Chua 222 Pamantasang De La Salle Maynila Pangalawang Pangulo, Philippine Historical Association

THE JVAN LVNA CODE: Pagtuturo ng Kasaysayan Gamit ang “Parisian Life” 1

Michael Charleston B. Chua 222 Pamantasang De La Salle Maynila Pangalawang Pangulo, Philippine Historical Association

Ang bawat museo ay may isang tampok na likhang-sining na maituturing na pinakamahalagang obra maestra ng kanilang koleksyon: Kung Spoliarium ni Juan Luna ang sa Pambansang Museo, at Virgenes Cristianas Expuestas Al Populacho ni Felix Resureccion Hidalgo ang sa Metropolitan Museum of Manila , ang Parisian Life naman ang sa GSIS Museo ng Sining . Bagama’t mas maliit at hindi ganoong kapopular ang isa pang likhang sining na ito ni Luna noong 1892, hindi ito pahuhuli sa kontrobersiya nang bilhin ito ng Paseguruhan ng mga Naglilingkod sa Pamahalaan (GSIS) sa Christie’s sa Hongkong noong 2002 sa halagang Php 46 Milyon. Maraming kumuwestiyon sa paggamit ng GSIS ng pera ng bayan sa pagbili nito bagama’t bilang isang investment na hindi nababawasan ang halaga, nananatili itong asset sa pondo ng GSIS.

Kung pagbabatayan ang iba nitong pangalan na Intérieur d'un Café , ipinapakita ng pinturang ito ang isang babaeng nakaupo sa isang kapihang Pranses at pinagmamasdan ng tatlong lalakeng nag-uusap.

Pangunahin nang ibinatay sa mga datos at puntos na ibinibigay ng ekspertong si Dr. Eric Zerrudo sa kanyang tatlong-oras na lektura ukol sa tatlong interpretasyon ng Parisian Life , at sa sarili kong karanasan bilang historyador, guro sa Kasaysayan, at docent/tour guide/historian- on-board , sisikapin ng aking presentasyon na ipakita ang gamit ng obra maestrang upang paigtingin ang interes ng mga bata sa Kasaysayan, liban pa sa mga asignaturang MAPE at Art History .

Sa pamamagitan ng Parisian Life , maaaring ipakilala sina Juan Luna, José Rizal, Andres Bonifacio, Gregoria de Jesus, Juan Nakpil, ang Kilusang Propaganda, ang Katipunan at ang Himagsikang Pilipino, maging ang mga hindi kilalang bayani na katulad ni Dr. Ariston Bautista-Lin. Lalakbayin ang Pilipinas, Espanya, Pransya at Hongkong, at ipakilala ang konsepto ng sining bilang salamin ng mga tunay na pangyayari at ang kahalagahan ng Heritage . Lahat ng ito sa isang peregrinasyon upang mahayag ang isang misteryo: Sino ang babae sa likhang-sining?

Sa huli, maaaring itanong, hindi kung ano ang halaga ng obra maestra sa bayan, kundi ano ba ang halaga natin bilang isang bayan sa harap ng obrang ito upang maging nararapat sa pamanang kahusayan at kabayanihan ng ating mga ninuno. Bilang mga guro ng Kasaysayan, magagamit natin ang likhang ito sa napakahalagang misyon upang udyukin ang mga bata na mahalin ang bayan at mga pamana nito tungo sa kaginhawaan ng lahat tulad ng binanggit ni Andres Bonifacio, “Ampunin ang bayan kung nasa ay lunas pagka’t ginhawa niya ay para sa lahat.”

1 Para sa Ika-apat na Arts Congress ng Pamantasang De La Salle Maynila na may temang “Culture and Arts in Nation Building ” noong hapon ng 16 Pebrero 2011 sa Silid 507, Bulwagang Don Enrique T. Yuchengco, Pamantasang De La Salle, Lungsod ng Maynila. Unang binasa sa Pambansang Kumperensya ng Kapisanang Pangkasaysayan ng Pilipinas (Philippine Historical Association) na may temang “Sining sa Pagtuturo ng Kasaysayan” noong hapon ng 17 Setyembre 2010 sa Museo ng Sining ng Paseguruhan ng mga Naglilingkod sa Pamahalaan (GSIS), Lungsod ng Pasay, Kalakhang Maynila. 2 Maaaring maabot sa [email protected] at sa facebook . Ang kanyang bahay-dagitab (websayt) ay matatagpuan sa http://michaelxiaochua.multiply.com, habang ang bahay-dagitab ng kanyang mga babasahin sa kasaysayan ay sa http://balanghay.multiply.com. Mapapanood din siya bilang panelista sa The Bottomline With Boy Abunda tuwing Sabado ng gabi sa ABS- CBN. “Pagsikapang magkaroon ng anumang karunungan na tumutugon sa kanyang hilig upang pakinabangan ng Ang pangunahing batis ng mga popular na interpretasyon bayan.” at marami sa mga datos ukol sa “Parisian Life” ay nagmula sa mga tatlong oras na lektura ni Dr. Eric Babar -Gregoria de Jesus Zerrudo, kasalukuyang Direktor ng Metropolitan Museum of Manila, dating Direktor ng GSIS Museo ng Si Kevin ay isang guro sa Araling Panlipunan sa hayskul. Sining, at Director for Administration ng UST Center for Ngunit tila nahihirapan siyang gawing interesante ang the Conservation of Cultural Property and the kanyang asignatura para sa kanyang mga estudyante. Environment in the Tropics. Utang sa kanya ang lahat Tanong niya sa sarili, “Ano ba maaari kong gawin? Ano ng ito. 3 Ang akin lamang papel ay kung paano gamitin kaya ang susi upang mabuksan ko ang interes ng mga ang kanyang lektura sa pagtuturo ng mahahalagang mga bata sa kahalagahan ng sining at kasaysayan?” pangyayari at tao sa ating kasaysayan at paglilinaw na rin ng ibang kontrobersiya sa ating nakaraan. Kaya nagtungo siya sa kumperensya ng Philippine Historical Association sa GSIS Museo ng Sining noong I. ANO ANG “PARISIAN LIFE”? Setyembre 2010 at doon niya nakilala ang isang kapwa guro sa kasaysayan na nagpakita sa kanya na maaaring gawing susi sa interes ng mga bata ang isang obra maestra ni Juan Luna!

Ano nga ba ang JVAN LVNA CODE?

Ang papel na ito ay isang paglalakbay sa mga interpretasyon at mga salaysay sa likod ng kontrobersyal na pinturang “Parisian Life” ni Juan Luna, na nagkakahalaga ng Php 46 Milyon, at ang pakinabang nito sa pagpukaw ng interes ng madla sa kasaysayan at pagtuturo ng tatlong aral—(1) na magaling ang Pilipino, (2) na kabayanihan ang paggamit at pagpapaunlad ng iyong talento, (3) pangangalaga sa pamanang kultural— materyal o di-materyal—ng bansa.

“Parisian Life,” kuha ni Michael Charleston B. Chua

Ang “Parisian Life” ay isang obra maestra ni Juan Luna na nagpapakita ng isang babaeng Pranses habang pinag- uusapan ng tatlong lalaki sa loob ng isang kapihan sa Paris. Kilala rin ito sa tawag na “ Intérieur d'un Café,” “The Maid,” at “Un Coquette” (Ang malandi). Ito ay may sukat na 22 x 31 in. (57 x 79 cm.), oleo sa kanbas.

Ito ay ipininta niya sa Paris at may petsang 1892 na pirmado ng “LVNA Paris 1892.” Sa taon ding ito natapos ang kinikilalang pinakamagandang likha ni Luna, ang mural na Peuple et Rois (People and Kings , na sa kasamaang palad ay nasunog sa opisina ng kanyang anak noong panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig). Ayon sa katalogo ng Christie’s:

Parisian Life offers the best features of the artist's work from the Paris period,

3 Apat na lekturang “Parisian Life” na ni Dr. Zerrudo ang aking napuntahan bagama’t una kong narinig ang kanyang mga kwento mula sa kanyang utility man na si G. Rodel Alibay, na nagbahagi ng ilang beses sa aking mga estudyante sa Kasaysayan 1 sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman ng mga kwento na natutunan niya mula kay Dr. Zerrudo. testifying to his sensitivity and skill in kumatha ng pambansang awit ng Katipunan na inialay capturing a fleeting moment of ordinary sa kaarawan ni Bonifacio noong Nobyembre 1896 sa life, and imbuing it with personality and Balara, habang nakikibaka sa mga Espanyol. Ang universal emotions (Christie’s 2002). pamagat ng martsa ay “Marangal na Dalit ng Katagalugan”: Ang may-ari ng obra ay si Dr. Ariston Bautista Lin / Lim, isang propagandista. Ito ay nagwagi ng Medalyang Pilak Mabuhay yaong Kalayaan sa Philippine Exhibit ng St Louis Exposition noong 1904. At Pasulungin ang puri’t kabanalan Sa parehong eksibisyon dinala ng mga Amerikano ang Kastila’y mailing ng Katagalugan mga katutubong Pilipino upang ipamalas, tulad ng mga At ngayo’y ipagbunyi ang kahusayan hayop sa zoo , ang kanilang mga pamumuhay. Ang (Ocampo 1990, 40) Philippine Exhibition ang naging pinakapopular na atraksyon ng eksposisyon. Ang sertipiko na dating Sinasabing kung si Bonifacio ay nagwagi sa tanggalian ng nakalagay sa likuran ng pintura ang nagpapatunay na kapangyarihan sa Cavite, malamang ito ang pambansang ang tunay na pangalan ng obra ay “Parisian Life.” awit natin ngayon. Sa mga titik ng awiting ito ipinakita ni Nakpil na ang Katipunan ay hindi lamang lihim na Namalagi ang obra ng maraming taon sa Bahay Nakpil- samahang rebolusyunaryo na sugod ng sugod, ngunit nag- Bautista sa Quiapo. aadshika na ang tunay na kalayaan ay nagsisimula sa pagsusulong ng puri at kabanalan (na nasasalamin sa II. BAHAY NAKPIL-BAUTISTA: Kartilya ng Katipunan ni Emilio Jacinto) at maging ng edukasyon na nagdudulot ng kahusayan. DUYAN NG “PARISIAN LIFE,” DUYAN NG MGA MAGITING

Noong 1913-1914, itinayo ang malaking bahay ni Dr. Ariston Bautista sa 432 Barbosa (ngayo’y A. Bautista) sa Quiapo, Maynila. Ang mag-asawang Bautista ay walang mga anak at kasama nila sa malaking bahay ang mga kaanak na Nakpil. Dahil dito, ang bahay na ito ay nagkaroon ng distinksyon bilang tahanan ng mga naging propagandista at rebolusyunaryo.

