Arkusz CZAPLINEK (196)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Warszawa 2009

Autorzy: Ewa Krogulec*, Katarzyna Sawicka*, Jan Wierchowiec*, GraŜyna Hrybowicz **, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Plansza A – Redaktor regionalny: Olimpia Kozłowska*** Plansza B – Redaktor regionalny: Anna Gabryś-Godlewska*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa *** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2009 Spis treści I. Wstę p (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec, K. Sawicka)...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec, K. Sawicka) ...... 7 IV. ZłoŜ a kopalin (J. Wierchowiec) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec)...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 13 VII. Warunki wodne (E. Krogulec, K. Sawicka) ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko)...... 19 2. Osady (I. Bojakowka)...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 25 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz)...... 27 X. Warunki podłoŜa budowlanego (E. Krogulec, K. Sawicka)...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec, K. Sawicka) ...... 32 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec, K. Sawicka)...... 43 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierchowiec)...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wstęp

Arkusz Czaplinek Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 sporządzony został zgodnie z Instrukcją (2005), w firmie SEGI-AT Sp. z o.o. w Warszawie na zlecenie Minister- stwa Środowiska. Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Ptak, 2003). Mapa geośrodowiskowa zawiera informacje w kilku warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, zagroŜenia powierzchni ziemi w tym: geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa ta przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regio- nalnych i lokalnych działań gospodarczych, planowania przestrzennego, szczególnie w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóŜ oraz środowiska przyrodniczego. Mapa adresowana jest do samorządu terytorialnego, na szczeblu wojewódzkim, powia- towym i gminnym, jako kompleksowe opracowanie pomocne w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska, w szczególności strategii rozwoju gospodarczego, projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, programów ochrony środowiska oraz zestawień ekofizjograficznych. Przeznaczona jest do praktycznego wspomagania działań gospodarczych w zakresie rozwoju przemysłu mineralnego, zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej, a takŜe stanowi narzędzie do racjonalnego zarządzania za- sobami kopalin. Mapa powstała w wyniku interpretacji i reinterpretacji materiałów publikowanych oraz informacji uzyskanych podczas wizji terenowych. Materiały potrzebne do wykonania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Szczecinie, Krajowym Ośrod- ku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Państwowej SłuŜby Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Szczecinie oraz Warszawie, Dyrekcji Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego w Złocieńcu, Stowarzyszeniu Gmin Pojezierza Drawskiego w Czaplinku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szczecinie, Regionalnej Dyrekcji La- sów Państwowych w Szczecinie, nadleśnictwach: Złocieniec, Czaplinek, Połczyn Zdrój, urzędach gmin: Ostrowice, Złocieniec i Czaplinek. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MgśP) wykorzystując i uzupełniając inne bazy danych Państwowego Instytutu Geolo- gicznego. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opra- cowanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Czaplinek połoŜony jest miedzy 16°00’ a 16°15’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°30’ a 53°40’ szerokości geograficznej północnej. Administra- cyjnie naleŜy do województwa zachodniopomorskiego, w ramach którego znajduje się w ob- rębie dwóch powiatów – drawskiego (przewaŜająca cześć obszaru) z fragmentami gmin Cza- plinek, Złocieniec, Ostrowice i Wierzchowo oraz świdwińskiego (północna część obszaru) z fragmentem gminy Połczyn Zdrój. Według fizycznogeograficznego podziału dokonanego przez Kondrackiego (2002), charakteryzowany obszar leŜy na terenie podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie, która stanowi część duŜej jednostki regionalnej – prowincji NiŜ Środkowoeuropejski. Centralna i północna część obszaru znajduje się w makroregionie Pojezierze Zachodniopomorskie z mezoregionem Pojezierze Drawskie, południowa naleŜy do makroregionu Pojezierze Połu- dniowopomorskie z mezoregionami Równina Wałecka, Pojezierze Szczecineckie i Pojezierze Wałeckie (fig. 1). Pojezierze Drawskie stanowi przedłuŜenie strefy moren fazy pomorskiej Pojezierza Iń- skiego (znajdującego się poza omawianym obszarem) w kierunku północno-wschodnim. W obrębie Pojezierza Drawskiego wyróŜnia się trzy ciągi moren czołowych fazy pomorskiej oraz zaznaczające się między nimi zagłębienia wytopiskowe po martwym lodzie. Formy rzeźby są związane z fazą pomorską ostatniego zlodowacenia. W okolicach Chlebowa, w wyniku nagromadzenia materiału gruboziarnistego, utworzył się tzw. tłok głazowy (nieregularna forma piaszczysto-Ŝwirowa), powstały w fazie nasuwania się lodowca i jego dynamicznego oddziaływania na glacjofluwialne podłoŜe. Oprócz moren czołowych występują moreny denne, zaznaczające się w terenie w postaci łagodnych wzniesień z duŜą ilością małych jeziorek. Wysoczyzny morenowe poprzecinane są licznymi równinami sandrowymi. Największe sku- pisko sandrowe znajduje się w południowo-zachodniej części opisywanego terenu, w okolicach jezior: Wilczkowo, Krosino i Siecino, a takŜe w okolicy jeziora Prosino (północno- wschodnia część obszaru). W północno-wschodnim obramowaniu jeziora Siecino występują liczne ozy, zaś w części centralnej (na południe od linii Rzepowo-Piaseczno) oraz w rejonie Czaplinka, formy kemowe, które osiągają wysokość kilkunastu metrów w stosunku do ota- czającej powierzchni. Charakteryzowany obszar pocięty jest licznymi rynnami polodowco- wymi. Wody odpływające prostopadle do krawędzi lądolodu rzeźbiły rynny radialne (rynna jeziora Siecino, dolina Drawy) zaś wody płynące równolegle do czoła lodowca – rynny mar-

4 ginalne (rynny jezior śerdno i Wilczkowo). Misa jeziora Drawsko stanowi unikalną kombi- nację krzyŜujących się ze sobą rynien radialnych i marginalnych.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Czaplinek na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

Fragment Równiny Wałeckiej, obejmuje zalesioną równinę sandrową połoŜoną między Pojezierzem Wałeckim i Pojezierzem Szczecineckim. Na sandrze występuje wiele jezior ryn- nowych, z których największe to Wąsosze o powierzchni 326,4 ha. Według klasyfikacji klimatycznej (Woś, 1999) opisywany obszar naleŜy do regionu środkowopomorskiego – RVII. WaŜną cechą klimatu są stosunki termiczne. Temperatura jest

5 ściśle związana z hipsometrią terenu. Dość duŜa wysokość względna wpływa na obniŜenie wartości temperatur w tym rejonie. Obszary zalesione charakteryzują się znacznie niŜszymi spadkami temperatur nocnych, na skutek osłonięcia powierzchni granicznej i wysokiego promieniowania cieplnego podłoŜa. Liczne jeziora łagodzą klimat, poniewaŜ duŜe zbiorniki wodne charakteryzują się szybką wymianą ciepła z podłoŜem. Średnia temperatura roczna powietrza waha się w granicach 7,0º–7,3°C, zaś średnia temperatura okresu maj–lipiec wynosi 14,4°C. W ciągu roku występuje od 18 do 22 dni gorących (o temperaturze maksymalnej >25°C). Okres wegetacyjny (dni o temperaturze średniej >5°C) trwa przeciętnie 208–215 dni, a jego początek przypada na 7–10 kwietnia.. PrzewaŜają wiatry zachodnie, dominujące w okresach letnim i jesiennym. Zimą najczęstsze są wiatry południowo-zachodnie. W marcu dominują suche i mroźne wiatry z kierunków wschodnich i północno-wschodnich. Teren, szczególnie w okresie letnim, charakteryzuje się zróŜnicowanym rozmieszczeniem opadów. Północno-zachodnie zbocza wzgórz morenowych otrzymują najwięcej opadów rocznie. Na- tomiast na zboczach południowo-wschodnich, „zasłoniętych” od deszczonośnych wiatrów zachodnich, sumy opadów są znacznie mniejsze. Średnia roczna wielkość opadów wynosi ok. 600 mm. Średni opad w miesiącach wegetacyjnych wynosi 554 mm. Przewaga średnich sum opadów w okresie wrzesień–październik nad analogicznymi wielkościami notowanymi w ma- ju–czerwcu wskazuje na „suche” wiosny i „wilgotne” jesienie. Na obszarze arkusza Czaplinek występują głównie gleby brunatne, bielicowe i pseudo- bielicowe. Są to gleby utworzone na piaskach i glinie zwałowej moren czołowych i występują pomiędzy jeziorami Siecino i Drawskim oraz na północ od Kluczewa. Na południu obszaru (wschodni brzeg jeziora Wąsosze oraz na południe od jeziora Wilczkowo), na piaskach słabo gliniastych i luźnych wytworzyły się gleby brunatne murszowate i czarne ziemie. Dolinę Drawy oraz pas wokół jeziora Drawsko wyściełają mady. Gleby arkusza Czaplinek są to gleby wysokich klas bonitacyjnych, z czego 50% stanowią gleby chronione (I–IVa). Występują one w rejonie Złocieńca, śelisława oraz w północnej części arkusza. Pod względem zagospodarowania jest to teren słabo uprzemysłowiony, rolniczy i turystyczny. Lasy zajmują około 40% obszaru arkusza. Największe, zwarte kompleksy leśne zlokalizowane są na Równinie Wałeckiej, w południowo-zachodniej i południowej części obszaru. Warunki glebowe i cechy klimatu sprawiają, Ŝe głównymi gatunkami występującymi w lasach są: sosny, brzozy, buki, olsze oraz dęby. Obszary niezalesione wykorzystywane są pod uprawę zbóŜ oraz hodowlę bydła. Pogłowie bydła w tym rejonie stanowi prawie 10% pogłowia całego województwa zachodniopomorskiego.

