Mən bilməliyəm ki, böyük dənizlərdə həyat necədir. Azadlıq rəmzi olan cəsur Kiçik qara balıq kimi Səməd Behrəngi də nəhənglərdən qorxmayaraq böyük dənizlərə can atırdı. Bu yolda o, son anına qədər çarpışdı, nəhayət böyük bir ümmanda: İran və dünyanın bir çox məzlum, azad xəyallı uşaqlarının ürəyində özünə yol tapdı. “Balaca Qara balıq” nağılının qəhrəmanı Qara balıq bütün balıqları azadlığa çıxarmaq üçün balıqudanla mübarizəyə girişməyi qət edir. “Bir hulu, min hulu” nağılında şaftalı ağacı öz meyvələrini havayıyeyənlərə qismət olduğunu gördüyündən bəhər vermir. Yazıçının ilk kitabı “Bir şaftalı, min şaftalı” adlanır. Ustad yazıçı Səməd Behrəngi kiçik dostuna bir nağıl danışır. O, nağılda iki uşağın əkdiyi bir şaftalı tumunun cücərib böyüyərək ağac olana qədər baxın başına nələr gəlir: Beləliklə, mən hərəkətdən və hərarətli əllərdən düşdüm, torpağın

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53. altında xoş və şirin yuxuya getdim ki, yazda daha hazırlıqlı və daha qüvvətli ayılım, cücərim, torpaqdan çıxıb Polad və Sahibəli üçün çoxmeyvəli ağac olum. Elə ağac ki, onun şaftalıları mənə baxanda, öz gözəlliyindən utanıb qızların qızarmış yanağına oxşasın, sulu və iri olsun. Qışda gördüyüm yuxulardan yadımda bir şey qalmayıb. Ancaq o yadımdadır ki, yekə ağac olmuşam. Polad və Sahibəli mənim gövdəmə dırmaşıb budaqlarımı silkələyirlər. Ağacın ətrafında toplaşan yarıçılpaq kəndli uşaqları yerə tökülən şaftalıları götürüb ləzzətlə yeyirlər. Ağızlarının suyu sinələrinə tökülür, çılpaq qarınlarını və hətta isladır (6.s.7). “24 saat – yuxuda və oyaqlıqda əsərinin qəhrəmanı” Lətif istədiyi oyuncağı almaq imkanı olmayan yüz minlərlə uşaqlardan biridir. Nəzərlərini saatlarla oyuncaq mağazasının vitrinindən zilləyir. Gözü qabağında dəfələrlə dövlətli uşaqları onun sevə-sevə tamaşa etdiyi oyuncaqları adi bir şey kimi qoltuqlarına vurub dükandan çıxırlar. O, hələ uşaqdır, bu bərabərsizliyin əsil səbəbini anlamır. Yazıçı qəhrəmanı Lətifi nağılın sonuna qədər müti bir oğlan kimi təsvir edə bilməzdi, bu onun yaradıcılıq prinsiplərinə uyğun deyildi. O, Lətifi epizoddan-epizoda püxtələşən bir surət kimi oxucuya çatdırır. Lətif konkret hadisələr nəticəsində yavaş-yavaş həyatı anlamağa və özünəməxsus bir tərzdə ictimai bərabərsizliyə qarşı etiraz etməyə başlayır. Birinci dəfə Lətif iki dövlətli uşağının ikrah hissi ilə ondan uzaqlaşdığı vaxt sanki ayılır. Təhqir olunmuş qəhrəmanın davranışında mübarizənin ilk rüşeymi nəzərə çarpır. O, dövlətli balalarını döymək istəyir. İkinci dəfə onu dilənçi bilib oyuncaq mağazasının qabağından qovarkən haqsızlığa qarşı üsyan səsini qaldırır və uzaqdan daş atıb vitrini sındırır. Onun ən çox sevdiyi, yuxusuna girib həyati həqiqətləri ona başa salan oyuncaq dəvə satılarkən dözə bilmir. Şəhərin yarısını dəvəyə baxmaq üçün gəlib-gedən Lətif başa düşür ki, ədalətsiz quruluş onu oyuncaqlara baxmaq hüququndan belə məhrum edib. Uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş “Buzovun” adlı nağıl hekayədə vətənpərvər ədib orijinal bir yol seçərək kiçik yaşlı uşaqlar üçün örtülü bir şəkildə öz fikir və düşüncələrini əks etdirib. “Buzovum” Buzovum Bir buzovum vardı. Pəyədə yeri vardı. Apardım suvarmağa Ayağa buzdan zövüdü Dedim: “Buz, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, gün məni əritməzdi”. Dedim: “Gün, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, yağış məndən yağmazdı”. Dedim: Yağış, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, bulud üstümü almazdı”. Dedim: “Bulud, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, yağış məndən yağmazdı”. Dedim: “Yağış, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, ot məndən göyərməzdi”. Dedim: “Ot, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, qoyun məni yeməzdi”. Dedim: “Qoyun, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, qurd məni yeməzdi”. Dedim: “Qurd, sən necə də güclüsən!” Dedi: “Mən güclü olsaydım, it məni qovmazdı”. Dedim: İt, sən necə də güclüsən!”

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

Bir qələm sahibi kimi şifahi xalq ədəbiyyatından istifadə etmək Səməd Behrəngi üçün öz qəhrəmanlarına bir növ əfsanəvi qüdrət aşılamaq üçün lazım idi. Qəribə deyil ki, onun əsərlərində gəzib-dolaşan adamlar – balaca Ulduzlar, Yaşarlar, Gəlinciklər, Lətifələr, Sahiblər və başqaları istədikləri yerə uçur. Divlər aləmindən xəbər verir, Qarğalarla dil tapıb danışır, onlarla birlikdə qanad açıb əfsanəvi ölkəyə səfər edirlər. Hələ, “Balaca Qara balıq”. Bu incə, zərif məxluqu Səməd Behrəngi sözün əsl mənasında insaniləşdirir. Onu sarsılmaz bir qüvvəyə çevirir. Naqqallarla əlbəyaxa döyüşlərdə qalib çıxarır. Balaca Balıq: - Qorxaqlar! - dedi, - Elə xəyal edirsiniz ki, yalvarmaqla bu hiyləgər rəhmdillik edib sizi buraxacaq? Rizə balıqlar qorxuya düşüb dedilər: - Heç nə danşdığını da bilmirsən. İndi görərsən, həzrəti-ağayi Saqqa quşu bizi necə bağışlayacaq və səni necə “qurt” eləyəcək! Saqqa quşu dilləndi: - Doğrudur, sizi bağışlayıram, ancaq bir şərtlə! - Şərtinizi buyurun, qurban! - Azadlığınızı bu boşboğaz balığı öldürməklə əldə edə bilərsiniz. Balaca Qara Balıq bir qədər dala çəkilib Rizə balıqlara: - İnanmayın, - dedi, - bu hiyləgər bizi bir-birimizin canına salmaq istəyir, mənim başqa fikrim var!.. Rizə balıqlar azadlığa çıxmaq istəyi ilə Balaca Qara Balığın dediklərinə qulaq asmadılar, qalxıb onun üstünə düşdülər. Balaca Balıq yavaş-yavaş arxaya çəkilib: - Qorxaqlar! - dedi, - Hər halda girə düşmüsünüz, qaçmağa da yolunuz yoxdur. Mənə də gücünüz çatmaz! - Azadlığa çıxmaq istəyirik, onun üçün də səni öldürməliyik! - Ağlınızı başınıza yığın! Məni öldürsəniz də qaçmaq üçün yol tapa bilməyəcəksiniz. Hiyləgər quşa inanmayın! - Sən əsla bizim fikrimizi çəkmirsən, bu sözləri canını qurtarmaq ücün deyirsən! - Elə isə qulaq asın, sizə nicat yolu göstərim. Özümü ölülüyə vurub ölü balıqların içərisində gizlənəcəyəm. Görək Saqqa quşu sizi azad edəcəkdirmi?! Əgər sözümə qulaq asmasanız bu xəncərlə hamınızı qıraraq quşun da kisəsini parçalayıb çıxaram. Səməd Behrənginin hekayələri barədə ümumi mülahizələr söyləməklə yanaşı, bədii yaradıcılığında xüsusi bir mövqe tutan “Balaca Qara Balıq” nağılı haqqında bir qədər geniş danışmaq lazımdır. Təbrizlilər Səmədi Qara balıq adlandırırdılar. Bunun səbəbi oxucuya müəllifin həyat və yaradıcılığı ilə kifayət qədər tanış olanda aydın olur. Qara balığın həyat yolu Behrənginin məramnaməsidir. Qara balığın həyat yolu baş qarışdıran adi nağıl deyil, ibrət götürmək, həyata tətbiq etmək, passiv beyinləri düşündürmək, sönük, ümidsiz gözləri işıqlandırmaq, ölməkdə olan arzuları diriltmək üçündür. Əsər insanların əsrlərdən bəri istədiyi azadlığın labüdlüyünə, həmvətənlərində inam oyadır və onları bu böyük amal uğrunda qəti mübarizəyə səsləyir. Əsərin qəhrəmanı Qara balıq zahirən milyonlarla başqa həmvətənlərindən heç bir şeylə fərqlənmir. O da başqaları kimi, anası ilə gəzməyə çıxır, yaşadıqları arxın ancaq məhdud bir hissəsini görür, gecələr isə yosunların altında yatır. Lakin onunla bir qədər yaxından tanış olanda görürsən ki, üç əsas xüsusiyyəti Qara balığı dostlarından, yoldaşlarından, qohumlarından fərqləndirir: iradə, dünyagörüşü və təfəkkür. O, çox düşünür. Nə barədə? Qəhrəman həyatın yeknəsəqliyindən, solğunluğundan, mənasızlığından yorulur və nəhayət, üsyan edir. Onun üsyanını şüursuz adlandırmaq olmaz. Bu üsyan ömürdən gedən günlərin faydasız yerə küləyə sovrulmasından doğur. Qara balıq “başqa cür” yaşamaq istəyir. Kiçik vücuduna baxmayaraq əsrlərlə tapdanmış yoldan üz döndərir, arzusuna çatmaq üçün yeni yollar salmaq istəyir. 50

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

Onun qarşısında üç yol durur: birinci yol – bu şəraitlə həmişəlik barışmaq, “palaza bürün, elnən sürün” prinsipi ilə ömür çürütmək. İkinci yol – vəziyyətlə müvəqqəti razılaşmaq, məqsədini, ona yetişməyin yollarını aydınlaşdıranadək səbr etmək. Üçüncü yol isə dayanmadan hərəkət etmək, yorulmadan mübarizə aparmaq, böyük məqsədə can atmaq. Qara balıq yol üstündə bir dəstə balaca balığa rast gəlir. Onlar Qara balığa qoşulub çayın sonunadək getmək istəyirlər, ancaq hamısı balıqudandan qorxur. Balıqudanın kisəsi qorxaqlar üçün keçilməz bir maneədir. Onlardan biri deyir ki, əgər balıqudan olmasaydı, səninlə gedərdik, biz balıqudanın kisəsindən qorxuruq. Bu kəlmələr həyat həqiqətinin acı etirafı kimi səslənir. Mübarizədən qorxanlar az deyil. Qorxu belələrini hər addımda izləyir. Onlar üçün azadlıq yolunu kəsmiş zindan keçilməz bir səddir. Onlar mərd mübarizələrdən fərqli olaraq zindansız, sürgünsüz, qansız bir azadlıq yolunun da olduğunu güman edirlər. Lakin son nəfəsinə qədər döyüşməyə hazır olan, zindandan qorxmayan cəsur bir üsyankarla görüşdən sonra bu miskinlərdən bir neçəsi onunla yol yoldaşı olmağı qət edir. Balıqudan xırda balıqları udandan sonra qorxaq balıqların qarşısında bir şərt qoyur: onları səadətə səsləyən Qara balığı öldürsələr, azadlıq əldə edəcəklər. Balaca balıqların rəzilliyi tamamilə aşkara çıxır, onlar iradəli, cəsur üsyankarın qurbanı bahasına “azadlıq” əldə etmək istəyirlər. Bir qədər əvvəl özlərini onun məsləkdaşı kimi qələmə verən yol yoldaşları deyirlər: “Gərək səni boğaq, biz azadlıq istəyirik!”. Onlar azadlıq istəyirlər, lakin arzuları uğrunda döyüşmək iqtidarında deyillər. Belələri azadlığı ancaq hədiyyə kimi gözləyirlər. Balaca balıqlar onu öldürməyi qət edirlər, lakin kərtənkələnin verdiyi xəncərdən qorxduqları üçün balıqudana yalandan Qara balığı öldürdüklərini deyirlər. Balıqudan da cavabında əl-ayağı əsən satqınları udur, Qara balıq isə xəncərlə özünü zindandan xilas edir. O bunu əvvəldən də edə bilərdi, lakin xırda balıqları, dünyanın bütün miskinlərini tanımaq üçün əlinə düşmüş bu imkandan üz döndərmək ağıllı iş olmazdı. Qara balıq nəhayət, dənizə çatır. Dəniz bütün gözəlliyi ilə onun qarşısında cilvələnir. Oxucuda belə bir təsəvvür yaranır ki, bundan sonra Qara balıq azadlığa çıxmış balıqların qəhrəmanı olacaq, xoşbəxtlik içində ömrünün sonunadək firavan yaşayacaq. Lakin müəllif dünənin kölgəsində yatan qəhrəman istəmir. O, qəhrəmanı ancaq qızğın fəaliyyətdə, əbədi mübarizədə qəbul edir. Behrəngi öz müqəddəs vəzifəsini yerinə yetirmiş, qısa, lakin mənalı ömür sürmüş qəhrəmanın cismən yaşamasını o qədər də vacib saymır. Müəllif Qara balığı əbədiyyətə qovuşdurur. Onun qəhrəmanı bundan sonra azadlığa çıxacaq hər bir balığın həyatında yaşayır. Qara balıq artıq azad olmuş bir fərd deyil, o, azadlığın, səadətin, xoşbəxtliyin bir hissəsidir. Hekayəni doğma dilimizə çevirən Güntay Gəncalp məqaləsində əsərlə bağlı fikirlərini belə ifadə edir: “…”Qaraca balıq” həqiqəti, sonsuzluğu və ruhi bütünlüyü axtaran bir insanı xatırladır. Bu yoldakı mübarizədə təcrübə qazanıb dolğunlaşan, macəradan macəraya atılan, bir an belə doğrunu aramaqdan vaz keçməyən bir insan. Qarşısına türlü-türlü cəhalət çıxır, həyatını məhv edən vəhşilərlə qarşılaşır Qaraca balıq. Ancaq həyat doğrunu öyrənməyə həsr edilmirsə, onun nə anlamı var. Həyata anlam verən hərəkətdir. Çünki hərəkət edərkən təcrübə qazanılır, yeni hədəflər ortaya çıxır. Behrəngi çox gözəl təsbit etmiş bunu ki, böyük amac yolunda səfərə çıxarkən, qorxu hissi öz-özünə yox olur. …Necə ki, Qaraca balıq öz qılıncı ilə balıqudan quşu, balıqları yeyən naqqanı içlərindən vurur. Öz qılıncı ilə onların qarnını yırtıb və balıqların həyatını təhlükədən qurtarır. Hamı qəhrəman olmaz. Qəhrəmanlıq üçün hünər və xarakter lazımdır. Bir qəhrəmanın, bir fikir adamının hesabına bir millət və bir topluluq azadlığını əldə edir…”. (4. s.6). Səməd Behrəngi qısa və şərəfli bir ömür sürdü. O, yaradıcılığının ən çiçəkləndiyi bir dövrdə 29 yaşında həyatla vidalaşdı. Azərbaycan xalqının qeyrətli oğlu, görkəmli yazıçı, müəllim (1939-1968) əgər sağ qalsaydı, bu il 80 yaşı tamam olardı.

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

Ədəbiyyat siyahısı: 1. Cabir Nəbioğlu. Bu karvanın yolu dünyadır. Bakı, “Nurlan” 2007, s.83. 2. Cəlil Al Əhməd. Səməd və xalq əfsanəsi. Tehran, Areş, 1347, s.12. 3. Güney Azərbaycan folkloru. III kitab. Bakı, Elm və təhsil nəşriyyatı, 2014, 230 s. 4. Güntay Gəncalp. “Qaraca Balıq”. Tehran Areş. 1348. 5. Səməd Behrəngi. Məhəbbət nağılı. Bakı, 1987. 6. Səməd Behrəngi. Balaca Qara Balıq. Bakı, 1969. 7. Səməd Behrəngi. Bir şaftalı, min şaftalı. 8. Türk xalqları antalogiyası. Bakı, 2013. II cild.

Лейлаханым Гурбанова

МОТИВЫ СВОБОДЫ И ПАТРИОТИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ МИР САМЕДА БЕХРАНГИ

Резюме В статье освещаются жизнь и творчество современного иранского писателя, социалиста по убеждениям Самеда Бехранги. Самед Бехранги был писателем-реалистом. Темы его произведений были взяты из жизни или, точнее, из среды, в которой он жил. В своих работах автор излагает суть различных противоречивых событий того времени, в котором он жил, пытаясь раскрыть их и донести до нового поколения. В статье анализируется очень популярное аллегорическое произведение С. Бехранги «Маленькая черная рыбка», в которой фантастический мир, излагается очень убедительно и ясно, на языке, который понимают дети.Тем, кто его читает, не трудно понять суть того, что случилось с Маленькой Рыбкой. После смерти писателя «Маленькая черная рыбка» Бехранги получила первое место и Золотую медаль на Конкурсе детских книг в городе Болонье в Италии в 1969 году. Те вопросы, которые Самед Бехранги ставил в своих произведениях, свидетельствуют о том, что писатель был патриотом, от души любящим свою страну и свой народ, страдающим вместе с ним в тяжелые для него дни. Можно сказать, что идеологии писателя были для него ценнее чего-либо, даже своей жизни. Он боялся не смерти, а неспособности жить будучи живым. С. Бехранги также был учителем, который хорошо знал проблемы общества, в котором он жил, призывал своих читателей к чему-то, или убеждал их от чего-то отвернуться. Такие рассказы писателя как «Олдуз и вороны», «Тальхун», «Ульдуз и говорящая кукла», «Один персик и тысяча персиков», «Мальчик, продающий свеклу» также служат идеям писателя. Самед Бехранги использовал в своем творчестве устное народное творчество для того, чтобы как-бы вселить в своих героев некую легендарную силу. Он прожил немного, но оставил своему народу богатое литературное наследие. Самед Бехранги ушел из жизни, повлияв на жизни тысяч его соотечественников. Ключевые слова: юг, свобода, литература, ребенок, сказка.

Qurbanova L.Səməd Behrəngi yaradıcılığında azadlıq və vətənpərvərlik motivləri //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.47-53.

Leylakhanum Qurbanova

MOTİVES OF FREEDOM AND PATRİOTİSM İN SAMAD BEHRANGUİ’S CREATİVİTY

Summary

The article highlights the life and creation of a modern Iranian writer Samad Behrangui. Samad Behrangi was a realist writer. The themes of his works were taken from the life, or rather, from the environment in which he lived. In his works, the author sets out the essence of various contradictory events of the time in which he lived, trying to reveal them and convey to a new generation. The article analyzes the very popular allegorical work of S. Behrangi “The Little Black Fish”, in which the fantasy world is presented very convincingly and clearly, in a language that children understand. Those who read it are not hard to understand the essence of what happened with Little Fish. After the death of the writer "Little Black Fish" Behrangui won first place and a Gold Medal at the Children's Book Competition in Bologna, Italy in 1969. The questions that Samad Behrangui raised in his works testify to the fact that the writer was a patriot, sincerely loving his country and people, feelling sorrow for his motherland in difficult days. We can say that the writer's ideologies were more valuable to him than anything, even his life. He was not afraid of death, but of the inability to live being alive. Behrangui was also a teacher who knew well the problems of the society in which he lived, urged his readers to something, or convinced them to turn their backs on something. Such stories of the writer as “Olduz and Ravens”, “Talhun”, “Ulduz and the Talking Doll”, “One Peach andThousand Peaches”, “A Boy Selling Beets” also serve the writer’s ideas. Samad Behrangui used folklore in his work in order to somehow infuse some legendary power into his heroes. He did not live long, but he left his people a rich literary heritage. Samad Behrangui passed away, affecting the lives of thousands of his compatriots. The key words: South, freedom, literature, child, tale.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 08.04.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 17.08.2019.

Filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60.

UOT 821.512.162 Novruz Bəkirov doktorant, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Bakı ş., İstiqlaliyyət küç., 26 e-mail: [email protected]

MOLLA CÜMƏNİN DASTANLARI

Açar sözlər: Molla Cümə, Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi irs, dastan, asıq poeziyası.

Giriş:Molla Cümə dastan yaradıcılığına xüsusi yer ayırmışdır.Onun indiyədək nəşr edilmiş “Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım”, “Baxış bəy və Leyla xanım”, “Həsən əminin öküzü” və “Sayat bəy və Sayalı xanım” dastanlarının adını çəkmək olar. Molla Cümənin ədəbi- irsinin tədqiqi zamanı tərəfimizdən bir sıra yeni dastanları aşkar edilmişdir. Əldə etdiyimiz yeni tapılmış “Molla Cümənin İsmi Pünhanla son vidası”, “Mahmud və Nigar xanım”, “Şah Səməd və Nigar xanım”, “Zinhar və Mahəfrus”, “Şah baba və Pəri xanım” dastanlarını göstərə bilərik. Adları sadalanan dastanların həcminə nəzər yetirdikdə Molla Cümənin dastan yaradıcılığında kifayət qədər fəal olduğunu görürük. Onun dastanlarında Azərbaycan xalqı ilə bərabər ölkəmizin ərazisində yaşayan digər xalqların mədəniyyətlərinə hörmətlə yanaşılmış, bu əsərlərdə baş verən hadisələr böyük ustalıqla , sadə, axıcı dildə təsvir edilmişdir. Təəssüflə qeyd etmək istəyirik ki, Molla Cümənin dastanlarının hamısı dövrümüzə qədər gəlib çıxmamışdır. Molla Cümənin dastan yaradıcılığı araşdırılarkən ilk öncə onun nəşr edilmiş dörd dastanını nəzərdən keçirmək istərdik. Bunlar “Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım”, “Baxış bəy və Leyla xanım”, “Həsən əminin öküzü”, “Sayat bəy və Sayalı xanım” dastanlarıdır. “Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım” dastanı janr etibarı ilə məhəbbət dastanı olaraq iki qonşu xalqın azərbaycanlılarla gürcülərin bir-birinə bəslədiyi dostluq münasibətini əks etdirir. Əsas süjet xətti belədir: Gürcü knyazı Təbrizli tacir Bəzirganı qonaq çağırır. Tacir qonaq gələrkən çoxlu qiymətli hədiyyələr gətirir. Adətə görə gürcü knyazı ailəsilə birlikdə hədiyyələrə baxırlar. Görürlər ki, Bəzirgan knyazın bütün var-dövlətindən daha çox qiymətli hədiyyələr gətirib. Bunun müqabilində knyaz çox götür-qoy etdikdən sonra Bəzirganın xəbəri olmadan qızı Tavat xanımı onun oğlu Cəlali Məhəmmədə ərə vermək məqsədilə onlarla göndərir. Bəzirgan bu hadisədən ancaq yolda xəbər tutur. O, hadisədən xəbər tutan kimi Təbrizə toy hazırlığı görmək üçün xəbər göndərir. Onlar Təbrizə çatırlar. Toy izdivacı baş tutur. Ancaq Cəlali Məhəmməd yerli adətlərə görə xristian qızı ilə ailə həyatı yaşamağı özünə yasaq sayır. Onlar yeddi il bir yerdə olsalar da ailə həyatı yaşamırlar. Bütün bunlardan bezən Tavat xanım qaçıb evlərinə qayıdır və hadisəni olduğu kimi knyaza danışır. Knyaz Tavat xanıma əvvəlki nişanlısı ilə toy mərasimi düzənləyir. Cəlali Məhəmməd yerli adət-ənənələr, din təəssüfkeşi qarıların iradəsinə zidd olaraq ailəsini qaytarmaq üçün Tavat xanımın arxasınca yollanır. Böyük çətinliklərdən sonra Cəlali Məhəmməd Tavat xanımı geri qaytara bilir. Gürcü qızı Tavat xanım azərbaycanlı Bəzirganın, onun oğlu Cəlali Məhəmmədin və ailəsinin heç bir şeydə günahı olmadığını, sadiq, qayğıkeş olduqlarını başa düşür. Cəlali Məhəmməd Tavat xanımla birlikdə şər qüvvələri məğlub edir və xoşbəxt həyatlarını yaşamağa qərar verirlər. [1.s.154-175]; [ 2.s.205-222]. “Baxiş bəy və Leyla xanım” dastanı quruluş etbarilə mükəmməldir və sadə dildə yazılmışdır. Əsər hər bəndi 4 misra olmaqla 13 bəndlik Ustadnamə, 120 bənddən ibarət qoşmalardan, deyişmə və boylardan (təhkiyə hissəsindən) ibarətdir. 54

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60.

Əsərin əsas süjet xətti belədir: Yəmən şəhərində Əmir şah adında bir padşah olur. Onun oğlu Baxış bəy Əmir şahın yanında saxladığı Molla Humayın qızı Leyla xanıma aşiq olur. Həm oğlan, həm də qız çox yaxşı başa düşürlər ki, bu icdivac çox çətin ki, baş tuta. Ancaq buna baxmayaraq onlar bir-birlərini sevməkdə davam edirlər, qərara gəlirlər ki, hər ikisi bu barədə analarına bildirsinlər. Anaları xəbər tutan kimi onlar bu məsələnin ədalətli həlli üçün birgə yollar aramağa başlayırlar. Analar uşaqlarının istəklərini ərlərinə xəbər verirlər. Hiyləgər şah oğlunu özündən uzaqlaşdırmamaq üçün-Molla Humaya deyərəm , o da imtina etməz deyərək cavab verir. Hiyləgər molla isə başa düşür ki, şah üzdə razı olsa da həqiqətdə belə bir izdivaca razı olmayacaq, qızılı, pulu, özü ilə aparılması mümkün olan hər şeyi yığışdıraraq səhər ala toranlıqda ikən Tehrana yola düşür. Baxış bəy səhər Leyla ilə görüşə gələrkən onların gecəylə köçdüklərini öyrənir. Tez yığışaraq onların arxasınca yola düşür. Yolda canişinlər Molla Humayın əmrilə onu tutub zindana salırlar. Canişin Baxış bəyin günahsız bir adam olduğunu görür, nəhayət onu azad edir. Bu işdə Leyla ona kömək edir. Molla Humay yenə qaçaraq gəlib çatır Tehrana. Baxış bəy də gəlir, ancaq Leylanın qaldığı yeri tapa bilmir. O yolda bir qarı nənəyə rast gəlir. Çox mübahisələrdən sonra qarı nənə Leylanın qaldığı yeri bildiyini söyləyir, Baxış bəylə onu görüşdürəcəyinə söz verir. Əvəzində hiyləgər qarı həm Baxış bəydən, həm də Leyla xanımdan qızıl pul alır. Nəhayət, bir çox çətinliklərdən sonra Baxış bəylə Leyla xanım görüşürlər və birlikdə qaçırlar. Beləliklə, Baxış bəy və Leyla xanım öz arzularına qovuşurlar. Əmir şah isə oğlunun salamat qayıtdığına görə sevinərək qırx gün, qırx gecə mahalda nə qədər çalan, oxuyan varsa yığaraq ziyafət düzəldir, oğlu Baxış bəylə Leyla xanıma toy edir.[1.s.127- 153]; [3.s.557-585]. “Həsən əminin öküzü” dastanı hər bəndi 4 misra olmaqla 13 bəndlik ustadnamə və 24 bəndlik qoşma və boylardan (təhkiyə hissəsindən) ibarətdir. Dastanda baş verən hadisələr satirik nağıl obrazları xarakterlərinə görə münasibətlərində ziddiyət təşkil edir. Dastanın əsas süjet xətti belədir: Həsən əmi nə qədər aciz, korafəhmdirsə, qadını bir o qədər diribaş, irəlini görən, praktikdir. Qadındakı aktivlik simpatiya, kişidəki passivlik yumorla verilib. Həsən əmi çox pul verərək əvəzində arıq, xəstə öküz alır, pulun dəyərini anlamayıb yalnız sayını söyləyir ( on pul deyərək durur), başqa sözlə çox sadəlövh insandır. Dastanda baş verən hadisələrin ideyası da budur ki, həyatda praktik olmaq lazımdır. Həsən əmi xəstə öküzlə aldadıldığını bildikdən sonra onu bir aya bəsləyib, kökəldəcəyini, öküz öldükdən sonra isə dərisini soyub satacağını düşünür. Bu isə onun xaraktercə nikbin olduğunu göstərir. Heç bir şey onu həyatdan küsdürmür. Bu yumoristik nağıl-dastanın gülüş obyekti Həsən əmidir. Onun gülüş obyekti olan tərəflərini göstərmək üçün əks xarakter olan qadın surəti verilmişdir. O, aktivdir. Ehtiyacı ödəmək, inək almaq üçün o, qənaətlə pul yığır, ərinin tərsliyini pisləyir. Həsən əminin qardaşı oğlu da iş bacarmayan, sadəlövh əmisini tənqid edir. [1.s.195-207] “Sayat bəy və Sayalı xanım” dastanı hər bəndi 8 misra olmaqla 6 bəndlik Ustadnamə, 14 bəndlik qoşma, hər bəndi 5 misra olmaqla 10 bəndlik müxəmməs formalı və 10 bəndlik qoşma formalı boydan (təhkiyə hissəsindən) ibarətdir. Əsər əfsanə xarakteri daşıyır. Dastanın əsas süjet xətti belədir: Uzun macəralardan sonra sevgililər qovuşurlar. Qəhrəmanlar daim maneələri dəf etməklə şər qüvvələrə qalib gəlir və öz arzularına çatırlar. Sevənlərin öz sevgilərinə qovuşmasında ən ağır vəziyyətdən çıxmasında onlara ilahi qüvvəyə malik qoca dərviş kömək edir. Obrazların özlərində kifayət qədər aktivlik yoxdur. Onların köməyinə həmişə yuxular, dərviş və nurani qoca çatır. Sayat bəyin Hacı Müslümlə Yəmən şəhərinə ticarətə gələrkən yolda Sayat bəy gördüyü yuxu (bir qocanın qızıl alma uzadıb, geri alması) əsas mövzunun başlanmasına hazırlıqdır. Paşa qızının Sayat bəyi sevməsini bilən Hacı Müslüm geri dönərkən, yolda yenə Sayat bəy yatıb yuxu görür. Yuxuda əvvəlki qoca ona cənnət şərabı içirir və Sayalı xanımı göstərir. Bu yuxunu həmin vaxt Sayalı xanım da görür. Bu, adı

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60.

çəkilirsə də, əslində bir sıra məhəbbət dastanlarındakı rast gəldiyiniz sevgililərin yuxuda bir- birinə buta verilməsi hadisəsidir. Dastanın əsas obrazları Sayat bəy, Sayalı xanım və xoca Müslümdür. Sayat bəy dindar, passiv bir gəncdir. Sayalı xanım hakim mühitdə böyümüş çılğın xasiyyətli qızdır, aktivdir.

Xoca Müslüm isə dindar, ehtiyatkar bir hacıdır. Nəhayət sonda gənclər evlənir. [1.s.195-207]; [3.527-557].

MOLLA CÜMƏNİN NƏŞR EDİLMƏMİŞ DASTANLARI.