B. Gregoria de Jesus

Matapos na masawi ang Supremo Andres Bonifacio noong 1897, ang kanyang 22 na taong gulang na kabiyak na si Gregoria de Jesus o “Oriang”, na nauna nang pinagtangkaan na pagsamantalahan ng pinuno ng mga kawal na humuli sa kanyang asawa, si Kol. Agapito Bonzon, ay inaruga at pinakasalan ng matalik na kaibigan ni Bonifacio na si Julio Nakpil noong 1898 (Ocampo 1999, 154-155). Ang “Lakambini ng Katipunan” ay di naglaon tumira sa Bahay-Nakpil hanggang sa ito ay sumakabilang buhay noong 1943. Tinapos niya ang

Bahay Nakpil-Bautista sa Quiapo, Dekada 1930 kanyang maikling talambuhay sa pamamagitan ng pagbibigay ng kanyang sampung habiling aral sa mga kabataan: A. Julio Nakpil

1. Igalang at mahalin ang magulang Isa sa mga tumira sa bahay ang bayaning si Julio Nakpil pagka’t ito ang pangalawang Dios sa ang isa sa mga pinagkakatiwalaang tauhan at matalik na lupa. kaibigan ng Ama ng Katipunan at ng Sambayanang 2. Alalahanin tuwina ang mga banal Pilipino na si Andres Bonifacio. Liban pa sa pagiging na aral ng mga bayani na nasawi rebolusyunaryo, kompositor pa si Julio. Siya ang dahil sa pag-ibig sa bayan. 3. Huwag mag-aksaya ng panahon ng di pamarisan. Ayon kay Dr. Zerrudo, nang magkaroon ng labanan 4. Pagsikapang magkaroon ng upang bawiin ang Maynila mula sa mga Hapones noong 3 anumang karunungan na Pebrero hanggang 3 Marso 1945, iningatan ang orihinal tumutugon sa kanyang hilig upang na imahe ng Mahal Poong Nazareno sa Bahay Nakpil- pakinabangan ng bayan. Bautista. Kaya sa tuwing pista ng Nazareno (9 Enero), 5. Ang kabaitan ay alalahaning isang tumitigil ng ilang sandali ang poon sa harapan ng bahay. malaking kayamanan. 6. Igalang ang mga gurong Ipinapakita ng debosyon sa Poong Nazareno ang pag- nagpapamulat ng isip pagka’t kung angkin ng katutubo sa debosyong Kanluranin at utang sa magulang ang pagiging tao pagkonekta nito sa konsepto ng “gahum” (power) at ay utang naman sa nagturo ang anting-anting. Ang pagbababa sa krus at paghuhugas sa pagpapakatao. patay na Nazareno (Santo Entierro) at pagpapamahagi ng 7. Iligtas ang api sa panganib. panyo pinagpunasan bilang may bisa ay tila katulad ng 8. Matakot sa kasaysayan pagka’t ginagawa sa mummification sa Hilagang Pilipinas kung walang lihim na di nahahayag. saan pinapainitan ang patay upang ang mga huling katas 9. Kapag napagingatan ang kasamaan nito ay ipunin at mainom upang mailipat ang ay doon manggagaling ang kapangyarihan ng namatay sa uminom ng katas nito. malaking karangalan. 10. Sikapin ang ikapagkakaisa ng lahat Ang Bahay Nakpil-Bautista ngayon, na tinatawag ring at ika uunlad ng bayan upang “Tahanan ng Kultura,” ay isa nang museo ng mga Nakpil huwag magkaroon ng sagabal ang at ng Katipunan. kasarinlan (de Jesus 1932). Dahil walang anak sina Ariston Bautista, napunta sa mga kaanak ni Ramon Nakpil na kanyang bayaw ang “Parisian Life.” Pagdating ng panahon, ito ay mapapasakamay sa arkitektong si Angel Nakpil, na muling nagtatag ng Museo ng San Agustin. Naging pangalawang kabiyak si Angel ng manunulat na si Carmen Guerrero Nakpil, na naunang naging kabiyak ni Ismael Cruz na pamangkin naman ng pambansang bayaning si Gat. Dr. José Rizal. Naging anak niya kay Ismael Cruz si Gemma Cruz-Araneta na naging pinakaunang Pilipinang Miss International at naging Kalihim ng Turismo sa panahon ng Pang. Joseph Estrada.

Ang naging paglalakbay ng “Parisian Life” ay ibinahagi ni Gng. Carmen Guerrero Nakpil sa kanyang talambuhay: C. Juan Nakpil On the elongated corner lot of Ortega Sa pagkamakabayan, nagmana sa kanyang mga and Mabini, which I inherited from my magulang na sina Julio at Oriang ang Pambansang parents, Nakpil had designed and built a Alagad ng Sining sa Arkitektura na si Julio F. Nakpil (isa capacious "ranch house", as they called sa walong magkakapatid) na tumira rin sa bahay na ito. it then, flat on the lawn, with a row of Matapos na mag-aral sa Pransya, sumama siya sa isa windows along the garden, an elevated, pang arkitekto, ang anak ni Juan Luna, Andres Luna de split-level wing for bedrooms, and an San Pedro at itinayo nila ang Crystal Arcade sa Escolta. inner patio, enclosed by a brick wall, Siya rin ang arkitekto ng muling pagtatayo ng Simbahan with an entertainment pavilion and a ng Quiapo matapos ang sunog ng 1929, at ng bahay ng swimming pool. He had also brought mga Rizal sa Calamba noong 1950. Siya rin ang several Luna, Resureccion Hidalgo, and nagdisenyo ng Quezon Hall at Gonzales Hall (Main Fabian de la Rosa paintings, some Library) ng Unibersidad ng Pilipinas Diliman, sa antiques and valuable accessories from inspirasyon ng katutubong bahay kubo (Mendoza 1973, the Nakpil house in Quiapo which had 271-277). been deeded to him by, his parents and his uncle Dr. Ariston Bautista. The D. Nuestro Padre Jesus Nazareno result was tasteful and artistic.

…It (Parisian Life) had reposed on the painting would not have been sold for main wall of the dining area of our San such a record-breaking amount. As Juan house for about two decades, and Mommy used to say back there in good another decade on the wall above the old Ermita, "No hay mal que por bien no bed in the master bedroom (when Nakpil venga. " It's an ill wind indeed that decided it needed more controlled blows no one any good (Nakpil 2007, temperature). 136-138).