6 Największym ośrodkiem administracyjno-usługowo-przemysłowym jest połoŜone w południowo-zachodniej części obszaru arkusza miasto Złocieniec liczące około 13,5 tys. mieszkańców. Gospodarka w mieście opiera się głównie na handlu, usługach budowlanych, przemyśle krawieckim, ceramicznym i turystyce. W Budowie, dzielnicy Złocieńca, stacjonuje 2 Zmechanizowana Brygada Legionów. Drugą co do wielkości miejscowością regionu (około 7 tys. mieszkańców) jest Czaplinek połoŜony w południowo-wschodniej części arkusza. Mia- sto, ze względu na swe malownicze połoŜenie, pomiędzy jeziorami Drawsko i Czaplineckim, stanowi waŜny ośrodek turystyczny. Posiada bogatą bazę noclegową oraz duŜą przystań Ŝe- glarską. Do mniejszych miejscowości o charakterze usługowym naleŜy Nowe Worowo (0,56 tys. mieszkańców) i Siemczyno (0,5 tys. mieszkańców). Układ sieci komunikacyjnej obszaru arkusza jest dość dobry. Przez miasta Czaplinek i Złocieniec, przebiega droga krajowa nr 20 relacji Drawsko Pomorskie – Szczecinek, umoŜ- liwiająca dojazd do przejścia granicznego w Kołbaskowie. Dodatkowo Czaplinek połoŜony jest na skrzyŜowaniu dróg wojewódzkich: nr 163 Kołobrzeg – Wałcz, o istotnym znaczeniu dla ruchu turystycznego, nr 171 Czaplinek – Barwice, zapewniającej połączenie z drogami krajowymi nr 11 (międzynarodowa) i 23 oraz nr 177 Czaplinek – Mirosławiec dochodzącej do drogi krajowej (międzynarodowej) nr 10. Głównym problemem, znacząco hamującym rozwój gmin, jest krętość i zła nawierzchnia wymienionych dróg. W dalszych planach jest budowa autostrady „Via Hanzeatika”, która zwiększyłaby potencjał inwestycyjny i turystyczny obszaru. Na terenie Złocieńca krzyŜują się dwie nitki linii kolejowej o przebiegu północ– południe i wschód–zachód.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Czaplinek została opracowana, przede wszystkim na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Czaplinek autorstwa J. Lewandowskiego i innych wykonanej w 2008 roku oraz Mapy geologicznej Pol- ski w skali 1:200 000 (Maksiak, Mróz, 1976). Obszar objęty arkuszem jest zlokalizowany w północnej części antyklinorium kujaw- sko-pomorskiego, w środkowej, najbardziej wydźwigniętej części antykliny Świdwina. Struk- turę przecinają liczne uskoki, prostopadłe do osi antyklinorium, tworząc zrębowy charakter podłoŜa przedkenozoicznego. W podłoŜu omawianego arkusza znajduje się zrąb zwany blo- kiem Czaplinka.

7 Osady paleozoiczne stwierdzone wierceniami, reprezentowane są przez iłowce kwar- cowe ordowiku, węglanowo-ilaste utwory dewonu, organodetrytyczne wapienne i ilasto- dolomityczne skały karbonu oraz solonośną formację permu (cechsztyn). Trias wykształcony jest w postaci piaskowców, mułowców i iłowców naleŜących do re- tyku, które zalegają na piaskowcach kajpru. Utwory jury dolnej zajmują, na analizowanym obszarze, większość powierzchni podkenozoicznej. Są to piaskowce drobno- i średnioziarni- ste z przewarstwieniami iłowców i mułowców. Bezpośrednio na utworach jury dolnej występuje kompleks paleogeńsko-neogeński reprezentowany przez oligoceńskie mułowce, iłowce, mułki piaszczyste i iły barwy zielonosza- rej oraz mioceńskie piaski, mułki i iły z przewarstwieniami węgla brunatnego. Maksymalna miąŜszość utworów paleogeńsko-neogeńskich na obszarze objętym arkuszem Czaplinek wynosi 131 m. MiąŜsze, bo w granicach 100–150 m, zróŜnicowane litologicznie, utwory czwartorzę- dowe są pozostałością po zlodowaceniach: południowopolskich, środkowopolskich i północ- nopolskich oraz interglacjału mazowieckiego i eemskiego (fig. 2). Rozkład miąŜszości utwo- rów czwartorzędowych jest uwarunkowany obecnością kopalnych rynien subglacjalnych oraz hipsometrią powierzchni współczesnej, której deniwelacje przekraczają lokalnie 120 m. Osa- dy zlodowaceń południowopolskich w postaci glin zwałowych o miąŜszości dochodzącej do 20 m, piasków i mułków zastoiskowych o zmiennej miąŜszości, wypełniają zagłębienia powierzchni przedczwartorzędowej. Podczas interglacjału wielkiego osadziły się piaszczysto-Ŝwirowe serie rzeczne. Doliny tego wieku ulokowane są zazwyczaj w strefach rynien subglacjalnych lub obniŜeniach egza- racyjnych. Zlodowacenia środkowopolskie związane są z miąŜszym, dochodzącym do 80 m, kom- pleksem glin zwałowych oraz piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi i ilasto- mułkowo-piaszczystymi utworami zastoiskowymi. Piaski i Ŝwiry zlodowacenia odry osiągają maksymalnie miąŜszość kilku metrów. Glina zwałowa z tego okresu występuje prawie na całym opisywanym obszarze i osiąga miąŜszość od kilku do ponad 20 m. MiąŜszość piasków i Ŝwirów zlodowacenia warty jest niewielka. Natomiast gliny zwa- łowe z tego samego okresu, przykrywają cały obszar arkusza warstwą o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów. Osady interglacjału eemskiego reprezentowane są przez iły i piaski o genezie jeziornej oraz torfy. Piaski rzeczne wypełniają depresję zajętą przez jeziora śerdno-Drawsko- Wilczkowo.

8 Fig. 2. PołoŜenie arkusza Czaplinek na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006).

Na opisywanym obszarze wyróŜnia się dwa kompleksy glacjalne zlodowacenia wisły, reprezentujące dwie fazy stadiału górnego – leszczyńsko-poznańską oraz pomorską. Suma- ryczna miąŜszość osadów ostatniego zlodowacenia mieści się w przedziale 35–40 m, docho- dząc lokalnie do około 60–70 m. Mułki i iły zastoiskowe występują w strefach dolinnych

9 i obniŜeniach kopalnej powierzchni interglacjalnej. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe występu- ją bezpośrednio pod dolnymi glinami zwałowymi, które osiągają zmienną miąŜszość (maksymalnie do 20 m). Gliny zwałowe przykryte są mułkami piaszczystymi i piaskami zastoiskowymi oraz wodnolodowcowymi. Gliny zwałowe wyŜsze budują wysoczyznę polodow- cową, ich miąŜszość wynosi od 5 do 20 m i są najczęściej przykryte: piaskami i Ŝwirami lo- dowcowymi, piaskami i Ŝwirami moren czołowych i osadami wodnolodowcowymi. Osady holocenu występują w dolinach, wokół jezior, w zagłębieniach bezodpływo- wych. Mułki, piaski, gytie i kredę jeziorną stwierdzono w sąsiedztwie jezior: Siecino, Draw- sko i Prosino. Piaski i Ŝwiry rzeczne występują w dnach dolin Drawy i Miedznika. Namuły i torfy, o miąŜszości dochodzącej do 5 m wypełniają zagłębienia bezodpływowe i dna dolin. Największe torfowisko leŜy na wschód od jeziora Wąsosze.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Czaplinek występują trzy kompleksy litologiczno- surowcowe: ilasty − reprezentowany przez czwartorzędowe gliny i iły zastoiskowe, będące surowcem do produkcji ceramiki budowlanej, okruchowy − na który składają się piaski i Ŝwi- ry oraz piaski, stanowiące kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz torfowy (torfy dla rolnictwa). Dotychczas udokumentowano jedno złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Zamkowa” (Prawdzic-Layman, 1956; Lipiński, Profic, 1968) oraz jedno złoŜe głazów narzu- towych i kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Chlebowo”. ZłoŜe „Chlebowo” zostało wykreślone z bilansu zasobów ze względu na wyczerpanie zasobów (tabela 1). ZłoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Zamkowa” udokumentowane w katego- rii B ma powierzchnię 10,8 ha, miąŜszość od 5,0 do 11 m (śr. 9,4 m) i jest częściowo zawod- nione (Prawdzic-Layman, 1956; Lipiński, Profic, 1968). W nadkładzie występują: gleba, piaski drobnoziarniste oraz piaski gliniaste. Grubość nadkładu waha się od 0,0 do 2,1 m (średnio 0,54 m). Serię złoŜową stanowią plejstoceńskie gliny piaszczyste oraz pylaste pochodzenia lodowcowego (zlodowaceń północnopolskich), podrzędnie iły zastoiskowe.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zago- Wiek Zasto- Numer geologiczne Kategoria spoda- Wydobycie Przyczyny Rodzaj kompleksu 3 sowanie Klasyfikacja złóŜ złoŜa Nazwa złoŜa bilansowe rozpoznania rowania (tys. m ) konfliktowo- kopaliny litologiczno- 3 kopaliny na mapie (tys. m ) złoŜa ści złoŜa surowcowego wg stanu na 31.12.2007 (Gientka i in., 2008) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Zamkowa g(gc), i(ic) Q 1 552 B Z — Scb 4 B K, Gl Chlebowo gł,pŜ Q ZWB

Rubryka 3 – g(gc) – gliny ceramiki budowlanej; i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, gł – głazy i głazowiska, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 7 – złoŜa: Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) 11 11 Rubryka 9 – Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej Rubryka 10 – złoŜe: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜe: B – konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb

W warstwach gliny występują przerosty piasków gliniastych i mułków. Średnie parametry jakościowe glin i iłów: zawartość margla ziarnistego 0,02% wag., zawartość wody zaro- bowej 24,32 % wag., skurczliwość wysychania 4,56%. Po wypaleniu w temperaturze 950°C tworzywo ceramiczne posiada następujące parametry: nasiąkliwość wynosi średnio 16,94%, a wytrzymałość na ściskanie 30 MPa. Kopalina ilasta z tego złoŜa nadaje się do produkcji cegły pełnej i wyrobów grubościennych. ZłoŜe „Zamkowa” zawiera kopalinę pospolitą, powszechnie występującą i łatwo do- stępną, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia jego ochrony do złóŜ klasy 4, stosując kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóŜ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfikację sozologiczną złóŜ przeprowadzono uwzględniając stopień kolizyjności ich eksploatacji w odniesieniu do róŜnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja ...,2005). Z tego względu złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Zamkowa” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych, moŜliwych do eksploatacji po spełnieniu wymagań określo- nych na podstawie kompleksowej oceny oddziaływania na środowisko zakładu wydobywczo- przeróbczego. PowyŜsze złoŜe połoŜone jest w strefie ochronnej Drawskiego Parku Krajobra- zowego oraz w obszarze gleb chronionych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Czaplinek nie znajduje się Ŝaden zakład górniczy. Eksploatacja złoŜa „Zamkowa”, prowadzona w latach 1945-2001, została zaniechana ze względu na niską jakość surowca ilastego i moŜliwość pozyskania przez cegielnię w Złocieńcu, lepszej jako- ściowo kopaliny z pobliskiego złoŜa „Złocieniec” (połoŜone na sąsiednim arkuszu – Drawsko Pomorskie). Wyrobisko poeksploatacyjne zostało prawie w całości zrekultywowane poprzez zasypanie nadkładem i masami ziemnymi, a bilansowe zasoby geologiczne pozostałe w złoŜu (około 1552 tys. m3) nie zostały rozliczone. ZłoŜe głazów i kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Chlebowo” o powierzchni 4,95 ha było eksploatowane do 1989 roku. Wskutek kilkuletniej eksploatacji jego zasoby uległy wyczerpa- niu i złoŜe zostało wykreślone z bilansu zasobów. Pozostałością po eksploatacji tego złoŜa są niezrekultywowane wyrobiska o łącznej powierzchni ponad 5 ha. Ponadto na obszarze arkusza zlokalizowano niewielkie wyrobiska po niekoncesjonowa- nej eksploatacji kruszywa naturalnego piaskowego, z których największe występują w okolicach miejscowości: Nowe Worowo (gmina Ostrowice), Prosinko (gmina Czaplinek), Cieszy- no Drawskie i Wąsosz (gmina Złocieniec). Kruszywo z tych odkrywek wykorzystywane było

12 głównie do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz na róŜnorodne potrzeby gospodarskie. Obecnie wyrobiska te są nieczynne, częściowo lub całkowicie zarośnięte.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Czaplinek został dobrze rozpoznany pod względem budowy geologicznej i perspektyw występowania kopalin (Juszczak, 1997a,b; Samocka, 1997a,b,c; OstrzyŜek, Dembek 1996). Na podstawie analizy dostępnych materiałów i opracowań złoŜowych oraz zwiadu terenowego wyznaczono obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego piaskowo- Ŝwirowego i piaskowego oraz torfów. PowyŜsze materiały, po skonfrontowaniu z kryteriami bilansowości złóŜ kopalin ustalonymi przez Ministra Środowiska (Kryteria bilans..., 2007), nie dały podstaw do wytypowania obszarów prognostycznych dla udokumentowania nowych złóŜ. Jedyny obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wytypowano w okolicach wsi Chle- bowo. Występują tu do głębokości około 10 m piaski i Ŝwiry, przykryte piaskami gliniastymi i gliną piaszczystą o grubości 0,5 do 2,0 m (Szapliński, 1985). Pozostałe dziewięć obszarów perspektywicznych wyznaczono dla kruszywa piaszczy- stego. W okolicy Starego Worowa występują piaski o róŜnej granulacji i zmiennej miąŜszości od 3,2 do 9,0 m, przykryte nadkładem o średniej grubości około 1,0 m. W rejonie Warniłęgu stwierdzono serię piaszczystą o znacznej miąŜszości (od 9,0 do 9,8 m), pod nadkładem o po- dobnej grubości (Szapliński, 1985). Dwa obszary perspektywiczne występowania piasków (o stosunkowo duŜej powierzchni) wyznaczono na północny wschód i południe od miejscowości Cieszyno. MiąŜszość serii piaszczystej zaleŜy od morfologii terenu i zmienia się od 4,5 do 9,7 m, a grubość nadkładu wynosi 0,5–1,5 m. Na północny wschód od Złocieńca wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny, w którym seria piaszczysta o miąŜszości 5,6–8,0 m przykryta jest glinami lub piaskami gliniastymi o grubości 0,2–2,0 m (Szapliński, 1985). Obszar perspektywiczny występowania piasków, wytypowano równieŜ w południowo- zachodniej części obszaru arkusza – w rejonie Rakowa i Wąsosza. W okolicach Wąsocza w latach 80. ubiegłego wieku była prowadzona niekoncesjonowana eksploatacja piasków do celów budowlanych (Samocka, 1997b). W gminie Czaplinek w rejonie: Wrzoski, Pławno, Trzaniec wytypowano obszary perspektywiczne o zmiennej, ale bardzo duŜej (od 12,5 do 26 m) miąŜszości serii piaszczystej. W nadkładzie występuje glina i piaski gliniaste o grubości 0,5 do 2,5 m, lokalnie do 12,5 m (Gawroński, 1980; Samocka, 1997a).

13 Występujące na obszarze arkusza torfowiska, związane m.in. z dolinami rzecznymi, by- ły przedmiotem badań geologicznych i geobotanicznych. Torfowiska te występują na terenie parku krajobrazowego oraz w jego otulinie i pełnią waŜne funkcje ekologiczne. Dlatego nie wyznaczono obszarów prognostycznych torfów. Natomiast na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce ...” (OstrzyŜek, Dembek 1996) wyznaczono w wielu miejscach obszary perspektywiczne torfów dla rolnictwa. Powierzchnie wyznaczonych obszarów perspektywicznych są dosyć zróŜnicowane (od 11 do 98 ha). Maksymalna miąŜszość torfu wynosi 2,27 m, popielność 7,4–23,4% wag., a stopień rozkładu 30–70%. W wyznaczonych obszarach występują torfowiska niskie i przej- ściowe: szuwarowo-turzycowiskowe, mechowiskowo-turzycowiskowe, mechowiskowo-ole- sowe, olesowo-mechowiskowe, mszarne i mszarno-mechowiskowe. Tylko w rejonie Czaplin- ka występują torfowiska wysokie rodzaju turzycowiskowego i mszarnego. W wyznaczonych tu obszarach perspektywicznych średnia miąŜszość torfu zmienia się od 1,91 do 4,17 m, po- pielność od 2,3 do 14,7% wag., a stopień rozkładu wynosi 20–35%. Obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego i torfów wyznaczone w obrębie Drawieńskiego Parku Krajobrazowego i na terenach leśnych w znacznym stopniu obniŜają moŜliwość udokumentowania przyszłych złóŜ. Na mapę naniesiono równieŜ obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno- poszukiwawcze za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym i kredą jeziorną dały wyniki negatywne. Są to rejony poszukiwań kruszywa naturalnego: Nowe Worowo, Lipno, Cieszyno, Stare Wo- rowo, Warniłęg, Oleśnica, Złocieniec i Czaplinek oraz kredy jeziornej – Stare Worowo, War- niłęg nad Jeziorem Drawskim oraz dolina potoku bez nazwy na południe od Czaplinka (Jusz- czak, 1997a, b; Samocka, 1997a, b; Sokołowska, 1973). W obszarach rozpoznanych jako negatywne dla udokumentowania złóŜ kruszywa naturalnego nawiercono (do głębokości około 10 metrów) głównie piaski drobnoziarniste z so- czewkami osadów piaszczysto-Ŝwirowych, o zmiennej miąŜszości, występujące pod nadkła- dem piasków pylastych lub glin. W obszarach poszukiwań kredy jeziornej sondami do głębokości kilku metrów rozpo- znano w przewadze torfy na piaskach drobnoziarnistych lub gytii. Jedynie w kilku sondach nawiercono kredę jeziorną i/lub gytię wapienną o zasadowości ogólnej (w przeliczeniu na CaO w suchej masie) powyŜej 40% ale miąŜszości <1 m tj. nie spełniającą obecnie obowiązu- jących kryteriów bilansowości dla tego typu złóŜ (Kryteria bilans..., 2007).

14 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego Polski (Czarnecka, red., 2005) obszar arkusza Czaplinek naleŜy do dorzecza Odry. Głównym ciekiem odprowadzającym wodę z omawianego terenu jest Drawa wraz z jej dopływami Wąsawą i Miedznikiem. Południo- wo-wschodni fragment zalicza się do zlewni Gwdy. Obie rzeki są ciekami IV rzędu, ucho- dzącymi do Noteci. Drawa płynie z północnego wschodu na południowy zachód przez centralną część obszaru. W okolicy miejscowości Rzepowo przyjmuje wody Miedznika, zaś w Złocieńcu – Wąsawy. Dolina rzeki Drawy jest na przemian wąska i szeroka, co zawdzięcza zmienności krajobrazu polodowcowego. Dno doliny jest muliste, piaszczyste lub kamieniste, średni spadek koryta wynosi 0,6‰, zaś średni roczny przepływ 21,3 m³/s (Galiński, 2008). Doliną Drawy wiedzie jeden z najciekawszych szlaków kajakowych w Polsce – szlak im. Karola Wojtyły. Wąsawa jest lewobrzeŜnym dopływem Drawy uchodzącym do niej w granicach obszaru miejskiego Złocieńca. W jej dolnym odcinku znajduje się duŜe i dość płytkie jezioro Wąso- sze. Zlewnia ma charakter rolniczo-leśny. Miedznik bierze początek z cieków w lasach i na torfowisku koło wsi Smołdzięcino, poza arkuszem Czaplinek. Cały obszar zlewni znajduje się w granicach parku krajobrazowego. Rzeka Drawa przepływa przez liczne jeziora o genezie polodowcowej. Jeziora powstały na załoŜeniach rynien radialnych o orientacji NNW–SSE (Siecino, Wąsosze, Kaleńskie, Łęka, Pławno) oraz marginalnych ukierunkowanych ENE–WSW (Wilczkowo, Rzepowskie, Krze- mno, śerdno). Największym jeziorem obszaru, o powierzchni 1871,5 ha, powstałym na prze- cięciu obu systemów rynien jest jezioro Drawsko. Jest to równocześnie drugie pod względem głębokości jezioro w Polsce – głębokość maksymalna wynosi 79,7 m. Drawsko posiada silnie urozmaiconą linię brzegową o długości 76 m, z kilkoma duŜymi zatokami: Kluczewską, Uraz, Rzepowską, Rękawicką, Henrykowską oraz półwyspami: Gardno, Szerzawa, WyŜawa i Drawskim. Na jeziorze występuje kilkanaście wysp, z których największa to Bielawa, piąta w kraju pod względem wielkości wyspa jeziorna. Parametry morfometryczne głównych jezior obszaru zestawiono w tabeli 2. Jakość wód powierzchniowych cieków na terenie arkusza Czaplinek jest zróŜnicowana. Wody Drawy badane w dwóch przekrojach, w 2004 r. w Prosinie, a w 2005 r. w Prostyni (po-

