Materiały Do Bibliografii Do Łacińskiej Serii Testimoniów Najdawniejszych Dziejów Słowian
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK TOWATOWARZYSTWO NAUKOWE WAWARSZAWSKIE MATEriAłY DO BIBLIOGRAFII DO łACIńSKIEJ SErii TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DziEJÓW SłOWIAN 123 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl MATERIAłY DO BIBLIOGRAFII DO łACIńSKIEJ SERII TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SłOWIAN http://rcin.org.pl Prace Slawistyczne 123 Komitet Redakcyjny EWA RZETELSKA-FELESZKO (przewodnicząca) JERZY DUMA, JACEK KOLBUSZEWSKI, VIOLETTA KOSESKA-TOSZEWA, HANNA POPOWSKA-TABORSKA, JANUSZ SIATKOWSKI, LUCJAN SUCHANEK http://rcin.org.pl INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK TOWARZYSTWO NAUKOWE WARSZAWSKIE MATERIAłY DO BIBLIOGRAFII Do łACIńSKIEJ SERII TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SłOWIAN UłOżYł I WSTęPEM POPRZEDZIł Ryszard Grzesik WARSZAWA 2007 http://rcin.org.pl Publikację opiniowali do druku Andrzej Wędzki i Tomasz Jurek Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Projekt okładki Marek Pijet Redakcja Zenobia Mieczkowska Skład i łamanie Katarzyna Sosnowska-Gizińska © Copyright by Ryszard Grzesik & Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy & Towarzystwo Naukowe Warszawskie Printed in Poland ISBN 978-83-89191-64-9 Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) Instytut Slawistyki PAN Pałac Staszica, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa tel./fax (0-22) 826 76 88, tel. 827 17 41 [email protected], www.ispan.waw.pl http://rcin.org.pl WSTęP Od trzydziestu bez mała lat trwają prace nad wydaniem serii wydawniczej Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Od po- czątku pomyślane one zostały jako wydawnictwo zamieszczające ekscerpty ze źródeł niesłowiańskich wzmiankujących (najczęściej mimochodem) ludy słowiańskie. Zebranie tego typu wzmianek po- kazuje, w jaki sposób Słowianie postrzegani byli przez przedstawicieli świata intelektualnego ówczesnych centrów cywilizacyjnych: schył- kowego Cesarstwa Rzymskiego i jego politycznej kontynuacji, znanej w historiografii jako Cesarstwo Bizantyjskie, krajów sukcesyjnych Rzymu, imperium karolińskiego i Europy pokarolińskiej. Wzmianki te zawierają szereg informacji, niezbędnych w warsztacie historyka – nie tylko ze specjalnością slawistyczną, ale i starożytnika czy medie- wisty. Można z nich wyczytać zasięg ekspansji słowiańskiej, zarówno na południe (Bałkany), jak i na zachód (dzisiejsza zachodnia część Niemiec, Połabie, wschodnia część Alp). Wiemy dzięki nim o ustro- ju społecznym plemion słowiańskich, śledzimy też przekształcanie się ustrojów plemiennych w państwowe i losy pierwszych państw. Zapoznajemy się dzięki nim z obyczajami Słowian, chętnie przyta- czanymi przez kronikarzy, myślących zresztą nader często w anty- cznych stereotypowych kategoriach przeciwstawiających sobie ludy cywilizowane nieokrzesanym słowiańskim barbarzyńcom. Kroniki przynoszą wreszcie coraz liczniejsze ���������������������������–�������������������������� w miarę włączania Słowian w krąg cywilizacji ���������������������������������������������–�������������������������������������������� wiadomości o ich życiu politycznym, a nawet o ich języku, dzięki wymienianiu imion ich wodzów czy słowiań- skich toponimów, stając się źródłem również dla językoznawców. http://rcin.org.pl Już slawiści w pierwszej połowie XIX w. rozumieli znaczenie wydawania ekscerptów ze źródeł zawierających wzmianki o Sło- wianach. Gromadzenie na jednym miejscu wypisów ze wszystkich, a w każdym razie z ważniejszych źródeł pozwalało badaczom za- oszczędzić czas, który musieliby spędzić na kwerendach kronik czy dzieł hagiograficznych, rozproszonych po rozległym obszarze Euro- py. Wydania starały się z lepszym czy gorszym skutkiem zapoznać też użytkowników ze stanem badań nad poruszanymi w źródłach za- gadnieniami. Nie od rzeczy były też komentarze krytyczne na temat ekscerpowanych źródeł, które miały badaczom pomóc w