erwin borggreve 19 In 1898 werd de N.V. Maatschappij opgericht. Hiermee werd de basis gelegd voor het naar villawijk huidige Bergkwartier, de eerste grote 20e-eeuwse stadsuitleg van Amersfoort. De ontwikkeling van deze De ontwikkeling van het villawijk verliep echter heel anders dan de Maatschappij destijds had kunnen voorzien. Amersfoortse Bergkwartier Onder welgestelde stedelingen ontstond tegen lige stadsmuren, maar naarmate de bevolking het einde van de negentiende eeuw een toene- groeide en de verstedelijking doorzette, nam ook door de N.V. Maatschappij mende behoefte om buiten de stad te gaan het aantal woningen buiten de stad toe. Aanvan- wonen. Het verlangen naar dit zogenaamde ‘bui- kelijk lagen deze woningen tamelijk verspreid in tenwonen’ werd ingegeven door de grote veran- de omgeving en was de bouw hiervan voorname- deringen die de oude binnensteden op dat lijk het gevolg van particuliere initiatieven.2 Een Amersfoort moment ondergingen. Door de opkomende indu- partij die op het gebied van particulier initiatief in strialisatie trokken mensen van het platteland deze een belangrijke rol zou gaan spelen, was de naar de stad op zoek naar werk. Dit leidde tot in 1898 opgerichte N.V. ‘Amersfoort’, Maatschappij woningnood en overbevolking, ook ontstonden tot exploitatie van onroerende goederen te Amers- er problemen op het gebied van hygiëne, met foort (verder aangeduid als Maatschappij). Deze ziektes en epidemieën tot gevolg. De verstedelij- Maatschappij verwierf in die tijd ruim 65 ha grond king resulteerde daardoor tegelijkertijd in een op de Amersfoortse Berg ten zuiden van de stad. tegenbeweging. Vermogende burgers trokken Er werd een tuinarchitect ingeschakeld om voor waar zij konden de stad uit, op zoek naar meer het gebied een parkstructuur te ontwerpen, ruimte, rust en vooral frisse lucht. Deze kwalitei- waarbinnen de beoogde villawijk vorm moest ten vonden zij in nieuw aangelegde villawijken, in krijgen. een groene omgeving direct buiten de stads- Tegenwoordig zouden bij de ontwikkeling van grens.1 De realisatie van deze villawijken lag een dergelijk uitbreidingsplan door de lokale doorgaans in handen van particuliere ontwikke- overheid in een vroeg stadium randvoorwaarden laars of bouwmaatschappijen, zo ook in Amers- worden gesteld. Aan het einde van de 19e eeuw foort. was van een stedenbouwkundige visie in die zin Tot 1860 had de stad Amersfoort zich slechts niet of nauwelijks sprake. Uit verschillende bron- in beperkte mate uitgebreid buiten de voorma- nen wordt dan ook duidelijk dat zowel de

1 Brusse, Paul. Amersfoort 1850-1930. Economische bedrij- 2 Cramer, Max. ‘Amersfoortse tuinarchitectuur rond de 2 vigheid en sociale verhoudingen. Amersfoort 1993. 12-36. eeuwwisseling’. Amersfoortse Opstellen, (1989) 128. van bosgebied naar villawijk 20

gemeente als de bevolking destijds moest wen- voet van de berg, de zogenaamde Nederberg, in nen aan de opkomst van dit soort bouwmaat- deze periode al een aantal huizen waren verrezen. schappijen. Maar ook de ontwikkelaars zelf wisten Met name de huidige Stadsring, Snouckaertlaan, vooraf niet wat hen te wachten stond. Korte Bergstraat en het begin van de Utrechtse- In dit artikel behandel ik de totstandkoming weg kenmerkten zich vanaf ongeveer 1880-1890 van het Bergkwartier en de mate waarin de Maat- al door een redelijk aaneengesloten bebouwing schappij Amersfoort hiervoor verantwoordelijk is met voornamelijk huizen voor welgestelde bewo- geweest. Hoe ging de Maatschappij bijvoorbeeld ners.5 Aansluitend op deze bebouwing werd door te werk bij de aan- en verkoop van gronden? Wie de Maatschappij, op hun terreinen bergopwaarts, was er verantwoordelijk voor het ontwerp van de een villapark gepland. villawijk en volgens welke opvattingen kwam dit Het gebied dat zij hiervoor ter beschikking ontwerp tot stand? Zijn de plannen daadwerkelijk hadden wordt duidelijk in het ontwerp dat tuinar- uitgevoerd zoals zij bedoeld waren, en hoe dach- chitect H.F. Hartogh Heys van Zouteveen in 1898 ten de ontwerpers daarover? Daarna zal worden in opdracht van de maatschappij maakte. Op gesproken over de daadwerkelijke exploitatie van deze tekening werden ook de huizen aangegeven de villawijk, welke wegen er als eerste werden die in de voorafgaande jaren al door particulieren aangelegd, welke uiteindelijk zelfs helemaal niet, waren gebouwd, deze werden in de nieuwe park- en hoe het vervolgens ging met de verkoop van structuur opgenomen. Voorbeelden hiervan zijn de bouwkavels. Tot slot komt ook de onvermijde- de villa’s Meerwegen, De Viersprong, Het Zon- lijke verkoop van het villapark aan de gemeente neke en Lisiduna. Het plangebied voor de nieuw aan bod. te ontwikkelen villawijk werd in het noorden begrensd door de spoorlijn en het toen nog te De Amersfoortse Berg bouwen station, verder richting het oosten door In 1876 besloot de gemeente Amersfoort 162 ha de Berkenweg en de Infanteriekazerne aan de grond op de Berg publiek te verkopen, om met de Appelweg. In het zuiden langs de Vondellaan en opbrengst wegen in de oude binnenstad te kun- de Utrechtseweg. De westgrens van het perceel nen vernieuwen.3 Ruim twintig jaar later kwam lag bij het Berghotel ter hoogte van de huidige een deel van deze gronden in het bezit van de Oranjelaan, en volgde via de Prins Frederiklaan Maatschappij. De berg was ook in die periode al een voormalige perceelgrens ongeveer ter hoog- een geliefde omgeving voor natuurliefhebbers. te van het Gymna- Dit blijkt eens te meer uit de in 1899 verschenen sium.6 Het nieuwe ontwerp dat ongeveer een jaar

Geïllustreerde wandelgids voor Amersfoort en later door de tuinarchitecten Smits en Schulz Ontwerptekening voor een villapark op de Amersfoort- bovenin rechts, langs deze weg zijn al enkele villa’s omstreken. De auteur hiervan benadrukte het werd gemaakt volgde dezelfde begrenzing. Het is se Berg door H.F. Hartogh Heys van Zouteveen, 1898. gebouwd. Opvallend zijn de twee relatief grote open belang van een wandeling op de Berg met de interessant om aan de hand van deze nieuwe Ter oriëntatie, de onderzijde van de tekening is richting percelen in het midden van de tekening, hier zouden al het noorden, herkenbaar aan het spoorwegstation. in 1902 de Prinses Marielaan en de Prins Hendriklaan woorden: ‘want wie Amersfoort bezoekt en niet ontwerptekening te kunnen constateren, dat er in Geheel links is de Juliana van Stolbergkazerne aan de worden aangelegd. den Amersfoortschen berg beklimt, is naar Rome de periode tussen de twee ontwerpen al weer Leusderweg gedeeltelijk zichtbaar. De Utrechtseweg Tekening afkomstig uit de collectie van de Wageningen geweest en heeft den Paus niet gezien.’4 Het zal nieuwe woningen in het gebied waren gebouwd. doorkruist het plangebied vanaf de linkerzijde tot Universiteit, Speciale Collecties. dan ook geen toeval zijn dat in het gebied aan de Vooral aan de westzijde en zuidzijde grensde

het grondgebied van de Maatschappij groten- zijden was echter al wel ontwikkeld. Zo werd aan 3 Amersfoort als woonplaats. Amersfoort, Reclamecommis- Amersfoort, 1899, 55. 5 Brusse, Amersfoort 1850-1930, 38. sie der Gemeente Amersfoort, 1911, 52. 4 G. J. Slothouwer. 6 Cramer, Amersfoortse tuinarchitectuur, 133. deels aan onbebouwde percelen. Een belangrijk de noordzijde van het projectgebied in die peri- Geïllustreerde wandelgids voor Amersfoort en omstreken. deel van de aangrenzende gronden aan de andere ode het nieuwe spoorwegstation gebouwd. Door Ontwerptekening Smits & Schulz voor een villa- park op de Amersfoortse Berg, 1900. Het noorden bevindt zich onder in de linkerhoek, herkenbaar aan het spoorwegstation. De Utrechtseweg door- kruist het plangebied vanaf de linkerzijde bovenin naar de rechter- zijde iets boven het midden. De infanterie­ kazerne is niet ingetekend maar moet in de linker­ bovenhoek gedacht worden. Vergelijking met het eerdere ontwerp van Hartogh Heys (op blz. 21) laat zien dat er inmiddels al een aantal villa’s bij zijn gekomen. Museum Flehite. van bosgebied naar villawijk 24 erwin borggreve 25