15 za arkuszem), w ramach monitoringu diagnostycznego, zostały zaliczone do wód zadowalają- cej jakości (klasa III). Głównym ogniskiem bezpośredniego zanieczyszczenia Drawy jest miasto Złocieniec (Raport…., 2008). Na mapie zaznaczono klasy jakości wód z monitoringu wy- konanego od 2004 roku. Tabela 2 Parametry morfometryczne oraz klasy jakości i czystości głównych jezior Głębokość Długość Powierzchnia linii Rok Klasa Klasa po- Nazwa jeziora maksymalna średnia [ha] brzegowej badania czystości datności [m] [m] [km] Drawsko 1871,5 79,7 17,7 76,0 1996 III I Siecino 740,0 45,0 - 23,0 1998 II I Wąsosze 326,4 8,5 3,5 - 1999 p.k III Wilczkowo 300,0 27,0 7,8 - 1998 II II śerdno 205,0 36,0 15,2 - 1996 II I Krosino 177,0 17,0 - - 1995 III III Krzemno 145,0 36,0 12,6 - 2005 I I Kaleńskie 106,2 24,0 11,5 - 2006 I - Czaplino 110,0 22,0 12,3 - 1996 III II Prosino 61,2 1,8 1,1 - 1998 III - Pławno 52,9 7,4 3,8 - 1997 III - Rzepowskie 38,9 5,2 2,6 - 1998 III - Czarnówek 11,0 - - - 2004 II II p.k – wody pozaklasowe

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne opisywanego terenu zostały scharakteryzowane głównie na podstawie informacji zawartych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Czaplinek, autorstwa H. Bieleckiej, wykonanej w 2004 r. Zgodnie z hydrogeologicznym podziałem Polski dokonanym przez Paczyńskiego (1995), region objęty arkuszem Czaplinek naleŜy do makroregionu północno-zachodniego, regionu V–pomorskiego, rejonu VA–pilskiego. Według podziału słuŜącego realizacji Ramo- wej Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE), teren znajduje się w Prowincji Odry, Regionie Warty, Subregionie Warty nizinnym (SWn) i naleŜy do Jednolitej Części Wód Podziemnych (JCWPd) nr 27 (Paczyński, Sadurski, 2007). Warunki hydrogeologiczne obszaru są mało zróŜnicowane. Wody podziemne wystę- pują w dwóch piętrach wodonośnych – czwartorzędowym oraz jurajskim. Piętro czwarto- rzędowe stanowią dwa poziomy wodonośne – miedzymorenowy dolny oraz miedzymorenowy górny. W obrębie piętra jurajskiego na terenie arkusza Czaplinek występuje poziom dolnojurajski.

16 Poziom dolnojurajski jest związany z występowaniem piaskowców róŜnoziarnistych, zalegających na głębokości od 60 do 80 m, o miąŜszości ponad 15 m. Parametry hydrogeologiczne poziomu są zróŜnicowane i wynoszą: współczynnik filtracji (określony metodą prób- nych pompowań) od 0,0017 do 0,97 m/h (0,04–23,28 m/d), przewodność 1,0–22,2 m2/h, a wydatek jednostkowy 1,32–11,7m3/h·m. Wody poziomu dolnojurajskiego występują pod ciśnieniem subartezyjskim. Poziom ten zasilany jest w obrębie wysoczyzn, poprzez przesą- czanie i przepływy w oknach hydrogeologicznych, z nadległych poziomów w osadach keno- zoicznych. Moduł zasilania dochodzi do 8,0 m3/h·km2. DrenaŜ zachodzi w obrębie doliny Gwdy i Noteci (Paczyński, Sadurski, 2007). NajbliŜsze ujęcie eksploatujące wody tego poziomu znajduje się w Pile (poza zasięgiem opracowania). Poziom międzymorenowy dolny w utworach czwartorzędowych ma na terenie obję- tym arkuszem Czaplinek rozprzestrzenienie lokalne. Budują go wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry zlodowaceń środkowopolskich. MiąŜszość kompleksu wodonośnego jest niewielka, od 3 do 10 m, współczynnik filtracji wynosi średnio 18m/24h (od 0,47 do 80,3 m/24h) a przewodność wodna 187 m2/24h (od 14,5 do 522 m2/24h). Ujmowany jest w okolicach Siemczyna, gdzie stanowi jedyny poziom wodonośny (ujęcie o niewielkiej wydajności). Zasilanie poziomu odbywa się na drodze przesączania przez miąŜszy (> 50 m) kompleks glin zwałowych. Głównym uŜytkowym poziomem wodonośnym regionu jest poziom międzymorenowy górny, zbudowany z piaszczysto-Ŝwirowych utworów zlodowacenia północnopolskiego fazy pomorskiej i poznańsko-leszczyńskiej. Zwierciadło ma charakter lekko napięty, miejscami, na obszarach sandrowych, swobodny. Występuje na głębokości od 1,4 m do 63,5 m p.p.t. MiąŜ- szość utworów wodonośnych wynosi od 2,7 do 53,0 m (średnio 17 m), współczynnik filtracji mieści się w przedziale od 1,2 do 116 m/24h (średnio 17,5 m/24h), a przewodność wodna poziomu kształtuje się od 2 do 4664 m2/24h, przy średniej 400 m2/24h. Najlepsze parametry hydrogeologiczne występują w regionie Głęboczka oraz Złocieńca, w którym znajduje się największe ujęcie regionu. Zasilanie poziomu odbywa się na drodze bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych w miejscach, gdzie brak jest izolacji od powierzchni terenu oraz na drodze przesączania przez nadkład utworów morenowych. Wody obu poziomów czwartorzędowych biorą udział zarówno w krąŜeniu lokalnym, gdzie bazą drenaŜu są rzeki i jeziora obszaru, jak i regionalnym, w którym spływają w stronę Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej do rzeki Noteci. W obrębie obszaru arkusza Czaplinek występuje 6 ujęć czwartorzędowych o wydajno- ści eksploatacyjnej powyŜej 50 m3/h, z czego dwa ujęcia mają wydajność powyŜej 100 m3/h.

17 Są to: trzyotworowe ujęcie w miejscowości Stare Worowo (o głębokości studni 61–74 m), ujęcie dwuotworowe w Rzepowie (głębokość studzien 31,6 m oraz 49,0 m), ujęcie na terenie jednostki wojskowej w Złocieńcu – Budów (nad jeziorem Krosino), 3 ujęcia wód podziemnych w Złocieńcu (uŜytkownicy: stacja PKP oraz wodociągi miejskie). Jakość wód podziemnych obszaru arkusza, badana jest w ramach sieci krajowego monitoringu Państwowego Instytutu Geologicznego, w dwóch punktach. Według danych na 2006 r. wody wgłębne w punkcie pomiarowym w Złocieńcu zostały zaliczone do III klasy czystości. Jakość wód gruntowych w punkcie badawczym w Czaplinku odpowiadała klasie IV. Zgodnie z przyjętą, w okresie badawczym, klasyfikacją wody podziemne w Złocieńcu mają zadowalającą jakość. W Czaplinku stwierdzono anomalnie wysokie zawartości azota- nów, co odpowiada jakości niezadowalającej (Raport..., 2008). Południowo-zachodnią część obszaru arkusza Czaplinek obejmuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 125, Wałcz–Piła, który jest obszarem wysokiej ochrony (OWO) (fig. 3, tabela 3). Dotychczas nie została sporządzona dokumentacja hydrogeologiczna dla tego zbiornika, dlatego jego granice nie zostały naniesione na mapę. Tabela 3 Podstawowe informacje o GZWP 125 Wałcz–Piła Średnia Powierzchnia Szacunkowe zasoby Numer Wiek utworów Typ głębokość Nazwa zbiornika GZWP dyspozycyjne zbiornika wodonośnych ośrodka ujęcia [km2] tys. [m3/d] [m] Zbiornik Q 125 międzymorenowy 1712,00 porowy 65 169,00 (czwartorzęd) Wałcz-Piła

Na obszarze arkusza Połczyn Zdrój (sąsiadującym od północy z arkuszem Drawsko Pomorskie) znajduje się znaczna część strefy ochronnej „C” uzdrowiska Połczyn Zdrój, której fragment znajduje się na opisywanym arkuszu. Strefa „C” obejmuje obszar mający wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóŜ naturalnych surow- ców leczniczych. W strefie tej zabrania się nieplanowego wyrębu drzew, prowadzenia działań powodujących niekorzystną zmianę stosunków wodnych, lokalizacji nowych uciąŜliwych obiektów budowlanych i innych uciąŜliwych obiektów, w tym zakładów przemysłowych, prowadzenia działań mających wpływ na fizjografię uzdrowiska i jego załoŜenia przestrzenne lub właściwości lecznicze klimatu.

18 Fig. 3. PołoŜenie arkusza Czaplinek na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt-

19 kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 196 – Czaplinek, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość prze- Wartość przecięt- zawartości w ciętnych (me- nych (median) w Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 196 – na arkuszu 196 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Czaplinek – Czaplinek Polski 4)

N=8 N=6522 Metale N=8 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0-2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–45 19 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 2–48 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–2 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–20 13 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 196 – Czaplinek 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rtęć 8 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 196 – Czaplinek do poszczególnych grup uŜyt- nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowa- kowania (ilość próbek) ne z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

20 Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

21 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, kobaltu, kadmu, miedzi oraz rtęci w badanych glebach arkusza są mniejsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Większe wartości median wykazują: chrom, cynk, nikiel oraz ołów. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związ- ków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poru- szenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ

22 zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowiązujące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL. Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporządzenie MŚ* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 − Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski). Przy

23 klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior Drawska, Ka- leńskiego (Kalenickiego), Krosina (Kosino), Krzemna, śerdna, Wilczkowa, Czarnówek i No- wogardzkiego. Osady jezior Drawsko, Kaleńskiego, Krosino, Krzemno, śerdno, Wilczkowo i Nowogardzkiego charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pier- wiastków, zbliŜonymi do wartości ich tła geochemicznego. W osadach niektórych z tych jezior odnotowano podwyŜszoną zawartość ołowiu. Zawartości pierwiastków śladowych w osadach tych jezior są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Spośród zbadanych jezior tylko osady jeziora Czarnówek charakteryzują się wysokimi zawartościami badanych pierwiastków śladowych − arsenu, cynku, kadmu, ołowiu i rtęci. W osadach tych przekroczona jest dopuszczalna zawartość arsenu i ołowiu wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., przekroczona jest takŜe wartość PEL dla arsenu, cynku, kadmu i ołowiu. Osady tego jeziora ze względu na występujące w nich stęŜenie pierwiastków ślado- wych stwarzają zagroŜenie dla organizmów bytujących w tym zbiorniku. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Kaleńskie Krosino Drawsko Krzemno śerdź Wilczkowi Czarnówek Nowogardzki Pierwiastek (Kalenickie) (Kosino) (1996) (1995) (1996) (1998) (2004) (2005) (1995) (1995) Arsen (As) <5 6 7 <5 6 13 39 <5 Chrom (Cr) 14 7 13 6 15 12 17 4 Cynk (Zn) 51 55 65 64 92 57 339 56 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 0,7 0,5 0,8 0,5 4,5 <0,5 Miedź (Cu) 8 5 9 5 12 12 32 5 Nikiel (Ni) 6 5 8 4 10 13 15 3 Ołów (Pb) 15 27 20 35 28 30 292 13 Rtęć (Hg) 0,03 0,06 0,1 0,05 0,07 0,09 0,396 0,065

24 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od około 25 nGy/h do około 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niŜ- sza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego war- tości promieniowania gamma zmieniają się od około 30 do około 55 nGy/h i przeciętnie wy- noszą około 40 nGy/h.