A few years after Nakpil's death, I III. KONTROBERSYAL decided to move from my San Juan house to a condo in Makati, and, because none of the homes of my children could accommodate such a large, precious, and by then fragile treasure, Ramon, Lisa, and Luis put it up for auction with Christie's, the international art house. The Manila representative of Christie's competitor, Sotheby, which had originally failed to acquire the painting for their own auction, was Mrs. Kim Camacho, wife of the then Secretary of Finance. The Manila customs house, which is under the Department of Finance, loyally found an irregularity in the shipping invoice. The Inquirer, sensing a big story, latched on to some malcontent Nakpil relatives. A front- page sensational coverage, involving art, nationalism and a family feud sold many Inquirer copies for weeks. Although the news reports made mention of me in the supposedly "nefarious" deal, I kept my peace and refused to be baited. The sale proceeded. My children paid millions in taxes to both the National Noong magsalita ako ukol sa obra noong kumperensya ng Museum and the Bureau of Customs; PHA noong Setyembre 2010, unang sumagi sa isip ko ang Christie's declared they were satisfied isang tanong, “Mahirap ba tayong bansa kaya hindi with the proofs of ownership and the mahalaga sa atin ang kasaysayan at sariling kultura, o auction took place…. The malcontents mahirap tayong bansa DAHIL hindi tayo natututo sa got their pictures in the papers, a nakaraan at hindi natin pinapahalagahan ang ating national agency acquired a national sariling kultura?” treasure for its well-guarded exhibition hall, and millions of Filipinos (instead of Sa auction sa Christie’s sa Hongkong, nabili ng just one family) got the pleasure and the Paseguruhan ng mga Naglilingkod sa Pamahalaan (GSIS) joy of viewing one of the Luna's most sa halagang Php 46 Milyon kasama na ang shipping , beautiful and intriguing works. Now and handling at mga buwis nito (Ang aktwal na presyo nito ay then, I miss that baffled, overdressed HK$ 6,674,100 o US$ 859,924). cocotte and the three ilustrados in the Parisian cafe, with whom I lived many Mula sa JW Marriott Hotel, nang magwagi sa bidding fascinated years but bear no ill will to matapos ang tensyon na nilikha ng isang hindi kilalang that side of my husband's family. The bidder na nagpataas sa presyo ng obra higit pa sa fact that Julio Nakpil, his wife, children inaasahang presyo nito (HK$ 1,800,000-HK$ 2,000,000 o and grandchildren had occupied the US$231,921 - $257,690 lamang), naglabas ng pahayag ground floor of that Barbosa house did ang Pangulo ng GSIS na si G. Winston Garcia, “We are not qualify his descendants to question not buying a masterpiece… We are buying a piece of the ownership of the Luna painting history… We do not put a price tag on a national deeded to Angel Nakpil. But if they had heritage .” Dagdag pa niya, “ Parisian Life is not owned not invented that controversy, the solely by the GSIS. It belongs to the Filipino people .” (GSIS 2002) Ayon sa resident auditor ng GSIS, sinusuportahan nito ang tindig ng pangulo nito na nagsasabing “ safe asset ” Pinuri ng marami ang GSIS sa pag-uuwi nila ng pintura ang pintura sapagkat “ art is inflation proof .” ni Juan Luna at hindi hinayaang mapunta sa mga dayuhan ang obra. Subalit hindi naman sumang-ayon ang General Counsel ng Commission on Audit ng Pilipinas na nagsasabing ang Ngunit 46 Milyon? Ang GSIS ay “walang budhi” ayon sa pagbili sa “Parisian Life” ay “ legally and morally mga kritiko. Bakit kailangang bilhin ang pintura sa objectionable ” sapagkat ang aktwal na pagbili sa obra ay panahon na lubhang naghihirap ang mga tao? Nakakain makasasama sa mga pensyon ng mga manggagawa sa ba ang Juan Luna? Hanggang ngayon, sa hindi pamahalaan dahil maaaring makaapekto ito sa mamatay-matay ang kuwestiyon sa pagbili ng obra pangmatagalang “ actuarial solvency of the funds of maestra habang hindi naibibigay diumano ng tama ang GSIS .” Ayon pa sa komisyon, “ although the GSIS may be mga pensyon ng mga miyembro ng GSIS. Nang ilibot ni commended for its role of trying to preserve and promote Dr. Zerrudo sa buong bansa ang “Parisian Life” upang national and cultural heritage by buying art works, the makita nang mas marami nating mga kababayan, same must yield to its higher social responsibility.” palagian silang pinagagalitan ng mga empleyado ng (Flores w.p., 10) gobyerno sa kanilang “paglustay” sa pera ng bayan.” Minsan nang may isang guro na nagtangkang hatawin Sinang-ayunan naman ito ng Pambansang Alagad ng ang obra ng kanyang payong sa galit (Flores w.p., 5-6). Sining sa Literatura na si Bienvenido Lumbera. Ayon sa kanya: Ngunit ano ba ang ginagawa ng ahensya na nag-aabot ng pensyon sa mga kawani ng pamahalaan sa pagbili ng Consciousness of our identity as a people obra? Paliwanag ng GSIS na ang sining ay isang does not have to be purchased at a cost investment na hindi nababawasan ang halaga, bagkus that would deprive the majority of nadaragdagan lamang sa paglipas ng panahon. Ito ang Filipinos social services government is dahilan kung bakit mayroong Museo ng Sining ang GSIS. obligated to provide. Parisian Life, there Samakatuwid, bahagi pa rin ng assets at pondo ng GSIS is no doubt about it, is an affirmation ang mga ito. Lagi rin nilang ipinapaliwanag na kung ang from the past that the Filipino people halagang Php 46 Milyon ay hahatiin sa dami ng once produced a great painter who made miyembro ng GSIS na 1,300,000 ay aabutin lamang ng the Spanish colonial masters recognize tinatayang Php 36.00 sa bawat miyembro ang halaga ng genius in an indio artist in the late years obra. of their rule. However, there are other forms of cultural heritage equally Ang GSIS Museo ng Sining ay nagtataglay ng sinasabing expressive of national identity and pinakamalaking koleksyon ng modernong sining Pilipino probably more rationally affordable. The mula sa kalibre ng mga katulad nina Fernando NCCA grant of P50 million for the Amorsolo, Carlos V. Francsico, Vicente Manansala, establishment of a National Gallery of Hernando R. Ocampo at Federico Alcuaz. Ayon kay G. Art invites comparison with the Garcia: acquisition of Parisian Life for P45.4 million. Between a painting that will be We wanted a Luna for our museum. available for viewing to a handful of That's why we did not only come here to museum-goers and an infrastructure bid, but to win. This Luna is a national that will serve generations of visitors to treasure. We were no longer bidding a gallery exhibiting the art heritage of with just money, we were bidding with the Filipino people, it ought to be clear our hearts. Now we have shown that we which deserves to be prioritized. The do not only insure the future of our task of saving cultural heritage is an retirees or properties but also insure the expensive undertaking, and managing national heritage of our people. well the meager funds for the task requires that social impact be made a …When Luna's masterpiece, Parisian deciding criterion in expenditures Life, arrives in the GSIS museum, we intended to assert our dignity and worth would encourage everybody to go to the as a people (Lumbera 2003). GSIS to view it for free. As a national heritage, it will definitely leave an Ngunit ayon naman kay Dr. Santiago Albano Pilar, invaluable mark in the minds of our biograper ni Luna at dating direktor ng GSIS Museo ng fellow Filipinos (GSIS 2002). Sining: interpretasyon upang maging may may saysay ay dapat The GSIS has spent money wisely in its nakabatay sa datos. Ngunit ayon nga kay Benedetto acquisition of Parisian Life. The GSIS is Croce, “ All history is contemporary history ” (Croce 1937, an institution with vast investments. 8). Ibig sabihin, lahat ng mga salaysay tungkol sa …Parisian Life is now a concrete nakaraan, gaano man kalaki ang distansya ng mga property and investment of the Filipino pangyayari mula dito, ay apektado ng mga pananaw sa people to benefit them spritually and panahon ng historyador. Samakatuwid, ang kasalukuyan materially forever, unlike the vast ang humahanap ng saysay. amounts of money, that go to ill-advised government projects or, simply, to Kaya naman mahalaga ang mga kapanahon natin na corruption (Pilar 2003,20). interpretasyon ng “Parisian Life.” Bawat tao ay magkakaroon ng ibang pakahulugan sa obra subalit Sa aking opinyon, anuman ang ang suliranin sa GSIS, iba mayroon tatlong maaaring paghanguan ng saysay ng obra itong usapin, at dahil asset ang obra, hindi dapat isisi ang ayon kay Dr. Zerrudo. Maaaring ang ating mga mga ito sa “Parisian Life.” interpretasyon ay hindi ang pakahulugan ni Luna sa kanyang obra, ngunit tulad ng sinabi ni Roland Barthes Dahil sa kontrobersiya, pinag-usapan muli ang na “ death of the author ,” nawawala na ang pakahulugan kahalagahan ng sining at kasaysayan. Naging icon ang ng awtor sa tuwing inilalabas na niya ang kanyang gawa. babae sa pintura—nasa mga manekin sa museo (ispesipiko sa Bagumbayan Light and Sound Museum sa A. Unang Interpretasyon: Intramuros), nasa kulturang popular, nasa mga selyo, at iba pa. INTERPRETASYONG LITERAL: (Kwentong Barbero)

Ibinahagi ng awtor at kritikong pansining na si G. José Maria Cariño sa kumperensya ng PHA ang kanyang pananaliksik na nagsasabing regalo ni Ariston Bautista sa kanyang tiyuhin ang pintura. Kung gayon, maaaring sabihin na iniinggit niya ang kanyang tiyuhin ukol sa ganda ng mga dilag at buhay sa Paris.

Ngunit ano o sino nga ba ang babaeng ito? Ang isang Ang obra ay nakalagak ngayon sa isang ispesyal na silid pamagat ng obra ay maaaring magbigay sa atin ng clue . para lamang sa “Parisian Life” na tinawag na “History Sa unang tingin, ang babae ay tila inaakit ( coquette ) ang and Destiny Exhibit” o mas kilala bilang Luna Room. tatlong lalaking nasa bandang likuran ng obra. Ayon kay Hindi matutumbasan ng salapi ang libo-libong Dr. Pilar, may ipinapahiwatig ang babae: estudyante na pumipila upang masilayan ito buwan- buwan ng libre. Maraming estudyante ang muling In typically confident masterstrokes, naging interesado sa kasaysayan sa tuwing pag-uusapan Luna captured the woman’s ang mga interpretasyon sa obra. restlessness. The pink paints piled diagonally to render her skirt show her Kamakailan lamang, noong 16 Mayo 2011, ang bagong legs to be splayed from the knees. Her pangulo at general manager ng GSIS na si Robert left arm hangs loosely in arrested Vergara ay nagpahayag sa programang pantelebisyon ni movement. The froth of white paints Karen Davila na Headstart na muling ibebenta ang obra Luna splattered on her breast and her maestra. Muling nabuksan ang debate ukol sa halaga ng thickly made up face may confirm “Parisian Life.” historian Ambeth Ocampo’s hunch of her as a cheap girl. Or was she a celebrity— Dahil dito, marapat lamang na balikan ang diskusyon ni the star or vedette of a show at the Dr. Zerrudo sa tatlong popular na interpretasyon ng Moulin Rouge whom the three “Parisian Life. expatriates had by a stroke of luck witnessed entering the café that memorable day? (Pilar 2003, 19) IV. ANG TATLONG POPULAR NA INTERPRETASYON Ayon kay Dr. Zerrudo, sa interpretasyong literal, nag- uusap ang tatlong lalaki. Ang sining ay salamin ng panahong nakaraan na pinagmulan ng mga obrang ito. Samakatuwid, anumang Nakita ng lalaki sa pinakakanan ang babae at sinabing, “Uy, chick!”

Sabi ng lalaki sa gitna, “Mamayang gabi, iteteybol ko ‘yan!”

Mula sa pagkakatingin sa babae, muling kinausap ng pangatlong lalaki ang dalawang kaibigan at sinabing, “Hindi niyo ba alam na kasama ko na siya kagabi pa lamang!”

May pagka-kwentong barbero man ang interpretasyong ito, kinakatawan ng tatlong mga pananalitang ito ang reputasyon ng tatlong aktwal na taong iginuhit ni Luna sa obra.