dit nieuwe station en de goede spoorverbindin- Oprichting en doelstelling van de gen werd Amersfoort een aantrekkelijke woon- Maatschappij ‘Amersfoort’ stad voor vermogende stedelingen. Net als bij- De N.V. ‘Amersfoort’, Maatschappij tot exploitatie voorbeeld Baarn en Hilversum, waar in de nabij- van onroerende goederen te Amersfoort, werd in heid van het spoor ruim opgezette wijken waren 1898 opgericht door de Amersfoortse makelaar verrezen. De populariteit van het zogenaamde P.H. van Haselen en de heren J.J. Luden uit ‘buitenwonen’ was dan ook vooral te danken aan Amsterdam en C.G. van der Meulen uit Haarlem. de opkomst van het openbaar vervoer. De nabij- De Maatschappij, die offcieel in Amsterdam heid van het nieuwe station was daarmee bepa- gevestigd was, opereerde als grondexploitant in lend voor de locatiekeuze van de Maatschappij. Amersfoort. Daarvoor werden in 1898 van diverse Behalve de spoorwegen had ook het garni- eigenaren, waaronder J.J. Luden zelf, stukken zoenskarakter van Amersfoort invloed op de grond op de Amersfoortse Berg aangekocht voor behoefte aan nieuwe woningen. Amersfoort was een totaalbedrag van ongeveer tachtigduizend al vanaf het midden van de 19e eeuw een belang- gulden.9 Door deze transacties verwierf de Maat- rijke garnizoensstad. Na 1840 had een groot aan- schappij een aaneengesloten terrein van ruim 65 tal legereenheden hier een vaste verblijfplaats ha bosgrond. Deze was bedoeld om in losse gekregen. Een van de eerste gebouwen voor mili- bouwkavels aan welgestelde particulieren te ver- taire doeleinden buiten de stad was de infanterie- kopen en zodoende een villapark tot stand te kazerne aan de Leusderweg (1889), de latere Juli- laten komen. De Maatschappij zou voornemens ana van Stolbergkazerne. Hoewel de kazerne zijn geweest om op de Berg ruimte te bieden aan aanvankelijk op aanzienlijke afstand van de ongeveer vierhonderd villa’s.10 Als uitgangspunt bebouwde kom lag, zelfs bijna tegen de toenma- voor de ontwikkeling van het gebied gold een Station Amersfoort als knooppunt van spoorwegen. niet geheel duidelijk of er door Nieuw Amersfoort Afbeelding afkomstig uit Amersfoort als woonplaats. Maatschappij alleen werd gebouwd in opdracht van een poten- lige gemeentegrens, zorgde de snelle groei van ontwerp dat de in 1898 door de Amersfoort, Reclamecommissie der Gemeente de stad ervoor dat het kazerneterrein vanaf 1890 Amersfoortse tuinarchitect H.F. Hartogh Heys Amersfoort, 1911. tiële koper of dat er wellicht ook speculatief geleidelijk omsloten werd door bebouwing.7 Zo van Zouteveen liet maken. Dit ontwerp werd in gebouwd werd met het oog op verkoop achteraf. ook aan de westzijde van de kazerne, waar in oktober van dat jaar gepresenteerd.11 In 1900 de Maatschappij gekocht om deze na het bouwen Het is eveneens niet vast komen te staan of opdracht van de Onderoffciers-woning- werd het eerste plan echter alweer vervangen van de woningen als geheel door te verkopen aan Nieuw Amersfoort haar woningen direct verkocht bouwstichting ‘Vooruitgang is ons streven’, ter door het ontwerp van de tuinarchitecten Smits geïnteresseerde particulieren.12 De Maatschappij of mogelijk ook woningen verhuurde. Dit laatste hoogte van de Appelweg, een rij dubbele wonin- en Schulz uit Naarden. en Nieuw Amersfoort hadden deels dezelfde aan- is echter wel zeer waarschijnlijk, niet in de laatste gen werd gebouwd. Deze woningen sloten direct In de eerste jaren verliep de verkoop van deelhouders. Makelaar P.H. van Haselen was van plaats omdat directeur Van Haselen in Amers- aan op de terreinen van de Maatschappij. Verder gronden voorspoedig. De oprichting van de N.V. beide maatschappijen de directeur en vermoede- foort ook zelf vele panden verhuurde die hij privé werden in het overige deel van de villawijk ook Bouwmaatschappij Nieuw Amersfoort (vanaf hier lijk ook de belangrijkste initiatiefnemer. Omdat in eigendom had. veel huizen bewoond door hooggeplaatste mili- verder aangeduid als Nieuw Amersfoort) op 31 de beide maatschappijen zeer nauw samenwerk- tairen.8 oktober 1898, zal daartoe zeker hebben bijgedra- ten is het niet mogelijk deze geheel los van elkaar Vennoten van de Maatschappij gen. Nieuw Amersfoort had tot doel huizen te te beschouwen. Door zowel een exploitatiemaat- Voor het oprichten van de Maatschappij was bouwen langs de lanen die door de Maatschappij schappij voor de gronden, als een bouwmaat- Petrus Hermanus van Haselen (1859-1920) werden aangelegd, Daarvoor werden kavels van schappij op te richten konden de aandeelhouders hoogstwaarschijnlijk de belangrijkste initiatiefne- een optimale winst behalen uit hun investering. mer.13 Hij was als enige van de drie vennoten zelf De Maatschappij trok vooral veel zogenaamde in Amersfoort woonachtig, bovendien was hij 7 Brusse, Amersfoort 1850-1930, 38. 8 Exel, Paul van, e.a. red. 10 Amersfoortsch Dagblad (AD) 14-08-1911 ‘Nimmerdor’. eigenbouwers aan, Nieuw Amersfoort voorzag Honderd jaar Johan van Oldenbarneveltlaan. Amersfoort. 11 Amersfoortsche Courant (AC) 31-10-1898 ‘H.F. Hartogh Amersfoort 2002, 27. 9 Livestro Nieuwenhuis, Fea. Mezzo Heys van Zouteveen’. daarentegen in de behoefte van hen die niet zelf 12 AC 19-01-1899 ‘Oprichting bouwmaatschappij Nieuw Monte. De geschiedenis van een (t)huis. Amersfoort 1985, 1-2 de bouw van hun woning wilden regelen. Het is Amersfoort’. 13 AD 30-04-1920 ‘P.H. van Haselen’. van bosgebied naar villawijk 26 erwin borggreve 27

(ca.1860-1920) was zelf afkomstig uit Amsterdam la’s gebouwd. Het fraaie uitzicht vanaf de Berg, maar bezat al grond op de Amersfoortse Berg. over heidevelden en dennenbossen, moest de Deze grond zou later opgaan in de Maatschap- mensen overtuigen om Amersfoort als woon- pij.18 Luden was directeur van de Amsterdam- plaats te overwegen. Volgens Van Haselen zelf sche Hypotheekbank en bestuurslid van de kon er geen twijfel meer bestaan: ‘Uw keuze kan Groote Club, een Amsterdamse sociëteit.19 De niet anders dan Amersfoort zijn.’21 uit Haarlem afkomstige Cornelis Gerardus van Om het genoemde kwaliteitsniveau ook voor der Meulen (?-1928) was degene die op 24 juni de toekomst te behouden en vooral het landelijke 1882 de Amsterdamsche Hypotheekbank opricht- karakter van de Berg veilig te stellen, werden in te. Net als Luden bekleedde ook Van der Meulen de koopcontracten zogenaamde servituten, ofwel Bron: Amersfoortsche Courant 02-01-1902, p. 3 kolom 1. een directiefunctie bij deze instelling en dit zou erfdienstbaarheden, opgenomen. Dit waren strik-

P.H. van Haselen. hij blijven doen tot hij in 1928 in Bussum over- te regels die door de verkopende partij werden Bron: Jaap Hengeveld. Ondernemen in Amersfoort. leed.20 Van der Meulen en Luden kenden elkaar opgesteld en waaraan de bebouwing van de kavel Inspirerende bedrijven van het eerste uur. 2001, p. 41. door hun posities bij de Amsterdamsche Hypo- moest voldoen. Een deel van de servituten was theekbank vanzelfsprekend goed. Gezien hun door de gemeente afgedwongen om de Maat- werkzaam als makelaar. In die hoedanigheid was vernomen dat opleidingsinstituut Dalhuizen drin- achtergrond in de fnanciële zakenwereld is het schappij te verplichten haar terreinen slechts voor hij de aangewezen persoon om op te merken dat gend op zoek was naar een groter pand, besloot aannemelijk dat deze twee vennoten voorname- de bouw van villa’s te bestemmen.22 De servitu- er in Amersfoort behoefte ontstond aan landelijk hij tot de bouw van deze grote villa op de Amers- lijk als investeerder betrokken waren bij de Maat- ten waren daarmee als het ware een voorloper gelegen woningen direct buiten de stad. Daar- foortse Berg.15 Hij kocht op 9 juni van dat jaar de schappij, terwijl de heer Van Haselen als directeur van het huidige bestemmingsplan. In 2003 zijn naast had hij mogelijk in een vroeg stadium voor- bouwkavel aan de Regentesselaan voor zo’n drie- de meer inhoudelijke zaken regelde. deze zogenaamde Bergservituten in een artikel zien dat het nieuwe spoorwegstation aan de voet duizend gulden van de Maatschappij. Uit een door de heer D.C. Hoevers uitvoerig beschre- van de Amersfoortse Berg gebouwd zou worden. krantenartikel blijkt dat de bouw van de villa al in De Bergservituten ven.23 Voor een goed begrip van de inhoud van de De bouw van dit station was de belangrijkste april van dat jaar was begonnen. Begin augustus, De Maatschappij deed er haar uiterste best voor Bergservituten worden in deze paragraaf een impuls voor de totstandkoming van het latere slechts vier maanden later, nam het instituut zijn om potentiële kopers naar Amersfoort te trek- aantal belangrijke punten uit dit artikel in het kort Bergkwartier. intrek in de villa die, ook na het vertrek van het ken. In het boekje Amersfoort als woonplaats dat besproken. Behalve als makelaar was Van Haselen ook in instituut in 1902, privébezit van Van Haselen in 1899 werd uitgegeven beschreef P.H. van Hase- Door de opname van servituten in de koop- verschillende andere functies actief, bijvoorbeeld bleef. Hij verhuurde de villa tot zijn dood aan len de stad als ideale woonplaats voor mensen die contracten kon de Maatschappij de nodige eisen als verzekeringsagent voor meerdere maatschap- verschillende huurders. Naast zijn succesvolle ‘buiten’ wilden wonen in de directe nabijheid van stellen aan het toekomstige gebruik van de gron- pijen en vanaf 1891 als rentmeester van het Col- zaken als makelaar en vastgoedontwikkelaar was de grotere steden. De goede tram- en treinver- den die werden verkocht. Zo was het niet toege- lege van de Malen in de gemeente Hoogland, een hij ook de directeur van de Maatschappij. In 1905 bindingen werden benadrukt, evenals het goede staan om onder andere arbeiderswoningen, functie waar hij trots op was, getuige zijn vermel- werd hij in deze functie opgevolgd door de heer onderwijs en het gezonde drinkwater. Het te woningen van minder dan driehonderd gulden ding ervan in een advertentie die hij in 1902 in de A.E.W. Rutgers van Rozenburg.16 Ook was Van ontwikkelen villapark op de Amersfoortse Berg werkelijke huurwaarde, fabrieken, werkplaatsen, Amersfoortsche Courant plaatste.14 Haselen vanaf de oprichting van Nieuw Amers- werd aangeprezen als een ‘nieuwe stad’ die naast pakhuizen, bordelen, danshuizen, herbergen, Van Haselen moet een ondernemende man foort, tot zijn dood in 1920, directeur van deze de oude zou verrijzen. Daar zouden brede wegen kroegen en logementen te bouwen. Daarnaast zijn geweest. Tekenend voor zijn ondernemers- maatschappij.17 worden aangelegd en waren al verscheidene vil- werd als eis gesteld dat de te bouwen huizen ten- geest is bijvoorbeeld de voortvarende bouw van Over de andere twee vennoten is aanzienlijk villa Mezzo Monte in 1900. Toen Van Haselen had minder bekend. Jacobus Josephus Luden