Tərəfimizdən Molla Cümənin dastanları tədqiq edilərkən beş yeni nəşr edilməmiş əsəri aşkar edilmişdir. Bu əsərlər barədə məlumatı təqdim edirik. “Molla Cümənin İsmi-Pünhanla son vidası ” dastanı tam həcmdə bizə çatmasa da əlimizdə olan parçadan əsərin əsas süjet xəttini müəyyən etmək mümkündür. Hadisələr müəllifin doğma vətəni Layisqidə baş verir. Əsərdəki hadisələrin qısa məzmunu belədir: Molla Cümənin sevgilisinin vaxtsız ölümü onu üzgün hala salır, hətta o ətrafında baş verən hadisələri belə görmür. Bundan sonra o, sevgilisini “İsmi Pünhan” adlandırır, onun dərdindən dəli-divanə olur. Molla Cümə sevgilisinin vaxtsız ölümü səbəbindən ilk məhəbbətinə qovuşa bilmir. Həyatındakı boşluğu doldurmağın çıxış yolunu dərvişlikdə görür. Əsər təsirli şeirlərlə zəngindir. [4.1.-s.66-68]. “Mahmud və Nigar xanım” dastanı məzmunca zəngin dastanlarından biridir. Əsərin əsas süjet xəttini Mahmudla Nigar xanımın sevgisi təşkil edir. Hadisələr İsfahan şəhərində Xoca Vahid adlı bir kişi və onun Mahmud adlı bir oğlunun ətrafında cərəyan edir. Mahmud böyüyüb həddi-buluğa çatanda İstambullu Güldüm padşahın qızı Nigar xanımı yuxuda görüb aşiq olur. Bu hadisədən sonra Mahmudun əhvalı dəyişir və daim fikirli gəzir. Valideynlər oğullarının daim belə fikirli olmasının səbəbini soruşurlar. Mahmud valideynlərinə aşiq olduğu və sevgilisinin İstambulda yaşadığını bildirir. Valideynlər Mahmudun bu hala düşməsinin səbəbini bildikdən sonra oğullarına kömək etmək üçün onun İstambula getməyinə icazə verirlər. Mahmud bu şəhərdə bir çox çətinliklərlə rastlaşır. Nigar onu bu çətinliklərdən qurtarmağa çalışsa da, qızın atası Güldüm Paşa bu izdivaca mane olur. Paşa Mahmudun boynunu vurmağı əmr edir. Nigar bu dəfə də Mahmudun xilası üçün yollar axtarır və tapır. Nigar xanım adamlarına Mahmudu çimizdirib yanına gətirməyi əmr edir. Hər iki sevgili görüşərkən ilan kimi bir-birinə sarmaşırlar. Nigar xanım Mahmuda bir qırağı naxışlı yaylıq bağışlayır. Əhvalatdan xəbər tutan Güldüm Paşa əmr edir ki, Nigarı Mahmudla bir sandığa qoyub dəryaya atsınlar. Paşanın əmrinə görə Nigar ilə Mahmudu sandığa qoyub dəryaya atırlar. Dənizin kənarında bihuş halda qoyulan Mahmudun dostu Qənbər özünə gəldikdən sonra sandığın üstündə oturur. Sandıq su ilə gedərək İstanbulda Şıx Nəsir adlı bir şəxsin bağının bərəsinin ağzında durur. Bağban suyun kəsildiyini görərək bağdan bayıra çıxir. Görür ki, bir sandıq bərənin deşiyini kəsib, üstündə də bir nəfər oturmuşdur. Sandığı bağa gətirib ağzını açdıqda görür ki, bu sandıqda iki cavan qol-boyun olub tər tökə-tökə yatırlar. Bağban Mahmudu, Nigarı və Qənbəri Şıx Nəsirin yanına aparır. Şıx Nəsir Qənbərdən halı- qəziyyəni öyrənib qırx gün, qırx gecə toy çaldırır, Nigarla Mahmudu evləndirir. Toydan sonra Şıx Nəsir Mahmuda deyir ki, oğul, budur, siz muradınıza çatdınız. İndi istəsəniz burada qalın, istəsəniz ata-ananızın yanına gedin, ixtiyar sizindir. Mahmud Şıx Nəsirlə halal-himmət edib Nigarla vətəninə doğru rəvan olur . Bunlar bir şəhərə çatıb görürlər ki, bu şəhərdə padşah ölmüşdür. Yenidən padşah seçmək üçün isə adətə görə quş uçurdurlar. Quş havada dövrə vurub gəlib kimin üstünə qonarsa o da padşah seşilərmiş. Onların da Padşah seçmək üçün uçurduqları quş Mahmudun başına qonur. Quş uçuranlar quşun Mahmudun başına qonmasını hesaba almırlar və aparıb onu bir xaraba 56

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60. dəyirmana salırlar. Quşu təkrar uçurdurlar. Quş yenə də dəyirmanın başına qonur. Şəhərin böyükləri deyirlər ki, yəqin bu adam nəcibzadədir. Belə olmasa quş nahaqdan onun başına qon- maz. Ona görə Mahmudu bu vilayətin şahı seçirlər. Mahmud taxta çıxır və Qənbəri özünə vəzir təyin edir” [4.1.-s.69-86]. “Şah səməd və Şəmsi xanım” dastanında hadisələr Zər-zər şəhərində övladı olmayan Malik padşahdan bəhs olunur. Günlərin bir günü padşah övladsızlığını düşünüb qəmli halda otu- rubmuş. Vəzir padşahın qəmginliyini anlayıb bunun səbəbini soruşur. Padşah cavab vermir. Və- zir ona deyir: Şah, qurbanın olum mənim də sənin kimi züriyyətim yoxdur. Gəl bir müddət səya- hətə çıxaq, gözümüz könlümüz açılsın. Padşah razı olub vəzirlə bərabər səyahətə çıxır. Səyahət zamanı bir bulaq başında istirahətə oturub yatırlar. Yuxuda padşah bir dərviş görür. Dərviş padşaha iki alma təklif edir ki, vəziri ilə bərabər nuş eləsinlər. Bu hadisədən sonra onların övladı olur. Şah ayılıb yuxusunu vəzirə nəql edir. Vəzir deyir ki, Şah, deyəsən, yuxunuz müstəcəb olacaq. Bunlar şad-xürrəm evlərinə qayıdırlar. Doqquz ay, doqquz gün, doqquz saatdan sonra Şah və vəzirin hərəsinin bir oğlu olur. Şah oğlunun adını Şah Səməd, vəzir isə Abdulla qoyur. Bu uşaqlar on beş yaşına çatırlar.Günlərin bir günü ŞahSəməd aləmi-röyada ikən Xızır peyğəmbər ona bir badə təklif edir ki, nuş eləsin. Bu badə Ərzan şəhəri padşahının qızı Şəmsi xanımın şirnisiymiş. Başqa sözlə Şəmsi xanımla ona buta verilir. Şah Səməd badəni içən kimi bihuş düşür. Abdulla şah Səmədin bu halını görcək tez Şaha xəbər aparır ki, oğlu bihuş olub. Şah dərhal taxtdan sıçrayıb oğlunun yanına gedir, onun başını dizinin üstünə alıb çox narahat halda oğluna müraciət edir.... Sonda Şah Səməd Şəmsi xanıma qovuşur. Şah onlara qırx gün, qırx gecə nağara-zurnayla toy-büsat edir...[4.1.-s.87-107]. “Zinhar ilə Mahəfrus” dastanındakı hadisələr Xorasan şəhərində Şövkət paşa adlı padşahın ətrafında cərəyan edir. Bir gün bu padşah namaz üstə dua edir ki, ya Allah, sən mənə bir oğul kəramət elə ki, mən öləndən sonra yerimi tutsun, səltənətimi idarə etsin. Şövkət paşa namazdan sonra öz vəziri Yaqubu yanına çağırıb təklif edir ki, onunla dərviş paltarında səyahətə çıxsın. Vəzir razı olub şahla bərabər dərviş libası geyib səyahətə çıxır. Yolda dərvişə rast gəlirlər. Padşah dərdini dərvişə danışan kimi o yoxa çıxır. 9 aydan sonra padşahın və vəzirin hərəsinin bir oğlu olur. Onlar uşaqların bir yaşını təntənə ilə qeyd edərkən dərviş peyda olur. Padşah dərvişə təşəkkürünü bildirir. Padşah oğlunun adını dərvişin təklifilə Zinhar qoyur. Oğlan böyüyür, Hindistan padşahının qızı Mahəfrusa vurulur. Atası razı olmur, buna baxmayaraq Zinhar sevgisinə qovuşur. Bu xəbər Hindistan padşahına çatan kimi şah əmr verib oğlanı qolu bağlı zindana saldırır. Mahəfrus atasının ayağına düşərək yalvarmağa başlayır ki, Zinharı buraxdır- sın. Şah bundan qəzəblənib qızını da həmin zindana saldırır. Bunlar zindanda bir-birinə sarmaşaraq ağlamağa başlayır. Bu vaxt bir nurani şəxs zahir olur və deyir: Balalar, heç fikir etməyin, mən sizi qurtarmağa gəlmişəm. Durun ayağa. Zinhar ilə Mahəfrus ayağa qalxır, dərviş əlindəki əsanı divara vurur. Divar yarılıb yol açılır. Yolun başında bir ağ atın dayandığını görürlər. Zinhar və Mahəfrus həmin ağ ata minib bir göz qırpımında Xorasana çatırlar. Xorasanda Şövkət paşa oğlunun qayıtdığını eşidib çox sevinir. Yolu bəzəyərək böyük təmtəraqla oğlunu və gəlnini qarşılayır. Qırx gün qırx gecə toy çalınır. Zinharla Mahəfrus bir-birinə qovuşurlar[4.1.s.108-128]. “Şah baba ilə Pəri xanım” dastanındakı hadisələr Xudat şəhərində baş verir. Xudat padşahının iki oğlu var idi. Bunlardan biri -Şah Baba öz oğlu, o biri isə arvadının əvvəlki ərindən olan oğlu idi. Bir gün Şah Mirzə padşah xəstələnib yamanca düşür. Vəsiyyət edir ki, məndən sonra səltənətə Şah Əli padşah sahib olmalıdır. Şah Mirzə padşahın öz oğlu Şah Baba bu vəsiyyətdən

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60. narazı qalıb atasına kin bəsləyir. Başına atasından narazı adamlarları toplayır, öz qoşunu ilə dağlara çəkilir və quldurluqla məşğul olur.. Şah Baba bir dəfə qoşunu ilə bir dağın başında gecələrkən bərk çovğun, boran qalxıb qoşunu qırır. Özü isə bir qayanın dibinə girib atı ilə xilas olur. Qayanın altında gözünə yuxu gedir və röyada görür ki, bir nurani şəxs ona badə verib deyir: “Oğul bu badə “Yeddi div” qalasında əsir olan Xas Məmmədin qızı Pəri xanımın şirnisidir. Al iç, onu sənə buta verirəm. Ələ keçirsən muradına çatacaqsan”. Yuxudan oyandıqdan sonra Şah Baba yeddi divin qalasına yola düşür. Pəri xanıma da Şah babanın surəti göstərilmişdir. Şah babanı eyvanda gələn görüb ona deyir: “Oğlan, gizlən, divlərin indi ovdan qayıdan vaxtıdır”. Pəri Şah sonra Babaya belə deyir: "Oğlan, yaxşı olar ki, sən tez özünü yetir mənim atamın yanına, mənim burada olmağımı ona söylə və qoşun götürüb məni azad et”. Şah Baba Pərinin üzüyünü alıb Xas Məmmədə xəbərə gedir. Bir kənddə gecələyəsi olur. Bir qarının evinə qonaq düşür. Bu qarı Pərinin yurdunu tapmaqda ona kömək edir. Şah Baba Yəmən şəhərində Pəri xanımıgilə çatır. Qızın anası onun barmağındakı üzüyü görən kimi tanıyır. Şah Baba qızı qurtarmaq üçün bir çox əziyyətlərə qatlaşmalı olur. Nəhayət, yeddi divin qalasına çataraq atını otlağa buraxır. Sonra Şah Baba qoşunu Pəri xanımın məsləhətilə geri, öz vətəninə göndərir, özü isə Pəri xanımla oradan qaçıb gəlirlər həmin qarının evinə. Sonra Şah Baba ovçudan pul ilə at alıb minir və bir başa qarının evinə çaparaq oradan Pərini də atının tərkinə mindirib Xudat şəhərinə rəvan olur. Xudat şəhərində böyük şənlik edərək əvvəl Şah Babanın toyunu edirlər, toydan sonra isə Şah Mirzə öldüyündən Şah Babanı padşah, Əlini isə onun vəziri təyin edirlər[4.1.s.129-140]. Nəticə:Azərbaycan xalqının yaratdığı ədəbi, mədəni və folklor nümunələri bəşər sivilizasiyasının keçib gəldiyi tarixi-ictimai mərhələlərin bədii ifadəsini özündə yaşadır. Bu sahədə misilsiz xidmətləri olan Molla Cümə yardıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında müxtəlif üslub və janrlarda, eləcə də dastan janrında yazıb-yaradan məhsuldar, tanınmış şairlərimiz və ustad aşıqlarımızdan biri olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli ustad aşıq Molla Cümənin zəngin ədəbi irsi olmuşdur. Şairin ədəbi irsini araşdırarkən məlum olur ki, o, dastan yaradıcılığına xüsusi fikir vermişdir. Tədqiqatçılar bu gün də Molla Cümənin ədəbi və mədəni irsini öyrənərək bir yerə toplamaq və xalqa çatdırmağı qarşılarına vəzifə qoymuşlar və özlərinə borc bilirlər. Bu sahədə Molla Cümənin dastan yaradıcılığına xüsusi yer ayırmasına baxmayaraq, onun yaratdığı bütün dastan və nağıllarının hamısı hələlik tədqiq edilməmişdir. Onun indiyə qədər çap edilmiş dastanlarından “Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım”, “Baxış bəy və Leyla xanım”, “Həsən əminin öküzü”, “Sayat bəy və Sayalı xanım” dastanlarını göstərmək olar. Molla Cümənin əsərlərinin tədqiqi zamanı onun bir sıra yeni, qeyri-mətbu dastanları tərəfimizdən aşkar edilmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: “Molla Cümənin İsmi Pünhanla son vidası”, “Mahmud və Nigar xanım”, “Şah Səməd və Nigar xanım”, “Zinhar və Mahəfrus”, “Şah baba və Pəri xanım” dastanları. Azərbaycan məhəbbət dastanlarına məxsus ənənələri davam etdirən bu əsərlərdə Molla Cümənin özünəməxsus üslubu müşahidə olunur. Şair bir sıra dəyərli lirik şeirlərini bu dastanlarına daxil etmişdir. Molla Cümənin yaratdığı dastanların digər dastanlarla ümumi oxşar cəhətlərinə rast gəlinsə də, özəlliyi ondan ibarətdir ki, onun yaratdığı dastanlarda, Azərbaycan xalqı ilə bərabər ölkəmizin ərazisində yaşayan digər xalqların mədəniyyətlərinə hörmətlə yanaşmış, bu əsərlərdə baş verən hadisələri böyük ustalıqla , sadə, axıcı dildə təsvir etmişdir. Ümumiyyətlə, son zamanların axtarışları Molla Cümə irsinin indiyədək bildiyimizdən xeyli zəngin olduğunu ortaya qoyur. İnanırıq ki, Molla Cümə əsərlərinin tam olaraq tədqiqiqi onun yaradıcılığının Azərbaycan ədəbiyyatında əsil layiqli yerini tutmasına kömək edəcəkdir.

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60.

Ədəbiyyat : 1.Azərbaycanın qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. 12 cilddə. C.9.- Azərbaycan aşıq yaradıcılığı və Ərtoğrol Cavid / tərt., elmi red.: Gülbəniz Babaxanlı. Bakı: Çaşıoğlu, 2011. 2. Bəkirov Novruz. Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri və Molla Cümə yaradıcılığı. Bakı, “Nafta-Press”, 2018, s.205-223. 3. Molla Cümə. Əsərləri /tərt.: Paşa Əfəndiyev. Bakı : “Şərq-Qərb”, 2006, s.527-557 ; s.557-585. 4. Molla Cümə. Dastanlar. Əlyazma, məqalənin müəllifinin şəxsi arxivi,s.66-68 ; s.69-86 ; s.87-107 ; s.108-128 ; s.129-140.

Новруз Бекиров ДАСТАНЫ МОЛЛЫ ДЖУМЫ

Резюме Созданные азербайджанским народом образцы литературы, культуры, фольклора, воплощают в себе художественное выражение исторических и социальных этапов, через которые прошла человеческая цивилизация. Творчество Моллы Джумы, являющегося одним из представителей классической азербайджанской ашугской поэзии второй половины XIX– начала XX веков, по своей тематике разнообразно. Но основное место в нем занимает любовная лирика. Поэт оставил после себя богатое литературное наследие, которое и сегодня изучается исследователями для предоставления их результатов широкой общественности. Результаты исследований творчества Моллы Джумы, показывают, что особое место в нем занимает жанр дастана. В статье освещаются как изданные дастаны Моллы Джумы, так и те, которые были выявлены в результате исследований и еще не изданы. В дастанах Моллы Джумы встречаются общие сходства с другими дастанами, но их особенность заключается в том, что здесь, наряду с культурой азербайджанского народа автор уважительно относится и к культуре других народов, проживающих на территории нашей страны, и изображает происходящие в этих произведениях события с большим искусством и на простом, легко воспринимаемом читателем языке. Однако исследования последних лет выявили, что наследие Моллы Джумы значительнее богаче, чем мы знаем. Безусловно, более широкое исследование деятельности Моллы Джумы, поможет занять достойное место его творчеству в азербайджанской литературе. Ключевые слова: Молла Джума, азербайджанская литература, литературное наследие, дастан, ашугская поэзия.

Novruz Bekirov

MOLLA JUMA’s DASTANS Summary

The samples of literature, culture, folklore created by the Azerbaijani people embody the artistic expression of the historical and social stages through which human civilization passed. The creativity of Molla Juma, who is one of the representatives of classical Azerbaijani ashug poetry of the second half of the 19th – beginning of the 20th centuries, is diverse for its themes.

Bəkirov N. Molla Cümənin dastanları //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.54-60.

But love lyrics takes the main place in Juma’s creativity. The poet left us a rich literary heritage, which is still being studied by researchers to present their results to the general public. Researching Molla Juma’s activities, we reveal that the dastan genre takes a special place in it. The article highlights both the published dastans of Mall of Juma and those identified in the research and have not been published yet. Molla Juma’s dastans have common similarities with other dastans, but differ with Molla Juma’s respect to the other cultures of the other nations living in the territories of Azerbaijan. Events taking place in these works were written with great mastership and in a simple language that is easily understood by readers. However, researhces of recent years have revealed that the literary heritage of Molla Juma is richer than we know. Of course, a broader study of his activities will help to define Molla Juma’s worthy place in the Azerbaijani literature. Key words: Molla Juma, Azerbaijani literature, literary heritage, dastan, ashug

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 04.06.2018 Çapa qəbul olunma tarixi: 27.07.2018

Filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66.

UOT 82.91 Əfsanə İsmayılova dissertant, AMEA Məhəmməd Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu Bakı ş., İstiqlaliyyət küç.,26 e-mail: [email protected]

MİRZƏ MEHDİ ŞÜKUHİNİN MƏSNƏVİLƏRİNDƏ SOSİAL MÜHİTİN TƏNQİDİNİN FORMA VƏ ÜSULLARI

Açar sözlər: Mirzə Mehdi Şükuhi, məsnəvi, Cənubi Azərbaycan, XIX əsr, sosial mühit. Giriş Mirzə Mehdi Şükuhi XIX əsrin ikinci yarısında yaşamış Cənubi Azərbaycanın görkəmli şairlərindən biridir. Şairin bədii irsi Təbrizdə bir neçə dəfə çap olunsa da, ölkəmizdə tam halda işıq üzü görməmiş, onun əsərləri – xüsusilə heca vəznində yazdığı şeirləri müxtəlif mənbələrdə pərakəndə şəkildə nəşr edilmişdir. Şairin məsnəvilərinin nəşri Y.Piriyev və Ə.Hüseyninin adı ilə bağlıdır. Müəlliflər Şükuhinin epik məsnəvilərini “Cənub ulduzları” məcmuəsində çap etdirmiş, Y.Piriyev “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı” əsərində onların geniş təhlilini vermişdir. Şairin məsnəviləri haqqında ətraflı məlumata Y.Piriyevdən sonra Z.Əsgərlinin tədqiqatında rast gəlirik. M.Müsəddiq isə Şükuhi yaradıcılığı haqqında ən fundamental tədqiqat əsərinin müəllifidir. Burada Şükuhinin həm lirik, həm də epik əsərləri geniş şəkildə təhlil edilmişdir. Əsas mətn Şükuhinin məsnəvilərinin mövzu dairəsini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: şah üsuli-idarəsinin, istismarçı ictimai təbəqənin tənqidi, yaşadığı mühitin eybəcərliklərinə qarşı etiraz, şəriət adından istifadə edib avam insanların başına oyun açan dindarların ifşası və s. Onun “Gənclik illərində Şükuhinin Marağaya ilk səfəri” adlı məsnəvisi avtobioqrafik səciyyəsi ilə yanaşı, dövrün bir sıra problemlərini öyrənmək baxımından da qiymətlidir. Şairin həyatı haqqında mənbələrdə rast gəlinən məlumatlar məsnəvinin məzmunu ilə tam səsləşir. Əsərin əsas qəhrəmanı Şükuhidir. Gənc şair Təbrizdə səfalət və çətin güzərandan qurtulub hec olmasa gündəlik ehtiyaclarını ödəmək üçün vətəni tərk etməli olur. Onu Marağadakı ucuzluq, rahat güzəran haqqında eşitdiyi söhbətlər daha çox cəlb edir: Bir yerdir Mərağə çox ucuzluq, Nə aclıq olur, nə də susuzluq. Orda necə çox ucuzdu qaymaq, Qaymaqdan heç olurmu doymaq? [2, 106] Səfər zamanı şair bir qədər dincəldikdən sonra yola düşmək istəyir, lakin nə qədər çalışsa da, ulaq yerindən tərpənmir. Şair çox israr edir, ulaq inadından dönmür. Burada ulağın sözləri sanki istismara məruz qalan insanların fəryad səsidir: Yanıbdı sənin əlində canım, Min zülm ilə kəsmisən amanım. Billahi ki,canə gəlmişəm mən, Həm mərgimə razi olmuşam mən. Bir gəlməz əcəl ölüb gedəydim, Qəmdən dəxi qurtulub gedəydim. [2, s.112]

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66.

Məsnəvidə Şükuhinin həyatının müəyyən məqamları - eyni zamanda XIX əsrin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanın sosial-siyasi şəraiti, cəmiyyətdəki çatışmazlıqlar və xalqın acınacaqlı vəziyyəti təsvir olunur. Ulaq isə despotizmin hökm sürdüyü zəmanədə əzab-əziyyət, aclıq və səfalət içərisində yaşamaqdansa ölməyi üstün tutan hüquqsuz insanların alleqorik obrazıdır. Gecə Sərdərud adlı əyalətə çatan şairi bir yandan nabələd yollar, digər tərəfdən həramilər tərəfindən soyulmaq qorxusu ciddi narahat edir. Şükuhi yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı M.Müsəddiq şairin bu qorxusunu tarixi şəraitlə əlaqələndirərək yazır: “Qacar sülaləsinin hakimiyyəti dövrünə xas olan cəhətlərdən biri – yol kəsmək, adam öldürmək, oğurluq və dələduzluğun geniş yayılması idi. Poemada həmin məsələlərə toxunulmuşdur” [5, s. 85]. Əyalətdə insanlar təkcə aclıqla deyil, quldur və oğrularla mübarizə aparmaqdan usanmışlar. Şair nəhayət, bir karvansaraya rast gəlir, bir tikə çörək və isti yatacaq tapacağı üçün sevinir. Lakin onun bu ümidi də boşa çıxır. Şükuhi ölkənin hər yerində səfalətin hökm sürdüyünü, hətta gəlir məqsədilə inşa edilmiş karvansaralarda belə bir tikə çörəyin tapılmadığını ürəkağrısı ilə təsvir edir. Məşəqqət dolu səfər başa çatır, lakin Marağaya çatan qəhrəman burada daha dəhşətli mənzərə ilə üz-üzə gəlir. Şəhərdə vəba xəstəliyi ucbatından hər gün insanlar məhv olur, bir- birinə söykənmiş insan meyitlərini dəfn etmək üçün nə taxta, nə də parça tapılmır. Hər yeri ah- nalə səsləri bürüyüb. Hətta bu şəraitdə öz mənfəətlərini düşünən bəzzaz və tacirlər insanlara astar çitini belə baha qiymətə sataraq varlanmaq həvəsindədirlər. Şükuhi Marağanı tərk edir və əsər şairin əliboş evə dönməsi ilə bitir. Məsnəvidə Şükuhinin həyatının müəyyən hissəsi öz əksini tapır. Ümumiyyətlə, XIX əsrin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda iqtisadi-siyasi şəraitin və ictimai vəziyyətin kəskin münasibətin tənqidinə digər cənub şairlərinin də yaradıcılığında rast gəlirik. Bu baxımdan Şükuhinin bu əsəri ilə Xalxalinin “Sələbiyyə”si arasında oxşar cəhətlər mövcuddur. Hər iki əsərin qəhrəmanı aclıq və yoxsulluqla mübarizə aparır, bir qarın çörək üçün öz vətənindən didərgin düşür. Şükuhi bu məsnəvidə, eləcə də “Nəsihəti-Cəlali”də Kəbkin dilindən söylənilən hekayələrin birində həramilərin hətta gündüz vaxtı insanları talan etməsindən bəhs edir. Xalxalinin “Molla və oğru” hekayəsi də demək olar ki, eyni mövzudadır. Xalxalidə Xoruz, Şükuhidə Ulaq əzab-əziyyətə düçar olmuş insanların timsalıdır. Hər iki sənətkar ölkədəki ictimai bərabərsizliyi, insanların maddi şəraitinin eyni olmadığını, despot hakimlərin səfalət içərisində yaşayan xalqın həyatına etdiyi təzyiq və basqını tənqid edir. Şükuhi xırda ticarətlə məşğul olmuş, tacir və bəzzazların xalqı aldatmasının dəfələrlə şahidi olmuşdur. Bu baxımdan şairin “Bəzzazların öyünməsi” məsnəvisinin qəhrəmanları dövrün real insanlarıdır. Məsnəvi məzmunca “Gənclik illərində Şükuhinin Marağaya ilk səfəri” əsərinin sanki davamıdır. Lakin burada ictimai məzmun daha güclüdür. Şair eyni problemlərə burada da toxunmuş, yalançı, rüşvətxor, ikiüzlü insanların əxlaqını, rəftarını, bir sözlə, mənəvi aləmini, əsərdəki 4 personajın dili ilə oxucuna çatdırmışdır. Cəmi 100 beytdən ibarət bu məsnəvi dərin ictimai məzmuna malikdir. Əsərdə tacirbaşı ilə üç bəzzazın söhbəti zamanı məlum olur ki, rüşvətxorluq, yalançılıq, ikiüzlülük, hiylə və fırıldaqla əhalini aldatmaq onların dördünə də xas olan xüsusiyyətlərdir. Şair surətlərin hər birini onların öz dili ilə ifşa edir. Birinci bəzzaz şirin dilini işə salıb and-aman edərək öz malını mayasından aşağı satdığına müştəriləri inandırır və beləliklə avam camaatı aldadaraq daha çox müştəri toplayır: Malımı mən indi çölə atıram, Odu vəchi ucuz-ucuz satıram. Eyləyin dustü aşinayə xəbər, Cümlə əqavamü əqrabəyə xəbər. Hər kəsin nəqdi var bevəci-həlal, Xah məcdiyyə, xah imperial. [2, s. 122]

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66.

İkinci bəzzazın hekayəti zamanı məlum olur ki, o, ucuz pal-paltar satdığı dükanı qumarxanaya döndərib burada insanlara şərab verib məst etmək, daha sonra onları qumarda udmaq hesabına varlanmışdır. Özündən müştəbeh bəzzazın “qurbanları” içərisində hər təbəqədən insan var: Orda çox mayələr qoyub xanlar, Var-yoxundan keçibdü sultanlar. Çox olub orda daniyü ali, Bədəni urru, kisəsi xali. [2, s.124] Üçüncü bəzzaz isə kimdən mal alırsa, mal sahibinin pulunu vermir, onu get-gələ salır. İş gedib məhkəməyə çıxanda isə şər və böhtan hesabına buradan “üzüağ” çıxır. Şair bəzzazın dili ilə avam insanlara kəskin tənqidi mövqedən yanaşır: Tələbin almağa deyil qadir, Dirilib qəbrdən gələ Nadir [2, s.125] - Əsərin digər obrazı tacirbaşı daxili eybəcərliklərinə görə bəzzazlardan heç geri qalmır. Gah vəkillik, gah mollalıq, gah da dəllallıq edərək rüşvət almaqla varlanan tacir dələduz və fırıldaqçılıqda “şöhrət” sahibidir. O, ədalətsiz məhkəmə işçilərinin, yalançı mollaların tipik obrazıdır. Şükuhi tacirin dili ilə mollaların tamahkarlığını rüşvətxorluğunu ifşa edir: Rüşvə allam hezar şivə ilə, Keçər əmrim müdam rüşvə ilə. [2, s.126] Şükuhi zəmanəsinin zülmə, haqsızlığa məruz qalmış insanlarının taleyinə acıyır, cəmiyyət və mühitdən narazılıq edərək , sonda bu problemlər qarşısında aciz olduğunu ürək yanğısı ilə qeyd edir: Leyk qəlbim yenə fəğanə gəlir, Bu Şükuhi əlində canə gəlir. Dərdimə həqq özü olur alim, Ki, kəsibdir amanımı zalim. [2, s.125] Şükuhi dövrünün görkəmli satirikidir. Mütərəqqi dünyagörüşünə malik şair demokratik meyil və fikirlərini ifadə etmək, mənfi tipləri satirik qələmlə pisləmək üçün epik şeirin təmsil janrına da müraciət etmiş, məsnəvi şəklində üç təmsil yazmışdır. K.Məmmədov yazır: “Şükuhi və onun müasirləri dinin, mövhumatın bir tərəfdən xalq kütlələrinin mənəvi əsarətdə, ətalətdə saxladığını göstərir, digər tərəfdən də öz murdar əxlaqları ilə köhnə cəmiyyətin “məstedici” xəstəliyini daha da şiddətləndirən molla, qazı və s. tüfeylilərin çapqınçılığını, eli-obanı talayıb, xalqı “ac yurdda” qoymalarını qələmə alır, ifşa edirdilər” [4, s. 20]. M.Müsəddiq satirik şeirlərinə görə şairin daim din xadimləri tərəfindən təzyiqə məruz qaldığını bildirir, hətta şairin Marağadan getməsini bu səbəblə əlaqələndirir: “Hələ ilk şeirlərindən mövhumat, cəhalət, zülm və nadanlıq əleyhinə mübarizə aparan Şükuhi yaşadığı cəmiyyətin eyib və çirkinliklərini göstərdiyi üçün dindarlar onu babi, dinsiz və kafir adlandırmışlar” [5, s. 37]. Şükuhinin məşhur “Meymuniyyə” məsnəvisi də mövhumat əleyhinə yazılmışdır. Sadə bir əhvalat üzərində qurulmuş təmsildə 3 surət iştirak edir. Qazi-Meymun və şikayətçi-iki pişik. Meymun şəriət hökmlərindən öz mənafeyi üçün istifadə edən fırıldaqçı və acgöz dindarların alleqorik obrazıdır. Qazinin qar kimi ağappaq əmmaməsi, tərtəmiz geyimi, Həcc ziyarəti avam xalq kütləsini guya onun əsl dindar olmasına inandırır. Əslində isə qazi rüşvətxor, acgöz, yalançı və ikiüzlüdür. İki pişik əllərinə keçirdikləri bir parça pendiri bölə bilmədiyi üçün Meymunun yanına gəlir. Qazi pendiri iki yerə bölüb tərəzinin gözünə qoyur və hər dəfə dişləyərək guya onları bərabərləşdirməyə çalışır. Pendirin getdikcə kiçildiyini görən pişiklər “bu övzai-şəriətdən peşiman”olur, yerdə qalan hissəsi üçün qaziyə yalvarırlar. Bu isə Meymunu qəzəbləndirir, pişikləri inandırmağa çalışır ki, bölgünün sona qədər çatdırılmaması guya şəriətə ziddir. Bu zaman onun əsl siması açılır:

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66.

