1 GRONINGEN, EEN STAD APART Over Afstand En De Effecten Ervan
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
1 G RONIN G EN , EEN STAD APART Over afstand en de effecten ervan Alles wat bestaat wordt mede bepaald door zijn plaats zuiden door mensen van Saksische herkomst. Deze in de ruimte. Dat geldt ook voor steden. Of neder- bevolkingen hadden hun eigen zeden en gebruiken, zettingen zich ontwikkelen tot marktplaats, centrum en spraken verschillende talen en dialecten. Rengers van rivier- of zeehandel, bestuurszetel of industrie- wijst erop welke gevolgen de ligging van Groningen stad hangt in hoge mate af van hun situering. Een had voor de functie van deze plaats. Groningen werd beschouwing over de geografische plaats van een de plek waar mensen uit de omgeving en kooplieden stad kan een perspectief bieden dat helpt bij het in- van verder weg elkaar ontmoetten en handel konden terpreteren van de verschijnselen die zich in de loop drijven. De negentiende- en twintigste-eeuwse lite- van haar ontwikkeling hebben voorgedaan en biedt ratuur beschrijft niet alleen het fysisch-geografische mogelijkheden tot vergelijking met steden waarop milieu, maar heeft ook oog voor de omliggende ge- eenzelfde etiket kan worden geplakt. Niet voor niets bieden, die de basis waren van Groningens bestaan beginnen stadsgeschiedenissen vaak met een beschrij- en tegelijk ook het verzorgingsgebied vormen dat ving van het geografische decor. vanuit Groningen wordt bediend. Van het grote aan- Ook met Groningen is dat het geval. Wanneer de tal auteurs die dit thema min of meer uitvoerig ter geschiedschrijver al geen beeld schetst van de kale en sprake hebben gebracht, noem ik bij wijze van voor- onherbergzame, door ijzige windvlagen geteisterde beeld slechts H.A. Wijnne, J. Huizinga (‘Groningen vlaktes van de periode na de laatste ijstijd, dan is het als spin in een web’), H.J. Keuning, P. Kooij en M. eerste shot toch wel dat van een Drents dorpje dat Schroor.2 idyllisch gelegen is op het noordelijke uiteinde van Minder aandacht is er tot dusver geweest voor de Hondsrug, aan weerszijden waarvan twee stroom- een derde aspect van Groningens ligging, dat toch pjes zeewaarts kronkelen. Dit is ook het beeld dat van groot belang is geweest voor zijn ontwikkeling. zestiende- en zeventiende-eeuwse geschiedschrijvers Ik doel op de fysieke afstand tussen Groningen en als Johan Rengers van Ten Post en Ubbo Emmius op- de opeenvolgende machtscentra: Utrecht, Arnhem, roepen. Groningen is een grensplaats, waar gebieden Dresden, Brussel, Den Haag en in toenemende mate aan elkaar raken die zich niet alleen onderscheiden opnieuw Brussel. Het relatief grote aantal kilometers door hun verschillende fysisch-geografische struc- dat stad en gewest Groningen scheidt van de plaatsen tuur, maar ook in etnisch opzicht van elkaar verschil- waar de beslissingen werden en worden genomen, len.1 De kleilanden in het noorden worden bewoond heeft niet alleen praktische gevolgen gehad, maar door een Friese bevolking, de zandgronden in het heeft ook altijd geleid tot een grote ‘psychologische’ G RONIN G EN , EEN STAD APART 14 afstand. Groningen was altijd in meer dan één be- zo weinig aandacht is gewijd aan het hier als derde tekenis ‘ver weg’ en beleidsbepalers hebben er altijd genoemde aspect van Groningens situering in de minder aandacht aan besteed dan aan regio’s dichter ruimte, want er zijn redenen om aan te nemen dat bij hen in de buurt.3 de cascade van uitvloeisels ervan het speelveld voor In het tweede deel van de Algemene Geschiedenis het menselijk handelen veel sterker heeft ingeperkt der Nederlanden is over het thema van Noordneder- dan men misschien zou denken. Ik geloof zelfs dat lands ‘afgelegenheid’ niet veel meer te vinden dan de ‘afstand’ hèt sleutelbegrip is in de geschiedenis van opmerking dat afstand een ‘wat al te simpele’ verkla- Groningen. Wie goed kijkt, ziet in de geschiedenis ring is voor een afwijkend ontwikkelingspatroon.4 In van stad en gewest overal de directe en indirecte ef- de late middeleeuwen bestond echter een traditie vol- fecten van dit gegeven. Het zou daarom prachtig zijn gens welke de Friese landen – waartoe ook Groningen wanneer eens een serieuze poging zou worden gedaan en de Ommelanden gerekend werden – een groot en om het verleden van Stad en Lande en hun wijdere machtig, maar vooral afgelegen, ontoegankelijk en omgeving vanuit de gezichtshoek van de geografische dus sprookjesachtig rijk waren.5 In de zestiende eeuw en psychologische afstand te interpreteren. Het hier- wisten de Groningers en de bewoners van het omrin- na volgende heeft niet de pretentie zo’n studie te zijn. gende platteland dat de afgelegenheid van hun gebied De bedoeling ervan is tweeërlei: ik wil (1) voorstellen ook politieke consequenties had. Sprekend over de om het Groninger verleden wat meer te beschouwen vervolging van hervormingsgezinden halverwege de vanuit het perspectief dat ik hier op het oog heb, en zestiende eeuw, wijst een anonieme kroniekschrijver (2) enkele aanzetten geven voor nader onderzoek in erop, dat men daarvan in het noorden eigenlijk nau- de bedoelde richting. welijks last had. De plakkaten joegen deze en gene misschien wel wat schrik aan, maar uitgevoerd wer- In zijn boek over het gebied van de Middellandse Zee den ze niet of nauwelijks. De autoriteiten ontkenden ten tijde van Filips II heeft Fernand Braudel boeien- gewoon dat er ketters waren en het ‘Bourgondische de beschouwingen gewijd aan de moeilijkheden die hof’ in Brussel was te ver weg om te kunnen ingrij- geografische afstanden opleverden voor de bestuur- pen. Bovendien genoten ‘deese Vriesche landen’ op ders van zestiende-eeuwse staten. ‘In die tijd is afstand grond van de met hen afgesloten verdragen veel meer altijd en overal de vijand. Hij put mensen, staten en vrijheid dan de overige Nederlanden.6 vooral grote rijken uit. Verlamd door de ruimte moe- Ook vandaag de dag, in onze tijd van vliegtuigen, ten ze nederlagen incasseren aan de uiteinden van internet, e-mails, wereldomspannende economische hun territoir, in de brede randgebieden waarover ze netwerken en financiële globalisering, is afstand een nauwelijks of geen macht kunnen uitoefenen en waar factor van betekenis. De inschatting van culturele, hun zwakte aan de dag treedt.’8 Wie vanuit een cen- politieke, geografische en economische afstand met trum controle wil uitoefenen over gebeurtenissen in de daaraan verbonden hindernissen en de daaruit de periferie heeft inderdaad een groot probleem. Maar voortvloeiende kosten en risico’s is van beslissende voor wie zelfstandig zijn gang wil gaan is het juist ple- invloed op het marketingbeleid van internationaal zierig wanneer er geen machtige pottenkijkers in de opererende ondernemingen.7 buurt zijn. Afstand heeft zowel voordelen als nadelen, Het is jammer dat in de literatuur tot dusver en het is alleen het perspectief van de beschouwer, de G RONIN G EN , EEN STAD APART 15 in het geding zijnde belangen of de tot norm der din- gen verheven afloop van de gebeurtenissen, die be- paalt of iets al dan niet ‘gunstig’ is geweest. Dicht bij het vuur zitten betekent meer dan anderen profiteren van de gunst van hogere machten, maar ook een gro- tere kans om door hun toorn getroffen te worden. Hoe dit ook zij, de perifere ligging van Stad en Lande en de geringe belangstelling die dit gewest van zijn heren genoot, hebben de Groningers en de be- woners van de Friese kustgebieden meer dan anderen gedwongen om hun zaken zelf te regelen en hebben hun tegelijk de ruimte gegeven om dat ook werkelijk te doen.9 Beide factoren hebben bovendien Gronin- gens hang naar onafhankelijkheid – men zou het ook eigengereidheid kunnen noemen – versterkt.10 Sinds bestuurders het als hun taak zien de we- reld te veranderen hebben zij altijd gedacht ook het psychologische probleem te kunnen oplossen door het verbeteren van de infrastructuur: nu zijn het nieuwe snelwegen, spoorlijnen en zweeftreinbanen die de afstand tussen Holland en Groningen moe- ten verkleinen. Maar het is de vraag of die opzet echt zal lukken: zolang het geld vooral in de Randstad wordt verdiend, het beleid daar wordt gemaakt en Nederland een wat kneuterig en in zichzelf gekeerd landje is, zal Groningen erg ver weg blijven. Ik heb de spreekwoordelijke afgelegenheid van Groningen nooit beter weergegeven gezien dan in de cartoon die Nico Visscher maakte naar aanleiding van de ruimte- vlucht van Wubbo Ockels in 1984.11 Cartoon van Nico Visscher bij de ruimtevlucht van Wubbo Ockels in 1984. Groningens afgelegenheid heeft deze plaats in meer De tekening verscheen in het Nieuwsblad van het Noorden van dan één opzicht tot een aparte stad gemaakt. A par- maandag 6 augustus 1984 en is later opgenomen in: Lammert te is Latijn en betekent ‘terzijde’. Op basis van die Doedens, De wereld boven Zwolle. 30 jaar regionale geschiedenis oorspronkelijke betekenis kunnen wij het woord in prenten van Nico Visscher [1993] 59. ‘apart’ niet alleen gebruiken om er dingen mee aan te duiden die afgelegen of afgezonderd zijn, maar ook om de eigenaardigheid van iets aan te geven. G RONIN G EN , EEN STAD APART 16 Tegenwoordig valt het met de eigenaardigheid van zelfstandige stad in grote lijn te volgen en daarbij aan Groningen wel mee. Ook de afgelegenheid telt niet te tekenen waar of in welk opzicht de in Groningen meer zo zwaar als vroeger, zij het dat ze een niet te gerealiseerde autonomie afwijkt van die welke we van onderschatten factor blijft. In de periode waarover elders kennen. de hier gebundelde studies handelen was Gronin- gen echter wel degelijk een stad die in verschil- Voor degene die in de middeleeuwen de konings- of lende opzichten afweek van hetgeen in dominante keizerstroon bezette, waren de enorme afmetingen Nederlandse gewesten als Brabant en Holland ge- van het Heilige Rijk en dienovereenkomstige afstan- bruikelijk was. En afgelegen was ze zeker. Alle re- den tussen de belangrijke centra een probleem: hoe den dus om Groningen een aparte stad te noemen.