18 Notariële akte m.b.t. aankoop bergterreinen. AE, dossier Amersfoort, 3 mei 1901, Brief B&W van Amersfoort aan de 4621, Livestro, Mezzo Monte, 2. 19 AD 03-12-1920 ‘Overlij- gemeenteraad, 13 mei 1901. AE, dossier 4228. 23 Hoevers, 14 Nieuwe Amersfoortsche Courant (NAC) 15-08-1891 land, Stads- c.q. gemeentebestuur Amersfoort, 1811-1945 densadvertentie J.J. Luden’. 20 Ibidem, 18-10-1928 ‘Overlij- D. C. ‘De ‘Bergservituten’ in Amersfoort. Een verkenning.’ ‘College van de Malen’; AC 09-10-1902 ‘Advertentie P.H. van (verder AE), dossier 4621; AD 27-09-1905 ‘Directeur Mij. densadvertentie C.G. van der Meulen’. 21 Haselen, P.H. van. Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken, Haselen’. 15 AC 05-04-1900 ‘Instituut Dalhuizen’. 16 Amersfoort’. 17 Livestro, Mezzo Monte, 11-14. Amersfoort als woonplaats. In het hartje van ons land. 1899, (2003) 92-101. Notariële akte m.b.t. aankoop bergterreinen. Archief Eem- 1-16. 22 Brief directie van de Maatschappij aan B&W van van bosgebied naar villawijk 28 erwin borggreve 29

minste twee verdiepingen boven de begane van de Bergservituten is de rechtsgeldigheid grond moesten hebben, en moesten de huizen altijd onduidelijk gebleven omdat hierover nooit tenminste acht meter van elkaar gebouwd wor- een gerechtelijke uitspraak heeft plaatsgevon- den. De afstand tussen de woning en de openbare den.29 Deze onduidelijkheid heeft ook bij de ver- weg moest minimaal vier meter, en aan de Konin- koop van de met servituten belastte gronden aan ginnelaan zelfs zes meter, bedragen. de gemeente weer voor de nodige discussie in de Indien de servituten niet werden nageleefd gemeenteraad gezorgd. Desondanks hebben de kon als sanctie voor iedere overtreding of nalatig- Bergservituten hun nut ruimschoots bewezen in Amersfoortsche Courant 16-12-1895, p. 3 kolom 2. heid aan de koper een boete van vijfduizend gul- een tijd waarin er van bestemmingsplannen nog den worden opgelegd. Wanneer dit bedrag bij- geen sprake was. maakten, hadden duidelijke opvattingen over de voorbeeld wordt vergeleken met de toenmalige inpassing van architectuur in hun plannen. Vooral grondprijzen van 1,50 á 2,50 per vierkante meter, Tuinarchitectuur en stedenbouw; Hartogh Heys van Zouteveen heeft hier veel over blijkt dat het boetebedrag aanzienlijk was.24 het ontwerp voor het villapark geschreven in zijn artikelen, Het een en ander over Behalve een geldboete kon de Maatschappij als Op het moment dat de Maatschappij in 1898 de de verhouding tusschen architect en tuinarchitect verkoper, in geval van een overtreding door de door haar gewenste gronden in bezit had gekre- (1913), Het verband tusschen landschappelijke tuin- koper, ook nog de koopovereenkomst laten ont- gen, gaf zij aan de Amersfoortse tuin- en land- kunst en stedebouw (1927), en zijn boeken Boo- binden en een vergoeding van onkosten eisen. De schapsarchitect H.F. Hartogh Heys van Zoute- men en heesters in parken en tuinen (1908) en De zelfde maatregelen golden ook in tegengestelde veen de opdracht om voor dit gebied een park- siertuin (1920). Ook tuin- en landschapsarchitect richting waardoor ook de Maatschappij aan de aanleg en stratenplan te ontwerpen.30 Toen dit Otto Schulz schreef over de wijze waarop archi- regels was gebonden. Op deze manier boden de plan een jaar later al gedateerd bleek te zijn werd tectuur en tuinarchitectuur zich naar zijn idee tot servituten zekerheid aan zowel de koper als de door de tuin- en landschapsarchitecten Smits en elkaar moesten verhouden in het door hemzelf verkoper. De servituten werden zogezegd Schulz een nieuw ontwerp gemaakt. De keuze gepubliceerde Uitgevoerde werken door Otto H.F. Hartogh Heys van Zouteveen. Bron: Max Cramer. ‘Amersfoortse tuinarchitectuur rond de ‘beschouwd te zijn gemaakt over en weder voor voor landschapsarchitecten zou voor zo’n Schulz (1910 en 1915). In de volgende paragrafen eeuwwisseling’. Amersfoortse Opstellen, (1989): p 128-147 en verkoopster en koper en hun opvolgers in eigen- opdracht tegenwoordig niet direct voor de hand zullen de tuinarchitecten worden geïntroduceerd p. 130. dom’.25 hebben gelegen. Toch was dit, met name bij de en worden hun opvattingen in verband gebracht Bij het gemeentebestuur bestonden vanaf het aanleg van een villapark, destijds nog heel gebrui- met de ontwerpen die zij maakten voor het vil- teerde hij zichzelf als tuinarchitect en gediplo- begin twijfels over de rechtsgeldigheid van servi- kelijk. Stedenbouw was in die tijd als zelfstandige lapark op de Amersfoortse Berg. meerd tuinbouwkundige.33 In 1900 werd Hartogh tuten in het algemeen, als middel om bouwvoor- discipline in Nederland nog niet zo zeer ontwik- Heys benoemd tot tijdelijk leraar in tuinarchitec- schriften af te dwingen.26 Toch was de toepassing keld, waardoor het ontwerpen van stadsuitbrei- Hendrik Francois Hartogh Heys tuur aan de Rijkstuinbouwschool te Wagenin- van servituten voor de gemeente destijds de dingen vooral het domein van architecten was.31 van Zouteveen gen.34 In 1903 volgde een vaste aanstelling tot enige mogelijkheid om een gebied tot villawijk te De vereiste landelijke uitstraling van een villapark De tuinarchitect Hendrik Francois Hartogh Heys lector in tuinarchitectuur en tuinkunst, een func- bestemmen.27 Ook in andere gemeenten werden maakt het begrijpelijk dat voor de aanleg daarvan van Zouteveen (1870-1943) kwam in 1891 in tie die hij tot 1935 zou vervullen.35 Helaas zijn er erfdienstbaarheden toegepast bij de ontwikkeling een tuinarchitect werd benaderd. Amersfoort wonen. Later dat jaar begon hij aan slechts een paar uitgevoerde tuin- en landschaps- van villaparken, zoals bijvoorbeeld in Groningen, De beide tuinarchitecten die in opdracht van zijn opleiding tot tuinbouwkundige aan de staats- ontwerpen van hem bekend. Zo ontwierp hij Den Haag en Bussum.28 In het specifeke geval de Maatschappij een ontwerp voor het villapark school in het Belgische Vilvoorde. Toen hij in 1895 onder andere in 1896 de algemene begraafplaats terugkeerde naar Amersfoort vestigde hij zich aan de Soesterweg te Amersfoort en in 1898 een aan de Langegracht.32 Vanaf dat moment presen- begraafplaats te Enschede.36 Zijn meest indruk-

24 Ibidem, 95. 25 Tekst Bergservituten: Bijlagen bij gemeen- van de grond.’ Pey, Ineke. Bouwen voor gezeten burgers. teraadsvergadering van 25 januari 1901. AE, dossier 4228. 26 Herenhuizen en villa’s in de nieuwe stadswijken van , Brief Advocaat E.N. de Brauw aan B&W van Amersfoort, Groningen en Nijmegen (1874-1901). Zwolle 2004, 159. 32 Cramer, Amersfoortse tuinarchitectuur, 129. 33 AC 16-12- 1903 ‘H.F. Hartogh Heys van Zouteveen’. 36 AC 25-07-1916 25-07-1901. AE, dossier 4229. 27 ‘De enige mogelijkheid om 28 Ibidem, 162-166. 29 Hoevers, De Bergservituten, 92-100. 1895 ‘advertentie H.F. Hartogh Heys van Zouteveen’. ‘Nieuwe algemeene begraafplaats’; NAC 09-11-1898 ‘Kerkhof (…) gegarandeerd herenhuizen en villa’s te laten verrijzen, 30 AC 31-10-1898 ‘H.F. Hartogh Heys van Zouteveen’. 31 Pey, 34 NAC 28-02-1900 ‘H.F. Hartogh Heys van Zouteveen’. Enschede’. was het opleggen van erfdienstbaarheden bij de verkoop Bouwen voor gezeten burgers, 89-130. 35 Cramer, Amersfoortse tuinarchitectuur, 130; NAC 01-04- van bosgebied naar villawijk 30 erwin borggreve 31