Mənəm qazi, nə bir rəhzən, nə bir düzd, Rəvadır mən olam həmmali-bimüzd? Mənə çüzvi- həqiri çox görürsüz? Bu bir zərrə pəniri çox görürsüz? [2, s.131] Beləlikə, acgöz pişiklər əliboş halda kor-peşiman çıxıb gedirlər. Təmsillərdə heyvanların xüsusiyyətlərini xarakterizə edən Flora Kərimova yazır: “Azərbaycan təmsillərində... ev heyvanları bəzən tənqid hədəfinə çevrilirlər. Müəllif onlardakı avamlıq, nadanlıq, qorxaqlıq kimi xüsusiyyətləri tənqid etməklə rəğbət bəslədiyi qəhrəmanları ictimai fəaliyyət meydanına səsləyir” [3, s. 170]. “Meymuniyyə”də meymunla yanaşı, sadəlövh pişiklər də tənqid hədəfidir. Pişiklərin ac qalmasının səbəbi pendiri bölə bilməmələri, fırıldaqçı qaziyə aldanmalarıdır. “Şair bu aldanışa təəssüflənərək, çağdaşlarını biliyə, maarifə, həqiqəti yalandan, səmimiyyəti hiylədən, yaxşını yamandan ayırmağa çağırır” [1, s.749]. “Meymuniyyə”nin süjetinə dünya xalqlarının folklorunda da rast gəlirik. Belə ki, rus folklorunda “İki ayı balası” və macar şifahi ədəbiyyatında yayılmış “İki acgöz ayı balaları” nağılları da eyni mövzudadır. Lakin burada qazi funksiyasını daşıyan meymun deyil, tülküdür. Hər iki nağılda tülkü sonda ayı balalarına az da olsa iki tikə pendir saxlayır. Ağlayan ayılar pendirin kiçik olmasına etiraz etsələr də, tülkü cavabında: -Nə olsun ki, kiçikdir, əvəzində tən yarıdır-deyə cavab verir (7). Məsnəvidəki pişiklər ayı balaları qədər acgöz deyil, avam və sadəlövhdür. Meymun isə tülküdən daha hiyləgər, acgöz və insafsızdır. Fikrimizcə, Şükuhi bilərəkdən qazi olaraq tülkünün əvəzinə xarici görünüşcə olduqca çirkin meymun obrazından istifadə etmişdir ki, bu, da onun fırıldaqçı şəriət xadimlərinə olan mənfi münasibətini bir daha aydınlaşdırır. Şükuhinin digər təmsilinə Y.Piriyev və Ə.Hüseyni “Qurdun çobanlığı” adını vermişlər. Folklorda geniş yayılmış acgöz, yırtıcı qurd əsərin əsas alleqorik obrazıdır. Gecələr kəndə hücum edərək, tövlə və hinlərə soxularaq heyvanları parçalayan qurdu kəndlilər tələ qurub tuturlar. Kənd sakinlərinin bir qismi onun yandırılmasını, dəyirman daşı ilə üz-gözünün əzilməsini, digər qismi isə rizə-rizə doğranmasını və ya tüfənglə öldürülməsini məsləhət görürlər. Bəzi cahil insanlar isə qurdun kənd sürüsünə çoban təyin olunmasını tələb edir: Çünki binəfdir bunun dəfi, Qalsa, artıq yetər bizə nəfi. Əvvələn, bizdən istəməz dəyənək, Nə çıraq, nə çörək, nə bir kəpənək. [2, s.133] Məşvərət zamanı guya oradan keçən Şükuhi insanların sadəlövhlüyünə acıyır: Söylədi: gürgdən şəban olmaz, Xəsmi-bədzad mehriban olmaz. [2, s.133]- -deyərək canavarın öldürülməsini məsləhət görərək bu mənasız mübahisəyə son qoyur. Təmsildə qurd şah idarə üsulunda yüksək rütbəli məmurları, istismarçı qüvvələri təmsil edir. Şairin fikrincə, onlardan kömək ummaq, mərhəmət gözləmək ağılsızlıqdır. Şükuhi burada “qoyunu qurda həvalə edən” insanları tənqid edir. Şairin fikrincə, qurdun çoban olmasının tərəfdarları xalqın tərəqqisinə mane olanlardır. M.Müsəddiqin sözləri ilə desək, “Şükuhi azad yaşamaq və ədalətli quruluş yaratmaq uğrunda kəndliləri birləşməyə, ağıllı və fərasətli hərəkət etməyə çağırır və bilir ki, ölkədəki mövcud vəziyyəti dəyişdirmək, canavarlardan və onları müdafiə edən xaricilərdən yaxa qurtarmaq üçün xalqın birliyi zəruridir” [5, s.89]. Şükuhinin məsnəvilərindən biri didaktik mövzuda olub oğlu Cəlala həsr edilmişdir. “Nəsihəti-Cəlali” adlanan bu əsərin əsas süjet xəttini Şahbazla (şahin) Kəbkin (kəklik) münazirəsi təşkil edir. Şahin kəkliklə dost olmaq istəyir, lakin kəklik razılaşmır, onu bu fikirdən daşındırmaq istəyir. Kəbkin fikrincə, şahin kimi qüdrətli bir quşun kəkliklə dostluğu ağılsızlıqdır. Lakin şahin fikrində qətiyyətli olduğunu söyləyir, bildirir ki, onu Kəbkin yanına

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66. gətirən eşqdir. Kəklik nə qədər israr etsə də, şahin öz eşqində qərarlı olduğunu, bu sevdadan əl çəkməyəcəyini bildirir. Şahbaz onu sevəcəyinə, hər kəsin ona itaət edəcəyinə söz verir:Sənə eylər itaət xəsmi-sərkəş, Deyə bilməz: yerin kəcdir, düz əyləş. Biri baş əyməsə verrəm cəzasin, Biri kəc baxsa, yandırram atasın! [2, s.104] Bu zaman kəkliyin nəql etdiyi əhvalat ictimai məzmununa görə diqqəti çəkir. Əhvalatda səfərə çıxan ər-arvadın yolda bir quldur tərəfindən soyularaq təcavüzə məruz qalmasından bəhs edilir. Quldur hətta onların əynindəki paltara belə tamah salır, ər-arvadı “üryan” qoyaraq oradan uzaqlaşır. Şükuhi öz yaşadığı mühitin acı mənzərəsini təsvir edir, quldurluğun adi hal aldığı zəmanəyə burada da eyham vurur. Məsnəvidə şahin zalım hökmdarların simvolik obrazıdır. Onun öz mövqeyinə arxalanıb lovğalıq etməsi dövrün özündən müştəbeh şahlarını yada salır. Kəklik isə çarəsiz, ixtiyarsız rəiyyəti təmsil edir. M.Müsəddiq yazır: “Kəlilə və Dimnə” üslubunda yazılmış bu alleqorik əsərdə mülkədar, xan və şahlarla aşağı təbəqələr: fəhlə, kəndli, xırda burjuaziya, bir sözlə, istismarçılarla istismar olunanlar arasında mövcud münasibətdən danışılır. İstismarçı sinif Şahin, istismar olunan zəhmətkeş xalq isə Kəkliyin simasında verilmişdir” [5, s.89]. Şükuhi əsərin mövzusunu birtərəfli şəkildə bitirir. Şahinin vədlərinə Kəklik cavab vermir və obrazların aqibəti qaranlıq qalır. Şair kəkliyin cavabını oxucunun ixtiyarına verərək, cəmiyyətdəki ziddiyyətlər zamanı zalımların həmişə üstün olmasına sanki etiraz edir. Göründüyü kimi, məsnəvi cəmi bir məkan daxilində iki alleqorik obraz arasında baş verən dialoq üzərində qurulmuşdur. Əsər gənc nəsildə yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılamaq məsqədilə yazılsa da, digər didaktik əsərlərdən fərqli olaraq şair məsnəvinin yalnız son iki beytində oğluna müraciət edir: Gəl, ey fərzəndi-dilbəndim, Cəlali, Bu piri-salxurdun xurd Sali. Şərifin eyləmə bir zuri-pəncə, Düşərsən aqibət min dərdi-rəncə. [2, s.104] Bu baxımdan “Nəsihəti-Cəlali”nin adı ilə məzmunu arasında uyğunsuzluq da nəzərdən yayınmır. Əsərin standart təmsil adlarına uyğun olaraq “Şahbaz və Kəbk” adlanması fikrimizcə, daha doğru olardı. Məsnəvi öz forma və məzmun keyfiyyətlərinə görə XIX əsrin digər təmsillərindən heç də geri qalmır, əksinə, öz orijinal keyfiyyətlərinə görə olduqca qiymətli sayılır.

Nəticə Şükuhinin əsərlərinin hər birində ictimai mühitə qarşı kiçik də olsa üsyan səsi vardır. Şair yaşadığı dövrün sosial problemlərini bədii əsərlərində təzahür etdirməklə yanaşı, bu problem və ziddiyyətlərə özünün ictimai-fəlsəfi baxışlarını da ifadə edir. Bu baxımdan şairin məsnəvilərinin hər biri orijinal bir sənət nümunəsidir.

Ədəbiyyat : 1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. C.4. Bakı: Elm, 2011, 838 s. 2. Cənub ulduzları (tərtib edən, nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifləri Ə.Hüseyni, Y.Piriyev). Bakı: Yazıçı, 1984, 271 s. 3. Kərimova F. Azərbaycan təmsili. Gəncə: Təhsil, 2003, 220 s. 4. Məmmədov K. XIX əsr Azərbaycan şeirində satira. Bakı: Elm, 1975, 274 s. 5. M.Müsəddiq. Mirzə Mehdi Şükuhi: Həyat və yaradıcılığı. Bakı: Yazıçı, 1988, 126 s. 6. Piriyev Y. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı. Bakı: Yazıçı, 1988, 182 s. 7. http://portal.azertag.az/az/node/5601 65

Əfsanə İsmayılova. Mirzə Mehdi Şükuhinin məsnəvilərində sosial mühitin tənqidinin forma və üsullari //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.61-66.

Афсана Исмаилова ФОРМЫ И МЕТОДЫ КРИТИКИ СОЦИАЛЬНОЙ СРЕДЫ В МЕСНЕВИ МИРЗЫ МЕХДИ ШУКУХИ

Резюме Мирза Мехти Шукухи - один из известных представителей литературы Южного Азербайджана второй половины XIX века. Свои месневи он создавал под воздействием усиливающегося просветительского движения в Южном Азербайджане. В его сатирических, аллегорических стихах острой критике подвергаются фанатизм, деспотизм иранских правителей, выражается глубокое сочувствие тяжелой судьбе народных масс. Литературная деятельность Шукухи, несмотря на сильный назидательный стиль, дала мощный импульс развитию поэзии в Южном Азербайджане, стимулировав формирование просветительской сатиры, сатирического поэтического течения. Ключевые слова: Мирза Мехти Шукухи, маснави (двустишие), Южный Азербайджан, социальная среда.

Afsana Ismailova

THE FORMS AND METHODS OF THE CRITICISM OF SOCIAL ENVIRONMENTS IN MIRZA MEHDI SHUKUHI’S MESNEVIES

Summary Mirza Mehdi Shukuhi is one of the most prominent representatives of Southern Azerbaijani literature in the second half of the XIX century. He created his mesnevis under the influence of an enlightenment movement growing in Southern Azerbaijan. In his satirical, allegorical poems, the fanaticism and despotism of Iranian rulers are sharply criticized, and deep sympathy is expressed for the sorrowful life of the people. Despite the strong edifying style, the literary activity of Shukuhi provided a powerful impetus to the development of the poetry in Southern Azerbaijan, stimulating the formation of enlightening satire, a satirical poetic movement. Key words: Mirza Mehdi Shukuhi, mesnevi, Southern Azerbaijan, XIX century, social environment.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.12.2019 Çapa qəbul olunma tarixi: 27.12.2019

Filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

ELMŞÜNASLIQ

UOT: 001(072)

Cavid Cəfərov Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Məhəmməd Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu, Bakı şəhəri, İstiqlaliyyət küç. 26, e-mail: [email protected]

Nigar Babaxanova Tarix üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Məhəmməd Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu, e-mail: [email protected]

AMEA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN FƏALİYYƏTİNİN ELMMETRİK TƏHLİLİ: İLKİN ARAŞDIRMA

Məqalədə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyəti ilk dəfə elmmetrik təhlilə cəlb olunmuşdur. Burada “elmmetriya” anlayışının mahiyyəti və elmmetrik təhlillərin mənbələri, İnstitutda aparılan tədqiqat işlərinin Web of Science, Scopus, Google Scholar bazaları əsasında elmmetrik təhlilinin ümumi nəticələri verilmişdir. Həmin təhlillər əsasında İnstitut alimlərinin gələcək tədqiqatlarının başlıca forma və istiqamətlərini müəy- yənləşdirməyə imkan verən informasiyalar əldə olunmuş və ümumiləşdirilmişdir.

Açar sözlər: elmmetriya, impakt faktor, elmi istinad indeksi, beynəlxalq elmmetrik bazalar

Giriş

XVII əsrdə Qalileo Qaliley Saturn halqalarını görüb planetin peyklərini kəşf etdiyini düşünərkən, gələcəkdə bu açılışın müəllifi olduğunu sübut etmək üçün bir neçə kağıza latınca “Altissimum planetam tergeminum observavi” (“Ən yüksək planeti üçqat müşahidə etdim”) cümləsini anaqramla (hərflərini yerini dəyişməklə) “Smaismrmielmepoetaleu mibuvnenugttavi- ras” şəklində yazır və tarix, imza qoyaraq bir neçə həmkarına paylayır. Qaliley öz müşahidə borusunun zəif olduğunu bildiyi üçün kəşfindən tam əmin deyildi. Ona görə də, o dövrdə məqbul olan belə bir üsula atmışdı ki, bir qədər də müşahidə apararaq tapıntısını dəqiqləşdirsin və yalnız bundan sonra həmin anaqrama istinad edərək, öz müəlliflik hüququnu isbatlasın. Orta əsrlərdə ciddi elmi tədqiqatlar və açılışlar əsasən bu cür şifrəli, kriptoqrafik istinad-patentləşdirmə sisteminə malik idi. Artıq 400 ilə yaxındır ki, elmi tədqiqatların nəticələri əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, şifrəli anaqramlar şəklində deyil, açıq, hamı üçün əlçatan formada, elmi nəşrlər vasitəsilə yayılır. Elmi tədqiqatların nəticələrinin bu cür dövri və sistemli şəkildə işıq üzü görməsi prosesi kitab çapının ixtirasından, xüsusən də, 1665-ci ildə Fransada Jan Batist Kolberin rəhbərliyi ilə dünyada ilk elmi jurnalın (fr. “Le Journal des sçavans”- azərb. “Alimlərin jurnalı”) nəşrə başlanmasından sonra geniş vüsət almışdır. Lakin bu qədər müddət ərzində, daha dəqiq, XX əsrin ortalarınadək

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75. hər hansı cəmiyyətdə elmi tədqiqatların nəticələrini təhlil etmək praktikası meydana gəlməmiş- dir. Yalnız 1955-ci ildə, ABŞ linqvist-alimi Yucin Harfild elmi istinad indeksləri haqqında məqaləsində [2] elmi tədqiqat nəticələrinin təhlilinin zəruriliyini əsaslandırmış, 1963-cü ildə onun rəhbərliyi altında məşhur Elmi İnformasiya İnstitutu (Institute for Scientific Information- ISI) yarandıqdan sonra ilk dəfə elmi istinad göstəriciləri dərc olunmuşdur. 1990-cı ildə dünyada ilk beynəlxalq elmmetrik bazanın (Web of Science) yaranması ilə peşəkar səviyyədə elmmetrik təhlillərin əsası qoyulmuş, alınan göstəricilər dünyanın aparıcı ölkələrində elmi idarəçiliyin əsas istiqamətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Beləliklə, artıq 30 ildir ki, elmin inkişaf səviyyəsi, müxtəlif elm və təhsil müəssisələrinin dünya elmi müstəvisindəki çəkisi, alimlərin elmi fəaliyyət nəticələrinin nə dərəcədə təsirli olması elmmetrik təhlillər əsasında müəyyən olunur. Azərbaycan Respublikasının müstəqillik illərinə təsadüf edən bu dövr ərzində, elmi tədqiqat institutlarımızda, o cümlədən AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda elmmetrik təhlillərin aparılmaması əsasən obyektiv səbəblərlə əlaqədardır. Həm elmmetriyanın bir elmi sahəsi kimi yeni olması, həm illərlə qapalı cəmiyyətdə yaşamış alimlərimizin müs- təqillik əldə etdikdən sonra birdən-birə beynəlxalq elmi mənbələrə və jurnallara çıxış əldə edə bilməməsi, həm də müvafiq sahədə kadr çatışmazlığı sözügedən səbəblər kimi göstərilə bilər. İnstitutda bu istiqamətdə görülən işlərin nəticələrinə diqqət yetirməzdən öncə, elmmetrik təhlil anlayışının, eləcə də həmin təhlillər zamanı istifadə olunan terminlərin mahiyyətini qısaca da olsa, açmaqda fayda var.

Əsas anlayışlar və onların mahiyyəti

Elmmetriya elmin təkamülünü və vəziyyətini, o cümlədən elmi fəaliyyətin struktur və dinamikasını, elmi informasiya axınını və massivlərini çoxsaylı riyazi-statistik hesablamalar və digər kəmiyyət-keyfiyyət göstəriciləri üzrə öyrənən elm sahəsidir. Elmmetriyanı elm haqqında elm də adlandırmaq mümkündür. İnfometriyanın əsasını təşkil edən elmmetriya elmşünaslığın bir qolu kimi yeni formalaşsa da, elmi məlumatların ölçülməsinə və şərh edilməsinə maraq hələ XIX əsrin ikinci yarısından, elmi statistikanın yarandığı vaxtlardan mövcud olmuşdur. Lakin elmmetriyanın müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşmağa başlaması az qala bir əsr sonraya, İkinci Dünya müharibəsi dövrünə təsadüf edir. Məhz o illərdə, dünyada elmə maraq kəskin şəkildə artmış, elmin müxtəlif pa- rametrlər üzrə təhlili zamanı yaradıcı məhsuldarlığın inkişafına təsir edən dayanıqlı statistik qanunauyğunluqlar (Zipf-Lotk-Pareto bölgüsü üzrə) aşkar olunmuşdur. Sonrakı illərdə Böyük Britaniyada C.Bernalın (“Elmin sosial funksiyaları”, 1939), ABŞ-da D.C.Praysın (“Elmi təhlilin kəmiyyət metodu”, 1960), SSRİ-də V.Nalimov və Z.Mulçenkonun (“Elmmetriya”, 1969) rəhbərliyi altında elmi fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üzrə müxtəlif tədqiqatlar aparılsa da, artıq qeyd etdiyimiz kimi, bu sahədə Yucin Harfildin araşdırmaları və fəaliyyətləri daha əhəmiyyətli olmuşdur. “Elmmetrik təhlil” dedikdə, elmi müəssisə və ya tədqiqatçının fəaliyyətinin 2 əsas parametr üzrə qiymətləndirilməsi başa düşülür: 1. Qiymətləndirmək istədiyimiz parametrlər üzrə, 2) Bilavasitə qiymətləndirilə bilən parametrlər üzrə. Qiymətləndirmək istədiyimiz parametrlər elmi tədqiqat İnstitutunun və ya alimin məhsuldarlığıdır. Əfsuslar olsun ki, bu parametrlər üzrə bilavasitə hesablama aparmaq çox çətindir, başqa sözlə, məsələn bir alimin bütün elmi imkanlarını, elmi istedadını, onun müxtəlif formalarda əksini tapmış fikir və rəylərini, elmin inkişafına təkan verən ideyalarının yayılma arealını, elmi təhlillərinə, baxışlarına biblioqrafik təsvir verilmədən edilmiş istinadları və s. tam şəkildə aşkara çıxarmaq, hesablamaq mümkün deyil. Məsələn, Albert Eynşteynin “dünyada hər 68

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

şey nisbidir” kəlamını elmi məqaləsində istifadə edən minlərlə tədqiqatçı, yazısında həmin fikrin Eynşteynə məxsus olduğunu bildirirsə də, kəlamın əks olunduğu mənbəni ədəbiyyat siyahısına daxil etmir, əsər adı, səhifə göstərmir. Halbuki, həmin fikirdən konkret mənbəyə istinad edilərək istifadə olunsaydı, görkəmli fizikin məhsuldarlıq göstəriciləri daha fərqli olardı. Göstərici və ya indikator adlanan ikinci parametr üzrə qiymətləndirmə isə daha rahatdır. Bu zaman əsas təhlillər məqalə sayına və onlara edilən istinad göstəricilərinə görə aparılır. Yeri gəlmişkən, tədqiqatçıların nəşr aktivliyinin nəticələrini hesablamaq üçün müxtəlif elmi-statistik təşkilatların, ayrı-ayrı fiziklərin, riyaziyyatçıların, linqvistlərin və s. özünəməxsus metodları var. Biz həmin metodları 2 qrupa bölməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik: 1. Lokal hesablama metodu; 2. Qlobal hesablama metodu. İstənilən elm və ya təhsil müəssisəsi heç bir elmmetrik bazaya, indikatora əsaslanmadan öz əməkdaşlarının məqalə statistikasını apara, toplanmış informasiyanı qiymətləndirə bilər. Elə tədqiqatçının özü də öz məqalələrinə edilən istinadları adi bibliometrik müşahidə yolu ilə axtarıb tapa, şəxsi istifadə üçün bundan yararlana bilər. Biz bunu lokal hesablama üsulu adlandırırıq. Belə özünəqiymətin nəticəsi bu və ya digər elmi müəssisənin, alimin reytinqini ancaq özü üçün faydalı edə bilər. Məsələn, elmi əxlaqa riayət edən, məhsuldar bir alimin 10 monoqrafiyası, 200- dən artıq elmi məqaləsi varsa və məsələn, lokal hesablama yolu ilə onun işlərinə yerli elmi jurnallardan 500-dən artıq istinadın olduğu təsbit olunubsa, bu, o deməkdir ki, həmin tədqiqatçı lokal coğrafiyada (öz ölkəsində) təmsil etdiyi elm sahəsinin aparıcı alimidir. Lakin heç kəsə sirr deyil ki, qloballaşan dünyada mədəniyyətlərarası, cəmiyyətlərarası inteqrasiya təkcə milli identikliyi qorumaqla dünyəvi dəyərlərin yaranmasında iştirak etmək deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə elmi biliklərin mübadiləsi, elmi fəaliyyət nəticələrinin tutuşdurul- ması, müqayisə edilməsi, hamı tərəfindən qəbul olunan şəkildə təftiş edilməsi və qiymətləndiril- məsidir. Hazırda dünyada elə bir ictimai-mədəni, elmi-intellektual, sosial-iqtisadi fəaliyyət sahəsi tapılmaz ki, orada yalnız lokal, tam təcrid edilmiş yanaşmalar, hesablamalar, həllər tətbiq olunsun. İqtisadiyyat, maliyyə, standartlaşdırma, elm, kino, ədəbiyyat, musiqi, bir sözlə, istənilən fəaliyyət sahəsində beynəlxalq qiymətləndirmənin olması onu göstərir ki, fərdlər və ya müəssisələr özlərinə beynəlxalq reytinq, əmsal təyin edə bilməzlər. Təsadüfi deyil ki, Prezident İlham Əliyev ölkədə aparılan uğurlu islahatlardan danışarkən, təkcə milli təhlillərə söykənmir, eyni zamanda Dünya Bankının “Doing Business” adlanan hesabatlarına da istinad edir və o əsasda bildirir ki, Azərbaycan inkişaf templərinə görə dünyada ən yüksək yerlərdən birinə – 25- ci yerə yüksəlib. Yəni sadəcə özünəqiymətlə, refleksiya ilə bütün dünyanın qəbul edəcəyi göstəriciləri təsbit etmək mümkün olsaydı, istənilən ölkə özünü sosial-iqtisadi cəhətdən ən güclü elan edərdi. Elmi fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsində də beynəlxalq standart və normaların tətbiqi, elmi istinad göstəricilərinin qlobal hesablama metodu ilə əldə edilməsi olduqca vacibdir. Son illərdə AMEA alimlərinin də elmi fəaliyyət nəticələri beynəlxalq elmmetrik bazaların göstəriciləri əsasında qiymətləndirilməyə başlamışdır. Bu isə ölkənin başlıca elmi təşkilatında elmi prioritetlərin düzgün müəyyən olunmasından xəbər verir. Elmi məqalələrə istinad indeksi (ing. Science Citation Index) məqalələrdəki ədəbiyyat siyahısını indeksləşdirən və onun kəmiyyət göstəricilərini təqdim edən referativ məlumat ba- zasıdır. Hazırda belə bazaların ən nüfuzlusu “Web of Science” hesab olunur. Bu bazaya dəqiq və təbiət elmləri üzrə – “Science Citation Index” (SCI), ictimai elmləri üzrə – “Social Sciences Ci- tation Index” (SSCI) və humanitar elmlər üzrə “Arts and Humanities Citation Index” (AHCI) elmi istinad indeksləri daxildir. Daim yoxlanılan və yenilənən bu siyahılarda dünyanın aparıcı elmi jurnallarının istinad indeksləri əks etdirilir. Belə jurnalların bir hissəsi təsir əmsalına (impakt faktora) malik olur. Beynəlxalq “Web of Science” elmmetrik bazası ilə yanaşı “Scopus” və “Google Scholar” kimi başqa elmi indeksləşdirmə platformaları da mövcuddur. 69

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

Təsir əmsalı (impakt faktor) elmi jurnalların dəyişəbilən nüfuz göstəricisidir. Hər hansı bir dövri elmi nəşrin impakt faktorunu hesablamaq üçün ABŞ-ın Elmi İnformasiya İnstitutu həmin nəşri 3 il ərzində müşahidə və təhlil edir. Əgər bu zaman kəsiyində yoxlamada olan jurnaldakı məqalələrə digər elmi nəşrlərdən, xüsusən də Web of Science, Scopus, Pubmed kimi elmmetrik bazalara düşmüş nüfuzlu jurnallardan kifayət qədər istinad edilirsə, təsir əmsalı formalaşır. Məsələn, tutaq ki, ABŞ-ın Elmi İnformasiya İnstitutu Əlyazmalar İnstitutunun “Elmi əsərlər” jurnalının 2019-cu il üçün təsir əmsalının (I2019) yaranıb-yaranmadığını yoxlamaq istəyir. Bunun üçün aşağıdakı düstur üzrə hesablama aparılır:

I2019=A : B

Burada: A –ABŞ Elmi İnformasiya İnstitutunun indeksləşdirdiyi jurnallar tərəfindən 2019- cu il ərzində “Elmi əsərlər” jurnalının əvvəlki saylarındakı (2017-2018-ci illərdə dərc olunmuş) məqalələrə edilən istinadların sayıdır. B – isə “Elmi əsərlər” jurnalında 2017-2018-ci illərdə nəşr olunmuş elmi məqalələrin sayıdır. Məsələni bir qədər aydınlaşdırmaq üçün Əlyazmalar İnstitutunun “Elmi əsərlər” jurnalının göstəriciləri əsasında hesablama şərtlərinə baxaq: Fərz edək ki, A 3-ə bərabərdir, yəni 2019-cu ildə digər impakt faktorlu jurnallardan “Elmi əsərlər”in 2017-2018-ci illərdəki məqalələrinə 3 dəfə istinad edilib. B isə 34 bərabərdir, yəni 2017-2018-ci illərdə “Elmi əsərlər” jurnalından cəmi 34 məqalə dərc olunub. Beləliklə, “Elmi əsərlər”in 2019-cu ildəki mümkün impakt faktoru, yəni I2019 aşağıdakı kimi hesablanacaq:

I2019=3 : 34 ≈ 0,09

Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində alimlərin əməyinin qiymətləndirilməsi (məvacib- lərinin müəyyən edilməsi, müqavilələrinin yenilənməsi, dərs saatlarının bölgüsü, elmi vəzifələrə təyinatlar və s.) və elmi inkişafa təsir imkanlarının (alimin elmi nüfuzunun) öyrənilməsi elmi istinad göstəricilərinə görə, yəni alimin Clarivate Analytics (əvvəllər Thomson Reuters) şirkətinin “Web of Science” və ya “Scopus”, Google Scholar” kimi elmmetrik bazalara daxil edilmiş jurnallarda dərc etdirdiyi məqalələrə və onlara edilən istinadlara əsasən həyata keçirilir. Tədqiqatçının təsir əmsallı jurnallarda məqaləsi varsa, bu, onun əsas elmi nailiyyəti sayılır. Belə ki, elmi tədqiqat nəticələrinin impakt faktorlu jurnalda dərc olunması və istinad qazanaraq təsirli olması beynəlxalq elmi aprobasiyanın, elmi təsdiqin hələlik alternativi olmayan yoludur. h-indeks (Hirş indeksi) 2005-ci ildə fizik Xorxe Hirş tərəfindən təqdim olunmuş elmmetrik göstəricidir. Bu indeks alimin, elmi müəssisənin, ölkənin elmi məhsuldarlığının kəmiyyət göstəricisidir. Hirş indeksi məqalə sayının həmin məqaləyə edilmiş istinadların kəmiyyət göstə- ricisi ilə müqayisə olunmasıdır. Məsələn, alimin 100 məqaləsi varsa və hər məqaləyə ancaq 1 də- fə istinad olunubsa, həmin tədqiqatçının və ya elmi müəssisənin h-indeksi 1-ə bərabər olacaq. Və yaxud əksinə, alimin cəmi 1 məqaləsi dərc olunubsa, lakin ona 100 dəfə istinad edilibsə, h-indeksi yenə də 1 qalacaq. Demək, 100 məqalə yazıb hər məqaləyə cəmi 1 istinad qazanmaqdansa, yaxud 1 məqalə yazıb 100 istinad əldə etməkdənsə, 20 sanballı məqalə yazıb hər məqaləyə, məsələn 5-10 istinad qazanmaq daha məqsədəuyğundur. i10-indeksi elmmetrik göstəricilər əsasında elmi müəssisənin nəşr aktivliyinin hesablan- ması indeksidir. i10-indeksi elmi müəssisədə çalışan alimlərin h-indeksi əsasında müəyyənləşir. Elmi müəssisə o zaman i indeksinə sahib ola bilir ki, həmin müəssisənin i-dən az olmayan sayda mütəxəssisinin i-dən az olmayan sayda h-indeksi olmuş olsun. Əlbəttə, biz başa düşürük ki, humanitar sahənin məsələn elmmetrik hesablama texnologiyaları ilə işləmək vərdişləri olmayan 70

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75. mütəxəssisləri üçün bu cür texnoloji sillogizm anlaşılmaz görünə bilər. Ona görə də daha sadə- ləşdirilmiş izah üsulunu nəzərdən keçirək: i-indeksi müəssisədə çalışan alimlərin 10 və daha çox istinad əldə etmiş məqalələri əsasında formalaşır. Məsələn, hazırda Əlyazmalar İnstitutunun i10- indeksi 9-a bərabərdir. Bu o deməkdir ki, indiyədək İnstitut alimlərinin 9 məqaləsinə 10 dəfədən artıq istinad edilib.

Əlyazmalar İnstitutunun alimlərinin elmmetrik göstəriciləri

Əlyazmalar İnstitutunun alimlərinin elmi fəaliyyəti həm nəzəri (paleoqrafik, kodikoloji, fi- loloji, tekstoloji və s. araşdırmalar səviyyəsində), həm də tətbiqi (əlyazmaların bərpa-konservasiya-rəqəmsallaşdırılması, əldə olunmuş təcrübənin tətbiqi-tədrisi səviyyəsində) xarakter daşıyır. Bununla belə, İnstitut əsasən humanitar yönümlü elmi tədqiqat müəssisəsi hesab olunur. Burada hər hansı texnoloji ixtiralar, patentləşdirilmiş həllər ortaya çıxmadığı üçün elmi fəaliyyətin nəti- cələri əsasən 3 formada ifadə olunur:

- Birinci halda İnstitut mütəmadi şəkildə Azərbaycanla bağlı qədim əlyazma və müvafiq materialların yerli və beynəlxalq axtarışını həyata keçirir, bunun nəticəsində fondlarını yeniləyir, elmi bərpa-konservasiya-elektronlaşdırma işləri görür. Lakin İnstitutun elmi uğurlarını bilavasitə bu istiqamətdə əldə olunmuş bütün nəticələr vasitəsilə ictimaiyyətə çatdırmaq olmur. Məsələn, fonddan hər hansı bir əlyazma kitabını sifariş edən istifadəçiyə materialın haradan əldə olundu- ğu, harada saxlandığı, necə bərpa-konservasiya edildiyi, hansı üsulla elektronlaşdırıldığı maraqlı deyil. Halbuki, bütün bunlar İnstituta çətin elmi axtarışlar, elmi kommunikasiyalar, elmi yanaş- malar bahasına başa gəlir və əsas elmi nailiyyətlərdən hesab olunur; - İkinci halda İnstitut bu və digər elmi nailiyyətini yerli və xarici kütləvi informasiya vasitələrində (TV, radio, qəzet, internet) elmi-populyar formada yayır; - Üçüncü və ən əsas halda, İnstitutun alimləri redaksiya-nəşriyyat fəaliyyəti həyata keçi- rir: ölkədə və xaricdə elmi kitab və elmi məqalələr nəşr etdirir.