Ang lalaki sa pinakakanan ay ang may-ari ng pintura na si Dr. Ariston Bautista Lim/Lin. Isinilang noong 1863, Kanan: “Juan Luna,” pintura ni Felix R. Hidalgo siya ay naging kilalang pilantropo at mediko na tumulong na magligtas ng maraming buhay sa panahon ng Ang lalaki sa gitna ay walang iba kundi ang pintor na si epidemya ng kolera noong 1882 4. Siya ay isang Juan Luna na ayon kay Dr. Zerrudo ay may reputasyon ilustradong propagandista sa Espanya at sinasabing na pagkuha ng mga bayarang babae upang gawing mga tumulong magtustos sa pakikibaka ng bayan sa modelo sa kanyang mga pintura, sapagkat mas mura sila Digmaang Pilipino-Amerikano. Naging bahagi rin siya ng kaysa sa mga tunay na modelo. Siya ang unang Pinoy na Kongreso ng Malolos. Sumakabilang-buhay siya noong 3 International Achiever : Isinilang sa Badoc, Ilocos Norte Marso 1928. noong 23 Oktubre 1857. Nag-aral siya sa Academia de Dibujo y Pintura sa Maynila at sa Real Academia de Ang linyang “Uy, chicks!” ay kumakatawan sa kanyang Bellas Artes de San Fernando sa Madrid bagama’t hindi reputasyon ng diumano ay pagiging babaero. May isa natapos. Sumama sa Roma at naging apprentice ng pang obra si Juan Luna na sinasabi ng mga istoryador na kanyang gurong si Alejo Vera sa Roma. Marapat lamang modelo rin si Ariston Bautista. Sa isang panayam sa na magkaroon tayo ng isang pasada ng ilan sa kanyang may-ari ng obrang “Tampuhan” na si G. Rosalinda Orosa, mahahalagang gawa. ang modelo para sa lalaki ay si Ariston Bautista (Ocampo 1990, 166). Tila tipikal na eksena ito sa buhay- magasawang Ariston at Petrona. Ayon kay Dr. Pilar:

This time the doctor is depicted leaning on a window ledge, his back turned to the viewer. An ellegantly dressed seated woman at the center of the painting seems to be sulking. Living relations of Bautista confirm that the lady indeed was sulking because the elegant doctor’s attention was trained on two women looking out from the window of the house across the street (Pilar 2003, 18). Spoliarium

Ang pinakapopular niyang likha ay ang malaking oleo sa kanbas na mural na “Spoliarium” na may sukat na 4.22 x 7.675 metro. Nilikha niya ito sa Roma at nanalo ng 4 Pinaniniwalaan na si Ariston Bautista ang lumikha ng medalyang ginto sa Exposicion de Bellas Artes de Madrid gamut sa kolera na paregoric na pinabulaanan naman ng noong 1884. Nagpapakita ng eksena sa ilalim ng kurador na si Dr. Tess Obusan sa aking panayam sa kanya noong 10 Marso 2011. Sa pag-uusap na iyon pinagdudahan niya Colosseum sa panahon nina Nero at Caligula. Spoliarium rin ang paniniwala ng iba na tumulong si Ariston sa Katipunan ang tawag sa pook kung saan itinatapon ang mga patay ni Andres Bonifacio. Ayon sa kanya, mahirap para sa isang na katawan ng mga gladiator matapos ang isang laban, o taong katulad ni Ariston ang tumulong sa organisasyong ng mga Kristiyanong ipinalapa sa leon at iba pang mapaghimagsik. Nagpahiram din siya sa akin ng mga klaseng pagpatay upang nakawin ang kanilang kahuli- obituwaryo para kay Ariston mula sa Philippines Free Press hulihang mga mahahalagang bagay tulad ng mga noong 1928. sandalyas at mga metal na kasuotan (spoliatus ay Latin ang kay Luna), habang may 15 medalyang pilak naman para sa “ to rob or plunder for spoils ”). Dito rin kinukuha ang ipinamahagi. Naging kontrobersiyal pa ang ng mga kaanak ng mga namatay ang mga bangkay. patimpalak sapagkat hindi ibinigay ng mga hurado sa taong iyon ang pangunahing premyo, ang Medal of Honor Sa “Spoliarium” ni Juan Luna, makikita sa kaliwang (Ocampo 2000, 13). Sa paradang pansentenaryo, sinabi bahagi ng mural ang mga bangkay na dinadala ng mga rin ni Dr. Ocampo na maaaring hindi nilikha ng mga sundalong romano, habang naghihintay naman ang pintor ang kanilang mga obra bilang representasyon ng dalawang matanda na nagda-dice upang malaman kung mga malulungkot na pangyayari sa Pilipinas kundi mga sino ang mauuna sa pagnakaw sa mga namatay. Taas klasikal at akademikong mga tema na usong ipinta sa kamao naman ang isang lalaki sa pagprotesta sa mga panahong iyon. kahayupang nagaganap, tila mayroon siyang sinusuntok. Larawan naman ng kalungkutan ang kanang bahagi ng Bagama’t hindi maikakaila na ikinonekta ang mga obra mural kung saan makikita ang isang babaeng nanangis sa sitwasyon ng mga Pilipino sa ilalim ng mga Espanyol sa kanyang namatay na asawa habang ang isang halos bilang buhay na “Spoliarium” (Sta. Maria at Ebro 1988, hindi na makitang matandang lalaki na may sulo ay 239). Ayon sa isang kritiko na sinipi ni da Silva: hinahanap pa rin ang katawan ng kanyang namatay na anak (Guillermo, int. 1991, 29-30). Before this painting all generous souls of our civilization, of our democratic spirit, Ang isa pang mural na oleo sa kanbas na nagwagi ng of our philosophic ideals that make a medalyang pilak, ang “ Virgenes Cristianas Expuestas Al man a fetish, that furiously battle as Populacho ” (Mga Birheng Kristiyano na Itinambad sa long as there remains a single slave in Madlang Bayan) ni Felix Resurreccion Hidalgo, ay the world, they have found a very clear nagpapakita rin ng kaparehas na tagpo sa ilalim ng interpretation of their aspirations (da Colosseum . Sa paglalarawan ng katalogo ng katalogo ng Silva 1957, 58). Unang Pambansang Eksibisyon sa Paggunita kina Juan Luna at Felix Resurreccion Hidalgo : Nang sa isang talumpati sa Hotel Ingles sa Madrid noong 25 Hunyo 1884, isang estudyanteng indio ang nagbigay Sa sulok ng isang silid na makapal ang ng talumpating brindis para sa dalawang pintor at pader, marahil ay isang kulungan, sinabing, “Walang kinikilingang bansa ang henyo…” nagsisiksikan ang mga nag-uusisang (Genius knows no country …), ang estudyanteng ito ay lalakeng puno ng pagnanasa at malisya pinuri ng mga liberal sa Espanya habang naging markado upang makita ang dalawang babae—ang sa mga kolonisador sa Pilipinas na hindi matanggap na isa’y nakatayo, nakalantad ang dibdib at maaaring magkaroon ng magaling na talento ang mga nababalutan ng manipis na tela mula sa indio. Ang pangalan ng estudyante ay José Protacio Rizal baywang; hubad ang isa at pa at Mercado y Alonso Realonda. natatakpan ng mahabang buhok ang mukha, nakaupo sa sahig at magkatali Ang obrang “Spoliarium” ay dinala sa Paris ngunit binili ang mga paa. Isa sa mga lalake na ng Deputación Provincial de Barcelona sa halagang nakamarangyang kulay-dalandan, 20,000 pesetas. Ito ay inilagak sa Museo de Arte Moderno marahil ay isang bugaw, ang akmang at tinangay ng mga umaatras na republikano noong hihila sa damit ng isang babae panahon ng Digmaang Sibil noong Dekada 1930. Ibinalik samantalang sabik na naghihintay ang ng pamahalaan ni Generalissimo Franco ang pintura sa iba. Pinatitindi ng paggamit ni Hidalgo Espanya at inilagak sa mga bodega ng Prado (da Silva ng chiaroscuro ang nangyayari, 1957, 59-60). Noong 1956, sinimulan ang negosasyon sa ipinamamalas ang kahinaan at pagbabalik ng mural sa Pilipinas sa panahon ng Pang. kawalang-malay ng mga babae at ang Elpidio Quirino. Ayon kay Dr. Zerrudo, naging kondisyon masasamang isip ng mga lalae sa ng mga Espanyol ang sapilitang pagtuturo ng Wikang kanilang matatapang na mukha (Sta. Espanyol sa mga kolehiyo sa Pilipinas. Matapos ang Maria at Ebro 1988, 242). dalawang taon, naibalik ang “Spoliarium,” ngunit dahil sa hindi ito magkasya sa barko, ito ay hinati sa tatlo! Isang paglilinaw lamang ni Dr. Ambeth R. Ocampo na Kinailangan na ayusin ito ng mga tanyag na pintor na hindi maituturing na internasyunal na ang tagumpay ni Pilipino at noong 1962, sa panahon ng Pang. Diosdado Luna at Hidalgo sa puntong ito sapagkat ang Madrid ay Macapagal, ito ay binuksan sa publiko sa gusali ng hindi naman ang sentro ng Sining sa Europa kundi Paris. Kagawaran ng Ugnayang Panlabas (Sta. Maria at Ebro Gayundin, hindi ibig sabihin na ang gintong medalya ay 1988, 239). Ngayon ito ay matatagpuan sa Pambansang nangangahulugang unang premyo habang ang medalyang Tipunan ng Sining ng Pilipinas (National Art Gallery of pilak ay ikalawang premyo. Mayroong tatlong gintong the Philippines) sa gusali ng Pambansang Museo 1, ang medalya ang ipinamahagi sa patimpalak (unang ginto dating bulwagan ng Kongreso ng Pilipinas. pinatawad siya at pinakawalan sa utos mismo ng Reyna Isa pa sa kanyang mahalagang obra ay ang “Pacto de Rehente. Pinuntahan niya ang huli upang personal na Sangre”na kanyang ipininta noong 1885 at nagpapakita pasalamatan at hilingin ang perdon para naman sa ng “blood compact” o “sandugo” sa pagitan ng kapatid niyang si Antonio na pinagbigyan naman ng conquistador na si Miguel Lopez de Legaspi at Rajah Reyna. Noong 1898, nagbalik siya sa Maynila, siya ang Sikatuna ng Bohol. nagdisenyo ng unipormeng rayadillo ng mga pwersa ng Republica Filipina at naatasang maging isa sa mga Kung para sa mga Europeo, ang tanging tanggap na pinakaunang diplomat ng republika sa pamumuno ni kasunduan ay yaong nakasulat at pirmado, para sa mga Felipe Agoncillo. Asyano, sapat na ang pangako at ang pagsulat nito ay nagpapakita ng kawalan ng pagtitiwala; sa ating mga Noong 7 Disyembre 1899, habang nasa Hongkong, ninuno, malalim ang dalumat ng “sandugo”. Hindi namatay si Juan Luna sa kanyang ikalawang atake sa lamang ito simpleng kasunduan ng magkaibigan. Ang puso. pag-inom ng patak ng dugo sa alak ay may malalim na kahulugan—isang dugo, kapatiran (Abrera 1994 at Ang pangatlong lalaki na sa interpretasyong literal ay Abrera 1995). May pantay na pagtingin sa kapatid. Sa nagsabi na, ““Hindi niyo ba alam na kasama ko na siya sanaysay na Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog , kinilala kagabi pa lamang!” ay walang iba kung hindi ang ating ni Bonifacio ang sandugo na ginawa nina Legazpi at pambansang bayaning si Gat Dr. José Rizal, na may Sikatuna at tinuring na kapatid ang Espanyol, na hindi masasabing may pandaigdigang panlasa sa mga dilag, naman tumupad sa usapan, sa halip ay nang-api bagama’t eksaherado ang reputasyon niya bilang isang (Agoncillo at Epistola 1963, 68-69). babaero.