wekkende ontwerp is echter het plan dat hij door eentonige reeksen van villa’s? – Is er bij de maakte voor de villawijk op de Amersfoortse stadsuitbreiding steeds voeling tusschen archi- Berg. tect en tuinarchitect? – is de stedebouwkundige Naast zijn werkzaamheden in Wageningen er van doordrongen, dat als cultuurhistorische publiceerde Hartogh Heys een aantal boeken en grondslagen van den stedebouw te beschouwen artikelen waaruit zijn enthousiasme voor tuinar- zijn de evolutie van het landschap en de evolutie chitectuur sterk naar voren komt. Hoewel deze van de menschelijke samenleving en bescha- publicaties uit een latere periode zijn kan hieruit ving?’39 Om deze ontstaansgeschiedenis van het toch goed worden herleid hoe Hartogh Heys landschap ook in nieuwe villawijken zichtbaar te dacht over de aanleg van villaparken en de inpas- houden pleitte Hartogh Heys ervoor om natuur sing hiervan in het landschap. Dit blijkt onder en cultuur met elkaar te laten samenvloeien door andere uit een lezing die hij gaf in 1927 waarin hij nieuwbouwplannen ‘asymetrisch te voegen naar een vurig betoog hield voor een betere verhou- de bodemgesteldheid’.40 In zijn boek De siertuin ding tussen landschapsarchitectuur en steden- (1920) stelde hij dan ook voor om de begrenzing bouw. Hij schetste daarbij de ‘strijd’ tussen ‘mate- van percelen te bepalen door het trekken van rialisme en idealisme’, tussen ‘stad en land’. Daar- verbindingslijnen tussen verschillende boom- mee doelde hij op de uitbreiding van steden groepen. Waarbij deze boomgroepen als achter- waardoor de natuur werd bedreigd met ‘vernieti- grond moesten dienen voor de architectuur.41 ging’.37 De stedenbouwkundige zou zich naar zijn Daarmee zag Hartogh Heys de stedenbouwkun- idee dan ook als doel moeten stellen dit ‘ideële’ dige invulling van een villapark grotendeels en ‘materiële’ met elkaar in evenwicht te houden: ondergeschikt aan de bestaande natuurlijke ‘terwijl wij in het landelijk gebied de mensch tot context. De Johan van Oldenbarneveltlaan op de Amersfoortse als het ware een ruimte werd uitgehakt. Zijn Berg omstreeks 1902. Was dit wat Hartogh Heys van Het een en ander over de ver- gedachten over de inpassing van een villapark in de natuur brengen, laten wij daarentegen in de Uit het artikel Zouteveen bedoelde met ‘eentonige reeksen van villa’s’? grootstad de natuur doordringen in de mensche- houding tusschen architect en tuinarchitect (1913) Bron: Jan Carel van Dijk, Het Amersfoort van onze grootouders. bosrijke omgeving wordt verduidelijkt in het vol- lijke samenleving.’ Met betrekking tot het inpas- wordt duidelijk dat Hartogh Heys oprecht van Zaltbommel: Aprillis, 2007. p. 67. gende citaat: ‘Men denke zich het terrein in zijn sen van stadsuitbreidingen in de landelijke omge- mening was dat tuinarchitect en architect moes- geheel als een voorpostenlandschap, dus als één ving zag Hartogh Heys vooral problemen bij de ten samenwerken om het hoogst haalbare te onoordeelkundige wijze.’43 En verder: ‘het is er groot park, bestaande uit grootere en kleinere aanleg van villawijken: ‘waar de zoogenaamde realiseren.42 In zijn boeken De Siertuin (1920) en verre van, dat de meeste villaparken werkelijk verspreide groepen van boomen en heesters. (…) villa’s in gelid geschaard zijn langs doelloos kron- Boomen en heesters in parken en tuinen (1908) parken zijn, door villa’s bezet, d.w.z. huizen met Ieder landschap of gedeelte van een landschap kelende wegen. (...) Al die opeenhoopingen van nam hij vooral afstand van de villaparken waar een tamelijk groot, als tuin aangelegd stuk grond heeft (…) eene ontwikkelingsgeschiedenis, zulk verkeerd gegroepeerde gebouwen ontsieren het deze gewenste samenhang tussen architectuur er rondomheen. Het parkachtige moet dikwijls eene ontwikkelingsgeschiedenis moet ook van groote landschap.’38 Aan het einde van zijn lezing en landschapsarchitectuur ontbrak, en waar alleen in de kronkelende, met bomen beplante het door den tuinarchitect kunstmatig samenge- stelde Hartogh Heys zijn publiek de vragen: teveel van het landelijke karakter verloren ging. wegen gezocht worden.’44 Zijn belangrijkste kri- stelde landschap als grondslag gedacht kunnen ‘Wordt in den laatsten tijd het landschappelijk Zo schreef hij onder andere: ‘Het zijn juist deze tiek was dus dat villaparken vaak geen onderdeel worden. [De bedoeling is] een bestaand bosch schoon (…) niet in de omgeving der steden buitenplaatsen met groote boschcomplexen, die vormden van de natuur maar hiermee juist teveel zoodanig bij te planten en uit te breiden met jong bedreigd met vernietiging? – worden de schilder- in den laatsten tijd veranderd worden in zoog- contrasteerden. Als een goed voorbeeld van hoe plantsoen, dat men de daar gevonden samenle- achtig gegroepeerde woningen niet vervangen enaamde villaparken, jammer genoeg dikwijls op het naar zijn idee wel moest noemde hij het in ving opvoert tot hooger orde. En dit vraagstuk zal Haarlem door Leonard A. Springer ontworpen zich juist voordoen, als wij een bosch of een land- villapark Duin en Daal (1897). In dit park waren de goed willen veranderen in villapark, d.w.z. in een villa’s op ruime afstand van elkaar gelegen waar- 37 Hartogh Heys van Zouteveen, H.F. Het verband tusschen tuinbouwonderwijs. Zutphen 1920, 11, 57. 42 Hartogh Heys landschappelijke tuinkunst en stedebouw. 1927, 2. 38 Ibidem, van Zouteveen, H. F. Boomen en heesters in parken en tuinen. door volgens Hartogh Heys het oude bos in zijn 43 Hartogh Heys, De siertuin, 10. 44 Hartogh Heys, Boomen 2-3. 39 Ibidem, 4. 40 Ibidem, 3. 41 Hartogh Heys van Beschrijving van de voornaamste soorten en variëteiten van samenhang behouden bleef, en voor ieder huis en heesters, deel 2, 163. Zouteveen, H. F. De siertuin. Geïllustreerd handboek ten loofboomen, heesters en kegeldragende gewassen. Zutphen dienste van vakman en liefhebber en van inrichtingen voor 1908, 1-3. van bosgebied naar villawijk 32 erwin borggreve 33

complex van grootere en kleinere tuinen.’45 Het de meeste lanen, die men in ons land vindt, zijn Ontwerp Hartogh Heys aanzienlijke percelen in het midden van de ont- hierboven door Hartogh Heys genoemde patroon de boomen op korten, zelfs zeer korten afstand van Zouteveen werptekening, die niet zijn opgenomen in het van grote en kleine boomgroepen kan ook duide- van elkaar geplaatst (3-4-5 m.). Deze kleine Het plan dat Hartogh Heys van Zouteveen in plan. Hoogstwaarschijnlijk was deze grond, ter lijk herkend worden in zijn ontwerp voor de afstand leent zich goed voor boomen, wier kro- opdracht van de Maatschappij voor de villawijk hoogte van de latere Prinses Marielaan, op dat Amersfoortse Berg. Hoewel het hier niet om een nen zich als een gordijn aaneensluiten en waar- ontwierp, werd in oktober 1898 voor het eerst aan moment nog niet door de Maatschappij verwor- gedetailleerd uitgewerkt beplantingsplan ging, van de twijgestelsels vlak zijn, en zich dus uitste- de bevolking gepresenteerd in de etalage van de ven. Het ontwerp dat Hartogh Heys voor de nam hij toch duidelijk geen solitaire bomen in kend leenen voor overwelving van den weg, (Lin- Amersfoortse boekhandel Slothouwer in de Lan- Maatschappij maakte werd slechts voor een zeer het ontwerp op en leek hij daarmee aan te sturen den, Iepen, vooral Beuken). (…) Ook de breedte gestraat. Ook werd het plan in 1899 door make- klein gedeelte gerealiseerd en al in 1900 vervan- op een zo natuurlijk mogelijk eindresultaat. van den weg is van grooten invloed. Meestal is die laar P.H. van Haselen afgedrukt op de achterzijde gen door een nieuw ontwerp. Behalve over het behoud van bossen en de breedte veel te gering. (…) Bij mindere breedte van het boekje Amersfoort als woonplaats, in het inpassing van bouwplannen in een natuurlijke sluit het gewelf zich op mindere hoogte. Vele hartje van ons land. Om kopers naar Amersfoort De noodzaak van een nieuw omgeving, sprak Hartogh Heys ook over de aan- schrijvers achten echter die overwelving ver- te trekken werd dit boekje in grote oplage gratis ontwerp leg van de wegen: ‘De verkeerswegen, die zulk keerd. Zij zou den weg te vochtig maken en den verspreid en op aanvraag aan geïnteresseerden In 1900 presenteerden de tuinarchitecten Smits eene villastad of villawijk doorsnijden, kunnen algemeenen indruk te somber. Wij kunnen hier toegezonden.50 en Schulz een nieuw ontwerp voor de geplande recht of krom zijn, dat doet niets terzake. (…) niet geheel mede instemmen. Wij zouden niet De stijl waarin Hartogh Heys werkte kan villawijk op de Amersfoortse Berg. Vanwege de Vormen echter de huizen aaneengesloten reek- gaarne de gewelven van de beukenlanen, de goti- gekenmerkt worden als de zogenaamde gemeng- grote overeenkomst met het plan van Hartogh sen, dan kan men niet meer van villapark spreken, sche bogen van onze iepenlanen missen. Daar bij de stijl. Deze stijl ontwikkelde zich aan het einde Heys van Zouteveen rijst de vraag waarom de ook al hebben de verkeerswegen er een min of de iepen de takken meer schuin omhoog gaan, van de 19e eeuw uit de Engelse landschapsstijl, Maatschappij dit nieuwe plan liet maken, en voor- meer bochtig verloop.’46 Hieruit blijkt opnieuw leenen deze zich voornamelijk voor minder bree- waarvoor onder andere een gebogen lanenpa- al waarom er werd gekozen voor een ander zijn afkeer van aaneengesloten bebouwing en de wegen.’48 Ondanks dat Hartogh Heys in zijn troon op heuvelachtig terrein kenmerkend was. bureau. Een antwoord op de eerste vraag zou legt hij er de nadruk op dat niet slechts de vorm ontwerp geen laanbeplanting opnam werd dit Bij de gemengde stijl worden deze elementen kunnen zijn dat de Maatschappij inmiddels eige- van de wegen, maar juist de algehele inpassing door de Maatschappij toch toegepast bij de eerste nog eens aangevuld met lineaire assen en een naar was geworden van het stuk grond dat op het van de architectuur naar zijn idee bepalend was weg die zij op de Berg aanlegde. Langs de toen- sterk gevarieerd bomenbestand.51 In het ontwerp eerdere ontwerp open was gelaten, en waar al in voor een goed villapark. malige Jacob van Campenlaan werden aan weers- van Hartogh Heys zijn als lineaire assen een aan- 1902 de Prinses Marielaan zou komen. Door het in In zijn boek Boomen en heesters in parken en zijden maar liefst 87 iepen geplant. Deze laan had tal bestaande doorgaande wegen opgenomen, de eigendom verkrijgen van deze grond ontstond de tuinen (1908) beschreef Hartogh Heys ook de een totale lengte van 240 meter wat zou beteke- Utrechtseweg en de Prins Frederiklaan, die toen noodzaak het oorspronkelijke plan bij te werken. wijze waarop eventuele laanbeplanting moest nen dat de bomen op zo’n 5 meter afstand van nog Oude Utrechtseweg heette. Ook de toekom- Waarom de Maatschappij hiervoor niet worden ingepast. Hij zei om te beginnen dat, elkaar stonden.49 Op een foto van de straat uit stige Koninginnelaan en Emmalaan zijn te her- opnieuw samenwerkte met Hartogh Heys van indien wegen aan weerszijden voorzien zijn van omstreeks 1902 lijkt de tussenafstand echter nog kennen maar kenmerken zich in dit plan nog door Zouteveen is onbekend. Een mogelijke verklaring onregelmatig geplante bossen, het beter is om kleiner te zijn. De rijbaan was tenminste 7 meter een hoekig verloop. Een aantal andere wegen die is dat Hartogh Heys het in 1900 na zijn aanstelling geen bomenrijen langs deze wegen te plaatsen.47 breed. Uit deze gegevens kan geconcludeerd ook al bestonden zijn die ter hoogte van de hui- als leraar tuinarchitectuur in Wageningen wel- Het lijkt erop dat hij dit beeld ook bij het ontwerp worden dat het inderdaad de bedoeling was dat dige Berkenweg, Appelweg, Vondellaan (toen licht te druk had. Of hij bedankte ervoor om nog voor de Maatschappij voor ogen heeft gehad. De de bomen hier in de toekomst de weg zouden Dievenweg), Barchman Wuytierslaan (toen Vlas- als landschapsarchitect werkzaam te zijn. Een laanbeplanting is daar ook volkomen achterwege overwelven. akkerweg) en Oranjelaan. Alle overige nieuw aan andere mogelijkheid is dat het uitgesproken gelaten. Met het oog op de uiteindelijke aanleg te leggen lanen hebben een min of meer gebogen karakter van Hartogh Heys botste met de doel- van het Bergkwartier is het toch interessant hoe karakter en volgen de hoogtelijnen van de sterk stellingen van de Maatschappij. Hartogh Heys Hartogh Heys over wegen dacht waar wel laanbe- hellende Amersfoortse Berg.52 Deze lanen waren planting werd aangebracht: ‘De indruk die ervoor bestemd een woonfunctie te krijgen, en 50 Haselen, Amersfoort als woonplaats, 18; Livestro, Mezzo [lanen] teweegbrengen hangt af van de boom- waren dus niet bedoeld voor doorgaand verkeer. Monte, 2; Amersfoortsche Courant 31-10-1898 ‘H.F. Hartogh Heys soort, die de beplanting vormt, maar ook vooral 45 Hartogh Heys, De siertuin, 13, 135-136. 46 Ibidem, 11. In het plan zijn verder ook de panden opgenomen van Zouteveen’. 51 Cramer, Amersfoortse tuinarchitectuur, 47 Hartogh Heys, Boomen en heesters, deel 2, 155. 128-129. 52 Cramer, Max. ‘Villapark Bergkwartier. Het tweede van de breedte van den middenweg, en van den 48 Ibidem, 154-155. 49 Bijlagen bij gemeenteraadsvergade- die in de voorafgaande jaren al op de Berg beschermde stadsgezicht in Amersfoort.’ De Kroniek. Nieuws- afstand tusschen de boomen onderling. (…) Bij ring van 14 januari 1901. AE, dossier 4228. gebouwd werden. Wat verder opvalt zijn twee brief historisch Amersfoort, jrg. 6, nr 4 (2004) 7-9, 8. van bosgebied naar villawijk 34 erwin borggreve 35