İnstitutunun elmi fəaliyyət nəticələrinin təqdim olunmasında müasir çap kitablarının və jur- nalların, elmi məqalələrin başlıca rol oynaması tərəfimizdən aparılan elmmetrik tədqiqatların re- surs-informasiya təminatına şərait yaradır. Çünki elmmetrik göstəricilər məhz indeksləşdirilmiş elmi kitab, jurnal və məqalələr üzrə aparılan infometrik təhlillər nəticəsində əldə olunur. İnstitut- da bu sahədə effektiv elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədilə yaradılmış “Çap kitablarının tədqiqi” şöbəsinin əsas vəzifələrinə İnstitutun redaksiya-nəşriyyat fəaliyyətinin tarixini, mövcud vəziyyə- tini, perspektivlərini araşdırmaq və təhlil etmək, İnstitut alimlərinin nəşr aktivliyinin bütün gös- təricilərini müəyyənləşdirmək, sistemləşdirmək və ümumiləşdirmək, İnstitutun real elmi təsir im- kanlarını öyrənib inkişaf etdirmək kimi məsələlər daxildir. Hazırda şöbədə bu istiqamətdə aparılan elmi araşdırmalar Əlyazmalar İnstitutunun alimlərinin son 70 il ərzində nəşr fəaliyyətini elmşünaslıq müstəvisində öyrənməyə yönəlib və tədqiqatın yekun nəticələrinin 2020-ci ilin sonu 2021-ci ilin əvvəllərində əldə olunacağı gözlənilir. Lakin ilkin araşdırmaların nəticələrinə əsasən söyləyə bilərik ki, 1950-2019-cu illərdə İnstitut alimləri 550 adda kitab, 5000-dən artıq elmi məqalə, o cümlədən xarici jurnallarda 300-ə yaxın məqalə nəşr etdirmişlər. Əgər İnstitutun fəaliyyət göstərdiyi ilk 55 il ərzində (1950-2005) alimlər cəmi 281 kitab və 2500 məqalə nəşr etdirmişdilərsə, son 15 ildə bu göstəricilər iki dəfə artmışdır. 2014-2019-cu illər ərzində alimlər 900-dən artıq elmi məqalə, 100-dən artıq kitab nəşr etdirmişlər. Təkcə 2019-cu ildə nəşr olunan kitabların sayı 42 olmuşdur (2018-ci ildəkindən 14 kitab artıq). Yeri gəlmişkən, İnstitutda heç vaxt bir il ərzində bu qədər kitab nəşr edilməmişdir. Bir daha qeyd edək ki, yuxarıda təqdim olunmuş ilkin nəticələr indiki halda bizə hərtərəfli elmmetrik təhlil aparmağa imkan vermədiyindən, mövzunu tam təsdiqini tapmış indikatorlar – 71

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

İnstitut və alimlərimizin “Web of Science” (Clarivate Analytics), “Scopus” və “Google Scholar” kimi bazalardakı göstəriciləri üzrə davam etdiririk. Hazırda Əlyazmalar İnstitutu dünyanın ən nüfuzlu elmmetrik bazasında- “Web of Science” platformasında 3 alimlə təmsil olunur. Aşağı- dakı cədvəldə İnstitutun impakt faktorlu jurnallarda məqaləsi çıxmış əməkdaşlarının bu istiqa- mətdəki nəşr aktivliyinin nəticələri əks olunub.

1-ci cədvəl

Müəllif İmpakt Nəşr ili h-indeks Həmin Nəşrin dili faktorlu məqalələrə jurnallarda edilmiş dərc olunmuş istinadların məqalə sayı sayı

Fərid Ələkbərli 6 2009-2013 4 94 ingilis

Cavid Cəfərov 4 2009-2019 2 13 ingilis

Rəna Məmmədova 1 2019 - - rus

Aşağıdakı cədvəldə isə İnstitut alimlərinin Scopus bazası üzrə nəşr aktivliyinin göstəriciləri verilib.

2-ci cədvəl

Müəllif Scopus Nəşr ili h-indeks Həmin Məqalənin indeksli məqalələrə dili jurnallarda edilmiş dərc olunmuş istinadların məqalə sayı sayı

Fərid Ələkbərli 6 2006-2012 4 92 ingilis

Cavid Cəfərov 3 2014-2015 2 4 ingilis

Nigar Babaxanova 2 2014-2015 - - ingilis

Teymur Kərimli 1 2015 - - ingilis

Aybəniz Əliyeva- 1 2014 - - ingilis Kəngərli

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

İndi isə Əlyazmalar İnstitutunun “Google Scholar” elmmetrik bazasındakı göstəricilərinə nəzər yetirək: 3-cü cədvəl

Məqalələrin ümumi sayı: 420 Hər məqaləsinə 5 və Bir məqaləsinə daha artıq istinad edilmiş maksimal edilmiş müəlliflər istinad sayı Son 5 ildəki məqalələrin sayı: 183 (özünəistinadlar daxil olmaqla) H-indeksi: 9 Fərid Ələkbərli 65 Son 5 ildəki h-indeksi: 7 Məmməd Adilov 11 Cavid Cəfərov 9 İ10-indeksi: 9 Paşa Kərimov 5 Son 5 ildəki i10-indeksi: 3 Aybəniz Əliyeva-Kəngərli 5

Cədvəldən göründüyü kimi son 5 ilin göstəricilərində ciddi artım müşahidə olunur. Bu da son illərdə İnstitutun elmi fəaliyyətinin effektivliyinin artırılması, kompleks tədqiqatların sayının çoxalması, əldə olunan təcrübələrin düzgün elmi-nəzəri ümumiləşdirilməsinin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Son 15 ildə Əlyazmalar İnstitutunun alimlərinin məqalələrinə istinad dinamikasının (Google Scholar üzrə) mövcudluğu, son 5 ildə isə sabitləşməsi dediklərimizi bir daha təsdiqləyir.

Mənbə: Google Scholar (2019-cu il)

Qrafikdən göründüyü kimi, alimlərimizin məqalələrinə ən az istinad 2004-cü ildə (2 istinad), ən çox istinad isə 2013-cü ildə (61 istinad) edilib. Son 5 ildə alimlərimizə hər il orta he- sabla 37 istinad edilib. Qeyd etmək yerinə düşər ki, verilmiş göstəricilər dinamik dəyişilənlərdir, yəni bu rəqəmlər daim artır. Məsələn, 10 ildən sonra bu cədvəl tamamilə başqa markerlərlə ifadə olunacaq. Buna səbəb isə alimlərimizin nəşr aktivliyinin keyfiyyətinin artırılması işinə İnstitutun “Beynəlxalq əlaqələr” şöbəsinin də cəlb olunmasıdır. Artıq bir neçə ildir ki, şöbə İnstitut və onun əməkdaşlarının “Web of Science” (Clarivate Analytics), “Scopus”, “Google Scholar”, “Road”, kimi elmmetrik bazalarda, “Researchgate”, “Academia.edu”, “Goodreads” kimi akademik şəbə- kələrdə təmsil olunması üzrə təlimatlandırma, informasiya təminatı işlərini görür. İnstitut əmək

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75. daşlarının bu cür beynəlxalq elmi kommunkasiyalara malik olması, yekunda onların elmi məqalə yaradıcılığının keyfiyyətcə yüksəlməsinə səbəb olur.

Nəticə

Elmi qloballaşma müasir elmi-texniki inkişafın ən vacib komponentlərindən biridir. Çünki bir çox sahələrdə olduğu kimi, elmdə də təcridolunma, yalnız özünüqiymətləndirməyə nəzərən fəaliyyət göstərmə tərəqqiyə gətirib çıxarmır. Elmi fəaliyyətin nəticələrini qlobal elmi tələblər müstəvisində müqayisə-təftiş etmək, qiy- mətləndirmək, tədqiqatların həqiqi elmi əyarını müəyyənləşdirmək üçün alimlərin nəşr aktivliyinin keyfiyyətcə yüksəlməsinə, məqalələrin aparıcı elmmetrik bazalarda indeksləşdirilməsinə ehtiyac var. Məhz bu ehtiyacı nəzərə alaraq AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitu- tunda nəşriyyat-redaksiya fəaliyyətinin, alimlərin müxtəlif elmi şəbəkələrlə və bazalarla kom- munikasiyasının, beynəlxalq elmi informasiya mübadilələrinin və s. elmmetrik təhlilinə başlanıl- mışdır. Bu cür təhlilin ilkin mərhələsinin nəticələri bizə aşağıdakı ümumiləşdirməni aparmağa imkan verir: 1. Alimlər daha çox ingilis dilində və beynəlxalq standartlara uyğun elmi məqalə yazmaq vərdişlərinə yiyələnməlidirlər; 2. Azərbaycan dilində yazılmış məqalənin ingilis dilindəki xülasəsinin professional tərcü- məsinə nail olmalıdırlar. Çünki Google translate kimi maşın tərcüməsi sistemlərində edilmiş tərcümələr qeyri-peşəkar olur və beynəlxalq elmmetrik bazaların qapısını hə- min məqalənin üzünə bağlayır; 3. Alimlər məqalələrini impakt faktorlu və digər nüfuzlu xarici jurnallarda dərc etdirməli- dirlər. Qeyd: Unutmaq olmaz ki, belə jurnallar aşağısəviyyəli jurnallar kimi, birinci öz- ləri heç vaxt müəlliflə əlaqə saxlamır, onlara ödəniş müqabilində dərcolunma təklif etmir. Nüfuzlu jurnallarda məqalə dərci bəzən 1-2 il sürən elmi yoxlamaların, redaktə və baş redaktorla qarşılıqlı fikir mübadiləsinin nəticəsi kimi baş tutur. Əgər hər hansı mü- əllifə şifahi və ya elektron poçt vasitəsilə impakt faktorlu jurnalda məqalə dərc etdir- mək təklif olunubsa, bu əsasən şübhəli hal kimi qiymətləndirilməlidir. 4. Alimlər müxtəlif elmmetrik bazalarda şəxsi profillərə yiyələnməli, akademik sosial şəbəkələrə qoşulmalıdırlar; 5. Alimlər şəxsi elmmetrik göstəricilərinə ciddi yanaşmalıdırlar. Çünki bu, onların elmi nüfuz səviyyəsini göstərən ən etibarlı indikatordur.

Ədəbiyyat:

1. N.Kh. Babakhanova, J.A. Jafarov. Azerbaijan libraries in the structure of the global network of scientific knowledge distribution: challenges of the post-Soviet era. Journal of International Studies. Vol. 7, No 3, 2014, pp. 171-178. 2. Əliquliyev R.M., Alıquliyev R.M., Fətəliyev T.X., Həsənova R.Ş. Elmmetriya: mövcud vəziyyəti və imkanları. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2013, 96 s. 3. Garfield E. Citation indexes for science. Science. 1955 Jul 15;122(315):108-11. 4. Мирский Э.М. Наукометрия // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН;— 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9. 5. Suraud M.G. La scientométrie: une méthode d’évaluation de la recherche?. Communication et organisation, 1996, 10. 6. https://scholar.google.com/ 7. https://www.scopus.com/ 8. http://webofknowledge.com/ 74

C.Cəfərov, N.Babaxanova. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyətinin elmmetrik təhlili: ilkin araşdırma //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.67-75.

Джавид Джафаров, Нигяр Бабаханова

Наукометрический анализ деятельности Института Рукописей НАН Азербайджана: предварительное исследование

Резюме

Настоящим исследованием деятельность Института Рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана впервые подвергается наукометрическому анализу. В статье дается определение понятия «наукометрия», приводятся примеры наукометрии, обоб- щаются результаты наукометрического анализа на основе показателей академических базы данных, таких как Web of Science, Scopus, Google Scholar.

Ключевые слова: наукометрия, импакт фактор, индекс научного цитирования, международные наукометрические базы данных

Javid Jafarov, Nigar Babakhanova

Scientometric analysis of the activity of the Institute of Manuscripts of Azerbaijan: preliminary study

Summary

With this study, the activity of the Institute of Manuscripts of Azerbaijan for the first time is subjected to scientometric analysis. The article defines the concept of “scientometrics”, provides examples of scientometrics, summarizes the results of scientometric analysis of indicators based on the academic databases, such as Web of Science, Scopus, Google Scholar.

Key words: scientometric, impact factor, citation index, international scientometric databases

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 04.12.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 17.12.2019.

Akademik Teymur Kərimli tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81.

DİNŞÜNASLIQ.

UOT : 297.18+ 81-2 Nəsrulla Məmmədov filologiya elmləri doktoru,professor Bakı Dövlət Universitetinin Ərəb filologiyası kafedrası Bakı ş., Akademik Zahid Xəlılov küç.23 [email protected]

QURAN SURƏLƏRİNİN FƏRDİ XARAKTERİ VƏ AYƏLƏRİN UNİVERSALLIĞI

Açar sözlər: Quran, surə, ayə, qiraət, tilavət, universallıq.

Quran surələrini oxuyarkən, xüsusilə də kiçik surələri tilavət edib birindən digərinə keçdiyimiz zaman bir çox məqamlarda adama elə gəlir ki, surələr həm qiraət, həm ahəngdarlıq və həm də ibarələrin eyniliyi baxımından bir-birinə bənzəyir və ya biri digərinin davamıdır. Bu yanaşma tərzi surələrin fərdiliyi və özünəməxsusluğu, onların birinin digərini həm ifadə tərzi, həm də leksik baxımdan təkrar edib etməməsi haqqında düşünməyi gündəmə gətirir. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün Qurani-Kərimin qısa surələrindən olan “Əl-Əla” və Əl- Leyl” surələrinin üslub xüsusiyyətlərinə və ifadə tərzinə nəzər salmağı faydalı hesab edirik. Bu iki surənin dil xüsusiyyətləri arasında aparılan müqayisələr onların bir-birindən nə dərəcədə fərqli xarakterə malik olduğunu ortaya çıxarır və onların heç birinin, hətta bircə ibarə baxımından belə, bir-birini təkrarlamadığını deməyə əsas verir. Səkkiz sətirdən ibarət olan həmin surələrdən birincisi yetmiş iki, ikincisi isə yetmiş bir bitməsi cəhətdən, eyni olan bu (ا) sözdən ibarətdir. Ayələrarası fasilə baxımından əliflə اﻷﻋﻠﻰ، :yə uyğundur. Ehtiva etdiyi sözlərdən bəzilərinin (məs - ﻓَﻌْﻠَﻰ surələrdəki vəzn əksər halda eyniliyinə baxmayaraq, bu surələr təbir və tərkiblərin işlədilməsi (رﺑّﮫ، اﻻﺧﺮة، اﻷﺷﻘﻰ، ﺧﻠﻖ baxımından bir-birindən tam şəkildə fərqlənir. Bundan daha qəribə cəhət ondadır ki, bu surələrdə mövcud olan həmin təbir və tərkiblərə Quranın başqa bir surəsində rast gəlmək olmur və bu da Allah kəlamının ecaz xüsusiyyətlərindən biridir. ”Əl-Əla” surəsinin ehtiva etdiyi iyirmi altı başqa surələrdə təkrarlanmasına (وﻻ ﯾَﺤْﯿَﻰ، ﻓﺬَﻛﱢﺮْ، إﻟّﺎ ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ، ﺧﻠﻖ ﻓﺴﻮﱠى) tərkibdən yalnız dördünün baxmayaraq, onun tərkiblərinin 80%-i məhz fərdi olub, yalnız orada işlənməsi ilə diqqəti cəlb edir. Dediklərimizi əsaslandırmaq üçün “Əl-Əla” surəsinin başqa surələrin heç birində, hətta müqayisə etdiyimiz “Əl-Leyl” surəsində təkrarlanmayan həmin təbir və tərkiblərini misal çəkək:

1 - ﺳَﺒﱢﺢِ اﺳْﻢَ 8 - ﯾَﻌْﻠَﻢُ اﻟْﺠَﮭْﺮَ وَﻣَﺎ ﯾَﺨْﻔَﻰ 15 - ﺛُﻢﱠ ﻟَﺎ ﯾَﻤُﻮتُ 2- رَﺑﱢﻚَ اﻟْﺄَﻋْﻠَﻰ 9 - وَﻧُﯿَﺴﱢﺮُكَ ﻟِﻠْﯿُﺴْﺮَى 16 - أَﻓْﻠَﺢَ ﻣَﻦ ﺗَﺰَﻛﱠﻰ 3 - ﻗَﺪﱠرَ ﻓَﮭَﺪَى 10 - إِن ﻧﱠﻔَﻌَﺖِ اﻟﺬﱢﻛْﺮَى 17 - وَذَﻛَﺮَ اﺳْﻢَ رَﺑﱢﮫِ 4 - أَﺧْﺮَجَ اﻟْﻤَﺮْﻋَﻰ 11 - ﺳَﯿَﺬﱠﻛﱠﺮُ ﻣَﻦ ﯾَﺨْﺸَﻰ 18 - ﻓَﺼَﻠﱠﻰ 5 - ﻏُﺜَﺎء أَﺣْﻮَى 12 - وَﯾَﺘَﺠَﻨﱠﺒُﮭَﺎ اﻟْﺄَﺷْﻘَﻰ 19 - ﺑَﻞْ ﺗُﺆْﺛِﺮُونَ اﻟْﺤَﯿَﺎةَ 6 - ﺳَﻨُﻘْﺮِؤُكَ 13 - ﯾَﺼْﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎرَ 20 - وَاﻟْﺂﺧِﺮَةُ ﺧَﯿْﺮٌ وَأَﺑْﻘَﻰ 7 - ﻓَﻠَﺎ ﺗَﻨﺴَﻰ 14 - اﻟﻨﱠﺎرَ اﻟْﻜُﺒْﺮَى 21 - ﻟَﻔِﻲ اﻟﺼﱡﺤُﻒِ اﻟْﺄُوﻟَﻰ 22 - ﺻُﺤُﻒِ إِﺑْﺮَاھِﯿﻢَ وَﻣُﻮﺳَﻰ

إﻻّ اﺑﺘﻐﺎء، ) Əl-Leyl” surəsinə gəldikdə, oradakı iyirmi beş təbir və tərkibdən yalnız üçünün“ Qurani Kərimin digər surələrində də işlədilməsinə rast gəlirik. Surənin 88%-ni (ﻛﺬّب وﺗﻮﻟّﻰ، ﻓﺄﻧﺬرﺗﻜﻢ təşkil edən digər iyirmi iki tərkib və təbirin isə, yalnız “Əl-Leyl” surəsinə aid olduğunu və digər

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81. heç bir surədə hətta “Əl-Əla“ surəsində işlənmədiyini görürük. Bunları nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, aşağıda qeyd olunmuş iyirmi iki tərkib və təbir yalnız və yalnız “Əl-Leyl” surəsinə aiddir:

1 - وَاﻟﻠﱠﯿْﻞِ إِذَا ﯾَﻐْﺸَﻰ 9 - وَﻛَﺬﱠبَ ﺑِﺎﻟْﺤُﺴْﻨَﻰ 16 - ﻟَﺎ ﯾَﺼْﻠَﺎھَﺎ إِﻟﱠﺎ اﻟْﺄَﺷْﻘَﻰ 2 - وَاﻟﻨﱠﮭَﺎرِ إِذَا ﺗَﺠَﻠﱠﻰ 10 - ﻓَﺴَﻨُﯿَﺴﱢﺮُهُ ﻟِﻠْﻌُﺴْﺮَى 17- وَﺳَﯿُﺠَﻨﱠﺒُﮭَﺎ اﻟْﺄَﺗْﻘَﻰ 3 - وَﻣَﺎ ﺧَﻠَﻖَ اﻟﺬﱠﻛَﺮَ وَاﻷُﻧﺜَﻰ 11 - وَﻣَﺎ ﯾُﻐْﻨِﻲ ﻋَﻨْﮫُ ﻣَﺎﻟُﮫُ 18 - ﯾُﺆْﺗِﻲ ﻣَﺎﻟَﮫُ ﯾَﺘَﺰَﻛﱠﻰ 4 - إِنﱠ ﺳَﻌْﯿَﻜُﻢْ ﻟَﺸَﺘﱠﻰ 12 - إِذَا ﺗَﺮَدﱠى 19 - وَﻣَﺎ ﻟِﺄَﺣَﺪٍ ﻋِﻨﺪَهُ 5 - أَﻋْﻄَﻰ وَاﺗﱠﻘَﻰ 13 - إِنﱠ ﻋَﻠَﯿْﻨَﺎ ﻟَﻠْﮭُﺪَى 20 - ﻧﱢﻌْﻤَﺔٍ ﺗُﺠْﺰَى 6 - وَﺻَﺪﱠقَ ﺑِﺎﻟْﺤُﺴْﻨَﻰ 14 - وَإِنﱠ ﻟَﻨَﺎ ﻟَﻠْﺂﺧِﺮَةَ 21 - وَﺟْﮫِ رَﺑﱢﮫِ اﻟْﺄَﻋْﻠَﻰ 7 - ﻓَﺴَﻨُﯿَﺴﱢﺮُهُ ﻟِﻠْﯿُﺴْﺮَى 15 - ﻧَﺎراً ﺗَﻠَﻈﱠﻰ 22 - وَﻟَﺴَﻮْفَ ﯾَﺮْﺿَﻰ 8 - ﺑَﺨِﻞَ وَاﺳْﺘَﻐْﻨَﻰ Quran ayələrinin dilçilik baxımından ən mühüm cəhətlərindən biri də onların “universallığı” məsələsidir. Məhəmməd Əl-Qəzali özünün “Keyfə nətəaməlu məa Əl-Quran” adlı əsərində Quran ayələrinin bu cəhətini belə izah edir: “Quran müəyyən problemlərin həlli ilə bağlı konkret bölgülərə ayrılan bədii bir əsər deyil. Əksinə, orada kainatdan bəhs olunduğu halda, əqidənin mahiyyəti təsbit edilir, xilqətdən bəhs olunduğu halda, bəşəriyyətin tərbiyələnməsi həyata keçirilir və bunun kimi fərqli məqamlar arasında qeyri-adi bir üsulla uyğunluqlar və paralellər aparmağa nail olunur. Kainata, faktlara və tarixi gerçəkliklərə diqqət yetirilməsi eyni zamanda imanın möhkəmlənməsinə, tövhid və əxlaqi gözəlliklərə nail olmağa bir vasitə olur. Məsələn: ﯾﺎ أَﯾﱡﮭَﺎ اﻟﻨﱠﺎسُ اﻋْﺒُﺪُوا رَﺑﱠﻜُﻢُ... Ey insanlar! ... Rəbbinizə ibadət edin... (Əl-Bəqərə: 2/21) Bu ayədə insanlara Allaha tərəf dönməklə tövhid əmr olunur, lakin daha sonra deyilir: ...اﻟﱠﺬِي ﺧَﻠَﻘَﻜُﻢْ وَاﻟﱠﺬِﯾﻦَ ﻣِﻦْ ﻗَﺒْﻠِﻜُﻢْ ﻟَﻌَﻠﱠﻜُﻢْ ﺗَﺘﱠﻘُﻮنَ اﻟﱠﺬِي ﺟَﻌَﻞَ ﻟَﻜُﻢُ اﻟْﺄَرْضَ ﻓِﺮَاﺷًﺎ وَاﻟﺴﱠﻤَﺎءَ ﺑِﻨَﺎءً وَأَﻧْﺰَلَ ﻣِﻦَ اﻟﺴﱠﻤَﺎءِ ﻣَﺎءً ﻓَﺄَﺧْﺮَجَ ﺑِﮫِ ﻣِﻦَ اﻟﺜﱠﻤَﺮَاتِ رِزْﻗًﺎ ﻟَﻜُﻢْ ۖ ﻓَﻠَﺎ ﺗَﺠْﻌَﻠُﻮا ﻟِﻠﱠﮫِ أَﻧْﺪَادًا وَأَﻧْﺘُﻢْ ﺗَﻌْﻠَﻤُﻮنَ ... Sizi və sizdən əvvəlkiləri yaratmış Rəbbinizə ibadət edin ki, müttəqi olasınız! (Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinəsiniz!) O Allah ki, sizin üçün yer üzünü döşədi, göyü isə tavan yaratdı, göydən yağmur endirdi və onun vasitəsilə sizin üçün müxtəlif meyvələrdən ruzilər yetişdirdi. İndi siz də Allaha (Onun heç bir oxşarı və bənzəri olmadığını) bilə-bilə şəriklər qoşmayın! (Əl-Bəqərə: 2/21-22) Quranın ifadə tərzinə və üslubuna diqqət etsək, Onun kainatı necə təsvir etdiyinin, həqiqət və təzahürlərini necə göstərdiyinin və eyni zamanda müşrikliyi necə inkar edib, tövhid əqidəsini necə formalaşdırdığının şahidi olarıq: اﻟﻠﱠﮫُ اﻟﱠﺬِي ﺟَﻌَﻞَ ﻟَﻜُﻢُ اﻟﻠﱠﯿْﻞَ ﻟِﺘَﺴْﻜُﻨُﻮا ﻓِﯿﮫِ وَاﻟﻨﱠﮭَﺎرَ ﻣُﺒْﺼِﺮًا ۚ إِنﱠ اﻟﻠﱠﮫَ ﻟَﺬُو ﻓَﻀْﻞٍ ﻋَﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎسِ وَﻟَٰﻜِﻦﱠ أَﻛْﺜَﺮَ اﻟﻨﱠﺎسِ ﻟَﺎ ﯾَﺸْﻜُﺮُونَ .ذَﻟِﻜُﻢُ اﻟﻠﱠﮫُ رَﺑﱡﻜُﻢْ ﺧَﺎﻟِﻖُ ﻛُﻞﱢ ﺷَﻲْءٍ ﻟﱠﺎ إِﻟَﮫَ إِﻟﱠﺎ ھُﻮَ ﻓَﺄَﻧﱠﻰ ﺗُﺆْﻓَﻜُﻮنَ. ﻛَﺬَﻟِﻚَ ﯾُﺆْﻓَﻚُ اﻟﱠﺬِﯾﻦَ ﻛَﺎﻧُﻮا ﺑِﺂﯾَﺎتِ اﻟﻠﱠﮫِ ﯾَﺠْﺤَﺪُونَ Sizin dincəlməyiniz üçün gecəni (qaranlıq) və (ruzi qazanmağınız, əlləşib vuruşmağınız üçün) gündüzü işıqlı yaradan Allahdır. Allah insanlara lütfkardır, lakin insanların çoxu (Onun lütfünə) şükür etməz! Bu sizin Rəbbiniz, hər şeyin xaliqi olan Allahdır. Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur! Siz necə (aldanılıb haqdan) döndərilirsiniz? (Ondan necə dönürsünüz?) Yalnız Allahın ayələrini inkar edənlər (haqdan) belə döndərilərlər!(Ğafir: 40/ 61-63) Qurani-Kərimin məhvəri heç də müəyyən ayələrin yalnız konkret məsələlərə dəlalət etməsi üzərində qurulmamışdır [10, 44-45]. Biz bəşər övladı olaraq əqli təhlillərimizə istinad edərək onların məhz hansı mövzulara daha çox dəlalət etdiyini seçə bilirik. Əslində isə, eyni ayədə həm Allah-Təaladan, həm kainatdan, həm cəzadan, həm bəşəri nəfsdən, həm imandan və həm də əxlaqdan bəhs oluna bilir ki, bu da yalnız Qurana xas bir ifadə tərzidir və nə Ondan əvvəlki, nə də sonrakı bədii nümunələrdə rast gəlinən bir məsələ deyildir. Mütəfəssirlər, ədiblər və tənqidçilər Qurani-Kərimin “yeni bir dildə” nazil olduğu barədə daxili yəqinliklərini ifadə etməyə uzun əsrlər cürət etməmiş, belə bir yeni fikir söyləyəcəkləri 77

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81. halda dövrlərinin dilçiləri və linqvistləri tərəfindən kəskin tənqid olunacaqlarından qorxaraq bu barədə susmağa üstünlük vermişlər. Onlar dediklərinin Quranın ərəblərin dilində deyil, sanki tamamilə yeni bir dildə nazil edilməsi şəklində təhrif olunaraq ciddi bir şəkildə ittiham olunacaqlarından və hətta Quranda deyilənlərin əksini iddia etdiklərinə görə cəzalanacaqlarından qorxaraq belə sözləri və fikirləri dillərinə gətirməkdən çəkinirdilər . Burada orta əsrlərin məşhur müfəssirlərindən olan Əl-Şaukaninin “Fəth Əl-Qədir” əsərində kəlməsinin təfsiri ilə bağlı (اﻟﻔﺎﺳﻘﯿﻦ) Əl-Bəqərə” surəsinin iyirmi altıncı ayəsində yer alan“ dediklərini xatırlamaq yerinə düşər: “İbn Əl-Ərəbinin bildirdiyinə görə, Cahiliyyət dövrü ərəblərinin nə danışdıqlarında nə də ,kəlməsi işlənməmişdir. Lakin məşhur dilçilər İbn Faris (ﻓﺎﺳﻖ) ”poetik yaradıcılıqlarında “fasiq Əl-Cöhəri, Əl-Ənbari və digər bir qrup alimlərin fikirlərinə görə, bu söz ərəblərin dilində işlənmişdir” [11, c. 1, 57]. Göründüyü kimi, bu məsələ barədə linqvistlər, dilçilər və mütəfəssirlər arasında bir-birini inkar edən ziddiyyətli fikirlər mövcud olmuşdur. Quran dilinin özünəməxsusluğu, onun fərdi xarakteri barədə bu kimi ziddiyyətli fikirlər üç məşhur alim hesab olunan Əl-Baqillani, Əbdülcabbar və Əl-Cürcani tərəfindən Quranın təkrarolunmazlığını sübut edən Qurana aid ”Ecaz Əl-Quran”, “Əl-Ecaz Əl-Bəlaği” və “Ecaz Əl-Nəzm“ əsərlərinin yazılmasına qədər davam etmişdir. Quranın ecazı sahəsində ilk əsərin müəllifi Əl-Qazi Əl-Baqillani (h. 403.v.e.) özünün ”Ecaz Əl-Quran” əsərində bu məsələdən bəhs edənlərə tutarlı dəlillərlə cavab verərək Quranın dilinin “yeni bir dil” olması qənaətində sabit olduğunu bildirir və fikrini bu şəkildə izah edir: ”Qurana qədər, həm zahiri həm də batini məna baxımından insanların ruhunu oxşayan, onları səslənmə baxımından heyrətə salan, bəşər övladının o vaxta qədər eşitmədikləri söz və ibarələrdən istifadə edən bir əsər və ya bədii yaradıcılıq nümunəsi olmamışdır” [7, 25]. Dediklərində çox israrlı olan Əl-Baqillani bu mövzuda ətraflı danışdıqdan sonra Qurani-Kərimin ”Yasin” surəsinin 37-39-cu ayələrini dəlil gətirir: وَآﯾَﺔٌ ﻟﱠﮭُﻢْ اﻟﻠﱠﯿْﻞُ ﻧَﺴْﻠَﺦُ ﻣِﻨْﮫُ اﻟﻨﱠﮭَﺎرَ ﻓَﺈِذَا ھُﻢ ﻣﱡﻈْﻠِﻤُﻮنَ وَاﻟﺸﱠﻤْﺲُ ﺗَﺠْﺮِي ﻟِﻤُﺴْﺘَﻘَﺮﱟ ﻟﱠﮭَﺎ ذَﻟِﻚَ ﺗَﻘْﺪِﯾﺮُ اﻟْﻌَﺰِﯾﺰِ اﻟْﻌَﻠِﯿﻢِ وَاﻟْﻘَﻤَﺮَ ﻗَﺪﱠرْﻧَﺎهُ ﻣَﻨَﺎزِلَ ﺣَﺘﱠﻰ ﻋَﺎدَ ﻛَﺎﻟْﻌُﺮْﺟُﻮنِ اﻟْﻘَﺪِﯾﻢِ Gecə də onlar üçün (qüdrətimizə) bir dəlildir. Biz gündüzü ondan sıyırıb çıxardan kimi onlar zülmət içində olarlar. Günəş də (qüdrət əlamətlərimizdən biri kimi) özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər. Bu, yenilməz qüvvət sahibi olan, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür). Biz ay üçün mənzillər müəyyən etdik. Nəhayət, o (həmin mənzilləri başa vurduqdan sonra) dönüb xurma ağacının qurumuş əyri budağı kimi (hilal şəklində) olar.(Yasin:36/37-39). Təkcə üç ayə daxilində bəşəriyyətin əsrlər boyu seyr etdikləri göy cisimlərinin hərəkətini, gecəni, gündüzü elmi əsaslarla və bədii şəkildə təsvir etmək, insanlara bu barədə məlumat vermək necə də ecazkardır! Belə bir ifadə tərzi hansı yaradıcılıq nümunəsinə nəsib olmuşdu?! Daxilində eyni zamanda ifadə gözəlliyini, bəlağəti, fəsahəti, özünəməxsus üslubu qoruyub saxlayan həmin ayələr Cahiliyyət və Sədri İslam dövrünün şairlərini, bəlağət sahiblərini heyrətə salır, onların söz sənəti sahəsində bütün bildiklərini alt-üst edirdi. Belə bir vəziyyətdə Quran ayələrinin fövqəlbəşəri mahiyyətini dərk etmək, onun qarşısında gücsüzlüyü etiraf etməmək mümkündürmü?! Quranin ecaz xüsusiyyətləri, onun ifadə tərzinin fərdiliyi ilə bağlı aparılan araşdırmalar, Orta əsrlərdən başlayaraq günümüzə qədər bu sahədə yazılmış əsərlərin təhlili daha ciddi fikirlər söyləməyə əsas verir. Belə ki, Quranın ecazının sirrinin anlaşılmaması, onun fərdiliyinin mahiyyətinin açılmaması Allah kəlamının ecazına dəlalət edən ən mühüm səbəblərdəndir. Başqa sözlə, Quran mətni daxilində mövcud olan bütün qeyri-adi xüsusiyyətlərin dərk edilməməsi onun ecazına dəlalət edən məqamlardandır. Əbdülqahir Əl-Cürcaniyə (h. 471 və ya 474 v. e.) gəlincə, onu daha çox Quranda nəzm məsələsi maraqlandırmış, Allah kəlamının ecazının daha çox onun nəzmi ilə bağlı olduğunu bildirmişdir. 78

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81.