Ang obrang ito, kung saan naging modelo para kay Legaspi ang bayaw ni Luna na si Trinidad H. Pardo de Tavera habang para kay Sikatuna naman ay si José Rizal, ay nakasabit ngayon sa Palasyo ng Malacañang.

Noong Nobyembre 1887, pinasinayaan ang isa pang malaking mural ni Luna, ang “La Batalla de Lepanto” ng mismong Reyna Rehente, ang balo ni Alfonso XII na si Reyna Maria Cristina sa Bulwagan ng Senado. Ang obra ay tungkol sa tagumpay ng Koalisyong Espanyol laban sa mga Turkong Ottoman noong 7 Oktubre 1571 sa bandang Gresya. Ayon kay Dr. Zerrudo, dito ipinakita ang galing ni Juan Luna sa pagguhit ng aktwal na pangyayari sa isang banggaan ng barkong naglalabanan kabilang na ang mga taong nahuhulog o kinakain ng mga pating. Ayon pa kay Dr. Zerrudo, sa taon ng Sentenaryo ng Pagpapahayag ng Kasarinlan noong 1998, nagkaroon muli ng lihim na negosasyon upang maibalik ang “La Batalla de Lepanto” mula sa Senado ng Espanya. Tumanggi ang Espanya sa pagsasabing ang obra na ito at si Juan Luna ay bahagi na rin ng kanilang pambansang kayamanan. Si Rizal, Marcelo H. del Pilar at Mariano Ponce—mga haligi ng Kilusang Propaganda. Hindi ito nakapagtataka. Si Luna ay tinaggap sa prestihiyosong Societe Nationale de Beaux Arts. Dahil dito, malaya siyang nakapagpamalas ng mga eksibit sa Champs-de-Mars. Dahil dito, nagtamo siya ng mas malawak na pagkilala mula sa mga Europeo (CCP 1999, 107). Ayon kay Dr. Zerrudo, nakasalo niya rin sa mga pagdiriwang at piging ang mga dugong bughaw sa Europa.

Bumalik siya sa Pilipinas noong Mayo 1894, at nabilanggo dahil sa Himagsikang Pilipino noong 1896. Ngunit noong 1897, bilang bahagi ng perdon na ibinigay para sa kaarawan ng batang Haring Alfonso XIII, kalong si Andres Luna (Luling) ang kanyang inang si Doña Juliana Gorricho kasama ang nakangiting Rizal at seryosong Hidalgo.

Ano ang nangyari noong 1892 (Taon ng pagkagawa sa “Parisian Life)” kay Juan Luna? Ayon kay Dr. Santiago Albano Pilar na awtor ng Juan Luna: The Filipino As Painter , ang konsteksto ng taong 1892 sa buhay ni Luna ay maaari ring magbigay ng clue kung sino ang kinakatawan ng babae sa pintura.

Ayon kay Dr. Zerrudo, personal ang kahulugan ng pintura sa pintor lalo na at iginuhit niya ang sarili niya rito at ibinigay ang obra sa isang kaibigan.