Laanbeplanting langs de toenmalige Jacob van Campen- barneveltlaan 2 zichtbaar en geheel links op de achter- Het begin van de Julianalaan (voorheen Jacob van Cam- Bron: Jan Carel van Dijk, Het Amersfoort van onze grootouders. laan omstreeks 1902, de bomen zijn op korte afstand grond is villa Mezzo Monte te zien. penlaan, tegenwoordig De Bosch Kemperlaan) ter Zaltbommel: Aprillis, 2007. p. 91. van elkaar geplaatst zodat zij de laan in de toekomst Bron : Jan Carel van Dijk, Het Amersfoort van onze grootouders. hoogte van de kruising Utrechtseweg-Prins Frederik- zouden overwelven. Rechts op de voorgrond is een Zaltbommel: Aprillis, 2007. p. 67. laan. Te zien is hoe de bomen de laan inmiddels gedeel- gedeelte van de dubbele villa aan de Johan van Olden- telijk overwelven. stelt namelijk in één van zijn boeken de villa’s toen hij merkte dat de Maatschappij dit niet uit- Jacques Smits & Otto Schulz opleiding tot tuinarchitect en tuinkunstenaar aan nadrukkelijk ondergeschikt aan de parkaanleg, en voerde zoals hij het bedoeld had. Het samenwerkingsverband Smits & Schulz de Koninklijke Tuinbouwschool in Potsdam afge- belangrijker nog, ondergeschikt aan het maken Hoe dan ook moest de Maatschappij op zoek bestond vanaf 1897 en was gevestigd aan de Lin- rond en stond naar mening van zijn zakenpartner van winst: ‘Eenheid in zulk een aanleg kan alleen naar een nieuwe tuinarchitect. Deze werd gevon- delaan te Naarden. Jacques Smits was boomkwe- Smits ‘aan het hoofd van dezen branche’.56 verkregen worden, indien verdeeling der terrei- den in het samenwerkingsverband Smits & ker en bezat kwekerijen in zowel Naarden als In een aantal boekwerkjes die Otto Schulz nen, plaatsing der villa’s, aanleg der bij de villa’s Schulz. Mogelijk hadden zij andere opvattingen Bussum. Op de catalogi die hij uitgaf zette hij zelf publiceerde zei hij van mening te zijn dat behoorende tuinen geheel en zonder voorbe- over de uitvoering en wilden zij niet slechts dat- trots dat hij hofleverancier was. Bovendien bleek architectuur en tuinarchitectuur vooral in een houd, desnoods met opoffering van onmiddellijk gene invullen wat Hartogh Heys open had gelaten uit deze catalogi dat zijn bedrijf zeer internatio- landelijke omgeving onlosmakelijk met elkaar schijnbaar grootere verdiensten, door de maat- want er werd een geheel nieuw plan gemaakt. naal gericht was vanwege de speciale edities voor verbonden zijn. Hij pleitte er dan ook voor om bij schappij aan één persoon wordt toevertrouwd.’53 Toch heeft het oorspronkelijke ontwerp van de Engelse, Duitse en Amerikaanse markt.54 de voorgenomen bouw van een villa in een vroeg Met deze persoon bedoelde Hartogh Heys waar- Hartogh Heys wel voor een belangrijk deel het Omdat zijn klanten steeds hogere eisen gingen stadium advies in te winnen van een tuinarchi- schijnlijk een tuinarchitect en mogelijk in dit latere plan van Smits en Schulz, en daarmee dus stellen aan de aanleg van hun tuin, en Smits hier tect, zodat deze advies kon geven over de meest specifeke geval zichzelf. Dit verschil van visie zou ook de uiteindelijke aanleg bepaald. als kweker naar eigen zeggen niet voldoende voor een einde gebracht kunnen hebben aan de was onderlegd, besloot hij in 1897 te gaan samen- 54 Catalogi J. Smits. Wageningen Universiteit. Speciale samenwerking. Maar misschien was het wel werken met de Duitse tuinarchitect Rudolf Max collecties (verder WU). 55 Catalogus J. Smits, 1897-1898. Hartogh Heys zelf die zijn eerste plan terugtrok 53 Hartogh Heys, Boomen en heesters, deel 2, 163 Ahirn Otto Schulz (1869-1953).55 Schulz had zijn WU. 56 Catalogus J. Smits, januari 1900. WU. Advertentie Ontwerptekening Otto waarin de aanleg Schulz voor het Nimrod- van de Koningin- park in Hilversum, 1900. nelaan, Prinses Wageningen Universiteit, Marielaan en Prins Speciale Collecties. Hendriklaan werd Serie kwekerscatalogi van O. aanbesteed. Schulz te Zeist. BOX E00317, Amersfoortsch Dagblad, 09-12-1902, p. 3. Bron: Amersfoortsche 1920. Courant, 10-05-1902, p. 2, kolom 4. ideale plaatsing op de kavel. Verder benoemde hij dat het opnemen van servituten door een exploi- tatiemaatschappij behulpzaam kon zijn bij het realiseren van een ‘fraaie’ bebouwing in combina- tie met instandhouding van de bestaande bos- rijke omgeving.57 Het blijkt dat dit laatste voor hem een belangrijk streven was.