Quranın ecaz nəzəriyyəsini Əl-Baqillanidən sonra daha da inkişaf etdirən Əl-Qati Əbdülcabbar Əl-Əsədabadi (h. 415 v. e.) özünün “Ecaz Əl-Quran” əsərində bu məsələni sözlər arasında dil əlaqələri müstəvisində davam etdirdi. Onların hər ikisinin nəzəri fikirlərini mənimsəmiş Əl-Cürcani özünün sözügedən nəzəriyyəsini daha da inkişaf etdirərək Quran ecazı mövzusunda daha qiymətli hesab olunan “Dəlail Əl-Ecaz” əsərini qələmə almışdır. Əl-Cürcaninin Quran ecazını onun nəzm xüsusiyyətləri ilə bağladığını, məhz bu mövzunun Allah kəlamının ecazını üzə çıxardığını və onun ədəbi tənqidə təsirini müəyyənləşdirmək üçün ədəbin bu məqsədlə dəlil gətirdiyi “Əl-Ənam” surəsinin 100-cü ayəsinə nəzər salmağımız kifayətdir: وَﺟَﻌَﻠُﻮا ﻟِﻠﱠﮫِ ﺷُﺮَﻛَﺎءَ اﻟْﺠِﻦﱠ وَﺧَﻠَﻘَﮭُﻢْ ۖ وَﺧَﺮَﻗُﻮا ﻟَﮫُ ﺑَﻨِﯿﻦَ وَﺑَﻨَﺎتٍ ﺑِﻐَﯿْﺮِ ﻋِﻠْﻢٍ ۚ ﺳُﺒْﺤَﺎﻧَﮫُ وَﺗَﻌَﺎﻟَﻰٰ ﻋَﻤﱠﺎ ﯾَﺼِﻔُﻮنَ

Cinləri (Allah) yaratdığı halda, (kafirlər və cahillər) onları Allaha şərik qoşdular, (nəyə inandıqlarını, nə danışdıqlarını) bilmədən (özlərindən) Onun üçün oğullar və qızlar uydurub düzəltdilər. Allah isə onların Ona aid etdikləri sifətlərdən uzaqdır (pakdır) və yüksəkdə durur. İlk baxışda ayə daxilində sözlərdən birinin yerini digəri ilə dəyişməklə, başqa sözlə desək, şəklində oxumaqla mənada heç وَﺟَﻌَﻠُﻮا اﻟﺠﻦ ﺷﺮﻛﺎء ﷲ təxir” üsulundan istifadə etməklə, yəni ayəni” bir dəyişiklik baş verməməsini güman etmək olsa da, əslində ayənin mənasında böyük dəyişiklik baş verir, zahirən hiss olunmayan nöqsan ayənin batini mahiyyətini haldan hala salır, nəzərdə tutulmuş mənadan əsər-əlamət qalmır. Belə ki, ayənin yuxarıdakı şəkildə təhrifə uğramış variantı ilə sanki Allaha müxtəlif şəriklərin qoşulduğunun mümkünlüyü bildirilir və o cümlədən də cinlərin ona şərik qoşulmasından xəbər verilir. Belə bir yanaşma da Quranın ümumi mənasına və şəri hökmlərə uyğun deyil və əsas prinsip olan tövhid düşüncəsinə ziddiyyət təşkil edir [8, 286] Əl-Cürcani təkcə bir ayəni misal çəkməklə Quranın nizamı ilə bağlı məsələnin Allah kəlamının ecaz xüsusiyyətlərini şərh etməyə imkan verdiyini bildirir. O, adı çəkilmiş əsərində Quranın ifadə tərzinin, onun təbir üsulunun ciddi ”dəqiqliyə” əsaslandığını bildirmək üçün təqdim və təxir, fasilə və vəsl, idmar və izhar və s. kimi bəlağət və fəsahətlə bağlı çox mühüm mövzulara aydınlıq gətirir. Ədib sözügedən mövzuları şərh etməklə Quran ecazının ən mühüm xüsusiyyətinin nizamla bağlı olduğu fikrində təkid edir. Lakin bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, Əl-Cürcani bu mövzuların şərhi və təhlili zamanı bir dəfə də olsun Quranın ”yeni dili” məsələsinə toxunmamışdır. Orta əsrlərin məşhur filoloqlarından olan Əl-Suyuti sələflərindən və dövrünün tanınmış dilçi və tənqidçilərindən bir neçəsinin Quran dilinin yeniliyi və üslubunun fərdiliyi məsələsindən bəhs etdiklərinə dair məlumatlar vermiş və onların sözügedən məsələnin Quran ecazının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri və bəlkə də ən mühümü olduğunu qeyd etdiklərini bildirmişdir. Əl-Suyuti bu mövzu barədə deyilənləri yekunlaşdıraraq, sonda İbn Suraqanın (h. 415 v. e) bu fikrini təqdim etmişdir. “Elm əhli Quranın ecazı məsələsində müxtəlif cəhətləri qeyd etmişlər. Onların dedikləri fikirlərin hamısı ayrı-ayrılıqda doğrudur. Lakin həmin cəhətlər yalnız Quranın müxtəlif ecaz xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsinə yardım edir. Məsələn, bəziləri iddia edir ki, Quranın ecazı onun bəlağəti ilə bağlıdır, bəziləri onu Allah kəlamının bəyan və fəsahəti ilə əlaqələndirir, bəziləri İlahi mətnin ecazını onun vəsf və nizamında görür. Digərləri isə onun hərflərinin ərəb hərfləri, mənalarının ərəb xütbələrinin mənalarına bənzərliyi, sözlərinin ərəb sözləri olmasına baxmayaraq, Qurani-Kərimin nəzm, nəsr, xütbə, şeir və s. janr növlərinə uyğun gəlmədiyini, oradan bircə hərfin dəyişdirilməsi ilə mənanın fərqləndiyini, oradan bircə hərfin dəyişdirilməsi ilə mənanın dəyişməsini əsas gətirərək bu kitabın ecazını bununla bağlayırlar” [9, c. 2, 236 ] Qeyd etmək lazımdır ki, uzun əsrlərdən bəri Qurani-Kərimin dili, onun ifadə tərzi və üslubu ilə bağlı tədqiqatlar aparmış alimlərin fikirləri arasında Allah kəlamının yeni bir söz, yeni

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81. bir üslub, yeni bir metod üzrə endiyini o vaxta qədər ərəblərin rast gəlmədiyi bir tərzdə nazil olduğunu təsdiqləyən fikirlər mövcuddur. Filoloqların bir çoxu Quranın dil və üslubunu tədqiq edərkən Allah kəlamının şəninə xələl gətirə biləcək hər hansı bir söz deməkdən çəkinərək, bəzən də bu ilahi kəlamın dil və ifadə üsulu barədə daha dərinə getməyə cürət etməmiş, onun elmi üsullar və metodlarla təfsir edilməsinə qarşı çıxmışlar. Mühafizəkar mövqeyində duran həmin alimlər dəstəsinin başında Əl-Şatibi Əl- Əndəlusi (h. 970 v. e.) dururdu. Quranın yeni bir dildə deyil, məhz ərəb dilində nazil olunduğunu idda edənlərin özləri də dediklərinin fərqinə varmadan onun ecazını təsdiq edirlər. Belə ki, ərəblərin dilində nazil edilmiş bu kitab onların əsrlər boyu formalaşdırdıqları leksik fonddan, onların istifadə etdikləri dilin qayda-qanunlarından, tətbiq etdikləri qrammatik kateqoriyalardan elə bacarıqlı və özunəməxsus şəkildə faydalanır ki, söz sahibləri və bəlağət əhli olan ərəbləri mat qoyur, onları belə bir əsər yaratmaqda aciz buraxır. Məhz bütün bunların nəticəsində Quranın yeni dili özünü göstərir, qeyri-adi, insan düşüncəsi və təfəkkürü fövqündə təzahür edir. Təbii ki, Quranın ecazı mövcud olan ərəb dili ilə müqayisədə ortaya çıxır. Belə ki, Quranın yeni bir söz olub, yeni bir dil əsasında nazil olunduğunu necə bilmək olar?! Quranın dilinin yeni bir dil olması, onun hətta ərəb dili bazasında olsa belə, tam yeni bir ifadə tərzinə əsaslandığını inkar edənlər bunun məntiqə uyğun gəlmədiyini iddia edirlər. Qeyd etmək istəyir ki, Quran özlüyündə məntiqin fövqündə bir təbir üsuluna əsaslandığı halda, bu məsələdə məntiq axtarmaq nə qədər doğru olardı?! Möcüzə məntiqə əsaslandıqda öz ecazını, qeyri-adiliyini və fövqəladə xüsusiyyətini itirməzmi?! Möcüzə o zaman qeyr-adi bir hal hesab olunar ki, o, bəşəri qaydalara, ölçülərə, vəznlərə və ənənəvi olan məfhumlara sığmır, onların fövqündə dayanır. Bu baxımdan, Quran ərəb dilində nazil olsa da, bizim istəklərimizdən asılı olmayaraq, yeni bir dil üzrə bəşəriyyətə çatdırılmışdır. Burada ingilis tənqidçisi Middlton Marrinin dediklərini xatırlamaq yerinə düşər. Tənqidçi bədii yaradıcılıq nümunələrinin gözəlliyindən, onların dəyərindən bəhs edərək yazır: ”Gözəl və əzəmətli ədəbi nümunələrin gözəlliyi dilin qələbəsi və üstünlüyü ilə deyil, dilə olan üstünlük və dilin fövqündə dayanmaqla əldə edilir” [13, 101]. Tənqidçinin dedikləri Quranın ifadə tərzi ilə üst-üstə düşür. Belə ki, Quran dili Cahilliyyət ərəbinin dilinə qələbə çalaraq onun fövqündə dayanmaqla öz dili ilə başqa bir dilə qələbə çalmış, ərəbləri mat-məəttəl qoymuşdur!!!

Ədəbiyyat : Azərbaycan dilində: 1. Quliyeva M.N., Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı, 1999. 2. Məmmədəliyev V.M., Ərəb dilçiliyi, Bakı, 1985. 3. Məmmədov N.N., Qurani-Kərimin üslub xüsusiyyətləri, Bakı, 2008.

Rus dilində: 4. Белкин В.М., Арабская лексикология, Москва, 1975. 5. Мамедов Н.Н., Лингво-стилистический анализ коранического языка, Москва, 2018. 6. Резван Е.А. Коран и его мир, Санкт-Петербург, 2001.

Ərəb dilində: 7. اﻟﺒﺎﻗﻼﻧﻲ، اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ، اﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن، ﺑﯿﺮوت، ٢٠٠١ 8. اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﻲ، ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎھﺮ، دﻻﺋﻞ اﻹﻋﺠﺎز، ﺑﯿﺮوت، ٢٠٠٢ 9. اﻟﺴﯿﻮﻃﻲ، ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ، اﻹﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن، ج ٢ 10. اﻟﻐﺰاﻟﻲ، ﻣﺤﻤﺪ، ﻛﯿﻒ ﻧﺘﻌﺎﻣﻞ ﻣﻊ اﻟﻘﺮآن، اﻟﻤﻌﮭﺪ اﻟﻌﺎﻟﻤﻲ ﻟﻠﻔﻜﺮ اﻹﺳﻼﻣﻲ، ١٩٩١ 11. اﻟﺸﻮﻛﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ، ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ، اﻟﻘﺎھﺮة، ٢٠٠٧، ج ١

Məmmədov N. Quran surələrinin fərdi xarakteri və ayələrin universallığı //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.76-81.

İngilis dilində: 12. Asad, Muhammad. The Message of the Quran, Bristol, 2001. 13. Murry, John Middleton. The Problem of Style, Oxford, 1960.

Насрулла Мамедов

УНИКАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР СУР КОРАНА И УНИВЕРСАЛЬНОСТЬ АЯТОВ

Резюме В статье говорится о том, что читая суры Корана, на первый взгляд людям кажется, что они одинаковы с точки зрения гармонии и сходства выражений. Однако сравнение языковых особенностей сур свидетельствует о том, что они отличаются друг от друга и не повторяются. Что касается аятов, надо отметить, что их анализ с точки зрения языка и значения, раскрывает их универсальный характер. Говоря об универсальности аятов, автор, утверждает, что Коран, в отличие от книг, которые ставят пред собой задачу решения определенных проблем, не разделен на конкретные части и отрывки. Так, в аятах повествуется о различных аспектах огромной Вселенной, о движении планет Земля, Солнце, Луна и др., о том, что, когда на землю льет дождь, растут различные злаки и другие полезные растения, на первый план выдвигается вера и преданность Богу и уделяется внимание вопросам просвещения людей в этом отношении. По мнению автора, структура коранических аят и сур, их форма, способы выражения и стиль, оттенки, гармония и особенности изложения отличают их от других образцов литературы, созданных человеческой мыслью. Это подтверждает мысль о том, что слово Божие является уникальным литературным образцом. Ключевые слова: Коран, сура, стих, чтение, декламация, универсальность.

Nasrulla Mammadov

THE UNIQUE CHARACTER OF THE QUR'AN SURAS AND THE VERSATILITY OF THE VERSES

Summary The article sets forth the idea that at first glance, while reading the surahs of the Qur'an, it seems to people that the suras are the same in terms of harmony and similarity of expressions. However, a comparison of the linguistic features of the suras indicates that they have a different nature and are not repeated. As for the verses, their analysis in terms of language and meaning reveals the universal nature of verses. The author, revealing the versatility of verses, argues that the Quran, unlike books thatare aimed at solving certain problems, is not divided into specific parts and passages. So, the verses narrate about various aspects of the vast Universe, about the movement of planets, such as the Earth, the Sun, the Moon, etc. it is said that when rain pours on the ground, various cereals and other useful plants grow. Thus, the idea of the omnipotence and unity of God, the need for enlightenment of people in this regard, comes to the fore. According to the author, the structure in the Qur'an of the ayah and suras, their composition, way of expression and style, shades of meanings, harmony and features of presentation distinguish it from all literary samples created by human thought. This confirms the idea that the word of God is a unique literary model. Key words: Koran, surah, verse, reading, recitation, universality.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 08.06.2019. Çapa qəbul olunma tarixi: 10.07.2019

Filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Клименко O.,Сокур Е. Модели и формы сотрудничества библиотек Национальной академии наук Украины //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.82-88.

ELMİ TƏDQİQATLARIN İNFORMASİYA TƏMİNATI.

KİTABXANAŞÜNASLIQ. KİTABŞÜNASLIQ. BİBLİOQRAFİYAŞÜNASLIQ.

УДК 027.021 : 021.64](477) Оксана Клименко, кандидат исторических наук, доцент Национальная библиотека Украины имени В.И. Вернадского Елена Сокур, младший научный сотрудник Национальная библиотека Украины имени В.И. Вернадского Украина, г.Киев, ул.Владимирская 62. [email protected]

МОДЕЛИ И ФОРМЫ СОТРУДНИЧЕСТВА БИБЛИОТЕК НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК УКРАИНЫ

Ключевые слова: корпоративное сотрудничество, международное сотрудничество, партнерство, интеграция, организация информации, Национальная библиотека Украины имени В. И. Вернадского.

В мировой практике сложились разнообразные экономические, профессиональные и социальные формы и модели библиотечного сотрудничества, которые отличаются целями, характером хозяйственных отношений между участниками, степенью самостоятельности учереждений входящих в объединение, что предполагает существенные преимущества в развитии: полнота и эффективность использования объединенных ресурсов приводит к улучшению качества предоставляемых продуктов и услуг, активнее внедряются инновации, шире популяризируются культурные ценности, через взаимообмен опытом происходит взаимообагащение и т. д. Как утверждает В. Ильганаева, в универсальном понимании цель коммуникации может быть рассмотрена как «причина возникновения целенаправленного взаимодействия, предполагающая реализацию программы, намерения, развития, адаптации, наследования, консолидации, влияния, воздействия и др., обусловленного его природой и субстанциональностью» [1, с. 359]. Другими словами, теоретически, цель социальной коммуникации – осознание и понимание информации, которая передается и получается [2, с. 184]. Таким образом, от определения целей межбиблиотечного сотрудничества, в рамках которых объединяются библиотеки, зависят формы и модели взаимодействия. Современные принципы организации информации в электронной среде требуют новых методов руководства библиотечно-информационными ресурсами и сервисами на основе интеграции распределенних информационных массивов, что, в свою очередь, предполагает координацию в межбиблиотечном сотрудничестве. Эффективная модель развития библиотек предполагает активное использование партнерства. Среди основных его видов выделяем: отраслевое (библиотека-библиотека); межсекторальное (библиотека и учреждения культуры, науки, образования, бизнеса, общественные объединения, творческие союзы и др.); партнерство с государственными

органами (законодательними и исполнительными органами власти, особенно с министер- ствами и ведомствами, которые имеют в своем подчинении библиотеки); международное партнерство (отраслевое и межсекторальное). Не менее важным есть формирование широкого партнерства на основе интеграции документно-информационных ресурсов между научными, культурными, информационными, образовательными учреждениями: библиотеками, центрами научно- технической информации, архивами, музеями и другими заинтересованными в развитии целостного национального информационного пространства. Особое значение приобретает реализация совместных проектов, направленных на формирование корпоративных информационных сетей, сводных электронных каталогов, библиотечно-информационных консорциумов, электронных ресурсов и цифровых библиотек с доступом через единый специализированный информационный портал [3]. Таким образом, сотрудничество между библиотеками – это перспективное направление развития библиотечно-информационных ресурсов, и как следствие – развитие сервиса по предоставлению пользователям неограниченного доступа к информации. Как подчеркивает О. Клименко [4], важным условием создания библиотечного сегмента национального информационного пространства в современной библиотечной практике есть интеграция библиотек, при которой учасники взаимодействия в процесе объединения и согласования решают задачи рациональной организации ресурсов. (Интеграция – это процесс объединения каких-либо элементов в единое целое, процесс образования взаимосвязей). Интеграция библиотек Национальной академии наук Украины (НАН Украины) осуществляется на основе специализации, функциональной централизации, координации и кооперации деятельности. Сегодня сеть библиотек НАН Украины представляют Национальная библиотека Украины имени В. И. Вернадского (НБУВ), Львовская национальная научная библиотека Украины имени В. Стефаника (ЛННБУ им. В. Стефаника), 105 библиотек и библиотечно- информационных подразделений (с которых пять библиотек остались в г. Донецке, на территории неподконтрольной Украине, еще пять – в аннексированном Росийской Федерацией Криму). Научно-методическое руководство осуществляют две библиотеки национального уровня: НБУВ – для всех библиотек НАН Украины, ЛННБУ им. В. Стефаника – для девяти библиотек Западного научного центра НАН Украины. Одним из определяющих факторов организации эффективного функционирования библиотек, как неотъемлемой части научной инфраструктуры НАН Украины, есть четкая система планирования на основе анализа, оценки и прогнозирования работы, определения приоритетных задач по внедрению новейших инновационных технологий и расширения направлений библиотечного сотрудничества. Основы этой работы ежегодно закладываются в письме Информационно-библиотечного совета Президиума НАН Украины каждому библиотечно-информационному подразделению. Этим документом рекомендуется предоставить информацию о выполнении плановых задач, оценки проделанных работ и причин невыполнения запланированных, подать планы на будущий год. Многолетняя практика структурирования планово-отчетной информации, регулярное дополнение приложениями, анкетами, опросами, направленных на углубленное многоаспектное изучение компонентов библиотечной деятельности, привлечение к анализу научных сотрудников и практиков НБУВ способствуют повышению научно-методической помощи со стороны методических центров – НБУВ и ЛННБУ им. В. Стефаника, выработке организационных, управленческих, методических и технологических решений для обеспечения полноценного функционирования каждой 83

библиотеки как неотъемлемой составляющей единой библиотечно-информациооной системы НАН Украины. Планы и отчеты о работе библиотек – документы архивного хранения и являются весомым аргументом при оценке деятельности как отдельно взятой библиотеки, так и тенденций эволюции системы в целом. Актуальные формы корпоративного сотрудничества библиотек НАН Украины – это участие в международных проектах, организованных и реализованных как в Украине, так и за ее пределами; участие в региональных проектах, организованных по территориальному либо тематическому принципу; реализация инициативных проектов; изучение и внедрение международного опыта и участие в научных мероприятиях. Основные направления деятельности библиотек НАН Украины в профессиональных корпорациях сегодня – это формирование корпоративных информационных ресурсов и обслуживание пользователей на их основе, возможность заимствования готовых авторитетных библиографических записей, развитие межбиблиотечного абонемента на основе расширения возможностей електронной доставки документов, организация курсов повышения квалификации библиотечных специалистов на базе НБУВ, внедрение единых для всех учасников методологических решений, углубление сотрудничества с другими организациями и корпорациями. Таким образом, развитие деятельности библиотек на корпоративных основах позволяет получить следующие преимущества: 1) повышается уровень обслуживания пользователей за счет формирования корпоративных информационных ресурсов; 2) внедрение заимствованной каталогизации приводит к снижению трудовых и финансовых расходов при каталогизации документов за счет исключения многократного дублирования процесов создания библиографической записи; 3) повышается уровень квалификации сотрудников библиотек НАН Украины и, как следствие – качество библиотечных продуктов и услуг за счет организации профессионального централизованного обучения библиотекарей; 4) объединяются усилия библиотек для развития новых направлений деятельности за счет сотрудничества как с библиотеками внутри системы, так и с учреждениями и организациями других ведомств. Корпоративный проект «Каталоги библиотек научных учреждений Национанльной академии наук Украины» – яркий пример активизации сотрудничества библиотек НАН Украины. Участие в проекте не требует дополнительных трудовых и финансовых затрат, однако обязывает учасников поддерживать определенный технико-технологический уровень, придерживаться корпоративных правил и инструкций, а так же сроков выполнения работ [5]. В мировой практике актуальной формой сотрудничества библиотек есть ассоциация, которая предполагает добровольное объединение людей либо организаций для достижения совмесной цели [6, с. 26]. Ассоциация библиотек Украины (АБУ), главная задача которой – усиление профессионального сотрудничества между украинскими библиотеками, основана в 1991 г. на Чрезвычайном съезде библиотекарей по инициативе специалистов научных библиотек. Согласно Уставу, АБУ – «добровольное объединение библиотек различного подчинения находящихся на территории Украины, ... цель которой обеспечение защиты, консолидация сил для разработки единой библиотечной политики, обеспечение качественно нового уровня библиотечно-библиографического обслуживания читателей, повышение социального статуса и престижа библиотечной профессии в обществе» [7]. Как заметила Г. Солоиденко, «членами АБУ стали большинство академических библиотек, благодаря чему усилилось и разнообразилось сотрудничество между библиотеками научных учреждений» [8]. 84

Важно подчеркнуть, что библиотеки научных учреждений НАН Украины само- стоятельно установили обширные международные связи, членствуют в узкопрофильных ассоциациях, получая действенную помощь в обеспечении информационных потребнос- тей своих пользователей. Деятельность библиотеки Института морской биологии НАН Украины – члена международной ассоциации библиотек EURASLIC, участвующей в программах обмена оцифрованными документами, предоставляющей услуги МБА на международном уровне – пример такого сотрудничества. Библиотека Института зоологии им. И. И. Шмальгаузена НАН Украины является членом мировой и европейской ассоциаций морских библиотек ІАМSLIC и EURASLIC, имеет доступ к БД этих ассоциаций. В 2017 г. библиотека Главной астрономической обсерватории НАН Украины присоединилась к мировой сети астрономических библиотек AstroLib и теперь имеет возможность самостоятельно обмениваться с членами объединения востребованной пользователями информацией. За последнее десятилетие в отечественной библиотечной практике получили распространение библиотечные консорциумы, как форма сотрудничества, которая имеет экономическую выгоду при решении специальных профессиональных задач. Такая форма объединяет интеллектуальные, информационные, финансовые ресурсы участников, действует на региональном, национальном и международном уровнях. Членство в консорциуме имеет коллективный тип, носит временный характер, как правило не имеет юридического статуса. Консорциум может объединять участников независимо от профиля и организационно-правовых форм собственности. К примеру, деятельность Консорциума- ИНФОРМАТИО, когда научные учреждения объединяют свои финансовые ресурсы для приобретения дорогостоящих зарубежных БД на условиях совместного использования. Сотрудничество библиотек НАН Украины в условиях демократизации и информатизации общества обусловлено необходимостью организации оперативного доступа к сводным научным ресурсам, для чего становится необходимым усовершенствование технологических процессов на основе внедрения унифицированных технологических решений, широкое использование потенциала компетентных сотрудников библиотек НАН Украины при решении сложных вопросов, профессиональное методическое сопровождение. Приоритетом становится реализация совместных программ и проектов, которые создают условия для укрепления позиций библитек и расширяют их возможности в поиске дополнительных источников финансирования. Совместный план оцифровывания приводит к значительной экономии материальных ресурсов и повышению качества электронных коллекций. Развитие системных связей способствует совершенствованию деятельности библиотек, взаимообмену и взаимовлиянию, интеллектуализации научного информационно- коммуникационного пространства. Залог эффективной модели сотрудничества библиотек НАН Украины кроется в единстве основных взаимосвязанных компонентов: • библиотечные ресурсы (документы на всех носителях информации, полнотекстовые БД собственного производства, коллекции оцифрованных документов, ресурсы открытого доступа, справочно-библиографический аппарат библиотек, библиографические издания, выполненные библиографические справки, электронный каталог, путеводитель по ресурсам Интернет); • библиотечно-библиографические и информационные услуги (предостав- лениесправочно-поискового аппарата библиотеки в традиционной и электронной формах,система справочно-библиографических и реферативных изданий, документно- информационный фонд; локальные и сетевые реферативные и полнотекстовые ресурсы,

подписные БД; получение справочно-библиографических и справочно-консультационных услуг в традиционном и дистанционном режимах, абонемент, комплекс дополнительных платных услуг), использование интернет-сервисов, в т.ч. социальных сетей, для популяризации библиотек; • материально-техническая база и программно-технологическое обеспечение (компьютеры, автоматизированная библиотечно-информационная система, доступ к Интернету); • кадры, которые имеют соответствующие профессиональные знания и умения, мотивацию для создания и продвижения новых информационных продуктов, услуг, сервисов с целью обеспечения информационных потребностей пользователей; • пользователи и их информационные потребности. Оптимальное соединение указанных параметров характеризует комплексность эффективной модели взаимодействия библиотек НАН Украины. Функционирование модели возможно при наличии научно-организационного и нормативно-методического обеспечения. Решая задачи библиотечно-информационного обслуживания, библиотеки НАН Украины обеспечивают широкий доступ пользователям к электронным ресурсам и услугам как в локальном, так и отдаленном режимах. Так, в читальных залах библиотек НАН Украины организовано информационное обслуживание электронными ресурсами через специально оборудованные автоматизированные пользовательские места с доступом к локальной сети учреждения и ресурсам Интернета, функционируют зоны WI FI с возможностью использования портативных средств связи (ноутбуки, планшеты, телефоны и т. д.) Сегодня, когда речь идет о поиске и разработке инновационных методов сотрудничества, мы подразумеваем участие библиотек в различных проектах и программах. Ведь в рамках проектной деятельности библиотеки имеют возможность успешно реализовывать свою социальную функцию, развивать и усовершенствовать имеющийся опыт, тем самым актуализируя традиционные функции. Приоритетами развития библиотечно-информационной деятельности НАН Украины становятся: • обеспечение круглосуточной доступности библиотеки через любое пользовательское устройство (компьютер, планшет, смартфон и т. д.); • предоставление свободного, бесплатного доступа к информации и знаниям; • поддержка образования, как одного из стратегических ресурсов развития Украины, создания условий для творческого обучения; • формирование ценностных ориентиров пользователей на основе популяризации лучших образцов отечественной и мировой ниуки и культуры; • содействие национально-патриотическому развитию личности, обеспечение идентификации с Украиной, ее историей, культурой, а также общечеловеческими демократическими ценностями; • обеспечение доступа к официальной информации с целью формирования сознательного и социально активного гражданина; • формирование медиаграмотности и медиакультуры. В условиях перехода от индустриального общества к обществу зниний библиотекам НАН Украины необходимо освоить интегрированный технологический цикл, который включает все наукоемкие процессы обработки информационных массивов, начиная с библиографирования и заканчивая экстракцией с хранилищ данных новых знаний. Именно это – определяющая идеологема их развития и одновременно необходимое усло- вие существования, иначе в ХХI в. академическая библиотека станет музеем книг.

Литература:

1. Ильганаева В. А. Социальные коммуникации (теория, методология, деятельность) : слов.-справ. Харьков : КП «Городская типография», 2009. 392 с. 2. Основы теории коммуникации : учеб. / под ред. М. А. Василика. Москва : Гардарика, 2003. 615 с. 3. Інформатизація і модернізація соціокультурної сфери суспільства: взаємодія і розвиток : монографія / О. С. Онищенко, В. М. Горовий, В. І. Попик та ін. ; НАН України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського. Київ, 2013. 184 с. 4. Клименко О. З. Інтеграція українських бібліотек – важлива складова інформаційно- комунікаційної діяльності. Бібліотека. Наука. Комунікація: формування національного інформаційного простору : матеріали міжнар. наук. конф. (Київ, 4–6 жовт. 2016 р.). Київ, 2016. С. 38–42. 5. Полякова О., Сокур О. Організація ресурсів у бібліотеках наукових установ НАН України. Наук. праці Нац. б-ки України ім. В. І. Вернадського. Організація бібліотечно-інформаційних ресурсів як складник формування вітчизняного інтегрованого інформаційного простору. 2017. Вип. 45. С. 118–127. 6. Статут асоціації бібліотек України. Бібліотечний вісник. 1994. № 1. С. 2–5. URL: http://nbuv.gov.ua/UJRN/bv_1994_1_4 (дата обращения 27.05.2019). 7. Солоіденко Г. І. Бібліотеки наукових установ НАН України. Українська бібліотечна енциклопедія : наук. проект / Нац. б-ка України ім. Ярослава Мудрого. Київ, 2018. URL: http://ube.nplu.org/article/ (дата обращения: 11.11.2018).

UKRAYNA MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI KİTABXANALARININ ƏMƏKDAŞLIQ MODELİ VƏ FORMALARI

Xülasə Məqalədə kitabxanalararası əməkdaşlığın müasir formaları işıqlandırılıb və təhlil edilib.Ukraynanın Milli Elmlər Akademiyası kitabxanaları arasında əməkdaşlığın effektiv modeli təqdim olunub. Müəyyən edilib ki, bu gün Ukrayna MEA kitabxanalarının inkişafı üçün prioritet istiqamət - korporativ və layihə əməkdaşlığıdır. Aşar sözlər : korporativ əməkdaşlıq,beynəlxalıq əməkdaşlıq,tərəfdaşlıq,inteqrasiya, məluma- tların təşkili, V.İ.Vernadski adına Ukraynanın Milli Kitabxanası.