25 196W PROFIL ZACHODNI 196E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma 5947899 5941646 5944706 5939893 5941755 m m 5935677 5938680 5933723 5936091

5932775 5931751 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 26 26

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego 5947899 5941646 5944706 5939893 5941755 m m 5935677 5938680 5933723 5936091

5932775 5931751 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Czaplinek (na osi rzędnych opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim obserwuje się, Ŝe gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe cha- rakteryzują się zbliŜonymi dawkami promieniowania gamma (25−45 nGy/h). NiŜsze wartości promieniowania gamma (około 20 nGy/h), zarejestrowane w południowej części profilu zachodniego, są związane z osadami kemów (piaski, mułki, iły, Ŝwiry i gliny) i z osadami zastoiskowymi. W profilu wschodnim gliny zwałowe cechują się nieco wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (40−55 nGy/h) w porównaniu z utworami wodnolodowcowymi i lo- dowcowymi (30−40 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0 do 3,3 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0 do 4,1 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb,

27 • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ współczynnik miąŜszość składowiska filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 7), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

28 Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Czaplinek Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bielecka, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Czaplinek bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa Czaplinka i Złocieńca będących siedzibami urzędów gmin i urzędów miast oraz zwarta zabudowa miejscowości: Nowe Woronowo, Siemczyn i Kluczewo, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskim Systemie Ekologicznym NATURA 2000 – „Jeziora Czaplineckie” PLH 320039 i „Ostoja Drawska” PLH 320019 (ochrona siedlisk), ─ strefa ochrony „C” uzdrowiska Połczyn-Zdrój, ─ strefy ochrony ujęć wód podziemnych w Czaplinku i Złocieńcu, ─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, ─ rezerwaty przyrody: „Jezioro Prosino” (ornitologiczny), „Jezioro Czarnówek” (wodno– florystyczny), „Torfowisko nad jeziorem Morzysław Mały” (florystyczny), ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, tereny źródliskowe, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Drawy, Wąsawy, Parpli, Rakowca, Miedźnika, Drawiska i pozostałych licznych cie- ków,

29 ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Gawrończe, Prosino, Siecino, Nowoworowskie, Draw- sko, śerdno (Srebrne), Nątlino (Mątlino), Czaplino, Młyńskie, Rzepowskie, Piasecznik Wielki, Kąpka, Morzysław DuŜy (Marcowe), Morzysław Mały (Szeforskie), Czarnó- wek, Kleszczno (Krystyna), Okole Wielkie, Skąpe (Połczyńskie), Dłusko, Maliszewo, Krosino (Kosino), Okółko, Piasecznik Nowy (Piasecznik Mały), Siemczyno, Pławno, Łęka, Kaleńskie, Pławskie Małe, Ciemniak, Krzemno, Krzemienko, Siemięcin, Wąso- sze (Wąsewo), Wilczkowo i pozostałych licznych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10º, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejony Warniłęgu, Grabinka, Kluczewa, Cie- szyna, Chlebowa, Głęboczka, Piaseczna, Siemczyna, jeziora śerdno, Krzewna i Krze- mienka (Grabowski i in, 2007). Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują ponad 95% powierzchni analizowanego terenu.

Problem składowania odpadów Na terenie objętym arkuszem Czaplinek w granicach obszarów na których moŜliwa by- łaby lokalizacja odpadów, w strefie głębokości do 2,5 m nie występują osady których właści- wości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów. W jego południowo-wschodniej części, w gminie Czaplinek, wyznaczono obszary pozbawione naturalnej izolacji. W strefie powierzchniowej poziomu sandrowego występują osady piaszczysto-Ŝwirowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Powierzchnia sandru w granicach terenu objętego arkuszem jest niewielkim fragmentem wielkiego pola sandrowego (arkusz Mirosławiec), którego powierzchnia znajduje się na wysokości około 150 m n.p.m., a miąŜszość górnych piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych wynosi od kilku do kilkunastu metrów (Lewandowski, Heliasz, Chybiorz, 2008). W razie konieczności budowy na tym terenie składowisk odpadów konieczne będzie szczegółowe rozpoznanie geologiczne i wykonanie dodatkowej, sztucznej bariery izolacyjnej podłoŜa i skarpy ewentualnego obiektu. Główny, uŜytkowy poziom wodonośny w osadach czwartorzędu występuje na głęboko- ści 15–50 m p.p.t, w rejonie na południe od Czaplinka na głębokości 5–15 m. Wody są słabo izolowane od zanieczyszczeń antropogenicznych, stopień ich zagroŜenia określono na wysoki. W rejonie Pławna, w okresie od kwietnia do listopada gnojowica z fermy hodowlanej świń w Byszkowie jest „rozdeszczowywana” bezpośrednio na pola. Badania fizyko-chemiczne wód gruntowych poziomu wodonośnego wykazały zawartość azotanów nieodbiegającą od

30 normy. Teren ten naleŜy jednak uznać za potencjalnie zagroŜony niekorzystnymi zmianami fizyko-chemicznymi wody podziemnej (Bielecka, 2004). W południowo-wschodniej części terenu objętego arkuszem, w obrębie obszaru bez- względnie wyłączonego z moŜliwości lokalizacji składowisk (Natura 2000) występuje złoŜe plejstoceńskich iłów ceramiki budowlanej Złocieniec. Osady z tego złoŜa były szczegółowo badane pod kątem przydatności do budowy mine- ralnej przesłony izolacyjnej dla składowisk. Jak wykazały wspomniane badania, w utworach tych zawartość frakcji drobnych (pyłowej i iłowej) wynosi 95% przy 55% frakcji iłowej. Współczynnik filtracji wynosi 1,6×10-10 m/s, a zawartość węglanu wapnia jest mniejsza, niŜ 5%. Iły te są zatem bardzo przydatne dla tworzenia przesłon mineralnych i w razie konieczno- ści budowy składowisk odpadów w obrębie omawianego arkusza mogłyby być do tego celu wykorzystane. Na analizowanym terenie składowisko odpadów komunalnych dla miasta i gminy Cza- plinek znajduje się w Niwce. Nie posiada ono zabezpieczeń, nie jest monitorowane. Dwa składowiska znajdują się w okolicach Złocieńca, miejskie nie ma zabezpieczenia i prowadzonego monitoringu, składowisko gminne ma podłoŜe zabezpieczone folią, prowa- dzony jest monitoring wód podziemnych (4 piezometry), odcieki wywoŜone są do oczysz- czalni w Złocieńcu. Składowiska znajdują się na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości skła- dowania odpadów (obszary NATURA 2000). Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe terenów objętych arkuszem Czapli- nek celowym wydaje się składowanie odpadów poza jego granicami. W obrębie obszarów pozbawionych naturalnej izolacji nie ma wyrobisk poeksploata- cyjnych, które moŜna przeznaczyć na ewentualne składowiska odpadów.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Ocenę obszaru arkusza Czaplinek pod względem warunków budowlanych wykonano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Czaplinek autorstwa J. Lewandowskiego, opracowania Grabowskiego i innych (2007) „System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ru- chów masowych w województwie zachodniopomorskim” oraz analizy map topograficznych. Warunki podłoŜa budowlanego zostały określone zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski, z pominięciem obszarów występowania złóŜ kopalin, przyrodniczych obszarów chronionych, terenów leśnych i rolnych w klasie I–IVa, łąk na glebach

31 pochodzenia organicznego. Ogółem waloryzacji poddano około 10–15% powierzchni mapy. Wyznaczono dwie kategorie obszarów – o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Obszary o korzystnych dla budownictwa warunkach wyróŜniono w miejscach, gdzie występują grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty niespoiste śred- niozagęszczone i zagęszczone, a takŜe, na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a głębokość do zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu oraz spad- ki terenu są mniejsze niŜ 12%. Tereny takie wydzielono na wysoczyźnie morenowej, gdzie występują gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich oraz piaski na równinach sandrowych. Są to m.in. tereny połoŜone w rejonie Szczycienka, a takŜe w okolicach: Złocieńca, Siemczyna, Nowego Worowa, Czaplinka i Pławna oraz tereny połoŜone po wschodniej i zachodniej stronie jeziora Siecino. Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-inŜynierskich związane są przede wszystkim z dolinami cieków oraz zagłębieniami wytopiskowymi. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych występują w postaci niewielkich płatów w okolicach miasta Złocie- niec oraz w sąsiedztwie jeziora Pławno. Zwierciadło wody gruntowej jest tu zazwyczaj na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. Są to obszary występowania gruntów słabonośnych takich jak: torfy, namuły piaszczyste, mułki jeziorne, a takŜe gruntów niespoistych w stanie luźnym. Obszary predysponowane do występowania ruchów masowych występują głównie w rejonach niewaloryzowanych pod względem warunków budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Ze względu na swe walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe, znaczna część obszaru, charakteryzowana w ramach arkusza Czaplinek została objęta róŜnymi formami ochrony przyrody. Największą powierzchnię zajmuje Drawski Park Krajobrazowy (DPK). Park wraz z otu- liną, utworzony został na mocy Uchwały nr XVI/49/79 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 24 kwietnia 1979 r. w celu zachowania i ochrony wartości przyrodniczych i krajobrazowych oraz stworzenia warunków dla właściwego i racjonalnego wykorzystania terenów dla celów naukowo-dydaktycznych i turystyki krajoznawczej. Załącznik do Rozporządzenia (2005) wyznacza precyzyjnie przebieg granic parku. Strefa ochronna DPK zajmuje obszar 22 212 ha, natomiast park 41 430 ha. DPK wraz z Ińskim Parkiem Krajobrazowym (poza opracowaniem) tworzy Zespół Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego.