Ontwerp Smits & Schulz Wanneer het ontwerp dat Otto Schulz voor de 1899 ontworpen Nimrodpark in Hilversum. Zowel Maatschappij maakte wordt vergeleken met dat de hier toegepaste landschapsstijl als de teken- van Hartogh Heys van Zouteveen, valt allereerst stijl zijn identiek aan die van het ontwerp dat de toevoeging van de Prinses Marielaan op. Ook Schulz een jaar later voor de Maatschappij zou zijn de Koninginnelaan en Emmalaan in het plan maken. Gezien de overeenkomst in het ontwerp van Schulz veel nadrukkelijker als lineaire assen is het aardig te kijken naar de uitvoering van het herkenbaar doordat zij geheel recht zijn. Ter plan voor het Nimrodpark. Hierover maakt Schulz van wegen in het nieuwe villapark.’59 Zo bericht houd. In de praktijk blijkt dat de aanleg van de hoogte van het station is de samenkomst van een in 1915 zijn tevredenheid kenbaar: ‘Nu na 15 jaar is de Amersfoortsche Courant op 2 december 1901. wegen steeds samenviel met de procedure rond- aantal wegen geaccentueerd met een rotonde. gebleken, dat het ontwerp een goede bebouwing Hoewel de Maatschappij dus al in 1898 was opge- om de overname daarvan. Ook komt uit de raads- Ook verderop in de Koninginnelaan is een roton- met fraaie parkhuizen in de hand werkt. Een richt kan uit het krantenartikel worden opge- stukken interessante informatie naar voren over de ingetekend en op twee andere plaatsen zijn de goede grondpolitiek zal steeds in het voordeel maakt dat pas in 1901 op relatief grote schaal met hoe de wegen werden aangelegd. wegen voorzien van een groenstrook in het mid- der gemeenschap en der Exploitanten zijn.’58 Of de aanleg van wegen werd begonnen. De volg- De eerste weg die door de Maatschappij op de den. Zo’n groenstrook zien we ook in het ont- Schulz ook tevreden was over de gedeeltelijke orde waarin deze wegen zijn aangelegd geven Berg werd aangelegd was de toenmalige Jacob werp dat Schulz maakte voor het Hilversumse uitvoer van zijn plan in Amersfoort is onbekend. een goed beeld van de ontwikkeling van de villa- van Campenlaan (later Prinses Julianalaan en Nimrodpark. Verder lijken de lanen in het nieuwe Hier is de bebouwing dichter en oogt de wijk wijk. De aanleg vond namelijk stapsgewijs plaats tegenwoordig De Bosch Kemperlaan). Deze 240 plan over het algemeen wat bochtiger te zijn dan minder landelijk, iets waar Schulz net als Hartogh en een aantal geplande wegen is niet- of gewij- meter lange halfcirkelvormige weg, uitkomend in het plan van Hartogh Heys het geval was. De Heys juist erg veel waarde aan hechtte. zigd tot stand gekomen. Bovendien speelde de op de Utrechtseweg, werd al op 15 december overeenkomst tussen het oude en het nieuwe Maatschappij na 1914 geen rol meer bij de ontwik- 1900 door de Maatschappij kosteloos aan de ontwerp is de gemengde landschapsstijl die in De uitvoering van het plan keling van de Amersfoortse Berg. Om te kunnen gemeente ter overname aangeboden.60 Over allebei duidelijk naar voren komt. Hoewel de ‘Reeds eenigen tijd heerscht op den Berg in de beoordelen welke invloed de Maatschappij heeft deze overname hebben de Maatschappij en de wegen in het nieuwe plan wat anders van vorm nabijheid van het station een bijzondere drukte, gehad op de totstandkoming van de villawijk, is gemeente stevige onderhandelingen gevoerd. De zijn, blijkt dat vrijwel alle kruispunten op dezelfde niet alleen veroorzaakt door den bouw van het het dus noodzakelijk om vast te stellen welke bedoelde weg was in zijn geheel 12 meter breed plaats zijn blijven liggen. Alleen in het gebied station en de daarmee annexe werken, doch ook wegen er in de periode voor 1914 tot stand zijn en bestond toen nog uit een 5 meter brede rij- rond de Koninginnelaan en in het gedeelte aan de doordien de Maatschappij ‘Amersfoort’ met gekomen. Hierbij zijn met name de vergaderstuk- baan, uitgevoerd in zogenaamde Macadam ver- zuidzijde van de Utrechtseweg zijn echt grote kracht schijnt te zijn begonnen met den aanleg ken van de gemeenteraad behulpzaam. Telkens harding, een type wegverharding bestaande uit veranderingen doorgevoerd. als de Maatschappij een nieuwe weg aanlegde Bij de catalogus die Smits & Schulz in 1900 bood zij deze namelijk ter overname aan de 57 Schulz, Otto. Otto Schulz. Tuinarchitect De Bilt. Ca 1910, 59 AC 02-12-1901 ‘Aanleg villapark’. 60 Bijlagen bij de aan hun klanten opstuurden boden zij een klein Schulz, Otto. Uitgevoerde werken door Otto Schulz. Tuinar- gemeente aan. Op deze manier had de Maat- gemeenteraadsvergaderingen van 25 januari 1901 en 23 mei formaat kleurenafdruk aan van het door Schulz in chitect De Bilt. Ca. 1915. 58 Ibidem. schappij geen omkijken meer naar het onder- 1901. AE, dossier 4228. van bosgebied naar villawijk 38 erwin borggreve 39

enkele lagen grove en fjne steenslag op een bij besluit van Gedeputeerde Staten op 30 mei door de gemeente werd besproken. Hierin wer- ‘in de bouwerij schijnt ook weer wat leven te onderlaag van breuksteen. Aan weerszijden van 1901 een feit.63 den de raadsleden ervan verzekerd dat alle wegen komen!’.74 Wellicht was dit iets te optimistisch. de weg was een trottoir van 3,5 m waartoe ook de In oktober van datzelfde jaar werden onder op het grondgebied van de Maatschappij al eigen- In het verslag van de algemene aandeelhou- tussenliggende groenstrook gerekend werd. De dezelfde voorwaarden de Koninginnelaan (tegen- dom van de gemeente waren.69 dersvergadering van de Maatschappij op 31 maart gemeente was in eerste instantie alleen bereid de woordig Koningin Wilhelminalaan), Prinses 1911 werd namelijk het volgende vastgelegd: ‘hoe- weg over te nemen als deze door de Maatschappij Marielaan en Prins Hendriklaan ter overname aan De exploitatie wel er in 1910 vrij belangrijke verkoopen tot stand eerst van een 3 cm dikke grindlaag was voorzien, de gemeente aangeboden.64 De aanleg van deze In de beginjaren leek de verkoop van bouwkavels kwamen en de bouw van nieuwe villa’s zich er aan weerszijden een trottoir van 2,5 m klinker- wegen werd uit naam van de Maatschappij in mei een goede start te maken. De Maatschappij han- steeds meer uitbreidt, werd besloten over 1910 bestrating zou worden aangebracht, er ten 1902 aanbesteed door de tuinarchitecten Smits & teerde in die periode een gemiddelde verkoop- wederom geen dividend uit te keeren maar op de behoeve van de straatverlichting een gasleiding Schulz en werd dan ook uitgevoerd naar het ont- prijs van 1,50 gulden per vierkante meter. In 1911 bestaande leeningen verder af te lossen’.75 Hier- met 5 gaslantaarnpalen aangelegd zou worden, werp van dit bureau.65 Van deze drie wegen werd zou dit zijn opgelopen tot een prijs variërend van uit kan worden afgeleid dat er in ieder geval al een en de Maatschappij een bedrag zou betalen voor alleen de Koninginnelaan, vanwege het door- 2,50 tot 5 gulden.70 Ter vergelijking, de Maat- aantal jaren niet erg veel winst werd geboekt. In het toekomstig onderhoud van de weg.61 De gaande karakter hiervan, voorzien van een 8 schappij had de grond aangekocht voor nog geen diezelfde vergadering bleek verder dat de Maat- Maatschappij ging hiermee onder andere van- meter brede klinkerbestrating. In 1903 nam de 12 cent per vierkante meter.71 Hierbij moet echter schappij op dat moment nog zo’n 50 ha grond in wege de hoge kosten niet akkoord. gemeente ook de Emmalaan over, net als het wel opgemerkt worden dat de kavels bouwrijp haar bezit had. In 1911 waren er van de 400 In maart 1901 werd er opnieuw onderhandeld. gedeelte van de Anna Paulownalaan dat tussen de door de Maatschappij werden opgeleverd en er gewenste villa’s ruim 100 gerealiseerd. Wel had Dit keer werden ook direct drie andere wegen ter Emmalaan en de Utrechtseweg ligt.66 Twee jaar straten werden aangelegd, evenals de water- en de maatschappij in de periode van 1898 tot 1911 in overname aangeboden, namelijk de Paulus Buys- later werden aan de Utrechtseweg twee doodlo- gasleidingen met de bijbehorende gas-straatver- totaal al zo’n 150.000 gulden besteed aan de aan- laan, Johan van Oldenbarneveltlaan en de Regen- pende zijwegen aangelegd aan weerszijden van lichting.72 leg van onder andere wegen, gas- en waterleidin- tesselaan.62 Deze lanen waren de enige die wer- het Berghotel, te weten de eerste 180 meter van In 1901 nam de Maatschappij E.P.J. Smith aan gen, en aan onderhoudskosten die aan de den aangelegd naar het ontwerp van Hartogh de Oranjelaan en de eerste 140 meter van de als administrateur, hij was architect van beroep gemeente betaald werden bij de overdracht van Heys van Zouteveen en zijn ook tegenwoordig Anna Paulownalaan. Bij de overdracht van deze en werkte in die hoedanigheid ook voor Nieuw wegen.76 Ook in de volgende jaren leken de ver- nog in die vorm te herkennen. In verband met de wegen aan de gemeente werd in dat jaar ook de Amersfoort. Voor informatie over het aankopen kopen niet het gewenste niveau te bereiken. In de overname van deze lanen deed de gemeente grond overgedragen waarop in 1906 de Nassau­ van bouwgrond konden geïnteresseerden zich gehele periode vanaf de oprichting in 1898 tot onderzoek naar wegen in verschillende villapar- laan en de rest van de Anna Paulownalaan gerea- richten tot zowel Smith als Van Haselen.73 In de 1913 vonden er gemiddeld slechts vijf transacties ken in Baarn, Bussum en Hilversum, daarna wer- liseerd werd.67 In 1908 volgde nog een dood­ periode tot 1906 had het villapark zich voorname- per jaar plaats.77 Over het aantal gebouwde villa’s den de eisen aan de Maatschappij bijgesteld. Het lopend stuk weg van 75 m, het begin van de Ring- lijk ontwikkeld in de directe omgeving van het zegt dit niet zoveel omdat één transactie soms kwam erop neer dat de Maatschappij de straat- laan (tegenwoordig Steven van der Hagenlaan). nieuwe station. De bebouwing concentreerde meerdere kavels omvatte. Ook werden in die verlichting en de beplanting moest betalen en de Tot slot werd in 1910, eveneens aan de Utrechtse- zich met name in het gebied dat omsloten werd periode veel dubbele villa’s gebouwd. Hierbij ging wegen over 7 meter breedte moest voorzien van weg, een doodlopende straat van 80 m overgeno- door de Prinses Marielaan, Stationsstraat, Paulus de eigenaar in sommige gevallen zelf in één helft Macadam verharding. Door deze verbreding men, de latere Pieter Bothlaan.68 Buyslaan en Utrechtseweg. De voorspoedige wonen terwijl de andere, vaak minder luxueuze kwam de eis van de trottoirs te vervallen. Verder Na de aanleg van dit stuk weg werden er geen verkoop van kavels zoals deze in de eerste jaren helft werd verhuurd.78 eiste de gemeente de opname van de reeds wegen meer aangelegd onder de verantwoorde- plaatsvond, was op dat moment al minder gewor- Vanaf 1911 vond er in Amersfoort veel discus- beschreven servituten, waardoor er op de aanlig- lijkheid van de Maatschappij. Dit blijkt onder den. Toch verloor men het vertrouwen nog niet, sie plaats over het exploiteren van bouwgrond. gende percelen alleen villa’s gebouwd mochten andere uit het verslag van de gemeenteraadsver- getuige een opgewekt bericht over het villapark De gemeente begon vanaf dat jaar op grote worden. De overdracht van de vier wegen werd gadering waarin de aankoop van de Bergterreinen in het Amersfoortsch Dagblad van 25 maart 1907: schaal gronden op te kopen die relatief verder van