МОДЕЛИ И ФОРМЫ СОТРУДНИЧЕСТВА БИБЛИОТЕК НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК УКРАИНЫ

Рассмотрены и проанализированы современные формы сотрудничества библиотек. Представлена эффективная модель взаимодействия библиотек Национальной академии наук Украины. Определено, что сегодня приоритетным направлением развития библиотек НАН Украины является корпоративное и проектное сотрудничество. Ключевые слова: корпоративное сотрудничество, международное сотрудничество, партнерство, интеграция, организация информации, Национальная библиотека Украины имени В. И. Вернадского.

Olena Sokur MODELS AND FORMS OF COOPERATION OF LIBRARIES NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF UKRAINE

The article considers and analyzes modern forms of cooperation of libraries. An effective model of interaction between libraries of the National Academy of Sciences of Ukraine is presented. It is determined that the priorities of the development of scientific libraries are corporate and project cooperation. Keywords: corporate cooperation, the international cooperation, partnership, integration, organization of information.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 04.06.2018. Çapa qəbul olunma tarixi: 27.07.2018.

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nadir İsmayilov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

Günel Bağırova-Hüseynova. Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s.89-93.

UOT 025.5+32(092) Günel Bağırova-Hüseynova dissertant, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu [email protected]

HEYDƏR ƏLİYEV İRSİ ÜZRƏ SORAQ MƏLUMAT NƏŞRLƏRİ SBA-nın TƏRKİB HİSSƏSİ KİMİ

Məqalədə Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi tədqiq edilmişdir. Müəllif tərəfindən tədqiqata Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Naxçıvan Ensiklopediyası, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası cəlb edilmişdir. Açar sözlər: Heydər Əliyev irsi, soraq biblioqrafiya aparatı, soraq məlumat nəşrləri, ensiklopediyalar

Hеydər Əliyеvin Azərbaycan еlminə, tаriхinə, dilinə, milli idеоlоgiyаyа, sоykökünə həsr еdilmiş dərin məzmunlu əsərləri, idеyа və fikirləri Hеydər Əliyеvin irsini formalaşdırır. Оnun yоrulmаz fəаliyyətinin Аzərbаycаn еlminin müхtəlif sаhələri ilə bаğlı əlаqələrinin cоğrаfiyаsı və tаriхi çох gеnişdir. Ona görə də maddi-mənəvi irsi toplayan kitabxanaların qarşısında Heydər Əliyevin geniş ictimai-siyasi və eləcə də elmi-nəzəri irsinin dərindən öyrənilməsi vacib vəzifə kimi durur. Kitabxanalar Azərbaycan xalqının milli sərvəti hesab olunan Heydər Əliyev irsi haqqında nəşrlərin kitabxana fondlarında yerləşdirilməsinə xüsusi diqqətlə yanaşaraq ədəbiyyatı ardıcıl komplektləşdirir, onlar haqqında bütün məlumatları soraq-biblioqrafiya aparatında əks etdirir və həmin nəşrlərdən oxucuların istifadə etmələrinə şərait yaradır. Biblioqrafik fəaliyyətin əsas bazası hesab edilən soraq-biblioqrafiya aparatı oxuculara soraq, informasiya xidməti və tövsiyə biblioqrafiya fəaliyyətini həyata keçirməyə imkan verir. Onun köməyi ilə kitabxanada biblioqrafik vəsaitlərin tərtibi prosesində lazım olan ədəbiyyat meydana çıxarılır. Kitabxana xidməti zamanı kitabxana fondlarından istifadə ənənəsi inkişaf etdikcə SBA- nın əlaqələndirici funksiyası daha aparıcı rol oynayır. SBA kitabxanada soraq-biblioqrafiya işinin bazası və əsas aləti hesab olunur. Arayışların böyük bir qismi aparatın optimal təşkili zamanı 99%-i SBA-nın köməkliyi ilə yerinə yetirilir. (9, s.38) Kitabxana-biblioqrafiya biliklərinin təbliği əsasən SBA vasitəsilə həyata keçirilir və yaxud oxuculara məlumat nəşrlərindən, kataloq və kartotekalardan sərbəst istifadənin öyrədilməsi məqsədi daşıyan bütün proseslər də SBA ilə bilavasitə əlaqədardır. (8, s.87) SBA-nın quruluşu nəzəri ədəbiyyatda təcrübi nöqteyi-nəzərindən xarakterizə edilir. Qeyd olunur ki, o 2 hissədən ibarətdir. 1. Soraq və biblioqrafik nəşrlər fondu; 2. Kataloq və kartoteka sistemi; (8, s.87) Soraq- biblioqrafik nəşrlər fondu kitabxananın soraq biblioqrafiya aparatının bir hissəsi olub əsas və direktiv xarakterli materialları, məlumat ədəbiyyatını, biblioqrafik vəsaitləri və ödənilmiş arayışlar fondunu özündə əks etdirir. SBF-nun tərkibi və məzmunu kitabxananın tipoloji xüsusiyyətindən işin profilindən və oxucu kontingentindən asılıdır. SBF-na daxil olan sənədləri dörd qrupa ayırmaq olar. I qrupa əsas və direktiv xarakterli materiallar, eləcə də ümumiləşmiş elmi əsərlər və dərsliklər, rəsmi sənədlər daxildir, II qrupa məlumat nəşrləri: ensiklopediyalar, lüğətlər və təqvimlər əhatə edir. III qrupa biblioqrafik vəsaitlər və biblioqrafik vəsaitlərin göstəricisi yəni biblioqrafiyası daxildir. Ümumilikdə SBNF-nun 4-cü hissəsini ödənilmiş arayışlar fondu təşkil edir. (9, s.36-45)

Günel Bağırova-Hüseynova. Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s. 89-93.

Heydər Əliyev irsinin öyrənilməsi sahəsində xüsusi yer tutan və tədricən inkişaf edən, oxucuların sorğu və tələbatlarının ödənilməsində ən geniş istifadə edilən və geniş oxucu qrupları üçün nəzərdə tutulan nəşr tipi soraq-məlumat ədəbiyyatıdır. Soraq məlumat nəşrlərində əsas yerlərdən birini ensiklopediyalar tutur. Heydər Əliyev irsini özündə əks etdirən ensiklopediyaları araşdırarkən ilk öncə Azərbaycan Milli Ensiklopediyasını tədqiqata cəlb etmək lazımdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 12 yanvar tarixli, 55 nömrəli Sərəncamına (1, s.1) əsasən nəşr olunması planlaşdırılmış Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının “Azərbaycan” adlanan xüsusi cildi 2007-ci ildə işıq üzü görmüşdür. 884 səhifəlik bu cilddə 91 dəfə Heydər Əliyevin adının çəkilməsi və burada demək olar ki, hər bir bölmədə Heydər Əliyevin həmin bölmənin əhatə etdiyi mövzu ilə bağlı fikirlərinin, ümumiyyətlə fəaliyyətinin daxil edilməsi Heydər Əliyev irsinin öyrənilməsi baxımından ensiklopediyanın mənbə kimi rolunu artırır. Məs. Ensiklopediyanın bu cildinin 313-315-ci səhifələrində “Azərbaycan SSR XX əsrin 60-cı illərin sonu 80-ci illərdə” adlı başlıq altında Heydər Əliyevin 1969-cu ildə hakimiyyətə gəlişi və bu dövrdə fəaliyyəti haqqında geniş məlumat verilmişdir. (2, s.313-315) Eyni zamanda ensiklopediyanın 316-317-ci səhifələrində “Sovet imperiyasının süqutu. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması” (2, s.316-317) və 325-338-ci səhifələrdən “Müstəqil Azərbaycan Respublikası” başlıqları altında Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə gəlməsindən vəfatına qədər olan dövr əhatə olunmuşdur. (2, s.325-338) Heydər Əliyev irsinin öyrənilməsi baxımından önəmli olan ensiklopediyalardan biri “Naxçıvan ensiklopediyası” hesab olunur. Naxçıvan diyarının tarixindən, təbiətindən, görkəmli şəxsiyyətlərindən bəhs edən universal elmi nəşr 2002-ci ildə Elm nəşriyyatında çapdan çıxmışdır. 596 səhifədən ibarət bu nəşr 10000 nüsxə tirajla çap olunmuşdur. Qeyd edək ki, “Naxçıvan ensiklopediyası” 10 cildlik “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası”ndan sonra respublikada işıq üzü görən ilk fundamental ensiklopediyadır. Bu nəşr ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyi üzrə Dövlət Komissiyasının tədbirlər planı haqqında” 1999-cu il 12 fevral tarixli sərəncamına əsasən, Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin nəzdində yaradılmış “Naxçıvan ensiklopediyası” qurumu tərəfindən nəşrə hazırlanmışdır. (5, s.3) Ensiklopediya ümummilli lider Heydər Əliyevin bu sözləri ilə başlayır: “Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan Naxçıvan diyarı mürəkkəb və çətin inkişaf yolu keçmişdir. Orta əsrlərdə Şərqin iri elm, mədəniyyət, ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri kimi şöhrət qazanmış Naxçıvan dünya sivilizasiyasına dəyərli töhfələr vermidir. Naxçıvanlıların öz fədakarlığı, işgüzarlığı hesabına Naxçıvan yaşayır, inkişaf edir, Naxçıvanda quruculuq prosesləri gedir” (5, s.2) Ensiklopediyada Heydər Əliyev haqqında irihəcmli məqalə ilə yanaşı, “Naxçıvan ensiklopediyası”nın 136-141-ci səhifələrində geniş məlumat verilmişdir. (5, s.136-141) Azərbaycan Rеspublikasının Prеzidеnti İlham Əliyеvin "Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının 80 illik yubilеyinin kеçirilməsi haqqında" 2004-cü il 9 fеvral tariхli sərəncamı ilə müəyyən еdilmiş tədbirlər planına uyğun оlaraq Naхçıvan Еnsiklоpеdiyasının təkrar nəşr еdilməsi qərara alınmış və buna müvafiq оlaraq Naхçıvan Muхtar Rеspublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbоvun rəhbərliyi ilə Naхçıvan Еnsiklоpеdiyasının təkmilləşmiş və yеnidən işlənmiş ikinci nəşri hazırlanmışdır. Əlavə оlaraq cildə 200-ə yaхın yеni məqalə daхil еdilmişdir. (6, 7). Nəşrin 1-ci cildinin 170-177-ci səhifələrində Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti haqqında geniş məqalə yer almışdır. Ensiklopediyanın 2-ci cildində (səh.122- 127,128,151,154,157,162) Heydər Əliyevin Naxçıvanın mövcudluğu və nicatı üçün siyasi fəaliyyəti, Naxçıvan MR Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasında xalqın istəyi ilə sədr seçilməsi, Yeni Azərbaycan Partiyasının əsasıının qoyulması və digər tarixi məqamlar öz əksini tapmışdır. 90

Günel Bağırova-Hüseynova. Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s. 89-93.

Heydər Əliyev irsinə dair soraq məlumat nəşrinin tərkib hissəsi hesab olunan “Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası”na Heydər Əliyev haqqında məqalələr daxil edilmişdir. (3, s.9) Ensiklopediyanın birinci cildində 144 yerdə Heydər Əliyevə istinad edilir. Belə ki, ensiklopediyanın təhlili zamanı məlum olur ki, burada Heydər Əliyevin AXC-nin fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə bağlı fəaliyyəti ilə yanaşı, ondan lazım olduqca sitatlar gətirilmişdir. Məsələn ensiklopediyanın 27-ci səhifəsində Heydər Əliyevdən sitat gətirilərək qeyd olunur ki, "XIX əsrdən başlanan mürəkkəb ictimaisiyasi proseslərin gedişi Azərbaycan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxardı, yeni mühitdə formalaşan görkəmli ictimai və siyasi xadimlərimiz əsrin çağırış və tələblərinə layiqincə cavab verməyə qadir oldular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması üçiin münbit zəmin yarandı". (3, s.27) Ensiklopediyanın 29-cu səhifəsində isə qeyd olunur ki, “Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixinin bu dəyərli və parlaq sənədinə bütün Azərbaycan tarixşünaslığında ən obyektiv tarixi qiyməti ilk dəfə olaraq Prezident Heydər Əliyev vermişdir: "Azərbaycan Milli Şurasının qəbul etdiyi tarixi bəyannamə yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca prinsiplərini biitün dünyaya bildirdi. Bəyannamədə elan edilmiş prinsiplər - Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını müəyyən etmək, insanların hiiquq bərabərliyinə hörmət, bütün xarici dövlətlərlə, habelə qonşu xalqlarla dinclik və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq, bir-birinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşmaq prinsipləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq nüfuzunu artırdı". (3, s.29) Ensiklopediyanın ikinci cildində isə 18 dəfə Heydər Əliyev irsinə müraciət edilir. Birinci cilddə olduğu kimi burada da ümummilli lider Heydər Əliyevin AXC-nın ideyalarının davam etdirilməsi, onun fəaliyyətinin unutdurulmaması istiqamətində gördüyü işlər, verdiyi sərəncamlar, imzaladığı fərmanlarla yanaşı ondan sitatlar gətirilmişdir. Belə ki, ensiklopediyanın ikinci cildinin 92-ci səhifəsində belə bir hissə mövcuddur “Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev 1997-ci ilin mayında ölkəmizin müstəqilliyi Respublika günü münasibətilə söylədiyi nitqində xalqımızın başına gətirilən bu müsibətlə bağlı demişdir: "Azərbaycan xalqına bu dövrdə vurulan ən böyük zərbələrdən biri də 1947-48-ci illərdə Azərbaycan xalqına qarşı Sovet hakimiyyəti tərəfindən edilmiş ən böyük ədalətsizlikdir. Təəssüflər olsun ki, tarixçilərimiz və hamımız nədənsə bu hadisəyə o vaxtlar da və indi də, xüsusilə dövlət müstəqilliyimizi əldə edəndən sonra da doğru-düzgün qiymət verə bilməmişik, ...biz tarixin cürbəcür mərhələlərində belə hadisələri lazımi qədər təhlil edə bilməmişik və xalqımıza edilən bu ədalətsizliklərə qarşı öz səsimizi lazımi qədər qaldırmamışıq. Məhz bunların nəticəsində də 1988-ci ildə Ermənistan Azərbaycana artıq təcavüz edibdir. O dövrdə Ermənistan ərazisində qalmış azərbaycanlılar qısa müddətdə Ermənistandan zorla çıxarıldılar" (4, s. 92), eləcə də 257-ci səhifədə “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1924-cü il 9 fevral tarixli qərarı Azərbaycanın tərkibində Naxçıvanın muxtariyyət statusunu qəti təsbit etdi. Naxçıvanın muxtariyyəti statusu diyarın sonrakı tarixi taleyində çox mühüm rol oynamışdır. "Naxçıvan muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir, biz bunu qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvanın muxtariyyəti Naxçıvanın əldən getmiş başqa torpaqlarının qaytarılması üçün ona xidmət edən çox böyük bir amildir. Biz bu amiti qoruyub saxlamalıyıq" (Heydər Əliyev).” kimi məlumatlara rast gəlmək mümkündür. (4, s.257) Bu cür nümunələri davam etdirərək qeyd edə bilərik ki, 299-cu səhifədə “Respublika Dövlət Arxivi” adlı məqalədə Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin kollektivi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin 1998-ci il 30 yanvar tarixli sərəncamına əsasən yaradılmış Dövlət Komissiyasının qərarı ilə Cümhuriyyət dövrünə aid 7 cildlik sənədlər toplusunu (Azərbaycan və rus dillərində) çap etdirməsi haqqında məlumat mövcuddur. (4, s. 299) Yekunda qeyd edək ki, Heydər Əliyevin zəngin irsi, idarəçilik təcrübəsi, elmə gətirdiyi yeniliklər analitik mərkəzlər tərəfindən daha diqqətlə, daha dərindən öyrənilməklə müasir 91

Günel Bağırova-Hüseynova. Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s. 89-93. idarəçilikdə geniş tətbiq edilir. Onun ideyaları və əməli fəaliyyəti dövlət quruculuğunun, sosial- iqtisadi və mədəni-mənəvi inkişafın bütün istiqamətlərində mütəxəssisləri istiqamətləndirir. Bu istiqamətlər yeni tədqiqat işlərinin obyektinə və predmetinə çevrilərək yeni kitabların meydana gəlməsinə səbəb olur. Ona görə də Heydər Əliyev irsi öyrənilir və öyrənilməyə davam edir. Bu tədqiqat işini apararkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu irs haqqında xeyli sayda soraq məlumat nəşrinə rast gəlmək mümkündür. Elə bir soraq məlumat nəşri yoxdur ki, orda Heydər Əliyevə istinad edilməsin. Ona görə də konkret nəticələr əldə etmək üçün həmin nəşrlərin hər birini əldə etmək, mütaliə etmək, tədqiq etmək lazımdır. Məhz buna görə də kitabxanalar bu irsə dair dərc olunmuş vəsaitləri operativ şəkildə oxucuların ixtiyarına vermək üçün bu irsə dair soraq məlumat nəşrlərini soraq biblioqrafiya aparatının tərkib hissəsinə fasiləsiz şəkildə daxil etməyə davam edir.

Ədəbiyyat : 1. “Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (12 yanvar 2004-cü il, № 55) // Xalq qəzeti, 2004, 13 yanvar, s.1. 2. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: 25 cilddə. Azərbaycan. Bakı : Azərbay- can Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007, 883 s. 3. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. C.1. Bakı : Lider nəşriyyatı, 2004, 440 s.. 4. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. C.2. Bakı : Lider nəşriyyatı, 2005, 472 s. 5. Naxçıvan ensiklopediyası / red. heyəti : C.Ə.Əliyev, A.A.Əlizadə, İ.Ə.Həbibbəyli. Bakı.: AMEA, 2002, 598 s. 6. Naxçıvan ensiklopediyası: NE [Mətn] : 2 cilddə. C.1 /AMEA, Naxçıvan bölməsi ; red. hey. B.Budaqov [və b.] ; burax. məsul. V.Talıbov; [məqalələrin müəl. Y. Axundlu [və b.]]. Naxçıvan, 2005, 356 s. 7. Naxçıvan ensiklopediyası: NE [Mətn] : 2 cilddə. C.2 /AMEA, Naxçıvan bölməsi ; red. hey. B. Budaqov [və b.] ; burax. məsul. V. Talıbov; [məqalələrin müəl. Y. Axundlu [və b.]]. Naxçıvan, 2005, 376 s. 8. Vəzirova R. Elektron biblioqrafik məlumat bazası soraq biblioqrafiya aparatının əsas təkib hissəsidir// Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. Bakı, 2007, №2, s. 85-96. 9. Rzayeva A. Soraq biblioqrafiya aparatı oxuculara kitabxana-informasiya xidmətinin əsas bazası kimi// Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. Bakı, 2007, №2, s.36-45

Гюнель Багирова-Гусейнова СПРАВОЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫЕ ИЗДАНИЯ ПО НАСЛЕДИЮ ГЕЙДАРА АЛИЕВА КАК ЧАСТЬ СБА. Резюме Статья подготовлена на основании исследования наследия Гейдара Алиева по материалам таких справочно-информационных изданий как Национальная Энциклопедия Азербайджана, Нахчыванская Энциклопедия и Энциклопедия Азербайджанской Народной Демократической Республики, являющихся неотъемлемой частью справочно- библиографического аппарата (СБА). Ключевые слова: наследие Гейдара Алиева, справочно-библиографический аппарат, справочно-информационные издания, энциклопедии 92

Günel Bağırova-Hüseynova. Heydər Əliyev irsi üzrə soraq məlumat nəşrləri SBA-nın tərkib hissəsi kimi //Elmi əsərlər, 2019,2(9), iyul-dekabr, s. 89-93.

Gunel Bagirova-Quseyinova

REFERENCE AND NFORMATİONAL PUBLİCATİONS ON THE HERİTAGE OF HEYDAR ALIYEV AS PART OF THE BRA

Summary In the article, the reference information publications of Heydar Aliyev heritage has been investigated as an integral part of the BRA. The author has investigated the National Encyclopedia of Azerbaijan, the Nakhchivan Encyclopedia, and the Encyclopedia of the Azerbaijan Democratic Republic. Keywords: the heritage of Heydar Aliyev, bibliographic reference apparatus, reference information publications, encyclopedias.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.11.2019 Çapa qəbul olunma tarixi: 02.12.2019

Redaksiya heyətinin üzvü Qutiyera Cəfərova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur.

ELMİ HƏYAT (elmi konfranslar, sessiyalar, beynəlxalq əlaqələr; təqdimatlar, tədbirlər, təltiflər)

Asiya və Afrika ölkələrinin tarixşünaslığı və mənbəşünaslığı XXX beynəlxalq konqres (Sankt-Peterburq ş.)

19-21 iyun 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları - fil.ü.f.d., dosent Əkrəm Bağırov, t. ü.f.d., dosent Rəna Məmmədova və İradə Vəzirova Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin təşkil etdiyi “Asiya və Afrika ölkələrinin tarixşünaslığı və mənbəşünaslığı” mövzusunda XXX Beynəlxalq Konqresdə iştirak ediblər. Şərqşünas alim, akademik Vasili Bartoldun 150 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirdə Ə.Bağırov “Kərbəlayi Təbrizi Dərvişin “Cənnətül cünal” təzkirəsi Təbriz tarixinin öyrənilməsi üçün etibarlı mənbə kimi”, R.Məmmədova “Nadir Şah Əfşarın ordusun- dakı silahlanma və hərb sənəti haqqında mənbələr”, İ.Vəzirova “Seyyid Yəhya Şirvani Baku- vinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan “Resayel” məcmuəsindəki traktatları” adlı məruzələrlə çıxış ediblər. Tədbirin sonunda hər üç tədqiqatçıya sertifikatlar təqdim olunub.

***

Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri: Nemətullah Naxçıvani beynəlxalq konfrans (Azərbaycan Respublikası, Naxçıvan ş.)

5-7 iyul 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəls. ü.f.d., dosent Rübabə Şirinova Naxçıvanda keçirilən “Görkəmli Azər- baycan mütəfəkkiri: Nemətullah Naxçıvani” mövzusunda beynəlxalq konfransda iştirak edib. R.Şirinova konfransda “Nemətullah Naxçıvaninin əsərləri dünya kitabxanalarında” adlı məruzə ilə çıxış edib. Konfrans iştirakçılarına sertifikatlar təqdim olunub.

***

Tariximizin izi ilə “Ziyalılarımızdan öyrənək” layihəsi çərçivəsində seminar (Quba ş.)

15 avqust 2019-cu il tarixində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Əlyazmaların və əski çap kitablarının tərcüməsi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, fil. ü.f. d., dosent Əkrəm Bağırov Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu və “Loqos” Psixoloji və Nitq İnkişafı Mərkə- zinin birgə həyata keçirdiyi “Ziyalılarımızdan öyrənək” layihəsi çərçivəsində Quba rayonunda təşkil olunan “Tariximizin izi ilə” adlı ilk seminar tədbirinə qatılıb. Quba Rayon İcra Hakimiy- yətinin dəstəyi ilə baş tutan bu tədbirdə dosent Əkrəm Bağırov “Milli mədəniyyət və tariximizin öyrənilməsində yazılı mənbələrin rolu” mövzusunda geniş məruzə edib.

***

IX Avropa İranşünaslıq konfransı (Almaniya, Berlin ş.)

9-13 sentyabr 2019-cu il tarixlərində Almaniyanın Berlin şəhərində Azad Berlin Universitetinin İranşünaslıq İnstitutunun təşkilatçılığı ilə 9-cu Avropa İranşünaslıq konfransı keçirilib. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fil. ü. f.d., dosent Əkrəm Bağırov konfransda “Orta əsr farsdilli ən böyük təzkirə” mövzusunda fars dilində məruzə ilə çıxış edib. ***

VI Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkası (Bakı ş.)

27-29 sentyabr 2019-cu il tarixlərində Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin 650 illiyinə həsr olunmuş “VI Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkası”nda “Kitabxana və elmi informasiya” şöbəsinin əməkdaşları iştirak ediblər. Sərgidə Əlyazmalar İnstitutu üçün ayrılmış guşədə İnstitutun 2018-2019-cu illərdə nəşr olunmuş 100-dən çox ədəbiyyat oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Qeyd edək ki, İnstitutumuz Sərgi-Yarmarkanın təşkilat komitəsi tərəfindən bu fəaliyyətinə görə xüsusi diplomla təltif edilib.

***

"Ortak tarih, kültür, egitim ve medeniyyet" simpozium (Türkiyə, Ankara ş.)

27-28 sentyabr 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil. ü.e.d., Paşa Kərimov Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının təşkilatçılığı ilə keçirilmiş "Ortak tarih, kültür, egitim ve medeniyyet" simpoziumunda "Xoca Əhməd Yəsəvi yaradıcılığı və Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda çıxış etmişdir.

***

Ümummilli lider Heydər Əliyevin ölkədə ali siyasi hakimiyyətə gəlişinin 50 illiyi elmi-praktik konfrans (Azərbaycan, Bakı ş.)

27 sentyabr 2019-cu il tarixində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının təşkilatçılığı ilə Ümummilli lider Heydər Əliyevin ölkədə ali siyasi hakimiyyətə gəlişinin 50 illiyi münasibətilə elmi-praktik konfrans keçirildi. Konfrans iştirakçıları öncə İnstitutun “Kitabxana və elmi informasiya” şöbəsinin hazırladığı Ümummilli liderin həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş “Heydər Əliyev - əbədiyyətə gedən yol” adlı kitab sərgisi ilə tanış oldular. Tədbiri AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, fil. ü.f.d., dosent Əzizağa Nəcəfzadə açdı. Daha sonra AMEA Gənc Alim və Mütəxəs- sislər Şurasının sədri, fiz. ü.f.d., dosent Famin Salmanov giriş nitqi söyləyərək konrans iştirakçılarını salamladı. Konfransda İnstitutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri, fil.ü.f.d., Aytən Quliyeva “Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı”, Təhsil şöbəsinin müdiri, fil.ü.f.d., Kərimulla Məmmədzadə “Heydər Əliyev və Azərbaycan təhsili”, böyük elmi işçi, 95 fil.ü.f.d., Tünzalə Seyfullayeva “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, böyük elmi işçi, fil.ü.f.d., Səbinə Əhmədova “Heydər Əliyevin gənc alimlərə qayğısı”, gənc mütəxəssis Hikmət Rzazadə “Heydər Əliyev və Azərbaycanda ordu quruculuğu” mövzusunda məruzə etdilər.

***

“Rusiya-Çin: tarix və mədəniyyət” elmi-praktik konfrans (Tatarıstan Respublikası, Kazan ş.)

9-12 oktyabr 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, fil.ü.f.d., dosent Əzizağa Nəcəfzadə və Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d., dosent Aynur Nəcəfova Rusiya Federasiyası Tatarıstan Respub- likasının paytaxtı Kazan şəhərində beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak ediblər. Kazan Federal Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən Beynəlxalq əlaqələr İnstitutu və Konfutsi İnstitutunun təşkilatçılığı ilə keçirilən Çin Xalq Respublikasının yaradılmasının 70 illiyinə həsr olunmuş “Rusiya-Çin: tarix və mədəniyyət” mövzusunda XII beynəlxalq elmi-praktik konfransda alimlərimiz: dosent Əzizağa Nəcəfzadə “Makedoniyalı İskəndərin Çin yürüşü (ət- Təbərinin “Tarix” və Nizaminin “İskəndərnamə” əsərləri əsasında)”, dosent Aynur Nəcəfova isə “Çin və Çinin tarixi Gümüş dövr rus poeziyasında” adlı məruzələrlə çıxış ediblər. Əməkdaşlarımız konfransın hesabat iclasında səmərəli fəaliyyətlərinə görə xüsusi beynəlxalq sertifikatla da təltif olunublar. ***

V Beynəlxalq İctimai Elmlər Konfransı (Tunis Respublikası)

3-6 oktyabr 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Tahirə Əliyeva Tunisdə keçirilən V Beynəlxalq İctimai Elmlər Konfransında iştirak edib. Konfrans Türkiyənin İKSAD təşkilatı tərəfindən düzənlənib. T.Əliyeva “Mustafa Kamal Atatürk və Türkiyə-Rusiya münasibətləri" mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. T.Əliyeva konfransın diplomu ilə təltif olunub.

“Türk dünyası mədəniyyət elçiləri: Qazi Bürhanəddin” beynəlxalq simpozium (Türkiyə, Sivas ş.)

8-10 noyabr 2019-cu il tarixlərində AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil.ü.e.d., professor Paşa Kərimov və institutun aparıcı elmi işçisi, fil.ü.e.d., dosent Nəzakət Məmmədli Türkiyənin Sivas Cümhuriyyət Universitetində keçirilən “Türk dünyası mədəniyyət elçiləri: Qazi Bürhanəddin” mövzusunda beynəlxalq simpoziumda iştirak ediblər. Paşa Kərimovun “Qazi Bürhanəddin şeirlərinin mövzu dairəsi və bədii ifadə vasitələri”, Nəzakət Məmmədlinin “Qazi Bürhanəddinin təsəvvüfi görüşləri” mövzusundakı məruzələri tədbir iştirakçıları tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb.

Nəsimi dünya dilində tədbir (Moldova Respublikası, Kişinyov ş.)

5 dekabr 2019-cu il tarixində Moldova Respublikasının paytaxtı Kişinyov şəhərində İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr olunmuş “Nəsimi dünya dilində” adlı tədbir keçirilib. Mədəni mərasim Moldovanın Təhsil, Mədəniyyət və Tədqiqat Nazirliyi, Azərbaycanın 96

Moldovadakı Səfirliyi, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı – TÜRKSOY və Moldova Milli Kitabxanasının birgə təşkilatçılığı ilə baş tutub. Azərbaycandan tədbirə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, AMEA HEB-in akademik-katibi, akademik Teymur Kərimli dəvət olunub. Tədbir çərçivəsində Teymur Kərimli tanınmış alimlərlə Nəsimi yaradıcılığı haqqında fikir mübadiləsi aparıb, AMEA-da Nəsimi yubileyi ilə bağlı görülən işlər barədə geniş məlumat verib. Tədbir iştirakçıları Azərbaycan kitablarından, o cümlədən Nəsimi- nin əsərlərindən ibarət sərgi ilə də tanış olublar. Sonda akademik Teymur Kərimli toplantının və kitab təqdimatının keçirilməsində yaxından iştiraka görə TÜRKSOY-un Baş katibi Düsen Kaseynov tərəfindən təşəkkürnamə ilə təltif olunub.

“Nəsimi ili” Türkiyə Universitetləri məzunlarının rolu II Bakı Forumu (Bakı ş.)

6 dekabr 2019-cu il tarixində Azərbaycan Gənclər Fondu və “Türkiyə Universitetləri Məzunları” təşkilatlarının dəstəyi ilə Bakı Konqres Mərkəzində təşkil olunmuş “Nəsimi ili” mədəni irsimizin təbliğində Türkiyə Universitetləri məzunlarının rolu II Bakı Forumu” keçirilib. Forumda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nəzakət Məmmədli “Nəsimi şeirində Məhəmməd Peyğəmbər və Qurani-Kərim”, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lamiyə Rəhimova “Nəsimi Həmid Araslı yaradıcılığında” mövzuları üzrə məruzə ediblər. İnstitutun digər alimləri - fil. ü.e.d. Aygül Hacıyeva, fil. ü.f.d. - Rübabə Şirinova, Samirə Əliyeva, dosent Əzizağa Nəcəfov, dosent Aynur Hacıqədirli, dosent Aybəniz Rəhimova, dosent Aynur Nəcəfova və b. tədbirdə iştirak ediblər.

“Azərbaycanın qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrul Cavid” 12 cildliyinin təqdimat mərasimi

16 dekabr 2019-cu il tarixində Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Hüseyn Cavidin ev-muzeyinin birgə təşkilatçılığı ilə 12 cilddən ibarət “Azərbaycanın qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid” kitabının və “Sözləri Hüseyn Cavidindir” - Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət not məcmuəsinin təqdimatı olub. Təqdimatı Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri, Xalq artisti Firəngiz Əlizadə açaraq Ərtoğrol Cavidin qısa ömür tarixçəsindən danışıb. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli Ərtoğrul Cavidin çoxşaxəli fəaliyyəti ilə Azərbaycanın mədəniyyət tarixində silinməz izlər qoyduğunu vurğulayıb. Akademik XX əsrin əvvəllərində zəngin folklor nümunələrinin toplanılmasında, sistemləşdirilməsində və tədqiqində Ərtoğrol Cavidin əvəzsiz xidmətləri olduğunu da qeyd edib.