32 Drawski Park Krajobrazowy odznacza się róŜnorodną florą, charakterystyczną dla ro- ślinności atlantyckiej, arktycznej, borealnej, górskiej i południowej, wśród której stwierdzono występowanie 42 gatunków objętych ochroną prawną, z czego 28 gatunków objętych jest ochroną całkowitą, zaś 14 gatunków ochroną częściową. WaŜnym elementem flory parku jest występowanie licznych gatunków reliktowych, pozostałości po kolejnych etapach przeobra- Ŝenia środowiska, począwszy od glacjalnego do czasów obecnych. Do gatunków reliktowych zaliczają się: grąŜel drobny, poryblin jeziorny, wywłócznik skrętolistny, lobelia jeziorna oraz tojeść gajowa. RóŜnorodność środowisk parku umoŜliwia bytowanie wielu gatunkom zwierząt. Szczególnie liczna jest fauna związana z siedliskami wodnymi, wodno-błotnymi i torfowymi. Na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego, w zakresie objętym arkuszem, występu- ją trzy rezerwaty, obejmujące najcenniejsze strefy obszaru. Największym z nich jest wodno- faunistyczny rezerwat Jezioro Prosino, utworzony w 1988 r. w celu ochrony miejsc bytowania i lęgów rzadko występujących gatunków ptaków wodnych i błotnych. Jest równieŜ waŜnym miejscem zgrupowań ptactwa w czasie migracji wiosennych i jesiennych. Drugi co do wiel- kości (11,88 ha) rezerwat Jezioro Czarnówek, utworzony w 1974 r., chroni śródleśny oligo- troficzny, zbiornik lobeliowy wraz z towarzyszącą mu roślinnością reliktową. Rezerwat Tor- fowisko nad Jeziorem Morzysław Mały jest najstarszym rezerwatem Parku (powstał w 1965 r.). W granicach rezerwatu mieści się jezioro o powierzchni 3,6 ha oraz przyległe do niego torfowisko. Utworzony został dla zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych torfowiska węglanowego i przejściowego ze stanowiskami roślin reliktowych. Najbardziej interesującym zbiorowiskiem roślinnym rezerwatu jest mechowisko z turzycą strunową. Obszar arkusza Czaplinek prawie w całości leŜy w obrębie Obszaru Chronionego Kra- jobrazu „Pojezierze Drawskie”. Granica obszaru powołana została na mocy Uchwały Nr X/46/75 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 12 listopada 1975 r. i zaktuali- zowana Rozporządzeniem Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 22 marca 2005 r. w sprawie obszarów chronionego krajobrazu. Obszar obejmuje najcenniejsze fragmenty Poje- zierza Drawskiego o zróŜnicowanej rzeźbie, naturalny krajobraz równin sandrowych z siecią wytopisk, moreny denne, liczne dna dolin, obniŜenia jeziorne, kotliny wytopiskowe. Na omawianym obszarze ochroną konserwatorską objęto 151 pomników przyrody, za- równo Ŝywej – głównie dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony zwyczajne, wiązy szypuł- kowe, bluszcz pospolity (kwitnący) oraz nieoŜywionej – granity, gnejsy i granitognejsy. W północnej i południowej części obszaru występuje 11 uŜytków ekologicznych, w postaci obszarów zabagnionych, często z miejscami rozrodu ropuch i Ŝab oraz traszki zwyczajnej (tabela 8).

33 Na uwagę zasługują uŜytki ekologiczne, połoŜone w Nadleśnictwach Połczyn, Złocie- niec i Czaplinek. Są to przede wszystkim bagna o róŜnej powierzchni. Za uŜytki ekologiczne zostały uznane małe obszary o znaczeniu ogólnoprzyrodniczym, odznaczające się duŜą róŜno- rodnością, będące siedliskiem unikalnych gatunków roślin i zwierząt. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr Gmina Rok za- obiektu Forma Rodzaj obiektu Miejscowość twierdze- na ochrony (powierzchnia w ha) Powiat nia mapie 1 2 3 4 5 6 Czaplinek 1 R Prosino 1988 W-Fn – „Jezioro Prosino” (86,00) drawski 4 km na N od Złocieniec 2 R 1974 W-Fl – „Jezioro Czarnówek”(11,88) Złocieńca drawski 1,5 km na SW od Złocieniec T – „Torfowisko nad Jeziorem Morzy- 3 R 1965 Cieszyna drawski sław Mały” (9,75) Połczyn Zdrój 4 P Słowianki 1992 PŜ – grab pospolity świdwiński Połczyn Zdrój 5 P Słowianki 1992 PŜ – dąb szypułkowy świdwiński Połczyn Zdrój 6 P Słowianki 1992 PŜ – dąb szypułkowy świdwiński Połczyn Zdrój 7 P Słowianki 1992 PŜ – klon zwyczajny świdwiński Połczyn Zdrój 8 P Słowianki 1992 PŜ – dąb szypułkowy świdwiński Połczyn Zdrój 9 P Słowianki 1992 PŜ – dąb szypułkowy świdwiński Ostrowice 10 P Cieminko 1995 PŜ – 3 bluszcze pospolite (kwitnące) drawski Ostrowice 11 P Nowe Worowo 1995 PŜ – wierzba biała drawski Ostrowice 12 P Nowe Worowo 1995 PŜ – 3 klony zwyczajne drawski Ostrowice PŜ – 7 bluszczy pospolitych (kwitną- 13 P Nowe Worowo 1995 drawski cych) Ostrowice 14 P BolegoŜyn 1995 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 15 P Uraz 1995 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 16 P Kluczewo 1992 PŜ – 2 lipy drobnolistne drawski Czaplinek 17 P Kluczewo 1992 PŜ – wiąz szypułkowy drawski Siecino- Ostrowice 18 P 1992 Pn – G granit Dobrosław drawski Ostrowice 19 P Chlebowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Ostrowice 20 P Chlebowo 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Ostrowice 21 P Chlebowo 1995 Pn – G gnejs, drawski

34 1 2 3 4 5 6 Złocieniec 22 P Stare Worowo 1992 PŜ – dęby szypułkowe drawski Złocieniec 23 P Stare Worowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 24 P Stare Worowo 1995 Pn – G granit drawski Złocieniec 25 P Stare Worowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 26 P Stare Worowo 1992 PŜ – 2 klony zwyczajne drawski Złocieniec 27 P Stare Worowo 1992 PŜ – bluszcz pospolity (kwitnący) drawski Złocieniec 28 P Stare Worowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 29 P Stare Worowo 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 30 P Warniłęg 1992 PŜ – 2 lipy drobnolistne drawski Złocieniec 31 P Warniłęg 1995 PŜ – bluszcz pospolity (kwitnący) drawski Złocieniec 32 P Uraz 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 33 P Kluczewo 1992 Pn – G granit drawski Czaplinek 34 P Prosinko 1992 PŜ – 6 brzóz brodawkowatych drawski Ostrowice 35 P Siecino 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Ostrowice PŜ – 5 bluszczy pospolitych (kwitną- 36 P Siecino 1992 drawski cych) Ostrowice 37 P Siecino 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 38 P Skąpe 1992 PŜ –2 dęby szypułkowe drawski Złocieniec 39 P Cieszyno 1995 PŜ – wiąz szypułkowy drawski Złocieniec 40 P Cieszyno 1995 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 41 P Skąpe 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 42 P Skąpe 1992 PŜ – grab pospolity drawski Złocieniec 43 P Stare Worowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 44 P Drahimek 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 45 P Drahimek 1992 PŜ – brzoza brodawkowata drawski Czaplinek 46 P Drahimek 1992 PŜ – jesion wyniosły drawski Czaplinek 47 P Drahimek 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Czaplinek 48 P śerdno 1995 Pn – G granitognejs drawski Czaplinek 49 P śerdno – kolonia 1992 Pn – G granit drawski

35 1 2 3 4 5 6 Czaplinek 50 P śerdno – kolonia 1995 Pn – G granit drawski Ostrowice 51 P Siecino 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 52 P Cieszyno 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 53 P Wyspa Kępa 1992 PŜ – brzoza brodawkowata drawski Złocieniec 54 P Wyspa Kępa 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 55 P Wyspa Kępa 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 56 P Wyspa Kępa 1992 PŜ – 2 wiązy szypułkowe drawski Złocieniec 57 P Cieszyno 1995 PŜ – 2 wiązy szypułkowe drawski Złocieniec 58 P Cieszyno 1995 PŜ – 2 wiązy szypułkowe drawski Złocieniec 59 P Cieszyno 1992 PŜ – wiąz szypułkowy drawski Czaplinek 60 P Rzepowo 1995 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 61 P Rzepowo 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Czaplinek 62 P Piaseczno 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 63 P Piaseczno 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 64 P Wyspa Bielawa 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 65 P Stare Drawsko 1992 Pn – G granit drawski Czaplinek 66 P Stare Drawsko 1995 PŜ – dąb bezszypułkowy drawski Czaplinek PŜ – 3 bluszcze pospolite (kwitnące) 67 P Stare Drawsko 1995 drawski PŜ – dąb szypułkowy Złocieniec 68 P Siecino 1992 PŜ – brzoza brodawkowata drawski Ostrowice 69 P Gronowo 1992 PŜ – sosna pospolita drawski Ostrowice 70 P Gronowo 1995 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 71 P Cieszyno 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 72 P Cieszyno 1995 PŜ – 2 bluszcze pospolite (kwitnące) drawski Złocieniec 73 P Cieszyno 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 74 P Cieszyno 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 75 P Piaseczno 1995 PŜ – 2 bluszcze pospolite (kwitnące) drawski Czaplinek 76 P Piaseczno 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 77 P Piaseczno 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski

36 1 2 3 4 5 6 Czaplinek PŜ – aleja drzew pomnikowych 78 P Piaseczno 1992 drawski 30 lip drobnolistnych Czaplinek 79 P Piaseczno 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 80 P Siemczyno 1995 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 81 P Siemczyno 1995 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 82 P Piaseczno 1992 PŜ – 4 wierzby białe drawski Czaplinek 83 P Siemczyno 1995 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 84 P Siemczyno 1995 PŜ – 2 buki pospolite drawski Czaplinek 85 P Siemczyno 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 86 P Siemczyno 1992 PŜ – sosna pospolita drawski Czaplinek 87 P Siemczyno 1992 PŜ – olsza czarna drawski Czaplinek 88 P Siemczyno 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 89 P Siemczyno 1995 PŜ – 2 buki pospolite drawski Czaplinek 90 P Siemczyno 1992 Pn – G granit drawski Czaplinek 91 P Siemczyno 1995 Pn – G granit drawski Czaplinek 92 P Siemczyno 1992 Pn – G 5 granitów drawski Czaplinek 93 P Piaseczno 1992 Pn – G granitognejs drawski Czaplinek 94 P Piaseczno 1992 Pn – G granitognejs drawski Czaplinek 95 P Piaseczno 1992 PŜ – 2 buki pospolite drawski Czaplinek 96 P Siemczyno 1995 PŜ – 10 lip drobnolistnych drawski Czaplinek 97 P Siemczyno 1992 PŜ – 2 wiązy szypułkowe drawski Czaplinek 98 P Niwka 1992 PŜ – lipa szerokolistna drawski Czaplinek 99 P Czaplinek 1992 Pn – G granit drawski Czaplinek 100 P Czaplinek 1995 PŜ – 3 lipy drobnolistne drawski Czaplinek 101 P Czaplinek 1995 PŜ – lipa drobnolistna drawski Złocieniec 102 P Złocieniec 1995 PŜ – topola czarna drawski Złocieniec PŜ – aleja drzew pomnikowych 103 P Złocieniec 1992 drawski 86 grabów pospolitych Złocieniec 104 P Złocieniec 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 105 P Złocieniec 1992 PŜ – cis pospolity drawski

37 1 2 3 4 5 6 Złocieniec 106 P Złocieniec 1992 PŜ – topola czarna drawski Złocieniec 107 P Złocieniec 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 108 P Złocieniec 1992 PŜ – wiąz szypułkowy drawski Złocieniec 109 P Złocieniec 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 110 P Budów 1992 PŜ – 64 dęby szypułkowe drawski Złocieniec 111 P Budów 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Złocieniec 112 P Budów 1992 PŜ – 2 dęby szypułkowe drawski Złocieniec 113 P Budów 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 114 P Budów 1992 PŜ – 3 klony zwyczajne drawski Złocieniec 115 P Budów 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 116 P Budów 1992 PŜ – 2 sosny pospolite drawski Złocieniec 117 P Bobrowo 1992 PŜ – sosna pospolita drawski Złocieniec 118 P Bobrowo 1992 PŜ – sosna pospolita drawski Złocieniec 119 P Bobrowo 1992 PŜ – daglezja zielona drawski Złocieniec 120 P Bobrowo 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 121 P Bobrowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 122 P Bobrowo 1995 Pn – G bd drawski Złocieniec 123 P Bobrowo 1992 PŜ – buk pospolity drawski Nadl. Świerczy- Czaplinek 124 P 1995 PŜ – dąb bezszypułkowy na oddz. 151 drawski Czaplinek 125 P Siemczyno 1995 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 126 P śelisławie 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 127 P śelisławie 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Czaplinek 128 P śelisławie 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Czaplinek 129 P śelisławie 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 130 P śelisławie 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Czaplinek 131 P śelisławie 1992 PŜ – jesion wyniosły drawski Czaplinek 132 P Kaleńsko Stare 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 133 P Łąka 1995 Pn – G granitognejs drawski Czaplinek 134 P Łąka 1992 Pn – G granit drawski

38 1 2 3 4 5 6 Złocieniec 135 P Złocieniec 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 136 P Złocieniec 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 137 P Złocieniec 1992 PŜ – 8 lip drobnolistnych drawski Złocieniec 138 P Złocieniec 1992 PŜ – lipa drobnolistna drawski Złocieniec 139 P Złocieniec 1992 PŜ – jesion wyniosły drawski Złocieniec PŜ – aleja drzew pomnikowych 140 P Bobrowo 1992 drawski 37 klonów zwyczajnych Złocieniec 141 P Bobrowo 1992 PŜ – 3 klony jawory drawski Złocieniec 142 P Bobrowo 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 143 P Bobrowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 144 P Bobrowo 1992 PŜ – buk pospolity drawski Złocieniec 145 P Wąsosz 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 146 P Wąsosz 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Złocieniec 147 P Bobrowo 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Złocieniec 148 P Bobrowo 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 149 P śelisławie 1992 PŜ – buk pospolity drawski Czaplinek 150 P śelisławie 1995 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 151 P śelisławie 1992 PŜ – dąb szypułkowy drawski Czaplinek 152 P śelisławie 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 153 P śelisławie 1992 PŜ – klon zwyczajny drawski Czaplinek 154 P Cichorzecze 1992 Pn – G gnejs, granitognejs drawski Ostrowice 155 U Smołdzęcino 2002 Bagno (0,81) drawski Ostrowice 156 U Śmidzięcino 2002 Teren zabagniony (1,56) drawski Ostrowice 157 U Nowe Worowo 2002 Torfowisko wysokie (2,14) drawski Ostrowice 158 U Nowe Worowo 2002 Bagno (4,15) drawski Ostrowice 159 U Nowe Worowo 2002 Zarośla łozowe (1,03) drawski Złocieniec Miejsce rozrodu ropuchy szarej, Ŝaby 160 U Bobrowo 1998 drawski moczarowej i trawnej (1,10) Miejsce rozrodu traszki zwyczajnej, Złocieniec 161 U Bobrowo 1998 ropuchy szarej, Ŝaby wodnej, mocza- drawski rowej i trawnej (0,40) Złocieniec Bagno, miejsce rozrodu ropuchy sza- 162 U Bobrowo 1998 drawski rej, Ŝaby moczarowej i trawnej (1,68) Złocieniec Miejsce rozrodu ropuchy szarej, Ŝaby 163 U Bobrowo 1998 drawski moczarowej i trawnej (0,98)

39 1 2 3 4 5 6 Złocieniec 164 U Bobrowo 1998 Bagno (1,90) drawski Złocieniec 165 U Bobrowo 1998 Bagno (0,79) drawski Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: W – wodny, Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny, T – torfowisko – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Obszar arkusza Czaplinek włączony jest do wielkoprzestrzennego systemu obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla róŜnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekolo- gicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu – krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (fig. 5, Liro, 1998) i stanowi międzynarodowy obszar węzłowy Pojezierze Drawskie (6M).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Czaplinek na tle systemu ECONET (liro, 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 6M – Pojezierze Drawskie, 7M – Drawa, 9M – Pojezierze Kaszubskie; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: m5 – Pojezierze Szczecineckie; 3 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 5K – Gwda; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 4k – Parsta, 14k – Pojezierze Wałeckie, 15k – Piława; 5 – jeziora

40 Podstawą prawną tworzenia sieci Natura 2000 jest dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków i dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Na obszarze arkusza Czaplinek wydzielono dwa obszary chronione Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) „Ostoja Drawska” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) „Jezioro Czaplineckie” (tabela 9). Obszar arkusza Czaplinek prawie w całości zawiera się w granicach wyznaczonego OSO „Ostoja Drawska”. Na obszarze „Ostoi Drawskiej” o łącznej powierzchni 139754,5 ha, występują jedne z waŜniejszych w kraju populacje lęgowe: bielika, błotniaka stawowego, bociana czarnego, kani czarnej, kani rudej, orlika krzykliwego, trzmielojada, czapli siwej, gągoła, derkacza, rybitwy czarnej, puchacza i krakwy. Sporadycznie do lęgów przystępuje tu rybołów. Ponadto obszar jest jedną z najwaŜniejszych w Polsce ostoi lęgo- wych Ŝurawia. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Jezioro Czaplineckie” obejmuje cenny przyrodniczo i krajobrazowo fragment Pojezierza Drawskiego wraz z doliną Drawy i jej dopływami. Dolina odgrywa rolę łącznika między obszarami koncentracji cennej flory w urozmaiconym krajo- brazie polodowcowym. Łącznie stwierdzono tu występowanie 18 rodzajów siedlisk, które reprezentowane są m.in. przez: Ŝyzne buczyny, naturalne eutroficzne zbiorniki wodne, świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, kwaśne buczyny, oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic i jeziora lobeliowe, torfowiska przejściowe i wysokie, bory i lasy bagienne, lasy łęgowe, łąki trzęślicowe. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 31949,3 ha.

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu Powierz- Typ PołoŜenie administracyjne obszaru w obrębie arkusza Kod i symbol ozna- obszaru chnia Lp. ob- obszaru czenia na ma- obszaru szaru pie Długość Szerokość (ha) Kod Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja Draw- Czaplinek, wschodnia północna zachodnio- drawski, 1 F PLB320019 ska 139754.5 PL0G2 Złocieniec, 16°08’03” 53°35’26” pomorskie świdnicki (P) Połczyn Zdrój Jezioro Czapli- wschodnia północna zachodnio- 2 I PLH320039 31949.3 PL0G2 drawski Czaplinek neckie (S) 16°11’35” 53°36’35” pomorskie Rubryka 2: I – SOO, zawierający w sobie wydzielony OSO; F – obszar OSO, całkowicie zawierający w sobie obszar SOO; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie

42 42 P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Czaplinek jest zlokalizowanych wiele cennych obiektów zabytko- wych. Do najstarszych zabytków znajdujących się w granicach opisywanego arkusza naleŜą stanowiska archeologiczne pochodzące z paleolitu schyłkowego. W wykazie najcenniejszych stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z omawianego obszaru znajdują się dwa grodziska – średniowieczne w Piasecznie i wczesnośredniowieczne w Starym Draw- sku. Na mapie zaznaczono równieŜ stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej według Archeologicznego Zdjęcia Polski. Reprezentują one odcinek czasu od paleolitu schył- kowego przez mezolit, epokę kamienną, epokę brązu do okresu nowoŜytnego. Miasto Czaplinek załoŜone zostało w 1291 r. przez zakon templariuszy, od którego po- chodziła jego średniowieczna nazwa – Tempelburg. Późniejsze dzieje miasta związane są z panowaniem joannitów, zakonem rycerskim. Rynek Starego Miasta w Czaplinku jest przy- kładem średniowiecznego układu urbanistycznego. Zabudowa rynku pochodzi z XIX i XX wieku. We wschodniej części rynku znajduje się wybudowany w 1829 r. w stylu neoromań- skim, ewangelicki kościół Świętego KrzyŜa. Świątynia powstała na planie greckiego krzyŜa według projektu K.F. Schinkla. We wnętrzu znajdują się powstałe po II wojnie światowej interesujące polichromie ścienne, ceramiczna mozaika w prezbiterium oraz drewniane rzeźby w bocznych ołtarzach autorstwa miejscowego rzeźbiarza. Za ratuszem, powstałym w 1845 r. znajduje się najstarsza murowana budowla Czaplinka, kościół p.w. Świętej Trójcy. Kościół wzniesiony został u schyłku XIV wieku na miejscu zamku templariuszy. Obecną postać za- wdzięcza przebudowie w 1725 r. po zniszczeniach dokonanych przez poŜar. Bryła kościoła ukierunkowana jest wzdłuŜ osi wschód–zachód (tzw. kościół orientowany) i nosi dość wyraź- ne ślady wcześniejszych załoŜeń architektonicznych pochodzących z okresu sprzed odbudo- wy po poŜarze. We wnętrzu znajduje się barokowy drewniany ołtarz baldachimowy i delikat- nie złocona, klasycystyczna ambona z 1823 r. Na początku XIX wieku wnętrze pokryto paste- lowymi wizerunkami świętych, oraz scenami Zwiastowania i Narodzenia. Obok kościoła znajduje się wybudowana w 1730 r. zabytkowa dzwonnica. Pierwsza wzmianka o Złocieńcu, jako osadzie naleŜącej do Marchii Brandenburskiej pochodzi z dokumentu datowanego na 1311 r. Status miasta, na prawie magdeburskim, nadał mu w 1333 r. ród Wedlów, który w tamtym okresie objął w posiadanie okoliczne tereny. Ochronie konserwatorskiej podlega centralna część miasta, którego struktura opiera się na układzie średniowiecznym, z zabudową pochodzącą z przełomu XIX i XX wieku. Do cen-

43 nych zabytków architektonicznych naleŜy piętnastowieczny, gotycki kościół parafialny pw. Wniebowstąpienia NMP oraz pozostałości piwniczne gotyckiego zamku z 1250 r. Z uwagi na skalę opracowania na mapie nie zaznaczono zabytków w obszarze ochrony konserwatorskiej miast Czaplinek i Złocieniec. W miejscowości Siemczyno znajduje się barokowy zespół pałacowy wraz z parkiem. Pałac wzniesiony został w latach 1722–1728, na planie podkowy, w stylu francuskich budow- li rezydencjonalnych. Część środkowa nakryta jest mansardowym dachem. W niewielkiej wsi Głęboczek, powstałej w XIX wieku jako folwark sąsiedniego Rze- powa, zachował się bardzo ciekawy zespół młyński z końca XIX wieku (1889 r.), w którego skład wchodzą m.in. szachulcowy budynek młyna oraz spichlerz, zaś na północ od Nowego Worowa znajduje się objęty ochroną konserwatorską, dziewiętnastowieczny wiatrak „holender”. Miedzy jeziorami Drawsko i śerdno w Starym Drawsku, zlokalizowane są zrujnowane, gotyckie mury zamku joannitów, powstałego w 1360 r. na miejscu wczesnośredniowiecznego osiedla obronnego Słowian. Ponad to ochroną prawną objęte są obiekty sakralne – dawne kościoły ewangelickie, obecnie obrządku rzymsko-katolickiego w: Piasecznie (wiek XVII), Chlebowie (wiek XVIII), Siecinie (szachulcowy, wiek XVIII), Cieszynie (szachulcowy, wiek XIX), Starym Worowie (szachulcowy, wiek XVII) oraz tereny zieleni urządzonej w postaci parków podworskich w: Szczycienku (wraz z dworem), Siecinie, Bobrowie, Cieszynie, Starym Worowie, Wąsoszu, Warniłęgu.

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Czaplinek naleŜy do terenów słabo uprzemysłowionych. Pod- stawę gospodarki stanowi rolnictwo oraz hodowla bydła. Obszar posiada dobre warunki do rozwoju turystyki pieszej, rowerowej, kajakowej i Ŝeglarskiej. Największymi ośrodkami o charakterze usługowym i rekreacyjnym są miasta Złocieniec i Czaplinek. W granicach arkusza udokumentowano tylko jedno złoŜe surowca ilastego ceramiki budowlanej „Zamkowa”. Eksploatacja na tym złoŜu została zaniechana. Pozostałe zasoby glin i iłów ceramiki budowlanej (około 1 550 tys. m3) praktycznie nie nadają się do zagospodarowania ze względu na bardzo niską jakość kopaliny. Perspektywy złoŜowe nie są zbyt obiecu- jące, zwłaszcza, Ŝe znaczna część wyznaczonych obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego i torfów znajduje się w obrębie Drawskiego Parku Krajobrazowego oraz na terenach leśnych. Istnieją potencjalne moŜliwości powiększenia bazy zasobowej kruszywa piaskowego i torfów na obszarach perspektywicznych w rejonie Wąsocza oraz Rakowa (piaski).

44 Charakteryzowany teren cechuje się duŜą obecnością duŜej liczby jezior. Największe z nich – Drawsko jest dwunastym co do wielkości jeziorem w Polsce. Warunki hydrogeologiczne obszaru są mało zróŜnicowane. Wody podziemne występują w dwóch piętrach wodonośnych – czwartorzędowym oraz jurajskim. Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z osadami czwartorzędu. Największe ujecie regionu, o zaso- bach eksploatacyjnych wynoszących 342 m3/h, znajduje się w miejscowości Złocieniec. Na terenie objętym arkuszem Czaplinek nie wytypowano miejsc predysponowanych do składowania odpadów. Ponad 95% jego powierzchni stanowią obszary bezwzględnie wyłą- czone z moŜliwości lokalizacji takich inwestycji. Na mapie zaznaczono obszary pozbawione naturalnej izolacji, w granicach powierzch- niowego występowania piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych, budujących powierzchnię równiny sandrowej, w części południowo-wschodniej. Jest to rejon Czaplinek– Pławno w gminie Czaplinek. W razie konieczności budowy składowisk odpadów na tym terenie, konieczne jest do- kładne rozpoznanie budowy geologicznej i hydrogeologicznej miejsca ewentualnej inwestycji oraz wykonanie dodatkowej, sztucznej bariery izolacyjnej obiektu. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe terenów objętych arkuszem, uza- sadnione wydaje się składowanie odpadów poza ich granicami. Ze względu na ciekawe walory przyrodnicze, na obszarze arkusza Czaplinek, wyznaczono tereny objęte ochroną prawną. NaleŜą do nich: Drawski Park Krajobrazowy wraz z otuliną, obszar chronionego krajobrazu „Pojezierze Drawskie”, trzy rezerwaty, 151 pomni- ków przyrody Ŝywej i nieoŜywionej, 11 uŜytków ekologicznych oraz 2 obszary NATURA 2000. Ochronie konserwatorskiej podlegają równieŜ liczne zabytki głownie architektoniczne, sakralne oraz parki wiejskie (podworskie). Preferowanym kierunkiem rozwoju charakteryzowanego obszaru jest dalsze powięk- szanie bazy turystycznej. NaleŜy jednak pamiętać, aby chronić i zachować piękno ekosyste- mów wodno-błotnych.

XIV. Literatura

BIELECKA H., 2004. Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Czaplinek (196). Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZARNECKA H. (red)., 2005 – Atlas podziału hydrograficznego Polski w skali 1:200 000. IMGW, Warszawa.

45 GALIŃSKI Z., 2008 – Rzeki Pojezierza Drawskiego, Drawa, Gwda, Piława, Rurzyca. Pascal, Bielsko-Biała. GAWROŃSKI J., 1980 – Sprawozdanie z poszukiwań złóŜ kruszywa naturalnego na terenie województwa koszalińskiego. Kombinat Geologiczny „Zachód” we Wrocławiu. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYLĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKA K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1997a – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Połczyn Zdrój woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1997b – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy Ostrowice woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” w War- szawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. [red.], 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych [GZWP] wymagających szczególnej ochrony. Skala 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kryteria bilansowości złóŜ kopalin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 09 stycznia 2007 r., Dz U 2007.7.57, Warszawa. LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z., CHYBIORZ R., 2008 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Czaplinek. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI K., PROFIC A., 1968 – Dodatek do Dokumentacji geologicznej złoŜa surowców ceramicznych "„Zamkowa” w Złocieńcu. Gdańskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Ceramiki Budowlanej. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Wyd. Fun- dacja ICUN Poland, Warszawa.

46 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1. USA. MAKSIAK S., MRÓZ W., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Szcze- cinek. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa Geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. [red.], 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. [red.], 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski t.I Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRAWDZIC-LAYMAN K., 1956 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ceramicznych cegielni „Zamkowa”. Szkoła InŜynierska Katedra Geologii i Wiertnictwa w Szczecinie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PTAK B., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Czaplinek (196), z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskiego w latach 2006–2007, Szczecin 2008. Biblioteka Monitoringu Środowiska. [dostępny pod adresem: http://www.wios.szczecin.pl/bip/files/D82BD0FD50CE464F8E6CD1EE3A72FB06/ Raport.zip, data dostępu: 31.2.2008]. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów.

47 SAMOCKA B., 1997a – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Czaplinek woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie POL- GEOL. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1997b – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Złocieniec woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie POL- GEOL. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1997c – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy Wierzchowo woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie POL- GEOL. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOKOŁOWSKA H., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych wykonanych za kredą je- ziorną w rejonie powiatu Drawsko Pomorskie woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994, – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZAPLIŃSKI A., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w gm. Drawsko Pomorskie i Złocieniec, miejscowości Gogółczyn, Jankowo, Kono- top, śołędowo, Lubiszewo, Złocieniec, Oleśnica, Cieszyno, Chlebowo, St. Worowo, Warniłęg, woj. koszalińskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dziennik Ustaw nr 39, poz 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.