Tila nagsasabi si Juan Luna sa kanyang dalawang Ang tatlong lalaki sa obra ay kapwa mga ilustrado at kaibigan, “Pare, may problema ako. Ang asawa ko…” 5 naging bahagi ng Kilusang Propaganda. Ang mga layunin nito ay ang paghingi ng mga repormang tulad ng Ayon sa mga tala ng eksperto at tagahanga ni Luna na si (1) pagiging lalawigan ng Espanya ng Pilipinas, (2) Carlos da Silva, noong Marso 1892, ang dalawang taong pagkakaroon ng representacíon ng Pilipinas sa Cortes , at gulang na anak nina Luna at Paz Pardo de Tavera na si (3) sekularisasyon o pagpapatalsik sa mga fraile . Para sa Maria de la Paz (Bibi) ay namatay. Lubhang nalungkot si ilan, ang kanilang aspirasyon ay nasasalamin sa isa pang Pacita at noong Hunyo, sa payo ng doktor, ay sikat na obra ni Luna noong 1886, ang “España y las Islas nagbakasyon sa Mont Doré, habang naiwan si Luna Filipinas” kung saan ginagabayan ni Madre España si upang kumpletuhin ang kanyang obra maestrang Peuple Inang Filipinas sa pag-akyat sa hagdanan ng pag-unlad. et Rois . Doon nakilala ni Paz si Monsieur Dussaq. Noong Agosto, sa pagbalik ng mag-ina mula sa kanilang Bagama’t sa unang tingin tila asimilasyon sa Espanya bakasyon, nakasagap ng intriga si Luna na nangangaliwa lamang ang trip ng mga Propagandista, ayon sa ang kanyang asawa. Nang sa isang pag-aaway inamin ni historyador na si P. John Schumacher, S.J. kung Pacita na hindi na niya mahal ang asawa, binaril ni Luna pagbabatayan ang mga isinulat ng mga propganadista, sa galit ang pader. Kinabukasan, naglabas ng sama ng talagang independensya ang ninanais nila para sa loob si Luna sa bayaw niyang si Trinidad at sinabing Pilipinas ngunit nais lamang nilang gawin ito isang magsasampa ng diborsyo sa asawa at isasama niya ang hakbang bawat oras. Ibig sabihin, mapayapang anak na si Andres (Luling). Pinagalitan ng bayaw ang pakikipaghiwalay sa “Madre España” (Schumacher 1973). kapatid at inalam ang katotohanan bagama’t hindi Sa kabila ng kanilang pagsisikap, nanatiling bingi at manhid ang pamahalaang Espanyol, at hindi nagtagumpay ang kilusang ito. 5 Mayroong isa pang obra si Luna na pinamagatang “Portrait of Paz Pardo de Tavera” na nagpapakita ng isang B. Ikalawang Interpretasyon: babaeng may hawak na rosaryo at may katabing aklat-dasalan habang nakalitaw ang isa sa kanyang dibdib. Ito raw ang BIOGRAPIKAL (TRAHEDYA) sinasabing pinakamalas na pitura sa Pilipinas. Lahat diumano ng nagmay-ari nito nito ay minalas. Ang unang may-ari raw nito na si Manuel Garcia ay nalugi. Si Betty Bantug Benitez naman na siyang nangasiwa sa pagpapatayo ng Manila Film Center at sa nangyaring trahedya ay namatay sa isang aksidente sa auto sa Tagaytay. Si Tony Nazareno naman ay biglaang nagkasakit. Naibenta rin ito kay Imee Marcos na nakunan naman. Sa katalogo ng Oro-Plata na eksibisyon para sa mga gawa nina Luna at Hidalgo, hindi nakalista sa mga,may-ari si Imee kundi si Gng. Imelda Romualdez Marcos, ang Unang Ginang na napatalsik ng Himagsikang EDSA. Ibinigay niya ang obra sa Pambansang Museo. Nang ipahiram ito sa Metropolitan Museum of Manila para sa eksibisyong Oro-Plata, ang bubong sa taas ng obra ay natuluan ng tubig-ulan. Hanggang ngayon, ayon sa mga nakakikita nito sa Pambansang Museo, tila buhay at nangunguasap ang mga mata nito. Ngunit sa isang artikulo ni Dr. Ambeth Ocampo noon pang 1989, kung titingnan ang mga Ang pamilya Pardo de Tavera (in-laws ni Juan Luna): Nakatayo totoong larawan ni Paz, malayo ang hugis ng mukha nito sa sa pinakakanan si Paz Pardo de Tavera habang nakaupo kalong- babae sa obra. Ngayon, muli itong pinangalanang, “Portrait of a Lady” (Ocampo 1990, 169). umamin si Pacita. Nangako siya na magbabago at Dito nagsuspetsa na si Luna na baka kukunin na mula sa pinatawad naman siya ni Luna, na nagpanukala pa na kanya ang anak, kaya nagalit siya at binantaan ang sila ay lumisan na sila ng Paris patungong Vigo, Espanya. asawa na pupuwersahing buksan ang pintuan. Ngunit nang sumunod na linggo, napansin ni Luna ang Sinabihan siya ni Paz na pinayuhan silang ikandado ang patuloy na paglabas-labas ng asawa na hindi na mga pintuan at kung may kailangan siya sa kanila ay nagsusuot ng itim at nagkokolorete pa sa mukha na tumungo muna sa pulisya. Lalong nagalit si Luna at lalo lubha niyang ikinairita. Ayon kay Dr. Ambeth Ocampo, siyang nagpilit na buksan ang pintuan. Nagsisigaw ang kanya raw nasabi kay Luna, “ You paint, so why shouldn’t mag-ina at narinig ito ni Regidor at ng mga Tavera kaya I be allowed to paint with my colored pencils? ” (Ocampo dali-dali silang nagbalik sa bahay. Mula sa bintana ng 1990, 163). Binugbog muli ni Luna ang asawa. banyo, nakita niya ang mga kalalakihan na dumarating sa kanilang tahanan, kinuha ni Luna ang kanyang Ang ina ni Paz na si Doña Juliana Gorricho Pardo de rebolber mula sa cabinet ng kanilang kama at bumaba sa Tavera, na kasama ng mag-asawang Luna sa kanilang unang palapag. Naisip ni Luna na mayroon na ngang tahanan at saksi sa lahat ng mga kaguluhang ito, ay balakin na ilayo sa kanya ang kanyang anak kaya sumulat sa iba pa niyang mga anak na sina Trinidad at sinabihan niya ang tatlo mula sa bintana na lumayo sa Felix. Sinabi niya sa kanila na diborsyo lamang ang kanilang tahanan at kung hindi ay magpapaputok siya. tamang solusyon sa problemang ito ng mag-asawa at Binalewala ito ng tatlo kaya nagpaputok si Luna at hindi niya papahintulutan na sumama si Paz kay Luna sa tumama ito sa kanang dibdib ni Felix. Dinala ni Regidor pagbalik nito sa Espanya sa takot na sasaktan lamang at ni Trinidad ang sugatan tungo sa hardin. niya ito. Sa bersyon ni da Silva, muling umakyat si Luna at inutos Noong 23 Setyembre 1892, kaswal na bumisita sa na buksan ang pintuan sa banyo, lalong sumigaw ang tahanan ng mga Luna sina Trinidad at Felix. Sa unang mag-ina. Dito nagpaputok ng tatlong sunod-sunod na palapag kinausap ni Trinidad si Luna habang inakyat ni bala si Luna upang masira ang kandado. Sumigaw ang Felix ang mag-iina at nanatili roon upang alagaan ang mag-ina at narinig niyang umiyak ang anak. Sinubukang maysakit noon na si Andres. Dumating naman si Antonio buksan ni Luna ang pintuan ngunit may pumipigil pa rin Ma. Regidor at kinausap siya ni Trinidad ukol sa dito. Nang tuluyang buksan ni Andres ang pinto, nakita suliranin. Matapos na ang huli ay sumunod sa ikalawang niyang patay na ang kanyang biyenan at malubhang palapag, nilatag ni Regidor kay Luna ang usapin ng nasugatan si Paz, na mamamatay rin pagkalipas ng 11 diborsiyo bilang tanging opsyon. Tumanggi si Luna at araw. sinabing pinatawad na niya si Pacita matapos na humingi ng tawad sa kanya ang asawa at handa na nga itong Napaluhod si Luna, sising-sisi at umiyak hawak ang sumama sa kanya sa Espanya. anak. Nang lapitan siya ni Trinidad, sinabi ni Luna sa kanya nang lumuluha, “Kasalanan mo ang lahat nang Nagbigay pugay si Regidor kay Doña Juliana at ibinalita ito.” sa matanda ang pagnanais ni Luna na umalis kasama ang kanyang pamilya. Pinayuhan rin niyang palamigin May isa pang bersyon na nakuha si Dr. Ambeth Ocampo. muna ang sitwasyon at laging sumama sa anak upang Hindi raw nakandado ng mag-ina ang pintuan sa banyo, maiwasan ang anumang away. Iniwan ng tatlong lalaki kaya pinasok sila ni Luna at binaril sila kapwa sa ulo ang mag-ina at binilinan sila ni Trinidad na ikanadado (Quirino 1992, 24). Ayon sa pananaliksik ni Alfredo ang lahat ng pintuan at bintana kung sakali mang si luna Roces sa kanyang bagong akda na nagpopokus sa krimen ay muling magwala sa kanilang pag-alis. Sa sala, at usaping dinulot nito na Rage! , ito ang bersyon na nagpaalaman pa ng maayos sina Luna at ang tatlong naaayon sa mga dokumento sa korte at peryodiko (Roces lalaki, matapos nito ay nagtungo ang tatlo sa isang café 2008, 92-102). 6 sa harapan ng bahay ng mga Luna. Anuman ang nangyari, nakulong sa Kulungan Mazas si Umakyat si Luna at tinangkang binuksan ang kwarto ng Luna at nasampahan ng mga kaso sa isang korte sa Paris kanyang anak at ito ay nakakandado. Kaya tumungo noong 7 Pebrero 1893. Matapos lamang ang ilang oras, sa siya sa kanyang sariling kwarto at binalak na pasukin ganap na 6:00 NG, napawalang sala si Luna ng mga mula roon ang kwarto ng anak sa pamamagitan ng kanilang banyo, ngunit nakakandado rin ang pintuan ng banyo. Kumatok si Luna at hiniling na buksan ang pinto. 6 Ang isang pang bersyon ay ikinuwento kay Ambeth Tumanggi si Paz dahil maysakit raw ang anak. Ocampo ni Mita Pardo de Tavera, apo ni Trinidad, na nagsabing Pinakiusapan muli ni Luna ang asawa na buksan ang tumatakas na ang mag-iinang Pardo de Tavera kasama si pangunahing bukana ng kwarto ng anak upang mapag- Andres mula kay Luna at habang pababa ng hagdanan, nakita usapan ang napipinto nila ang pagtungo sa Espanya. sila ni Luna, nagwala ito upang pigilan sila at binaril ang dalawang babae, at nang marinig ang tatlong lalaking Sinabihan siya ni Paz na lubayan sila. naghihintay sa café pinuntahan nila si Luna, at binaril sa balikat si Trinidad (?) na pinangungunahan ang grupo. hurado dahil ito ay krimen nang pagtatanggol sa dangal Maaari bang alam ni Luna ang tamang hugis ng ng kanyang pamilya (crime of passion) at pinatawan Pilipinas? Si Luna ay nag-aral sa Escuela Nautica de lamang ng 40 francas para sa documentary stamps (Da Manila at nabigyan ng lisensya bilang piloto ng Silva 1957, 16-21). karagatan sa edad na 17. Sa pagitan ng mga gawain bilang marino, natuto siyang magpinta. Ayon naman kay Mita Pardo de Tavera, mayroon ding batas noon sa Pransya na nagsasabi na ang mga Ilan pang co-incidence : Ang tuhod ay nasa Cebu, primitive na mga katutubo ay mayroon talagang ginagamit natin ang tuhod sa pananalangin, sa Cebu tayo tendensiya na magwala kaya ito ay maaaring patawan ng unang naging mga Katoliko noong 1521; Ang perdon, “So nainsulto pa ang mga Pilipino, nainsulto pa sinapupunan ay nasa Cavite, sa bayan nitong Kawit tayo,” dagdag pa niya (Ocampo 1990, 164) ipinahayag ni Hen. Emilio Aguinaldo ang Independencia noong 12 Hunyo 1898; at ang pusod naman ay nasa Sa pagbabahagi ng awtor at kritikong pansining na si G. Bulacan, sa bayan nitong Malolos isinilang ang Unang Cariño sa kumperensya ng PHA, isiniwalat naman niya Konstitusyunal na Demokratikong Republika sa Asya. ang pangatlong bersyon ayon sa kanyang bagong pananaliksik. May dumating raw na representante ng Samakatuwid, ayon sa interpretasyon sa mag-aaral, ang Reyna Rehente sa Paris upang ipakiusap na huwag babae ay si Inang Bayan. bibitayin si Luna sapagkat siya ay isang pambansang kayamanan. Kung titingnan sa ganitong perspektibo, si Inang Bayan ay may kasama, sapagkat may dalawang baso sa mesa, C. Ikatlong Interpretasyon: may bakanteng upuan, at mayroong coat at top hat sa sofa . Sa interpretasyong ito, ang kasama ay ang SIMBOLIKO AT HISTORIKAL Espanya.