***

"Tərəkəmə həyat tərzi: dünən, bu gün və sabah" II Beynəlxalq Ağsu Simpoziumu (Ağsu ş.)

20 - 21 dekabr 2019-cu il tarixlərində Ağsuda MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin təşəbbüsü, Ağsu Rayonu İcra Hakimiyyətinin, Azərbaycan Respublikası Dövlət Turizm Agentliyi Qoruqları İdarəetmə Mərkəzinin, “Basqal” Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Şamaxı filialının, Gürcüstan Qafqaz İrsi Araşdırma İnstitutunun və “Az-Granata” MMC-nin dəstəyi ilə "Tərəkəmə həyat tərzi: dünən, bu gün və sabah" mövzusunda II Beynəlxalq Ağsu Simpoziumu keçirilib. Simpoziumda əməkdaşlarımız İradə Vəzirova “Dağıstan tərəkəmələrinin dini və təsəvvüfi inancları”, Şəhla

Xəlilli isə “Əlaəddin Sabit Bosnəvinin “Zəfərnamə” əsərində Krım tatarları” mövzularında məruzələrlə çıxış ediblər. Hər iki tədqiatçımıza sertifikatlar təqdim olunub.

***

“Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və Azərbaycan humanitar elminin müasir problemləri” elmi sessiya (Bakı ş.)

26 dekabr 2019-cu il tarixində AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda AMEA- nın Humanitar Elmlər Bölməsinin təşkilatçılığı ilə “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və Azərbaycan humanitar elminin müasir problemləri” mövzusunda elmi sessiya keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açıb. Əvvəlcə Prezident İlham Əliyevin “Akademik Məm- məd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 2019-cu il 15 aprel tarixli Sərən- camının əhəmiyyətini diqqətə çatdıran akademik Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq tarixində özünəməxsus yer tutan Məmməd Cəfər Cəfərovun fəaliyyətindən ətraflı bəhs açıb. Sessiyada iştirak edən AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və klassik ədəbi irs” mövzusunda geniş elmi məruzə ilə çıxış edib. Tədbirdə həmçinin digər tanınmış ədəbiyyatşünas alimlərimizin M.C. Cəfərovun zəngin yaradıcılığını əhatə edən çıxışları dinlənilib.

***

YENİ DAXİLOLMALAR

“Qurbani” dastanının İstanbul variantı aşkar edilib AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil. ü.e. d., Paşa Kərimov “Aşıq Qurbani” dastanının 1880-ci ildə İstanbulda nəşr edilmiş 40 səhifədən ibarət nüs-xəsini əldə edib. Dastanın Azərbaycanda yayılmış və çap edilmiş variantında Araz kənarında yaşayan Hüseynalı xanın yoxsul qardaşının oğlu Qurbaniyə yuxuda buta verilir və o, Gəncə xanı Ziyad xanın qızı Pəri xanıma vurulur, çətinliklərdən sonra ona qovuşur. İstanbul variantında isə Əcəm diyarında yaşayan Qurbani Qarabağ hökmdarı İzzət xanın bacısı Pərüzat xanıma aşiq olur və bir sıra macəralardan sonra onunla evlənir. Azərbaycan variantında Qurbaniyə “mürşid” dediyi Şeyx oğlu Şah İsmayıl kömək edirsə, İstanbul variantında ona “mürşid” deyə üz tutduğu Şah Abbas yardım edir. Bir sıra şeir parçaları hər iki variantda təkrar olunur.

***

Nəsimi ardıcılı Sürurinin divanının avtoqraf nüsxəsi aşkar edilib

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil. ü.e.d., professor Paşa Kərimov ABŞ-ın Kaliforniya Universitetinin kitabxanasından Nəsimi ardıcılı, hürufi şair Sürurinin anadilli divanının avtoqraf nüsxəsinin surətini əldə edib. İndiyədək şairin divanının Vatikanın Apostol, İstanbulun Süleymaniyyə və Manisanın şəhər kitabxanalarında saxlanan divanlarının nüsxələri əldə edilmişdi. Nəstəliq xətti ilə, müəllif tərəfindən köçürülən Kaliforniya nüsxəsi 120 vərəqdən ibarətdir. Bura Azərbaycan türkcəsində yazılmış 424 qəzəl, 3 qəsidə, qitə, müəmma, mətlə və müfrədlər, farsca 31 qəzəl və bir məqtə daxildir. Divanın əvvəldən natamam dibaçəsində müəllif göstərir ki, indiyədək çoxlu şeirlər yazıb, lakin onların 98

çoxu diqqətsizlik ucbatından itib. Şair dostlarının xahişi ilə şeirlərini toplayıb divan tərtibi ənənəsinə uyğun olaraq ərəb əlifbası ardıcıllığı ilə düzüb. Dibaçədə osmanlı imperatoru Sultan Süleymanı (hakimiyyət illəri 1520-1526) mədh edən şeir verilib. Bu isə sübut edir ki, şair bir sıra təzkirələrdə deyildiyi kimi I Sultan Səlim və Şah İsmayıl Xətainin dövründə deyil, daha sonralar vəfat edib. Şeirlərdən 215-i XV-XVI əsrlərdə yaşamış, Nicati, Zati, Xəyali, Əhməd Paşa, Bahari, Fəqiri, Nişati, İshaq Çələbi kimi osmanlı şairlərinin qəzəllərinə nəzirələrdir. XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırılması baxımından bu divan böyük maraq kəsb edir.

Paşa Kərimov Paris Milli Kitabxanasından naməlum şairimiz, Nəsimi ardıcılı Zövqinin divanının surətini əldə edib

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil. ü.e.d., professor Paşa Kərimov Paris Milli Kitabxanasından XVII əsrdə yaşamış, adı ədəbiyyat tariximizə düşməmiş Azərbaycan şairi Zövqinin anadilli lirik şeirlər toplusu - divanının surətini əldə edib. 1687-ci ildə köçürülmüş, 168 vərəqdən ibarət bu divanda şairin qəzəl, mürəbbe, müxəmməs və müstəzadları toplanıb. Vərəqlərin kənarlarında və divanın sonunda onun farsca şeirləri də vardır. Zövqinin şeirlərində hürufiliyin, xüsusilə böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin güclü təsiri görünür. Onun 134 qəzəlindən 64-ü Nəsimi şeirlərinə nəzirədir. Bundan başqa, şairin Füzuli yaradıcılığından da təsirləndiyi görünür. Onun divanında Füzuli şeirlərinə 18 nəzirə vardır. ***

“Qisseyi-Yusif” poemasının surəti əldə edilib

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, fil. ü.e.d., Paşa Kərimov XIII əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasının Moskva Dövlət Universitetinin Beynəlxalq Əlaqələr fakültəsinin nadir kitablar fondunda saxlanan əlyazmasının surətini əldə edib. Son zamana qədər araşdırmadan kənarda qalan bu nüsxə 1832-ci ildə Sankt-Peterburqda daha qədim bir əlyazmadan köçürülüb. Poemanın digər nüsxələri ilə müqayisədə daha mükəmməl olan bu əlyazma 5028 misradan ibarətdir.

***

Akademik Teymur Kərimli AMEA-nın Rəyasət Heyətində məruzə ilə çıxış edib

25 sentyabr 2019-cu il tarixində AMEA Rəyasət Heyətində keçirilən iclasda AMEA-nın Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimlinin “Azərbaycan muğamı milli və bəşəri identiklik vasitəsi kimi” mövzusunda elmi məruzəsi dinlənilib. Akademik məruzəsində Azərbaycan muğamının müasir dövrdə milli identikliyin əsas amillərindən biri kimi tanınmasından bəhs edib, dünya musiqisinin bu fenomenal hadisəsinin təkcə milli-regional deyil, həm də bəşəri mahiyyət daşıdığını bildirib. Məruzəçi Azərbaycan muğamının mətnində istifadə olunan qəzəllərin Məhəmməd Füzuli yaradıcılığından bəhrələndiyini və bu ənənənin indiyə qədər davam etdiyini qeyd edib. Teymur Kərimli Azərbaycan muğamının poetik mətnlərinin insanı düşünməyə, kamilləşməyə səslədiyini, muğamın təkcə Azərbaycan, Şərq üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyət üçün əhəmiyyət daşıyan bir hadisə olduğunu da bildirib.

Akademik Teymur Kərimli Lent.az saytına müsahibə verib

AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz- malar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli dünya kitabxana və muzeylərində qorunan Azərbaycanla bağlı əlyazmalar, onların ölkəmizə gətirilməsi istiqamətində görülən işlər haqqında Lent.az saytına müsahibə verib. Müsahibə olduğu kimi Əlyazmalar İnstitutunun saytında təqdim edilib.

***

Akademik Teymur Kərimli “Könül dünyamız” verilişinin qonağı olub

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli Xəzər televiziyasında yayımlanan “Könül dünyamız” ədəbi musiqili verilişinin qonağı olub. Verilişin budəfəki buraxılışı böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığına həsr olunub. Akademik verilişin aparıcısının suallarını cavablandırıb, Nəsimi yaradıcılığında insan sevgisi amilini əks etdirən şeirlərdən nümunələr səsləndirərək təhlillər aparıb. “Nəsimi səhrada bitən bir ağac deyil, Nəsimi bizim ədəbi prosesimizin bir həlqəsidir” fikrini irəli sürən Teymur Kərimli klassik ədəbiyyatın, o cümlədən Nəsimi poeziyasının gənc nəslin tərbiyə- sindəki əhəmiyyətindən də danışıb.

NAİLİYYƏTLƏR

Əməkdaşımız “Ədəbiyyat günəşi” müsabiqəsinin qalibi seçilib

Noyabrın 15-də Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində “Kaspi” qəzeti və “Kaspi” Təhsil Şirkə- tinin dəstəyi ilə “Ədəbiyyat günəşi” adlı məqalə müsabiqəsinin qaliblərinin mükafatlandırma mərasimi keçirilib. “Nəsimi ili” çərçivəsində baş tutan tədbirdə Mətbuat Şurasının sədri, millət vəkili Əflatun Amaşov, “Kaspi” Mətbuat və Təhsil Mərkəzinin rəhbəri Sona Vəliyeva, ziyalılar və media nümayəndələri iştirak edib. Müsabiqəyə təqdim olunan 60 məqalə arasından üç qalib yazı müəyyənləşib. Münsiflər heyətinin qərarı ilə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, fil.ü.f.d., dosent Nəzakət Məmmədli birinci yerin qalibi seçilib.

***

Daşkənddə Əlyazmalar İnstitutunun aliminin Nizami ilə bağlı monoqrafiyasının təqdimatı olub

Noyabrın 21-də Nizami Gəncəvi adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universitetində (DDPU) AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, fil.ü.f.d., dosent Əzizağa Nəcəfzadənin “Nizaminin türklüyü və türklüyə münasibəti Azərbaycan nizamişünaslığında” monoqrafiyasının təqdimatı keçirilib. Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədə- niyyət Mərkəzinin (AMM) təşəbbüsü ilə keçirilən tədbirdə Azərbaycan tərəfdən klassik ədəbiyyatımızın gözəl bilicisi, fil.e.d., Lalə Əlizadə, DDPU-nin professor-müəllim heyəti, tələbələr iştirak ediblər.

100

Kitabımız beynəlxalq müsabiqədə “Qran Pri” mükafatına layiq görülüb

Rusiyanın paytaxtı Moskva şəhərində 32-ci Beynəlxalq Moskva Kitab Yarmarkası öz fəaliyyətinə başlayıb. Azərbaycan təmsilçiləri 200 adda kitabla yarmarkada iştirak edirlər. Yarmarka çərçivəsində müsabiqə də təşkil olunub. Azərbaycan tərəfdən 10-dan çox kitab müsabiqəyə təqdim edilib. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Şərq- Qərb” nəşriyyatında çap etdirdiyi Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poeması müsabiqənin birinci dərəcəli mükafatına - “Qran Pri”yə layiq görülüb. Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, Əməkdar rəssam Fəxrəddin Əli nəfis tərtibatla çapdan çıxmış kitabdakı illüstrasiyaların müəllifidir. AMEA Humanitar Bölmənin rəhbəri, Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli kitaba geniş ön söz yazıb. ***

Əlyazmalar İnstitutunun alimi mətbuat şurasının xüsusi mükafatına layiq görülüb

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, t.ü.f.d., dosent Esmira Cavadova “Əkinçi” qəzetinin 144 illiyi və Milli Mətbuat Günü münasibətilə Azərbaycan Mətbuat Şurasının mükafatı ilə təltif edilib. Xüsusi mükafat E.Cavadovaya Həsən bəy Zərdabi irisinin səmərəli tədqiqinə görə təqdim olunub.

MƏHƏMMƏD FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN QONAQLARI

30 sentyabr 2019-cu il tarixində “The İnstitute of İsmaili Studies” -“İsmailliyə tədqiqatlar İnstitutu”-nun böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru Orxan Mir-Qasımov AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun qonağı oldu. Qonağı Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli qarşıladı və onu institutumuzun nəşr etdiyi əlyazma kataloqları ilə tanış etdi. Söhbət zamanı Orxan Mir-Qasımovun təmsil etdiyi elmi-tədqiqat müəssisəsi ilə Əlyazmalar İnstitutu arasında gələcək əməkdaşlıq layihələri müzakirə olundu.

*** Təbriz Universitetinin Fars dili və ədəbiyyatı fakültəsinin professoru Bağır Sədriniyə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun qonağı olub. Professoru Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli qəbul edib. Akademik institutda saxlanılan fars əlyazmaları haqqında, bu istiqamətdə aparılan tədqiqat işləri barədə Sədriniyəyə məlumat verib. Eyni zamanda İran Elmlər Akademiyasının üzvü olan alim təmsil etdiyi elmi müəssisənin Əlyazmalar İnstitutu ilə sıx elmi əməkdaşlıq etmək niyyətində olduğunu bildirib. Maraqlı fikir mübadiləsi aparan tərəflər gələcəkdə İran Elmlər Akademiyası ilə Əlyazmalar İnstitutu arasında elmi əməkdaşlıq müqaviləsinin imzalanması haqqında razılığa gəliblər.

*** Oman Sultanlğının Sultan Qabus Universitetinin Ədəbiyyat və humanitar fənlər fakültəsi Ərəb dili və ədəbiyyatı bölməsinin müəllimi Ehsan Sadiq Məhəmməd Əlləvati və amerikalı professor Bernard Parker AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunu ziyarət edib- lər. Qonaqlar institutun Ekspozisiya zalı və Əlyazmaların bərpası və gigiyenası laboratoriyası ilə tanış olublar. Əlyazmalar xəzinəsindəki ərəbdilli əlyazmalarla daha çox maraqlanan omanlı alimə mövzu haqqında ətraflı məlumat verilib. Bernard Parker institutda saxlanılan ingilis dilin- də olan materialların mövzuları ilə maraqlanıb. Hər iki qonaq Əlyazmalar İnstitutunun zəngin- liyinə öz heyranlıqlarını bildirərək xatirə kitabına ürək sözlərini yazıblar.

101

BİZİM YUBİLYAR

Əlyazmalar, yazılı abidələr, ayrı-ayrı müəlliflərin müxtəlif xətlərlə (çətin, ya asan) köçürülmüş əsərləri elə bir aləmdir ki, bu dünyaya bir dəfə daxil olub onun vurğunu olan bir daha buranı tərk etmək istəmir. Görkəmli şərqşünas, əlyazmaşünas alim İ.Y.Kraçkovski yazırdı ki, əlyazmalar üzərində çalışmaq, illərlə onları oxuyub öyrənmək insanı nəcibləşdirir. Ömrünü yazılı abidələrimizin tədqiqinə həsr edən, əlyazmaları, sənədləri oxuduqca nəcibləşən alimlərimizdən biri də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədovadır. Nailə xanım Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra 1983-cü ildən Əlyazmalar İnstitutunda çalışır. Qeyd edək ki, onun atası Əbdül Əzizov da, anası Cənnət Nağıyeva da ədəbiyyatşünas alim olmuşlar. Ömrünün altmış ilini Əlyazmalar İnstitutunda işləmiş filologiya elmləri doktoru, professor Cənnət Nağıyeva Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin görkəmli tədqiqatçısı, tanınmış alim olmuşdur. Onun yüksək elmi potensialı, klassik ədəbiyyat sahəsindəki zəngin bilikləri, işinə məsuliyyətli münasibəti, intizamı uzun illər institutun əməkdaşları, o cümlədən, mənim üçün nümunə olmuşdur. Şübhə yoxdur ki, ömrünü klassik irsə, əlyazmalara həsr etməsində Nailə xanımın valideynlərinin nümunəsi həlledici rol oynamışdır. Nailə Səmədova Əlyazmalar İnstitutunda işlədiyi ilk vaxtlarda burada saxlanılan şəxsi arxiv materiallarına, memuar və epistolyar ədəbiyyat nümunələrinə daha böyük maraq göstərdi. XIX-XX əsrlərdə yaşayıb-yaratmış bir sıra görkəmli ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin, mütəfəkkir və maarifçilərimizin şəxsi arxiv materialları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun qızıl fondunu təşkil edir. Məlum olduğu kimi, bir çox görkəmli şəxsiyyətlərimiz şəxsi arxiv materiallarının toplanaraq gələcək nəsillər üçün qorunmasına gərəyincə əhəmiyyət verməmişlər. Azərbaycan mədəniyyəti tarixində şəxsi arxiv materiallarının qorunub saxlanması və tərtib edilməsinin ilk təşəbbüskarı milli dramaturgiyamızın banisi, böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdur. Ədibin müxtəlif şəxslərə, görkəmli dövlət xadimlərinə və nüfuzlu adamlara yazdığı məktubları öz miqdarı və məzmunu etibarı ilə onun arxivinin mühüm hissəsini təşkil edir. Görkəmli ədəbiyyatşünas Yusif Vəzir Çəmənzəminli də şəxsi arxiv materiallarına xüsusi qayğı və diqqətlə yanaşmış, onların gələcək nəslə çatdırılmasına böyük əhəmiyyət vermişdir. O, “Turgenevin yazı üsulu” adlı məqaləsində yazır: “Bizim Azərbaycan yazıçıları bu barədə daha geridə qalmışlar, bir çoxlarının əlyazmaları belə meydanda yoxdur, arxivi meydana çıxanlar da az olmuşdur. Yalnız Mirzə Fətəli istisnadır. Çünki o özündən sonra gözəl və müntəzəm bir arxiv buraxmışdır. Yazıçıların səhlənkarlığı qismən onların özlərinə qiymət verməmələrindən irəli gəlmişdir”. Buna baxmayaraq, bir sıra görkəmli mədəniyyət xadimlərimizin, ədiblərimizin şəxsi arxivləri əlimizə gəlib çatmışdır və Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin əməkdaşları bu materialları bir neçə istiqamətdə araşdırmaqda davam edirlər. Əvvəllər şöbənin elmi işçisi, hazırda müdiri olan Nailə Səmədova Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əli Nəzmi, Əliabbas Müznib, Məmmədəli Sidqi və başqa ədiblərimizin şəxsi arxivlərini, buradakı memuar və epistolyar ədəbiyyat nümunələrini araşdırmış, ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizin tədqiqi baxımından maraqlı elmi nəticələrə gəlmişdir. Onun 1993-cü ildə müdafiə etdiyi “Məmməd Səid Ordubadinin “Həyatım və mühitim” memuarı” mövzusunda namizədlik dissertasiyası (Elmi rəhbər akademik Məmməd Cəfər Cəfərov olmuşdur) tədqiqatçılar tərəfindən müsbət qarşılanmışdır. Nailə xanım Məmməd Səid Ordubadi yaradıcılığına qarşı həmişə diqqətli olmuş, onun xatirələrini, bəzi qeyri-mətbu əsərlərini, məktublarını ayrıca kitab halında nəşr etdirmiş, ədəbi irsi barədə məqalələr yazmışdır. Ədiblərimizin məktubları və xatirələri ədəbiyyat tariximizin öyrənilməsi, araşdırılması baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Son dövrlərə qədər bu zəngin xəzinə lazımi diqqətdən kənarda qalmışdı. Nailə xanım memuar ədəbiyyatının tədqiqi ilə ciddi surətdə maraqlanmağa başladı, görkəmli ədiblərimizin şəxsi arxivlərdə saxlanan xatirə və gündəliklərini topladı və sistemli şəkildə ətraflı araşdırdı, bu mövzuda çoxsaylı elmi məqalələr yazdı. O, 2011-ci ildə “Azərbaycan memuar ədəbiyyatının yaranması, təşəkkülü və 102 inkişaf mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etdi (Elmi məsləhətçi professor Teymur Əhmədov olmuşdur). Bu elmi işin məzmunu Nailə Səmədovanın “Azərbaycan memuar ədəbiyyatı tarixi” və “İnsan, zaman və həyat həqiqəti” adlı monoqrafiyalarında əksini tapmışdır. Elmi işində memuarların əhəmiyyətindən danışan tədqiqatçı göstərir ki, insanların hiss və həyəcanları, həyata və dünyaya baxışları xatirə məzmunlu yazılarda daha dolğun şəkildə əksini tapmaqdadır. Memuar ədəbiyyatı müəllifin olanlar və keçənlər, insanlar, mühit, dövr haqqında yazılı əsəridir. Memuarist öz həyatını, çevrəsində olan insanları, ona müsbət və ya mənfi münasibət bəsləyənləri, ömür yollarının çətinliklərini, uğurlarını olduğu kimi anlatmaqla canlı insan surətləri yaradır, həyat həqiqətini tam əks etdirməklə müəyyən bir tarixi dövrün ab- havasını canlandırır. Memuarist əsasən öz yaddaşına əsaslanır, hadisələri yaddaşında qaldığı kimi əks etdirir. Yalnız xatirələrdə deyil, ümumiyyətlə mədəniyyətimizdə yaddaş fenomenindən danışan tədqiqatçı yazır: “Yaddaş ünsürü bu və ya başqa dərəcədə insan şüurunun bütün aktlarında iştirak edir. Olayların baş verməsi ilə memuarların yaranması arasındakı müddət nə qədər çox olarsa, yaddaşın əhəmiyyəti bir o qədər artar”. Xatirələri digər sənət əsərlərindən fərqləndirən ən başlıca əlamət şəxsi başlanğıcın bilavasitə ifadəsidir. Bununla müəllif ön plana çıxır. Memuarlarda müəllif əsas rol oynayır, öz tərəfindən danışır. Nailə Səmədova haqlı olaraq ilk xatirə nümunələri kimi orta əsrlər klassiklərinin, Əbülüla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Hümam Təbrizi, Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi və başqalarının əsərlərini göstərir. Həqiqətən də bu şəxsiyyətlərin bədii əsərlərindən onların həyatına dair əldə edilən çoxsaylı faktlar ədəbiyyat tariximizdə əksini tapmışdır. Alim qeyd edir ki, xatirə örnəkləri şair və yazıçılar barədə məlumat və əsərlərindən nümunələrdən ibarət olan təzkirələrdə daha çoxdur. “Təzkirə” sözü ərəbcə xatırlamaq, xatirat, tərcümeyi-hal deməkdir. Bio-biblioqrafik qaynaq olan təzkirələrdə müəlliflər, xüsusən, öz çağdaşları haqqında nisbətən geniş məlumat vermişlər. Əlişir Nəvai, Sam Mirzə, Sadiq bəy Əfşar, Əhdi Bağdadi, Mir Möhsün Nəvvab və başqalarının təzkirələrində görkəmli ədiblərimizin, şəxsiyyətlərimizin həyat və yaradıcılığına dair çox dəyərli məlumatlar vardır. Nailə Səmədova göstərir ki, XIX əsrdə yazıb-yaratmış Qasım bəy Zakir, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə İsmayıl Qasir, Bahar Şirvani, Seyid Əbülqasım Nəbati, Mir Möhsün Nəvvab, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan kimi sənətkarlarımızın əsərlərində avtobioqrafik məlumatlara daha geniş yer verilmişdir. Qasım bəy Zakirin bir sıra lirik şeirləri, əsasən müxəmməsləri onun şəxsi həyatı, əhvali-ruhiyyəsi ilə bağlı məlumatlarla zəngindir. Abbasqulu ağa Bakıxanovun şeir və poemaları onun həyat yolu, vətənpərvər bir şəxsiyyət kimi yetişməsi barədə müəyyən bir məlumat almaqda dəyərli mənbələrdir. Tədqiqatçı XX əsrdə memuar nümunələrinə marağın artması barədə yazır: “Artıq XX yüzilliyin əvvəllərində xatirələrə maraq artır, cəmiyyətdə, ədəbiyyatda mövqeyi olan bir çox insanlar ya öz ömür yolları və ya tanınmış, görkəmli şəxsiyyətlər haqqında xatirələr yazırlar. Bu qəbildən Mirzə Ələkbər Sabir haqqında yazılan xatirələri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Böyük şair haqqında C.Məmmədquluzadə, Ə.Nəzmi, H.Nəzərli, S.Mümtaz, H.Məmmədquluzadə, S. Hü- seyn, Ə.Müznib, S.M.Qənizadə, C.Cəbrayılbəyli, H.İ.Qasımov, A.Səhhət, Ə.Razi, Q. Qantemir, Ə.Şərif, M.Ə.Sidqi, M.Mərdanov və başqaları xatirələr yazmışlar”. Onu da qeyd edək ki, Nailə xanım Məmməd Səid Ordubadi ilə bərabər, Əbülqasım Əminzadənin Abbas Səhhət və Məhəmməd Hadi haqqında xatirələrini, Əliabbas Müznibin xatirələrini ön sözlə çap etdirmişdir. Böyük maraq kəsb edən bu memuarlar dövrün mənzərəsinin canlandırılmasında, görkəmli şəxsiyyətlərimiz barədə yeni məlumatlar əldə edilməsində bizə kömək edir.Çağdaş ədəbiyyatımızda memuar əsərlərinin kəmiyyətcə artması ilə yanaşı keyfiyyətcə də yeniləndiyi qənaətinə gələn tədqiqatçı yazır ki, kamil xatirə nümunələrinin yaranması ilə səciyyələnən XX yüzil, eyni zamanda, klassik ənənələrin davamı və inkişafı baxımından da dəyərləndirilməlidir. Keçən yüzilin ikinci yarısı və əsrimizin ilk illərində meydana çıxan xatirələr Azərbaycan memuar ədəbiyyatını yeni nümunələrlə zənginləşdirmişdir. Bu əsərlər dövrün yetirməsi olan şəxsiyyətlərin mənəvi keyfiyyətlərinin bütün çalarları ilə gələcək nəslə ötürülməsində xüsusilə önəmlidir. Nailə Səmədova görkəmli jurnalist, mühərrir, mollanəsrəddinçi Məmmədəli Sidqinin həyat və yaradıcılığının, ədəbi irsinin tədqiqi sahəsində də mühüm işlər görmüşdür. 2015-ci ildə o, Məmmədəli Sidqinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan şəxsi 103 arxivinin təsvirini “Elm” nəşriyyatında bir kitab halında nəşr etdirmişdir. Burada ədibin şəxsi arxivində saxlanan xatirələr, məktub və teleqramlar, sənədlər, bədii əsərlər, fotoşəkillər, qəzet nümunələri, çap kitabları barədə məlumat verilmişdir. 2017-ci ildə tədqiqatçı “Elm və təhsil” nəşriyyatında Məmmədəli Sidqinin şəxsi arxivindəki materialların: tərcümeyi-hal və xatirələrin, əsərlərin, məktubların mətnini müasir əlifbada oxuculara təqdim etmişdir. 748 səhifədən ibarət bu kitab, heç şübhəsiz, tədqiqatçılar üçün əvəzsiz töhfədir. Nailə Səmədovanın 100-dən artıq elmi məqaləsi müxtəlif elmi məcmuələrdə, o cümlədən, Türkiyə, İran, Özbəkistan, Gürcüstan, İsveçrə və Almaniyanın jurnallarında dərc olunmuşdur. O, bir sıra ölkələrdə keçirilən beynəlxalq elmi konfrans və simpoziumlarda iştirak etmişdir. Alimin “Azərbaycan memuar ədəbiyyatı tarixi” kitabı 2006-cı ildə Əlyazmalar İnstitutunun ən mühüm elmi nəticəsi kimi AMEA rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. Nailə Səmədova gənc elmi kadrların yetişdirilməsində də əməyini əsirgəmir. Onun yetişdirdiyi dissertant və doktorantların elmi işləri yüksək keyfiyyəti ilə seçilir. 60 yaşını qeyd etdiyimiz bu günlərdə Nailə xanıma can sağlığı, uzun ömür arzulamaqla bərabər ondan yeni-yeni elmi nailiyyətlər gözlədiyimizi də bildirmək istərdik. Elmi yaradıcılı- ğının ən kamil dövrünü yaşayan alim etdiklərindən qat-qat artıq işlər görməyə qadirdir.

Paşa Kərimov filologiya elmləri doktoru

104

YENİ NƏŞRLƏR

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun tarix ü.f.d. Adilə Abdullayevanın “Mədəni-tarixi dəyərlər sistemində informasiya mədəniyyəti və kitabxanalar” adlı kitabı çapdan çıxıb. Nəşrin elmi məsləhətçiləri t.ü.e.d., Bakı Dövlət Universitetinin fəxri professoru Abuzər Xələfov, Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, f.ü.e.d. Aybəniz Əliyeva-Kəngərli, elmi redaktoru Əlyazmalar İnstitutunun Çap kitablarının tədqiqi şöbəsinin müdiri, tarix ü.f.d., dosent Cavid Cəfərovdur. Monoqrafiyada mədəni-tarixi dəyərlər sistemində informasiya mədəniyyəti anlayışının məzmunu və mahiyyəti, beynəlxalq müstəvidə şərhi tarixi aspektdə təhlil edilib ümumiləşdirilib, informasiya mədəniyyətinin əsas komponentləri və şəxsiyyətin informasiya mədəniyyətinin yüksəlməsinə təsir edən başlıca amillər tədqiq edilib.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun ildə dörd dəfə nəşr etdiyi “Əlyazmalar yanmır” beynəlxalq elmi jurnalının ingilis dilində xüsusi buraxılışı işıq üzü görüb. İnstitutda aparılan tədqiqat işlərini beynəlxaq elmi ictimaiyyətə tanıtmaq məqsədilə nəşr olunan xüsusi buraxılışda yer alan məqalələr mətnşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq, folklor, paleoqrafiya, tarix və digər sahələri əhatə edir. Jurnalın bu sayında dərc olunan məqalələr “XIV əsr ümumtürk abidəsi “Qəribnamə” və onun Azərbaycan əlyazması”, “XII əsrin xalq qəhrəmanı Qara Məlik”, “Vahid Qəzvini və onun türkcə divanı”, “Gilqamış dastanı və Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si”, “Erməni biblioklazmının qısa tarixi”, “Vəqf olunmuş əlyazmalar” və s. başlıqları altındadır.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu tərəfindən nəşr olunan “Elmi əsərlər” jurnalının bu sayında “Ədəbiyyatşünaslıq” və “Elmi tədqiqatların informasiya təminatı” bölmələri üzrə məqalələr, institutda keçirilmiş mühüm tədbirlər, əldə edilmiş nailiyyətlər, eləcə də işıq üzü görmüş kitablar haqqında məlumatlar yer alır. Jurnalda mətnşünaslıq, mənbəşünaslıq və folklorşünaslıq üzrə “Qurbani” dastanı və onun variantları, “Tariximiz böyük ədibin araşdırmalarında”, “İq-dam” qəzetinin nəşri tarixi və strukturunun təhlili”, kitabxanaşünaslıq, kitabşünaslıq və biblioqrafiyaşünaslıq üzrə “Kitabxanaların fəaliy-yətində müxtəlif istiqamətli innovasiyaların tətbiqi”, “Milli biblioqrafiyanın yaradılması tarixindən: elmi-nəzəri araşdırma” və digər başlıqlı araşdırmalar dərc olunub.