61 Raadsbesluit 25 januari 1901, AE, dossier 4228. 62 Bestek ding wegen’. 66 Bijlagen bij de gemeenteraadsvergadering 69 Notulen van de raadsvergadering van 11 november 1913. weer wat leven te komen!’. 75 De Eemlander 01-04-1911 en voorwaarden voor het maken van drie grintwegen 1901. van 26 mei 1903. AE, dossier 4228. 67 Bijlagen bij de AE, dossier 4621. 70 AD 14-08-1911 ‘Nimmerdor’. 71 Hoe- ‘Algemeene vergadering’. 76 AD 14-08-1911 ‘Nimmerdor’. AE, dossier 3785. 63 Raadsbesluit 23 mei 1901, AE, dossier gemeenteraadsvergadering van 29 mei 1906. AE, dossier vers, De Bergservituten, 95, Livestro, Mezzo Monte, 5. 72 AD 77 Bijlagen bij de gemeenteraadsvergadering van 19 decem- 4228. 64 Bijlagen bij gemeenteraadsvergadering van 20 4228. 68 Bijlagen bij de gemeenteraadsvergadering van 15 14-08-1911 ‘Nimmerdor’. 73 AC 02-01-1902 ‘Te koop bouw- ber 1913. AE, dossier 4621. 78 Exel, Honderd jaar, 27-28. mei 1902. AE, dossier 4228. 65 AC 10-05-1902 ‘Aanbeste- december 1908 en 22 februari 1910. AE, dossier 4228. terreinen’. 74 AD 25-03-1907 ‘in de bouwerij schijnt ook Wegen die door de Maatschappij zijn aange- 40 erwin borggreve 41 legd met daarbij de jaartallen: 1 Jacob van Cam- penlaan, tegenwoordig De Bosch Kemperlaan heer J.L. van der Moer, die kennelijk als contact- ring geven. Op 11 november 1913 werd het voorstel (voor 1900); 2 Paulus Buyslaan (1901); 3 Johan van Oldenbarneveltlaan (1901); 4 Regentessel- persoon voor de Maatschappij fungeerde. Uit zijn in de gemeenteraadsvergadering onder geheim- aan, (1901); 5 Koninginnelaan, tegenwoordig brief werd eveneens duidelijk dat het in totaal houding besproken. De raad was in meerderheid Koningin Wilhelminalaan (1902); 6 Prins Hen- toen nog om ruim 50 ha ging van de oorspronke- positief over het voorstel, maar een aantal raads- driklaan (1902); 7 Prinses Marielaan (1902); 8 Emmalaan (1903); 9 gedeelte Anna Paulowna- lijke 65 ha. In reactie maakte het college van bur- leden wenste hierover nog één dag te kunnen laan (1903); 10 gedeelte Oranjelaan (1905); 11 gemeester en wethouders aan de Maatschappij nadenken. In de vergadering van 12 november gedeelte Anna Paulownalaan (1905); 12 Nassau- bekend dat zij: ‘geen vrijheid kunnen vinden den werd vervolgens door enkele raadsleden voorge- laan, (omstreeks 1906); 13 gedeelte Anna Pau- gemeenteraad voor te stellen uw aanbod, ver- steld om opnieuw met de Maatschappij over de lownalaan (omstreeks 1906); 14 gedeelte Ring- 85 laan, tegenwoordig Steven van der Hagenlaan woord in uw schrijven van 19 januari 1909.’ Een prijs te onderhandelen. Uiteindelijk werd echter (1908); 15 gedeelte Pieter Bothlaan (1910) jaar later polste de gemeente alsnog bij de Maat- na enige discussie alsnog besloten om met het Oorspronkelijke afbeelding afkomstig uit: Valkhoff’s schappij of de prijs onderhandelbaar was. Deze huidige voorstel akkoord te gaan. Een belangrijk Stadsplattegrond Amersfoort omstreeks 1923 (bewer- king E.B.). hield echter vast aan het eerder gedane aanbod, onderwerp tijdens de beide vergaderingen waren hiermee was de verkoop voorlopig van de baan.86 de Bergservituten. Deze werden door de raadsle- In deze situatie kwam pas verandering in 1913. den als een last ervaren omdat de terreinen hier- Op 24 mei van dat jaar maakte de Maatschappij door slechts voor villabouw beschikbaar waren. bekend dat de bankier en administrateur J.W. Raadslid Herman Kroes, van beroep architect, de stad waren gelegen dan de nog onbebouwde de omliggende gronden in de toekomst goedko- Middelburg voortaan als haar gevolmachtigde stelde dat met name de vereiste bouwhoogte een grond van de Maatschappij.79 In de vele discussies per aan zou bieden waardoor er een moeizame zou optreden.87 De reden van zijn aanstelling probleem opleverde omdat er ‘tegenwoordig’ die in de politiek en in kranten werden gevoerd concurrentie zou ontstaan. blijkt al snel uit een briefwisseling met de steeds vaker lagere woningen werden gebouwd.90 werd de Maatschappij vaak verweten te hoge gemeente. Middelburg gaf hierin aan dat hij, in Tijdens de onderhandelingen met de gemeente grondprijzen te hanteren. Een schrijver van een Verkoop aan gemeente vervolg op het gesprek dat hij had met de burge- had de Maatschappij echter al aangegeven dat zij ingezonden stuk in het Amersfoortsch Dagblad Wat de motieven ook zijn geweest, al op 19 janu- meester, gemachtigd was om aan de gemeente indien mogelijk haar medewerking zou verlenen weerlegde deze kritiek enerzijds door te wijzen ari 1909 bood de Maatschappij voor het eerst haar het totale grondbezit van de Maatschappij aan te aan het opheffen van de servituten.91 op de veel hogere grondprijzen in andere steden, onverkochte gronden op de Berg aan de gemeen- bieden. Deze ruim 47 ha werd de gemeente aan- Over het raadsbesluit tot grondaankoop dien- en anderzijds door op cynische toon te stellen: te aan. In een vertrouwelijk schrijven aan de bur- geboden voor 80 cent per vierkante meter, wat de ook Gedeputeerde Staten goedkeuring te ‘die Maatschappij ‘Amersfoort’ verkocht haar gemeester en wethouders, schreef één van de resulteerde in een totaalbedrag van 376.000 gul- verlenen. Voordat zij akkoord gaven stelden zij grond zóó duur, dat er jaren achtereen geen cent vennoten dat hij ‘naar aanleiding van het tus- den. De Maatschappij zei bereid te zijn om deel te twee vragen aan de gemeente. Zo wilden zij dividend kon uitbetaald worden!’80 schen ons besprokene’ geen offciële offerte kon nemen aan de geldlening die de gemeente hier- weten waarom de Maatschappij haar gronden Hoogstwaarschijnlijk waren het de tegenval- opmaken, maar dat een bod van 380.000 gulden voor eventueel moest afsluiten. Tot slot werd ook aanbood voor 365.000 gulden terwijl de gemeen- lende winstcijfers die de Maatschappij ertoe ‘alle kans van slagen’ zou hebben. De schrijver dit keer nadrukkelijk tot geheimhouding van de te deze taxeerde op een waarde van 675.000 gul- bewogen het merendeel van haar resterende voegde hier direct het verzoek aan toe om de prijs verzocht omdat deze: ‘begrijpelijkerwijs niet den. De Maatschappij zou daarmee volgens gronden in 1913 aan de gemeente te koop aan te genoemde prijs geheim te houden.83 Uit deze overeenkomt met die, welke van particulieren Gedeputeerde Staten zo’n twee ton laten lig- bieden.81 Ook kan hebben meegespeeld dat er in informele brief blijkt dat er hieraan voorafgaand gevraagd worden.’88 Na enig onderhandelen ging gen.92 In antwoord hierop stelde de gemeente de voorgaande jaren door de gemeente een grote dus al over de mogelijke verkoop gesproken was. de Maatschappij in oktober 1913 akkoord met een dat zij ook niet wist waarom de Maatschappij haar hoeveelheid grond, grenzend aan dat van de In reactie op het aanbod stuurde de gemeente door burgemeester en wethouders voorgestelde gronden voor deze ‘algemeen laag genoemden’ Maatschappij, was opgekocht. Het terrein van de een eenvoudig briefje met daarin aan geadres- prijsverlaging tot 75 cent per vierkante meter.89 prijs aanbood.93 Verder vroeg Gedeputeerde Maatschappij was als het ware omsloten geraakt seerde het vriendelijke verzoek om een duidelijke Maar eerst moest de gemeenteraad nog goedkeu- Staten om opheldering over de geldigheid van de door gemeentegrond.82 Hierdoor werd het lastig tekening op te sturen, met daarop de bedoelde om aan de toenmalige grondprijzen vast te hou- eigendommen van de Maatschappij.84 De 85 Brief J.L. van der Moer aan B&W van Amersfoort, 22 4621. 90 Notulen van de raadsvergaderingen van 11 en 12 den. Immers, de kans bestond dat de gemeente gevraagde tekening werd opgestuurd door de februari 1909; Brief B&W van Amersfoort aan directie van november 1913. AE, dossier 4621. 91 Brief Directie van de de Maatschappij, 16 april 1909. AE, dossier 4621. 86 Brief Maatschappij aan B&W van Amersfoort, 23 oktober 1913. AE, notaris A.P. Schröder aan B&W van Amersfoort, 13 april dossier 4621. 92 Brief Gedeputeerde Staten van Utrecht 79 AD 14-08-1911 ‘Nimmerdor’, Ibidem 10-05-1913 ‘voorstel 83 Brief directie van de Maatschappij aan B&W van Amers- 1910. AE, dossier 4621. 87 AC 24-05-1913 ‘J.W. Middelburg’. aan B&W van Amersfoort, 26 januari 1914. AE, dossier 4621. tot instelling van een grondbedrijf’. 80 Ibidem 18-02-1913 foort, 19 januari 1909. AE, dossier 4621. 84 Brief B&W van 88 Brief J.W. Middelburg aan B&W van Amersfoort, 27 mei 93 Brief B&W van Amersfoort aan Gedeputeerde Staten ‘ingezonden stuk’. 81 Hoevers, De Bergservituten, 98. 82 Amersfoort aan directie van de Maatschappij, 10 februari 1913. AE, dossier 4621. 89 Brief Directie van de Maatschap- van Utrecht, 30 januari 1914. AE, dossier 4621. Dagblad voor Amersfoort 30-03-1962 ‘Amersfoortse Berg’. 1909. AE, dossier 4621. pij aan B&W van Amersfoort, 16 oktober 1913. AE, dossier van bosgebied naar villawijk 42 erwin borggreve 43