Nang magkaroon ng kontrobersiya ukol sa pagbili ng Kung titingnan ang lamang alak ng dalawang baso, ang pintura, ilang mag-aaral ng Fine Arts mula sa isang kay Espanya ay hindi pa nababawasan, habang ang sa pamantasan sa Diliman ang tumunghay sa “Parisian Inang Bayan naman ay nangalahati na. May Life” nang umuwi ito at ibinigay ang kanilang pagsasamantala na nangyayari. Sa kabila ng mga interpretasyon. Ang susunod ay mula sa positibong pamana ng 333 taon ng conquista ng Espanya pagkakakuwento ni Dr. Zerrudo. sa Pilipinas, hindi pa rin dapat kalimutan ang ilang polisiya nila na nagpahirap sa mga indio —(1) sistemang Ayon sa mga mag-aaral, nais ni Luna na una niyong encomienda , (2) tributo , (3) polos y servicios , (4) bandala , mapansin ang babae. Sapagkat ang tatlong lalaki sa (5) kalakalang Galleon , at iba pa. pintura ay pinag-uusapan ng babae. Ang mesa at ang silya ay nakaturo sa babae, maging ang sumbrero at coat Ayon sa mga potograpo, hindi dapat kumukuha ng litrato sa sofa ay nakaturo sa babae. Ang triangulation rin ng ng isang tao sa ilalim ng isang linya, na tila parang dyaryo sa itaas ng sofa ay nakaturo rin sa babae. Kaya tinutusok ito o bina-barbeque . mahalaga sa kwento kung sino ang babae bago maintindihan ang obra. Kung titingnan ang scarf sa leeg ng babae tila hindi ito “scarf” kundi kulay na madilim lamang. Kung titingnan ang pagkakaupo ng babae, malayo ito sa pagiging mapang-akit. “Awkward” ang pagkakaupo nito, Kung titingnan ang madilim na leeg at ang linya sa taas nakaangat ang paa, tila balisa ang hitsura, at malayo ang ng ulo ni Inang Bayan, tila nakabigti ito! tingin. “Awkward” din ang kanyang hugis. Tila 12 in. lamang ang kanyang baywang. At makikita sa tabi ng ulo ng babae ang dyaryong mayroong pamagat na “L’Echo de Paris”—na sa Ayon sa mga mag-aaral, kung titingnan mabuti, ang interpretasyon ng mga kabataan ay nagpapahiwatig sa hugis ng babae ay katulad ng hugis ng mapa ng Pilipinas dagundong na nagmula sa Paris noong 1789, ang kung titingnan sa isang salamin, “mirror image.” Kung Himagsikang Pranses na may slogan na “Liberté, Egalité, ipapatong ang mapang ito, ang laylayan ng damit ng Fraternité.” Noong 1892, ipinapahiwatig kaya ni Luna na babae ay sakto sa hugis ng mga isla sa Sulu, ang ang Pilipinas ay nasa bingit na ng isang kahalintulad na baywang ng babae ay sa pinakamaikling bahagi ng pangyayari? Pilipinas mula Infanta, Quezon hanggang San Antonio Zambales habang ang Batanes ay tila mga luha ng babae. Kung titingnan ang kasaysayan, taong 1892, ang Ang Palawan, ilagay lamang sa itaas ay makikitang Pilipinas ay nasa bingit na ng himagsikan: Noong 3 kasing-anggulo ng kamay ng babae (Walang awtor 2003, Hulyo itinatag ni Rizal ang La Liga Filipina sa kanyang 43). pagbabalik sa Pilipinas. Sa kabila ng paratang na si Rizal ay maka-asimilasyon at maka-Espanya, ang Liga ay naglalayong pagsama-samahin ang kapuluan sa isang katawan (sariling bansa kaya kahulugan nito?), Ebidensya sa tunay na mga adhikain ng Katipunan ang proteksyon para sa lahat, pagtatanggol laban sa panimula ng Kartilya ng Katipunan na nagsasabing: kaguluhan at kawalan ng katarungan, pagpapaunlad ng edukasyon, agrikultura, at pangangalakal, at pag-aaral at Ang kabagayang pinag-uusig ng pagsasagawa ng mga reporma. Ayon kay Floro Quibuyen katipunang ito ay lubos na dakila at sa aklat na A Nation Aborted: Rizal, American mahalaga; papagisahin ang loob at Hegemony, and Philippine Nationalism , dito ninais na kaisipan ng lahat ng tagalog (*) sa isakatuparan ni Rizal ang kanyang konsepto ng bansa, na pamagitan ng isang mahigpit na hindi batay sa lahi at dugo kundi sa isang nagkakaisang panunumpa, upang sa pagkakaisang damdamin, sentimiento nacional na nagsisimula sa ito’y magkalakas na iwasak ang pagtutulungan at edukasyon ng isa’t isa (Quibuyen 1999, masinsing tabing na nakabubulag sa 163-186). Ngunit matapos lamang ang tatlong araw, 6 kaisipan at matuklasan ang tunay na Hulyo, inaresto si Rizal at ikinulong sa Fuerza Santiago , landas ng Katuiran at Kaliwanagan at matapos ang ilang araw, 17 Hulyo, dumating si Rizal (Jacinto w.t.). sa Dapitan bilang isang destiero . At nag-footnote pala ang Lolo Emilio Jacinto niyo na Isang araw matapos ang pagkakaaresto ni Rizal, 7 Hulyo, nagpapaliwanag na ang salitang “Tagalog” ay hindi itinatag na isa sa mga kasapi ng Liga na si Andres nagpapakita ng rehiyonalismo kundi ng malinaw na Bonifacio ang Kataas-taasang, Kagalang-galangang konsepto ng bansa nina Bonifacio at mga kasama: Katipunan ng mga Anak ng Bayan (KKK). Ang Katipunan ay hindi lamang isang lihim na samahan na ...katutura’y ang lahat nang tumubo sa nagnanais na maging marahas sa mga Espanyol, hindi Sangkapuluang ito; samakatuwid, nag-iisip at sugod lamang ng sugod kundi isang proyekto bisayà man, iloko man, kapangpangan ng pagbubuo ng bansa batay sa Pagkakaisa at Kapatiran man, etc., ay tagalog din (Jacinto w.t.). / Sandugo at pagkakamit ng tunay na Kalayaan na siyang kaginhawaan na ang batis ay ang mabuting kalooban Tagalog din sa pakahulugan ng Katipunan ay mula raw (Gimenez-Maceda 1998, 77-94; Guerrero 1998, 37-52; sa “taga-ilog” na nagpapahiwatig ng ating nagkakaisang Salazar 1976, 83-92; Salazar 1983, 89-106; Salazar 1997; kulturang maritima (Guerrero, Encarnacion at Villegas Salazar 1999a; Salazar 1999b). 1996, 5-6; Ocampo 1990, 89).

Sa sumunod na talata sinabi rin, “Dito’y isa sa mga kauna-unahang utos ang tunay na pag-ibig sa bayang tinubuan at lubos na pagdadamayan ng isa’t isa.” Ang pangunahing aral ng Katipunan ay hindi lumaban lamang, kundi ang umibig .

Ito ang iba’t ibang mga interpretasyon at mga kaakibat na salaysay na nagbibigay halaga sa pamanang sining na ito.

V. HALAGA NG HERITAGE

Noong Agosto 1920, ang mga labi ni Juan Luna ay iniuwi mula Hongkong tungong Maynila ng kanyang anak na si Andres Luna de San Pedro, matapos ang kanyang pagaaral ng Arkitektura sa Paris. Hiniling niya sa pamahalaang kolonyal Amerikano na bigyan ng state funeral ang kanyang ama bilang isang dakilang Pilipinong bayani at diplomat. Hindi ito inaksyunan ng pamahalaan. Itinakwil ba siya sa kanyang pag-uwi sa Pilipinas?

Nanatiling hindi nakalibing ang mga labi ni Luna na inilagak ni Luling sa kanyang opisina sa “Crystal Arcade,” Pasaje de la Paz sa Escolta, Maynila, at di naglaon sa kanyang opisina sa Dasmariñas. Noong

Labanan para sa Liberasyon ng Maynila noong 1945, VI. PAGLALAGOM nasunog ang opisina kaakibat ng lahat ng mga memorabilia roon ni Luna. Nagtungo roon si Luling at Ayon sa interpretasyon ng mga mag-aaral na kabataan, gamit ang isang sunog na balde na kanyang nakita roon, pinag-uusapan ng ating mga bayani sa “Parisian Life” pinulot at iniligtas ang mga labi ng kanyang ama. ang lugmok na estado ng bayan sa ilalim ng mga Nanatili ang mga labi sa kanilang bahay sa Nagtahan Espanyol noong 1892. Mayroong mga nagbago matapos hanggang si Andres Luna de San Pedro ay sumakabilang ang mahigit isandaang taon at mayroon ring hindi. buhay noong 22 Enero 1952. Hindi pa rin naililibing ang Marami pa ring nagugutom at naghihirap, talamak pa rin kanyang ama. ang korupsyon, patuloy pa rin ang pagkalugmok at

paggahasa sa bayan. Sa wakas, noong 28 Marso 1953, mula sa isang programa sa Juan Luna Elementary School sa Kalye Cataluna, Sa pagtingin natin sa “Parisian Life,” tilala nakikita Maynila,muling inilibing si Juan Luna y Novicio sa kript natin ang sarili natin sa salamin. Dapat nating isipin, ng Simbahan ng San Agustin sa Intramuros bilang isang “Ano ang gagawin natin ukol dito?” bayani (da Silva 1957, 44-48).

Mahalin ang bayan at mga pamana nito tungo sa Nang muling bumalik ang obra ni Luna na “Parisian Life” kaginhawaan ng lahat tulad ng binanggit ni Andres mula sa Hongkong, tila muli itong itinatakwil ayon kay Bonifacio, “Ampunin ang bayan kung nasa ay lunas Dr. Zerrudo. Muling itinatanong, “Ano ang halaga ng pagka’t ginhawa niya ay para sa lahat.” painting na iyan? Nakakain ba ang Luna?”

Maaaring itanong kung sa pagmamahal sa bayan at Ano ang halaga ng obra maestra sa bayan? pagiging bayani ay kailangan bang mamatay? Hahayaan

nating sumagot si Bonifacio mismo sa kanyang Dekalogo, Ayon kay G. Ryan Palad, Direktor ng GSIS Museo ng “Ang kasipagan sa pag hahanap-buhay ay siyang tunay Sining, ang katumbas ng salitang Ingles na “Heritage” sa na pag ibig at pag mamahal sa sarili sa asawa, anak at ating wika ay “pamana.” Ang pamana ay maaaring kapatid o kabayan.” materyal tulad ng mga likhang-sining, o kaya ay di- materyal tulad ng kaugalian at kabayanihan. Ayon kay Maging pinakamagaling sa ating napiling karera, ito ay G. Palad, kung mayroong kayamanan ang isang simula lamang, ngunit mahalagang simula, ng ating magulang na may halaga o saysay, hindi niya ito ibibigay pagmamahal sa bayan sa kabila ng ating mga kahinaan. sa anak na sasayangin lamang o wawaldasin ang Sa pinagsama-samang magagaling na gawa ng ating mga kayamanang ito. Ito ay kanyang ipapasa sa anak na kamay nagiging dangal tayo ni Inang Bayan, at karapat-dapat, iyong siguradong mag-iingat ng pamang ibinabangon natin siya, tulad ni Juan Luna. Ito ang ito (Palad 2006). JVAN LVNA CODE.

Ayon kay Dr. Zerrudo, hindi itinatanong sa pamana kung ano ba ang halaga nito. Ang kailangang itanong kung Post Script: ano ba ang halaga natin bilang isang bayan, at tayo bilang mga indibidwal, sa harap ng obrang ito upang Matapos ang ilang buwan, nakatanggap ako ng maging karapat-dapat sa pamanang ito ng kahusayan at e-mail mula kay Kevin na nagsasabing: kabayanihan?

Sir Thank you po !!! Nagustuhan ko po Sa isang panayam kanyang sinabi, “Heritage ang itinuro niyo po sa amin noong conservation is a moral obligation .” (Ellorin 2003) Sa nagseminar tayo sa GSIS maikling dokumentaryo ukol sa “Parisian Life,” kanyang ipinakita na sa pangangalaga ng mga pamanang ito Alam niyo po super effective ng Parisian nagkakaroon tayo ng paggunita o ala-ala ( Memory ), sa life bilang Motivation or Springboard sa pag-alala na ito sa ating pinagsaluhang kasaysayan pagtuturo ng kasaysayan. Nakakatuwa nabubuo ang ating pagkakakilanlan ( Identity ), at sa po dahil ang sabi ko sa mga students ko pagkilala sa ating sarili magkakaroon tayo ng "Kung mayroong mga secrets sa Da pagpapadayon ( Continuity ) (GSIS w.t. ). Vinci Code behind the paintings ay

mayroon din sa Pilipinas." Malaki po Para naman sa akin, ang lumimot sa pamana ng mga ang naitulong nito dahil hindi lamang bayani at artista nito, at lumimot din sa kasaysayan ng naging mausisa ang mga students ko sa bayan ay hindi lamang amnesia kundi isang pagtakwil sa part n[a iyo]n, sila na rin mismo ang ama’t ina. nag-research ng mga additional

informations para sa painting na un kaya natutuwa ako. at sabi po nila hindi raw boring ang AP (Araling Panlipunan) 1 nila ngayon.