105

XIX əsrin ikinci yarısı, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış şair Mirzə Əbdülxaliq Qafarzadə Cənnətinin “Məsnəviyyat” əsəri çapdan çıxıb. Əsərdə müxtəlif mövzulu şeirlər yer alır. Əsərin mətnini transfoneliterasiya edən, kitabın tərtibçisi, nəşrə hazırlayanı və ön sözün müəllifi f. ü.f.d. Samirə Əliyevadır. Elmi məsləhətçi f. ü.e.d., professor Azadə Musabəylidir. Nəşrin redaktoru Hacı Mustafa Mailoğlu, rəyçisi Sona Xəyaldır. Bakı və Abşeron ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələindən biri olan Əbdülxaliq Cənnəti şeirlərini Azərbaycan və fars dillərində yazıb.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda “Novbəri” təxəllüslü istedadlı şair Kərbəlayi Qara Əliyevin (1885-1967) şəxsi arxivində mühafizə olunan əlyazma əsərləri çap olunub. Müəllifin kitaba daxil olan şeirləri – növhə və sinəzənlər (ağı, matəm nəğməsi) ilk dəfə çap olunur. Kitabı tərtib edən, nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifi f. ü.f.d., dosent Sevər Cabbarlıdır. Nəşrin redaktoru f. ü.e.d., professor Paşa Kərimov, rəyçisi Rauf Şeyxzamanlıdır. Şairin növhələrinin avtoqraf nüsxəsi də kitaba daxil edilib.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda “Nəsimi və ardıcılları: Üsuli – Ruhi Bağdadi” adlı kitab çapdan çıxıb. Kitabın müəllifi Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, yazıçı-publisist Şöhrət Səlimbəylidir. Nəşrin elmi redaktoru f. ü.e.d., professor Paşa Kəri-mov, redaktoru f. ü.e.d. Raqub Kərimovdur. İki hissədən ibarət olan kitabın I hissəsində böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkəri İmadəddin Nəsiminin və onun davamçıları – XVI əsrdə yaşamış türk şairləri Üsuli və Ruhi Bağdadinin həyat və yaradıcılıqları araşdırılıb, təhlillər aparılıb. II hissədə XX əsrin görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Əbdülbaki Gölpınarlının hər üç şairin həyatı, yaradıcılığı və şeirləri haqqında 1953-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuş “Nəsimi - Üsuli - Ruhi” adlı tədqiqat əsəri təqdim olunur.

XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur türk təsəvvüf alimi Mahmud bin Osman Lamei Çələbinin “Münşəat-i Məkatib” əsəri nəşr olunub. Əsəri transfoneliterasiya edib nəşrə hazırlayanlar Əlyazmalar İnsti- tutunun əməkdaşları Arif Ramazanov və Tahirə Əliyevadır. Kitabın elmi məsləhətçisi akademik Teymur Kərimli və f. ü.e.d., professor Paşa Kəri- movdur, f. ü.e.d., professor Azadə Musayeva nəşrin elmi redaktorudur. Kitabda əsərin Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan yeganə Bakı nüsxəsinin geniş təsviri verilir. Əsər ərəb, fars və türk dillərində yazılıb. Transfoneli- terasiya zamanı əsərin dili olduğu kimi saxlanılıb. Əsərin orijinal mətni də kitaba daxil edilib.

106

Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzində dahi Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi münasibətilə "Cahana sığmaz Nəsimi" kitabı nəşr edilmişdir. Şairin 320-yə qədər qəzəlinin toplan- dığı bu kitabın redaktoru və ön sözün müəllifi AMEA Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini f. ü.e.d. Paşa Kərimovdur.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Türkdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, f. ü.e.d. Azadə Musabəylinin tərtib etdiyi dörd cildlik “Əlyazmalar İnstitutundakı türkdilli əlyaz- maların kataloqu” çapdan çıxıb. Toplu kataloqun elmi məsləhətçisi akademik Teymur Kərimli, elmi redaktoru f. ü.e.d. Paşa Kərimovdur. Topluya Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan ümumi sayı 6121 olan bütün türkdilli əlyazmalarla bağlı biblioqrafik məlumatlar daxildir. I və II cildlər əsər adları üzrə, III və IV cildlər şəxs (müəllif, tərcüməçi və b.) adları üzrə əlifba sırası ilə tərtib olunub.

*** AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda XIX əsrin sonları - XX əsrin I yarısında yaşamış şair, Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi İbrahim Tahir Musayevin (1869-1943) böyük fars şairi Ömər Xəyyam rübailərindən dilimizə etdiyi tərcümələri kitab halında çap edilib. Kitabın tərtibçisi şairin nəticəsi Akif Quliyevdir. Kitabı nəşrə hazırlayanlar f. ü.e.d. Paşa Kərimov və f. ü.f.d. Sevər Cabbarlıdır. Filologiya üzrə elmlər doktorları Paşa Kərimov və Raqub Kərimov nəşrin “Ön söz” ünün müəl-lifləri və elmi redaktorlarıdır.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun nəfis şəkildə hazırlanmış “Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının şərhi və lüğət (anonim əlyazma)” adlı kitab işıq üzü görüb. Nizaminin “Xosrov və Şirin” poeması ilə bağlı, müəllifi bəlli olmayan, təqribən XX əsrin 30-cu illərinin sonu - 40-cı illərinin əvvəllərinə aid edilən əlyazmanı transliterasiya edərək geniş ön söz və alt yazılarla nəşrə hazırlayan institutun elmi katibi,f. ü.f.d., dosent Əzizağa Nəcəfzadədir. Nəşrə əlavə olunan “Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poeması haqqında anonim əlyazma” başlıqlı ön sözdə Əzizağa Nəcəfzadə əlyazmanın qələmə alınma tarixi, əsərin yazılma səbəbləri, təxmini müəllifi haqqında apardığı elmi araşdırmanın nəticələrini açıqlayır və əsərin Azərbaycan nizamişünaslığındakı yeri haqqında məlumat verir. Kitab poemaya yazılan şərh, əsərdəki tarixi, əfsanəvi adlar və coğrafi terminlərin izahı, çətin anlaşılan sözlərin lüğəti olmaqla üç mühüm hissədən ibarətdir. 107

XIII əsr Azərbaycan şairi Əlinin “Qisseyi-Yusif” poeması İran İslam Respublikasının Tehran şəhərində işıq üzü görüb. Tədqiqatçı Firuz Refahi Ələmdari Moskva Dövlət Universitetinin Beynəlxalq Əla-qələr Fakültəsinin Kitabxanasında, nadir kitablar bölümündə mühafizə olunan əlyazma əsasında poemanı həm ərəb, həm də latın qrafikasında hazırlayaraq ilk dəfə nəşr etdirib. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, f. ü.e.d. Paşa Kərimov kitaba “Yusif haqqında ilk türk dastanı” adlı geniş ön söz yazıb.

*** AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda görkəmli Azərbaycan maarifçisi, ictimai-siyasi xadim Həsən bəy Zərdabinin Bakı Şəhər Dumasındakı fəaliyyətini əks etdirən kitab nəşr olunub. “Kaspi nəşrləri” seriyasından olan bu toplu Zərdabinin 1897-1907-ci illərdə Dumanın iclaslarındakı fəal iştirakını işıqlandıran “Kaspi” qəzetinin materialları əsasında çap olunub. Sözügedən kitab 2015-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin 140 illik yubileyinə həsr olunmuş rus dilindəki nəşrindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunub. “Kaspi nəşrləri” seriyasının rəhbəri və redaktoru f. e.d. Sona Vəliyevadır. Kitabın tərtibçisi, ön sözün müəllifi və redaktoru Əlyazmalar İnstitutunun “Şəxsi arxivlərin tədqiqi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, t. ü.f.d. Esmira Cavadovadır. Rəyçi t. ü.f.d. Hacı Həsənov, rus dilindən tərcümə edən Rəbiqə Nazimqızıdır.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Şəxsi arxivlərin tədqiqi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, f. ü.f.d., dosent Afaq Əliyevanın və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, f.ü.f.d., dosent Elmira Qasımovanın birgə tərtibçiliyi ilə “Azərbaycan satirik mətbuatında gizli imzalar (1906-1920)” adlı biblioqrafik göstərici kitabı nəşr olunub. Kitabda 1906-1920-ci illərdə nəşr olunan 13 Azərbaycan satirik jurnalının səhifələrindəki gizli imzalar qeydə alınıb, onların işlənmə mənbələri göstərilib. Nəşrin elmi redaktoru f.ü.f.d., dosent Şahbaz Şamıoğlu, rəyçiləri f.ü.e.d., professor Zaman Əsgərli və f.ü.f.d., dosent Aslan Salmansoydur. Kitab naməlum və gizli imzalarla çıxış edən Azərbaycan müəllifərinin ədəbi irsinin müəyyən edilməsi və toplanılması istiqamətində tədqiqatçıların istinad edəcəkləri mənbə kimi yararlıdır.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun nəşr etdirdiyi ilahiyyata dair əlyazmalar kataloqunun III cildinə institutda mühafizə olunan ərəb, fars və türk dillərində yazılmış hədisə dair əlyazma əsərlərinin təsviri daxildir. Kataloqun hazırlanma prossesi zamanı yeni əlyazma nüsxələri aşkar edilib, o cümlədən bəzi müəllifsiz əlyazmaların müəllifləri müəyyən edilib. Kataloqun tərtibçisi ilah. ü. f. d. Nailə Süleymanovadır. Elmi redaktorları f. ü.e.d. Paşa Kərimov və Kamandar Şəriflidir. Kataloqda yer alan farsdilli təsvirlərin redaktoru Könül Bağırova, ərəbdilli təsvirlərin redaktoru Yeganə Rəhnulladır.

108

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda görkəmli dilçi, mətnşünas alim, professor Cahangir Qəhrəmanovun ilk dəfə 1970-ci ildə işıq üzü görmüş “Nəsimi “Divan”ının leksikası” kitabı çapdan çıxıb. Kitabda Nəsimi divanının leksikası, onun anadilli şeirlərinin ədəbi dilimizin inkişafındakı rolu hərtərəfli araşdırılır. Monoqrafiyanı nəşrə hazırlayan və elmi redaktoru Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, f. e.d. Paşa Kərimovdur.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda “Miniatürlü əlyazmalar kataloqu” nəşr olunub. Kitabda institutun əlyazma xəzinəsində saxlanılan ən dəyərli miniatürlü əlyazmalar, onların müəllifləri, köçürülmə tarixləri, ölçüləri, paleoqrafik xüsusiyyətləri, hər bir əlyazmadakı miniatürlərin sayı, özəllikləri barədə məlumat verilib. Əsasən XV-XIX əsrlərə aid olan bu əlyazmalar Yaxın və Orta Şərqin böyük sənətkarları - Firdovsi, Nizami, Sədi, Hafiz, Nəvai və Füzulinin əsərləri ilə zəngindir. İnstitutda mühafizə olunan əlyazmalardakı bir sıra olduqca nəfis rəngli miniatürlərin fotoşəkilləri də nəşrə daxil edilib. Kataloqun müəllifi ilah. ü.f.d. Nailə Süleymanova, elmi redaktoru Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, f. ü.e.d. Paşa Kərimovdur. ***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda oktyabr ayında keçirilmiş “Azərbaycan əlyazmaları dünya kitabxanalarında” mövzusunda IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları çapdan çıxıb. Dahi Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr olunmuş konfransın materialları Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimlinin ümumi redaktəsi ilə nəşrə hazırlanıb. Topluda yerli alimlərin Nəsimi yaradıcılığına müxtəlif elmi yanaşmaları ilə bərabər, tanınmış əcnəbi tədqiqatçıların da maraqlı məqalələri dərc olunub. Almaniyalı alim, Nəsimi irsinin araşdırıcısı Maykl Reynhard Hessin “Nəsimi və hürufilik”, Türkiyəli alimlərdən - Şahin Əhmədoğ- lunun “İmadəddin Nəsiminin Quran və insanla bağlı bəzi görüşləri”, Güldanə Gündüzözün “Hürufiliyin Anadolu təsəvvüf ənənəsi üzərindəki təsirləri” və digər müəlliflərin yazıları topluda yer alıb.

***

XVII əsrdə yaşamış Azərbaycan alimi və şairi Məczub Təbrizinin anadilli divanı Təbrizin "Qalan yurd" nəşriyyatında çapdan çıxıb. Əsəri Leyden Universiteti Kitabxanası və Qahirə Milli Kitabxanasında saxlanan əlyazma nüsxələri əsasında nəşrə hazırlayan AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, f.e.d. Paşa Kərimovdur.

109

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda böyük şair İmadəddin Nəsiminin dünyanın müxtəlif arxiv, kitabxana və muzeylərində qorunan əsərləri əsasında “Bilinməyən Nəsimi” adlı kitab nəşr olunub. Kitaba Nəsiminin indiyədək yalnız əlyazma şəklində mövcud olan, ölkəmizdə işıq üzü görməyən əsərləri daxildir. Nəşrin elmi məsləhətçisi akademik İsa Həbibbəyli, elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akademik Teymur Kərimlidir. Kitabı tərtib edən fil. ü.f.d. Kərimulla Məmmədzadədir. Mətnləri ərəb əlifbasından transliterasiya edənlər fil. ü.f.d. Tünzalə Seyfullayeva və Xoşqədəm Mirzəyevadır.

Akademik Teymur Kərimlinin "Çağdaşımız Nəsimi" adlı əsəri işıq üzü görüb. Monoqrafiyanın elmi redaktoru akademik İsa Həbibbəyli, ön sözünün müəllifi isə dosent Cavid Cəfərovdur. XIV-XV yüzillik- lərdə yaşayıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi Seyid İmadəddin Nəsi- minin anadan olmasının 650 illiyinə və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarının Sərəncamına əsasən elan edilmiş “Nəsimi ili”nə həsr edilmiş monoqrafiyada dahi sənətkarın ölməz yaradıcılığının çağdaş əhəmiyyətinə və bu günümüz üçün xalqımız və ümumilikdə bəşəriyyət üçün aktuallığına nəzər salınır, əsas diqqət su- fizm və hürufizm qabığından arınmış, mistika çiyidindən təmizlənmiş Nəsimi humanizminin və poetikasının araşdırılmasına yönəldilir. Tə- bii ki, faciəli taleyi ilə yüzillər boyu dillərdə dastan olmuş Azərbaycan şairinin həyatının ən kiçik detallarının üzə çıxarılmasına lüzum görülmədiyindən, Nəsiminin ölməz poetik irsinin müasir dövrümüz üçün daşıdığı əhəmiyyət klassikin müasirliyi prizmasından diqqətə çatdırılır. Monoqrafiyada İmadəddin Nəsiminin həyat və yaradıcılığının Azərbaycanda yeni yüksək səviyyədə öyrənilməsinin, Nəsimi irsinin nəşri və təbliğinin möhkəm özülünü ucaltmış Ümum- milli Lider Heydər Əliyevin bu sahədəki müstəsna fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə xüsusi bölmə ayrılmışdır.

110

Bizim müəlliflər

Araslı Nüşabə - AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor,AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

Babaxanova Nigar- tarix üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Beynəlxalq əlaqələr” şöbəsinin müdiri

Bağırova-Hüseynova Günel - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun dissertantı

Bəkirov Novruz - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı

Cəfərov Cavid- tarix üzrə fəlsəfə doktoru,dosent, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Çap kitablarının tədqiqi” şöbəsinin müdiri

Hadiyeva Sonaxanım - böyük elmi işçi,AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

Həsənzadə Tahirə - tarix üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun baş elmi işçisi

İsmayılova Əfsanə - AMEA Məhəmməd Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutunun dissertantı

Klimenko Oksana – tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Ukraynanın V.İ.Vernadski ad. Milli Kitabxanasının böyük elmi işçisi

Qurbanova Leylaxanım - Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin müəllimi

Məmmədov Aydın - tarix üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və Мetodika kafedrasının dosenti

Məmmədov Nəsrulla - filologiya elmləri doktoru,Bakı Dövlət Universitetinin Ərəb filologiyası kafedrasının professoru

Sabitova Aynur - filologiya elmləri doktoru, professor,Azərbaycan Dillər Universitetinin “Dünya ədəbiyyatı” kafedrasının müdiri

Sokur Yelena - Ukraynanın V.İ.Vernadski ad. Milli Kitabxanasının kiçik elmi işçisi

Soltanəliyeva Sevinc - Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbin baş müəllimi

111

Наши авторы

Араслы Нушаба – чл.-корр. НАНА, доктор филологических наук, профессор, Институт литературы им.Низами НАН Азербайджана

Бабаханова Нигяр- доктор философии по истории, зав. отделом Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

Багирова-Гусейнова Гюнель- диссертант Инстиута рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

Бекиров Новруз – докторант Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАНА

Гасанзаде Таира – доктор филологических наук, главный научный сотрудник Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

Гурбанова Лейлаханум - преподаватель Азербайджанского государственного университета культуры и искусства

Джафаров Джавид- доктор философии по истории, доцент, зав. отделом Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

Исмаилова Афсана- диссертант Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

Клименко Оксана- кандидат исторических наук, доцент, cтарший научный сотрудник Национальной библиотеки Украины имени В.И. Вернадского

Мамедов Айдын – доктор философии по философии, доцент кафедры исчточникове- дения, историографии и методики БГУ

Мамедов Насрулла – доктор филологическиих наук, профессор Кафедры арабской филологии Бакинского государственного университета

Сабитова Айнур - доктор филологических наук, профессор, Азербайджанский Университет Языков

Сокур Елена - младший научный сотрудник Национальной библиотеки Украины имени В.И.Вернадского

Солтаналиева Севиндж - старший преподаватель Высшей военной школы имени Гейдара Алиева

Хадыева Сонаханум – ст.научный сотрудник Институа рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана

112

M Ü N D Ə R İ C A T

ƏDƏBIYYATŞÜNASLIQ. Mətnşünaslıq. Mənbəşünaslıq. Folklorşünaslıq.

Araslı Nüşabə “YEDDİ GÖZƏL” ƏMİN YÜMNİ TƏRCÜMƏSİNDƏ...... 3-9

Həsənzadə Tahirə GÖRKƏMLİ MAARİFÇİ XALİSƏQARIZADƏ ƏBDÜLQƏNİ ƏFƏNDİNİN PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ...... 10-14

Sabitova Aynur EMİLİ DİKİNSON. (Şairənin həyatının bəzi gizli məqamları haqqında düşüncələr)...... 15-25

Məmmədov Aydın AZƏRBAYCAN XALQININ SU İLƏ BAĞLI QƏDİM İNANC, ADƏT VƏ MƏRASİMLƏRİNDƏ TARİXİ-DEMOQRAFİK BAXIŞLAR...... 26-32

Soltanəliyeva Sevinc NİTQ MƏDƏNİYYƏTİNİN MÜHÜM KEYFİYYƏTLƏRİ...... 33-39

Hadiyeva Sonaxanım ƏLİ ŞÖVQİ GƏNCƏLİNİN AVTOQRAFLARI...... 40-46

Qurbanova Leylaxanım SƏMƏD BEHRƏNGİ YARADICILIĞINDA AZADLIQ VƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK MOTİVLƏRİ...... 47-53

Bəkirov Novruz MOLLA CÜMƏNİN DASTANLARI...... 54-60

İsmayılova Əfsanə MİRZƏ MEHDİ ŞÜKUHİNİN MƏSNƏVİLƏRİNDƏ SOSİAL MÜHİTİN TƏNQİDİNİN FORMA VƏ ÜSULLARI...... 61-66

Elmşünaslıq

Cəfərov Cavid, Babaxanova Nigar AMEA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN FƏALİYYƏTİNİN ELMMETRİK TƏHLİLİ: İLKİN ARAŞDIRMA...... 67-75

Dinşünaslıq

Məmmədov Nəsrulla QURAN SURƏLƏRİNİN FƏRDİ XARAKTERİ VƏ AYƏLƏRİN UNİVERSALLIĞI...... 76-81

113

ELMİ TƏDQİQATLARIN İNFORMASİYA TƏMİNATI. Kitabxanaşünaslıq. Kitabşünaslıq.Biblioqrafiyaşünaslıq.

Klimenko Oksana, Sokur Yelena UKRAYNA MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI KİTABXANALARININ ƏMƏKDAŞLIQ MODELİ VƏ FORMALARI...... 82-88

Bağırova-Hüseynova Günel HEYDƏR ƏLİYEV İRSİ ÜZRƏ SORAQ MƏLUMAT NƏŞRLƏRİ SBA-nın TƏRKİB HİSSƏSİ KİMİ...... 89-93

ELMİ HƏYAT (elmi konfranslar, sessiyalar, beynəlxalq əlaqələr; təqdimatlar, tədbirlər, təltiflər)...... 94

YENİ NƏŞRLƏR...... 105

Bizim müəlliflər...... 111

114

СОДЕРЖАНИЕ

Литературоведение. Текстология. Источниковедение.Фольклор

Араслы Нушаба «СЕМЬ КРАСАВИЦ» В ПЕРЕВОДЕ АМИНА ЮМНИ…………………………...... 3-9

Гасанзаде Тахира ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ВЫДАЮЩЕГОСЯ ПРОСВЕТИТЕЛЯ ХАЛИСАГАРИЗАДЕ АБДУЛЬГАНИ ЭФЕНДИ………...…...10-14

Сабитова Айнур ЭМИЛИ ДИКИНСОН. (Размышления о некоторых загадках жизни поэта)...... 15-25

Мамедов Айдын ИСТОРИКО-ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА В ДРЕВНИХ ВЕРОВАНИЯХ,ОБЫЧАЯХ И ОБРЯДАХ, СВЯЗАННЫХ С ВОДОЙ...... 26-32

Солтаналиева Севиндж ВАЖНЫЕ КАЧЕСТВА РЕЧЕВОЙ КУЛЬТУРЫ...... 33-39

Хадиева Сонаханум РУКОПИСИ АЛИ ШОВГИ ГЯНДЖЕЛИ...... 40-46

Гурбанова Лейлаханым МОТИВЫ СВОБОДЫ И ПАТРИОТИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ МИР САМЕДА БЕХРАНГИ...... 47-53

Бекиров Новруз ДАСТАНЫ МОЛЛЫ ДЖУМЫ...... 54-60

Исмаилова Афсана ФОРМЫ И МЕТОДЫ КРИТИКИ СОЦИАЛЬНОЙ СРЕДЫ В МЕСНЕВИ МИРЗЫ МЕХДИ ШУКУХИ...... 61-66

Науковедение

Джафаров Джавид, Бабаханова Нигяр НАУКОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ИНСТИТУТА РУКОПИСЕЙ НАН АЗЕРБАЙДЖАНА: ПРЕДВАРИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ…………………………………………....67-75

115

Религия.

Мамедов Насрулла УНИКАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР СУР КОРАНА И УНИВЕРСАЛЬНОСТЬ АЯТОВ ...... 76-81

ИНФОРМАЦИОННОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ.

Клименко Оксана, Сокур Елена МОДЕЛИ И ФОРМЫ СОТРУДНИЧЕСТВА БИБЛИОТЕК НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК УКРАИНЫ………………………...... 82-88

Багирова-Гусейнова Гюнель СПРАВОЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫЕ ИЗДАНИЯ ПО НАСЛЕДИЮ ГЕЙДАРА АЛИЕВА КАК ЧАСТЬ СБА...... …89-93

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ (научные конференции, сессии, международные связи; мероприятия, презентации, награды)………………………………………………..….94

НОВЫЕ ИЗДАНИЯ………………………………………………...... 105

Наши авторы………………………………………………………………………….…112

116

СONTENTS

Literary criticism. Textual criticism. Sourse studies.

Arasli Nushaba “YEDDİ GOZEL” (SEVEN BEAUTİES) İN AMİN YUMNİ`S TRANSLATİON...... 3-9

Hasanzadeh Tahira THE PEDAGOGİCAL ACTİVİTİES OF KHALİSAGARIZADEH ABDULGANİ AFANDİ, A WELL-KNOWN ENLİGHTENER ...... 10-14

Sabitova Aynur EMILY DICKINSON. (Reflections on some mysteries of the poet’s life)….……………………………………………………15-25

Mammadov Aydın HİSTORİCO-DEMOGRAPHİC VİEWS OF THE AZERBAİJANİ PEOPLE İN ANCİENT BELİEFS, CUSTOMS AND RİTUALS ASSOCİATED WİTH WATER...... 26-32

Soltanalieva Sevindj İMPORTANT QUALİTİES OF SPEECH CULTURE...... 33-39

Khadiyeva Sonakhanum MANUSCRIPTS ALI SHOVGI GANJALI...... 40-46

Qurbanova Leylakhanum MOTİVES OF FREEDOM AND PATRİOTİSM İN SAMAD BEHRANGUİ’S CREATİVİTY……………………………….….…………47-53

Bekirov Novruz MOLLA JUMA’s DASTANS...... 54-60

Ismailova Afsana THE FORMS AND METHODS OF THE CRITICISM OF SOCIAL ENVIRONMENTS IN MIRZA MEHDI SHUKUHI’S MESNEVIES………………….61-66

Science studies

Jafarov Javid, Babakhanova Nigar SCIENTOMETRIC ANALYSIS OF THE ACTIVITY OF THE INSTITUTE OF MANUSCRIPTS OF AZERBAIJAN: PRELIMINARY STUDY………………………67-75

117

Theology

Mammadov Nasrulla THE UNIQUE CHARACTER OF THE QUR'AN SURAS AND THE VERSATILITY OF THE VERSES...... 76-81

INFORMATION MAINTENANCE OF SCIENTIFIC RESEARCH. Library science. Book studies. Bibliography studies.

Klimenko Oksana,Olena Sokur MODELS AND FORMS OF COOPERATION OF LIBRARIES NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF UKRAINE………………………………82-88

Bagirova-Quseyinova Gunel REFERENCE AND NFORMATİONAL PUBLİCATİONS ON THE HERİTAGE OF HEYDAR ALIYEV AS PART OF THE BRA…………….…89-93

SCIENTIFIC LIFE (conferences, sessions, international relations, events, presentations, award)…………………………………………………………...... 94

NEW PUBLICATION...... 105

Our authors...... 111

118

M Ü Ə L L İ F L Ə R İ N N Ə Z Ə R İ N Ə !

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Elmi Əsərlər” jurnalının redaksiyasına təqdim edilən elmi məqalələr aşağıda göstərilən qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

1. Məqalənin mətni Times New Roman-12 şrifti ilə (Azərbaycan dilində – latın əlifbası; ingilis dilində – ingilis əlifbası; rus dilində – kiril əlifbası ilə); format – A4; 1,0. intervalla çap olunmalıdır. 2. Müəllif (müəlliflər) haqqında məlumat verilməlidir: adı, soyadı açıq yazılmalı, işlədiyi və ya oxuduğu müəssisənin adı və ünvanı (ünvanları tam şəkildə yazılmalı, müəllifin (müəlliflərin) elektron poçt ünvanı göstərilməlidir. 3. Məqalənin əvvəlində “giriş”, sonunda isə məqalənin xarakterinə uyğun olaraq, müəllifin (müəlliflərin) gəldiyi elmi nəticə, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi və s. aydın şəkildə verilməlidir. 4. Məqalənin mövzusu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olmalıdır.Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla (məsələn, [1] və ya [1,s.119] kimi işarə olunmalı) ya da əlifba ardıcıllığı ilə nömrələnməlidir. Eyni ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir. 5. Ədəbiyyat siyahısında verilən hər bir istinad haqqında məlumat tam və dəqiq olmalıdır. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik tasviri onun növündən (monoqrafiya, dərslik, elmi məqalə və s.) asılı olaraq verilməlidir. Elmi məqalələrdə simpozium, konfrans və digər nüfuzlu elmi tədbirlərin materiallarına və ya tezislərinə istinad edərkən məqalənin, məruzənin və ya tezisin adı göstərilməlidir. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik təsviri verilərkən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının "Dissertasiyaların tərtibi qaydaları" barədə qüvvədə olan təlimatının "İstifadə edilmiş ədəbiyyat" bölməsinin 10.2-10,4.6 tələbləri əsas götürülməlidir. 6. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısında son 5-10 ilin elmi məqalələrinə, mono- qrafiyalarına və b. etibarlı mənbələrə üstünlük verilməlidir. 7. Xülasə məqalənin dərc olunduğu dildən əlavə, 2 dildə verilməlidir. Müxtəlif dillərdə olan xülasələri bir-birinin eyni olmalı və məqalənin məzmununa uyğun olmalıdır. Məqalədə müəllifin va ya müəlliflərin gəldiyi elmi nəticə, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti va s. xülasədə yığcam şəkildə öz əksini taprmalıdır. Xülasələr elmi va qramatik baxımdan ciddi redaktə olunmalıdır. Hər bir xülasədə məqalənin adı, müəllifin və ya müəlliflərin tam adı göstırimməlidir. 8. Məqalənin Universal Onluq Təsnifat (UOT) indeksi göstərilməli və 3 dildə açar sözlər verilməlidir (məqalənin və xülasələrin yazıldığı dildə). 9. Səhifənin parametrləri yuxarıdan 3,0 sm, aşağıdan 3,0 sm, soldan 3,0 sm, sağdan 2,5 sm. olmalıdır. 10.Məqalə, elmi rəhbərin rəyi əlavə olaraq, çap olunmuş şəkildə disklə birlikdə təqdim olunmalıdır.

119

К С В Е Д Е Н И Ю А В Т О Р О В!

Научные статьи, представленные в редакцию журнала «Научные труды Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана» должны быть оформлены на основании указанных ниже правил:

1. Текст статьи набирается на Times New Roman, шрифт – 12, межстрочный интервал - 1,0., формат - А4 (на азербайджанском языке - латинским алфавитом, на английском языке-английским алфавитом, на русском языке-кириллицей). Параметры размещения статьи: сверху–3,0 см, снизу–3,0 см, слева 3,0 см, справа 2,5 см. 2. Сведения об авторе (авторах) даются следующие: имя, отчество, фамилия (полностью), указываются место работы и адрес (адреса) автора (авторов) статьи, а также адрес (адреса) его (их) электронной почты. 3. В конце научной статьи, соответственно характеру статьи и области науки, к кото- рой она относится, в ясной форме излагаются научные результаты, полученные автором (авторами), научная новизна работы, значимость ее внедрения, экономическая эффективность и т.д. 4. Необходимы ссылки на научные источники по теме статьи. Список использованной литературы дается в конце статьи в той последовательности, в которой источники встречаются в тексте, (например, [1] или [1, с.119]), или же они должны быть пронумерованы последовательно в алфавитном порядке. В случае, если на какой-либо источник ссылка повторяется в другой части текста, то она указывается под предыдущим номером. 5. В списке использованной литературы сведения о каждом источнике должны быть полными и точными. Библиографическое описание использованной литературы дается в зависимости от вида литературы (монография, учебник, научная статья и т.д.). Если источник, на который дается ссылка, является материалом симпозиума, конференции или других научный мероприятий, в этом случае дается полное название статьи, доклада или тезисов. При библиографическом описании используемой литературы за основу берутся требования, изложенные в пункте 10.2-10,4.6 раздела «Использованная литература» действующей инструкции Высшей Аттестационной Комиссии при Президенте Азербайджанской Республики «Правила оформления диссертаций». 6. В списке использованной литературы необходимо отдавать предпочтение монографиям, научным статьям и другим источникам за последние 5-10 лет. 7. Резюме на статью дается на двух языках, помимо языка, на котором печатается статья. Резюме на разных языках не должны отличаться друг от друга, а также должны соответствовать содержанию статьи. В резюме в краткой форме излагаются научный итог и новизна работы, значимость внедрения и т.д. Резюме должны быть тщательно отредактированы с научной точки зрения и грамматически. В каждом резюме указывается имя автора и название статьи (полностью). 8. В статье указывается индекс Универсальной Десятичной Классификации (УДК) и ключевые слова. Ключевые слова даются на трех языках (на котором написана статья и резюме). 10. Статья с рецензией научного руководителя представляется в распечатанном варианте и на диске.

120

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏHƏMMƏD FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR №2 (9), iyul-dekabr 2019

Nəşrə hazırlayanlar: F.Hüseynova, Q.Cəfərova, M.Seyidov, B.Hacıyeva Kompyuter operatoru və tərtibatı: V.Hacıyev

121

1 Çapa imzalanmışdır: 28.12.2019. Format 60x84 /8. Həcmi: 16 f.ç.v. Tiraj: 200. AMEA M.Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu. Ünvan: İstiqlaliyyət küç. 26, AZ1001, Bakı Tel: (+994 12) 492 31 97 E-mail: [email protected] Veb: www.manuscript.az

“Elm və təhsil” nəşriyyatının mətbəəsində çap olunmuşdur Ünvan: İçərişəhər, 3-cü Maqomayev küçəsi, 8-ci döngə 4. Tel.: (+994 12) 497-16-32

122