Bergservituten. Zij wilden weten op welke perce- foortse Bergkwartier. Om hier antwoord op te beginjaren verliep de aanleg van het villapark woningen met hoge, rijk gedecoreerde topgevels, len deze van toepassing waren. De gemeente geven was het noodzakelijk een zo goed mogelijk gestaag, iedere paar jaar werden er nieuwe wegen waardoor het servituut in de beginjaren zonder reageerde hierop door een overzicht te overleg- inzicht te verkrijgen in de werkwijze en doelstel- aangelegd. Toch wijst alles erop dat de Maat- problemen gehandhaafd kon worden. Zo’n tien gen van de door de Maatschappij in de periode lingen van de Maatschappij. Daarbij waren met schappij op meer had gehoopt. In 1909 biedt zij jaar later was deze bouwstijl gedateerd en werd tot 1913 verkochte gronden. Schijnbaar nam name de ontwerptekeningen van de villawijk namelijk al haar onverkochte gronden op de berg het mode om woningen te bouwen met een meer Gedeputeerde Staten hiermee genoegen, het behulpzaam. Het villapark werd aan de hand van ter overname aan de gemeente aan. Na langdu- landelijke uitstraling, gebaseerd op Engelse land- besluit van de gemeenteraad werd op 2 februari het ontwerp van tuinarchitect H.F. Hartogh Heys rige onderhandelingen duurt het nog tot 1914 huizen. Vaak werd de onderbouw van deze 1914 goedgekeurd.94 van Zouteveen door de Maatschappij aangepre- totdat de overdracht van de gronden daadwerke- woningen bewust laag gehouden en voorzien van De overnameprijs die de gemeente betaalde zen als een nieuwe villastad die op de Berg zou lijk plaatsheeft. De Maatschappij had waarschijn- een zware, overhangende, rietgedekte kap.96 Het werd door Gedeputeerde Staten dus als laag erva- verrijzen. Hartogh Heys had uitgesproken ideeën lijk niet het zakelijke succes geboekt waarop de lijkt er dus op dat de Maatschappij, door zich vast ren. In vergelijking met de prijs die de Maatschap- over de inpassing van villa’s in een landelijke aandeelhouders gehoopt hadden. te leggen in de servituten, zelf grotendeels ver- pij aan particulieren vroeg was dit natuurlijk ook omgeving, met behoud van het natuurlijke karak- Als reden voor de tegenvallende ontwikkeling antwoordelijk was voor de tegenvallende exploi- zo. Er moet echter niet aan voorbij worden ter. Op basis daarvan ontwierp hij ook dit plan, van de villawijk wordt wel gesproken van een te tatie. Pas door het opheffen, of in ieder geval het gegaan dat de Maatschappij deze gronden ook dat slechts gedeeltelijk werd uitgevoerd. Boven- hoge grondprijs. Toch lijkt dit een te eenvoudige minder strikt handhaven van de servituten, zorg- niet bouwrijp hoefde te maken en ook niet hoef- dien gebeurde dit niet zoals Hartogh Heys het redenering te zijn. De prijzen waren namelijk in de de gemeente er als nieuwe eigenaar voor dat de te betalen voor het aanleggen van wegen en had bedoeld. Al in 1900 werd het oorspronkelijke vergelijking met die in omliggende steden niet er weer gebouwd werd op de Berg. In de jaren die leidingen. Dit waren juist de kosten die uit de plan vervangen door dat van de tuinarchitecten uitzonderlijk hoog en bovendien moet niet verge- volgden verschenen er inderdaad ook die wonin- particuliere verkoop wel terugverdiend moesten Smits en Schulz. Ook het nieuwe ontwerp is ten worden dat het hier om een bijzondere loca- gen die onder de eerdere voorwaarden niet worden. De vergelijking van de aankoopprijs van slechts in beperkte mate ten uitvoer gebracht, en tie ging. Waarschijnlijk was er wel animo om op gebouwd hadden mogen worden. 12 cent in 1898 en een verkoopprijs van 75 cent eveneens niet op de manier die de tuinarchitec- de Berg te bouwen maar vormden de servituten Hoe dan ook heeft de Maatschappij door het zo’n 15 jaar later, laat zien dat de grond meer dan ten als ideaal voor ogen hadden. Hartogh Heys een belemmering. Dit probleem wordt, rondom initiatief te nemen voor de aanleg van het villa- zes keer zo duur werd verkocht dan zij werd aan- had namelijk niet ten onrechte opgemerkt dat de overdracht van het villapark aan de gemeente, park wel een aanzienlijke invloed gehad op de gekocht. Geen slecht resultaat voor gronden waar het plezier van buitenwonen afneemt als een ook aangekaart door gemeenteraadslid Herman ontwikkeling van de stad Amersfoort in het begin geen enkele investering in was gedaan. Waar- gebied wordt volgebouwd met eentonige villa’s. Kroes. Hij stelt dat er in de jaren na 1900 een ver- van de 20e eeuw. Voor de overdracht aan de schijnlijk was het voor de Maatschappij boven- De commerciële belangen van de Maatschappij andering in de gewenste bouwstijl is ontstaan, gemeente waren er immers wel ruim honderd dien het hoogst haalbare op dat moment. lagen daarbij ver verwijderd van de esthetische met onder andere de wens om lagere woningen nieuwe huizen gebouwd op een locatie die zich Na de verkoop van bijna al haar gronden aan belangen van de tuinarchitecten. In ieder geval te bouwen. Dit wordt belemmerd door het servi- tien jaar eerder nog kenmerkte door akkers met de gemeente speelde de Maatschappij geen rol kan worden vastgesteld dat de invloed van de tuut dat de bouw van twee verdiepingen boven eikenhakhout. Na de overname door de gemeen- van betekenis meer in de Amersfoortse grondex- Maatschappij zodanig was dat de ontwerpen van de begane grond afdwingt. te werd bovendien verdergegaan met de aanleg ploitatie. Uit enkele advertenties wordt duidelijk de tuinarchitecten niet zijn uitgevoerd zoals zij Het was inderdaad zo dat de vereiste bouw- zoals de Maatschappij hiermee begonnen was. dat er in ieder geval tot 1917 nog enkele hectares deze bedoeld hadden. hoogte van twee verdiepingen boven de begane Bovendien was zij verantwoordelijk geweest voor grond in haar bezit waren, deze werden in dat jaar De Maatschappij had echter wel degelijk de grond was gebaseerd op de bouwstijlen die aan het belangrijkste aspect: de locatiekeuze. Wan- namelijk verkocht.95 Tot slot blijkt uit een brief intentie om het landelijke karakter van de Berg in het begin van de 20e eeuw populair waren: de neer de Maatschappij niet het initiatief had geno- die de voormalige vennoten in 1919 aan het stand te houden. Dit probeerde zij op haar eigen zogenaamde chaletstijl en jugendstil. De chalet- men tot de aanleg dan was er van het Bergkwar- gemeentebestuur van Amersfoort richtten, dat manier te realiseren door het opnemen van servi- stijl is op de Amersfoortse berg bijvoorbeeld veel tier in de huidige vorm in ieder geval geen sprake tijdens de buitengewone vergadering van aan- tuten in de koopcontracten, deels overigens toegepast langs de Johan van Oldenbarneveltlaan geweest. De gemeente Amersfoort was in de deelhouders op 3 augustus 1917 tot liquidatie van onder druk van de gemeente. In deze servituten en de Utrechtseweg. Kenmerken van de jugend- periode rond de eeuwwisseling nog lang niet toe de Maatschappij was besloten. werd vastgelegd dat er alleen villa’s gebouwd stil zijn bijvoorbeeld te zien bij de dubbele villa aan het uitoefenen van een actieve grondpolitiek. mochten worden die qua uitvoering en positione- aan de Paulus Buyslaan 3-5 en de dubbelde villa Pas na 1911 begint hier enigszins verandering in te Conclusie ring aan bepaalde eisen voldeden. De servituten aan de Johan van Oldenbarneveltlaan 2-4. Deze komen maar toen was de basis voor het Berg- In het onderzoek dat aan dit artikel is vooraf hebben dan ook voor een belangrijk deel het stijlen resulteerden bijna vanzelfsprekend in kwartier door de Maatschappij al lang gelegd. gegaan stond de vraag centraal in hoeverre de karakter van de latere villawijk bepaald. In de

Maatschappij Amersfoort verantwoordelijk is 95 Ibidem 23-07-1917 ‘goedkeuring verkoop terreinen’. tuur in Amersfoort. Een overzicht van de bouwkunst na 1800. geweest voor de totstandkoming van het Amers- 94 AD 05-03-1914 ‘Besluit van Gedeputeerde Staten’. 96 Bosma, Koos, red. e.a. Bouwen in Nederland. 600-2000. Bussum 1995, 29-39. Zwolle 2007, 571-576, Cramer, Max, Anton Groot. Architec-