Sana po marami pa kayong ma-share na mga motivational techniques sa pagtuturo ng kasaysayan dahil nauubos na po ang mga jokes ko para hindi antukin ang aking mga students sa pagaaral ng history . 7

Nagamit na niya ang Jvan Lvna Code. 8

7 Yu, Kevin Patrick. 29 Oktubre 2010. “Pakikipagtalastasan kay Michael Charleston B. Chua.” 8 Para kay Camille Eva Marie Conde.

MMMGAMGA BATIS

Abrera, Ma. Bernadette G. Lorenzo. 1995. “Sandugo,” sa Government Service Insurace System (GSIS). 2002. Zeus A Salazar, Edward C. Yulo, at Atoy M. Navarro. "Juan Luna's Parisian life will never leave Philippine Talaarawan 1996 Handog sa Sentenaryong 1896 . shores again." Lungsod Quezon: Miranda Bookstore, walang pahina. http://www.gsis.gov.ph/newsroom/newsletter/2002/novem ber/parisian_life_here_to_stay.html. ______. 1994. “Ang Sandugo sa Katipunan,” sa Ferdinand Llanes, ed. Katipunan: Isang Pambansang Guerrero, Milagros C., Emmanuel N. Encarnacion at Kilusan. Lungsod Quezon: Trinitas Publishing, Inc., 93- Ramon N. Villegas. 1996. “Andres Bonifacio and the 104. 1896 Revolution,” Sulyap Kultura 2, 3-12.

Agoncillo, Teodoro A. at S.V. Epistola. The Writings and Guerrero, Milagros C. 1998. “Pagtanaw sa Kasaysayan, Trial of Andres Bonifacio . Maynila: Antonio J. Villegas; Paghahanda sa Himagsikan: Mga Ideya ng Katipunan, Manila Bonifacio Centennial Commission; Unibersidad ng 1892-1897,” Kasarinlan: A Philippine Quarterly of Third Pilipinas, 1963. World Studies 14:1, 37-52.

Christie’s. 2002, 27 Oktubre. “Juan Luna (The Guillermo, Alice. 1991. The National Museum Visual Philippines 1857-1899): Parisian life ,” Christie’s Arts Collection . Maynila: Ang Pambansang Museo ng Hongkong: Southeast Asian Pictures (Katalogo). Pilipinas. http://www.christies.com/LotFinder/lot_details.aspx?intO bjectID=3992834. Howard Caroline. 2011, 16 Mayo. “GSIS Eyes Partnership with Housing Agencies,” ABS-CBN Croce, Benedetto. 1937. History as the Story of Liberty , News.com . http://www.abs- trans. Sylvia Sprigge, rev. Folke Leander and Claes G. cbnnews.com/business/05/16/11/gsis-eyes-partnership- Ryn. Indianapolis, 2000. housing-agencies.

Cultural Center of the Philippines (CCP). 1999. “Juan Lumbera, Bienvenido. 2003. “The Cost of Saving Our Novicio Luna (Citation)” sa The CCP Centennial Honors Cultural Heritage,” Sanghaya 2003: Philippines Arts & for the Arts . Maynila: Sentrong Pangkultura ng Culture Yearbook . Pilipinas. http://www.ncca.gov.ph/about_cultarts/articles.php?artcl_ Id=66. da Silva, Carlos E. 1957. Juan Luna y Novicio: First Internationally Known Filipino Painter . Maynila: MacPherson, Malcolm. 2010, Disyembre. “The Golden Pambansang Suriang Pangkasaysayan, 2007. Era of Filipino Painters,” Enrich: Healthy Lifestyle and Living 3:29, 19-21. de Jesus, Gregoria. 1932. Mga Tala ng Aking Buhay at mga Ulat ng Katipunan . Maynila: Palimbagang Fajardo. Mendoza, Guillerma. 1973. “Juan F. Nakpil: Pioneer in Philippine Architecture” sa National Artists of the Ellorin, Bencyrus. 2003, 12 Oktubre. “Juan Luna and Philippines . Lungsod ng Pasig: Sentrong Pangkultura ng Our Heritage,” Sunstar . Pilipinas at Anvil Publishing, 1998, 271-277. http://www.sunstar.com.ph/static/cag/2003/10/12/life/juan. luna.and.our.heritage.html. Nakpil, Carmen Guerrero. 2007. Legends & Adventures . Maynila: Cirque Communications, Inc. (Nakpil Flores, Patrick. Walang petsa. ‘A Piece of History’: Juan Publishing). Luna’s Parisian Life and the Production of Property. Ocampo, Ambeth R. 1990. Looking Back . Lungsod ng Gimenez-Maceda, Teresita. 1998. “The Katipunan Pasig: Anvil Publishing Inc. Discourse on Kaginhawahan: Vision and Configuration of a Just and Free Society,” Kasarinlan: A Philippine ______. 2000. Rizal: Without the Overcoat , Quarterly of Third World Studies 14:2, 77-94. expanded edition. Lungsod ng Pasig: Anvil Publishing, Inc.

Pilar, Santiago Albano. 1980. Juan Luna: The Filipino As Painter . Maynila: Eugenio Lopez Foundation.

______. 2003. “Parisian Life: Buoyant Souvenir of a Sta. Maria, Felice at Mariles Ebro. 1988. Unang Visit to that City, a Work of Art by Juan Luna, and a Gem Pambansang Eksibisyon sa Paggunita kina Juan Luna at of the Filipino Cultural Patrimony.” GSIS Museo ng Felix Resurreccion Hidalgo . Maynila: Metropolitan Sining Collection . Lungsod ng Pasay: Government Museum of Manila. Service Insurance System, 2007. Walang awtor. 2003, 15-22 Setyembre. ““Parisian Life:” Roces, Alfredo. 2008. Rage! Juan Luna/Antonio GSIS’s P46-M Investment in National Heritage,” BizNews Luna/Trinidad Pardo de Tavera . Maynila: Solidaridad Asia . Publishing House. Mga LekturaLektura:::: Quibuyen, Floro C. 1999. A Nation Aborted: Rizal, American Hegemony, and Philippine Nationalism . Palad, Ryan. 2006, 18 Pebrero. Papel sa Unang ADHIKA Lungsod Quezon: Palimbagan ng Pamantasang Ateneo Youth Summit na may temang “Lakbay-ADHIKA sa de Manila, 2008. Kasaysayang Bayan.” Main Building, Divine Word College, Calapan City, Quirino, Carlos. 1992. Great Lives: Juan Luna . Oriental Mindoro. Lungsod ng Makati: Tahanan Books for Young Readers. Zerrudo, Eric. 2007, 9 Marso. Lektura sa Sampaksaang Salazar, Zeus A. 1976. “Ang Kamalayan at ang “Kababaihan Sa Kasaysayan at Sining” ng Paseguruhan Kaluluwa: Isang Paglilinaw ng Ilang Konsepto sa ng mga Naglilingkod sa Pamahalaan (GSIS), GSIS Museo Kinagisnang Sikolohiya,” sa Rogelia Pe-Pua, ed. ng Sining, GSIS Financial Center, Lungsod ng Pasay. Sikolohiyang Pilipino: Teorya, Metodo at Gamit . Lungsod Quezon: Akademya ng Sikolohiyang Pilipino, ______. 2009, 26 Nobyembre. Lektura sa Sesyon ng 1982, 83-92. GSIS Museo ng Sining at Parisian Life sa Ika-20 Pambansang Kumperensya sa Kasaysayan at Kalinangan ______. 1983. “Ethnic Psychology and History: The ng ADHIKA na may temang “Akbay : Kasaysayan at Study of Faith Healing in the Philippines,” sa The Ethnic Sining sa Kabuhayang Pinoy,” GSIS Museo ng Sining, Dimension, Papers on Philippine Culture, History and GSIS Financial Center, Lungsod ng Pasay. Psychology . Kolonya: Counseling Center for Filipinos, 89- 106. ______. 2010, 21 Agosto. Lektura Para sa Philippine Historical Association, GSIS Museo ng Sining, GSIS ______. 1997. “Ang Real ni Bonifacio Bilang Museo ng Sining, GSIS Financial Center, Lungsod ng Teknikang Militar sa Kasaysayan ng Pilipinas,” Bagong Pasay. Kasaysayan: Mga Pag-aaral sa Kasaysayan ng Pilipinas, 1. Lungsod ng Mandaluyong: Palimbagang Kalawakan. ______. 2011, 15 Pebrero. Lektura Para sa LEAP ng European Studies Association ng Pamantasang De La ______. 1999a. “Ang Kartilya ni Emilio Jacinto at Salle Maynila, GSIS Museo ng Sining, GSIS Museo ng ang Diwang Pilipino sa Agos ng Kasaysayan,” Bagong Sining, GSIS Financial Center, Lungsod ng Pasay. Kasaysayan: Mga Pag-aaral sa Kasaysayan ng Pilipinas, 8. Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi. PanayamPanayam::::

______. 1999b. “Wika ng Himagsikan, Lengguwahe Obusan, Dr. Teresita, Bahay Nakpil-Bautusta, Quiapo, ng Rebolusyon,” Bagong Kasaysayan: Mga Pag-aaral sa Maynila, 10 Marso 2011. Kasaysayan ng Pilipinas, 8. Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi. Bidyo:

Schumacher, John N. 1973. The Propaganda Movement, Government Service Insurace System (GSIS). Walang 1880-1895: The Creation of a Filipino Consciousness. taon. "Juan Luna's Parisian Life.” Maynila: Palimbagan ng Pamantasang Ateneo de Manila, 1997.