ich krytyce. Bo trzeba pamiętać, że ambitne wydawnictwa ekscerptów nie miały wyręczać naukowców w samodzielnej pracy badawczej, lecz dostar- czać im pomocy naukowej, stanowić coś w rodzaju przeglądu badań, będącego punktem wyjścia do dalszych, twórczych poszukiwań. W tym leży do dzisiaj wartość poszczególnych wydawnictw. Przeglądając wydane dotąd chrestomatie zauważamy, że eks- cerpty grupowane były według dwóch koncepcji: albo podstawą był fakt źródłowy, opisywany przez poszczególnych kronikarzy w ukła- dzie chronologicznym ������������������������������������–����������������������������������� nazwijmy go układem przedmiotowym, albo źródło –��������������������������������������������������������������������������������������������������������� zazwyczaj również w chronologicznej kolejności jego powstania �������������������������������������������������–������������������������������������������������ nazwijmy go układem źródłoznawczym. W pierwszym przypadku badacz dostawał do ręki przegląd faktów źródłowych ilustrowanych szeregiem ekscerptów z –������������������������������������������������������� często odległych od siebie w czasie i przestrzeni ��������������������������������������������–������������������������������������������� źródeł narracyjnych. Ułatwiały one zadanie tworzenia syntezy rozmaitych przejawów życia ludów słowiańskich, a także śledzenie zmian, jakim podlegała wiedza o danym fakcie w dziejopisarstwie, nie pozwalały natomiast na prowadzenie badań źródłoznawczych nad poszczególnymi kronikami. Drugi układ –��������� chy- ba naturalniejszy dla procedury badawczej historyka ���������������–�������������� dostarczał mu Omówienie poszczególnych wydawnictw: A. Brzóstkowska, W. Swoboda, Prace nad testimoniami etnogenezy i praojczyzny Słowian, Slavia Antiqua, t. 26, 1979, s. 93-110; R. Grze- sik, Prace nad łacińską serią Testimoniów najdawniejszych dziejów Słowian, Slavia Antiqua, t. 39, 1998, s. 19-179; wersja niemiecka: Tegoż, Arbeiten an den Testimonien der frühen Ge- schichte der Slawen, w: Die Geschichtsschreibung in Mitteleuropa. Projekte und Forschungs- probleme, hg. v. J. Wenta, Toruń 1999 (Subsidia historiographica, 1), s. 73-86. 6 http://rcin.org.pl skomentowany tekst źródłowy, z którym badacz postępował tak, jak z każdym innym źródłem historycznym. W oparciu o przedstawioną literaturę i komentarz krytyczny wyciągano wnioski o wiarygodno- ści źródła do badania danej problematyki, a następnie, sięgając do komentarza rzeczowego oraz umieszczonego tam zestawu literatury (będącego oczywiście tylko punktem wyjścia do dalszej kwerendy) rekonstruowano proces historyczny, tworząc analizę, a później też syntezę poszczególnych aspektów życia Słowian. Układ ten pozwalał też na samodzielne prowadzenie badań źródłoznawczych, utrudniał jednak śledzenie przemian opisów danych faktów w źródłach. Śledząc poszczególne wydania ekscerptów zauważamy, że po- czątkowo (dodatek do fundamentalnego dzieła Szafarzyka czy Gra- divo Kosa, ale również Regesty Lübkego) wypisy źródłowe podawane były wyłącznie w języku oryginalnym, w oparciu o dostępne wów- czas najlepsze wydania. Praktyka podawania tekstu oryginalnego jest oczywista i nie wymaga uzasadniania. Również oparcie się na możliwie najlepszej edycji jest zrozumiałe. Wydawnictwa tego typu w założeniu nie mają dostarczać nowego tekstu źródła, gdyż wyma- gałoby to żmudnego skolacjonowania wszystkich dostępnych ręko- pisów, nieraz porównania też z innymi kronikami, których autorzy in extenso wykorzystali interesujący nas tekst. Wymagałoby to też wydania całości źródła, nieraz tylko w drobnym fragmencie wzmiankującego Słowian. A przecież nie takie jest zadanie tego typu Za przykład układu przedmiotowego mogą służyć F. Kos, Gradivo za zgodovi- no Slovencev v srednjem veku, t. 1-, Ljubljana 1902-1928; G. Labuda, Słowiańszczyzna pierwotna. �������������Wybór tekstów, Warszawa 194; Glossar zur frühmittelalterlichen Geschich- te im östlichen Europa, hsgb. v. J. Ferluga, M. Hellmann, H. Ludat, Serie A, Hf. 1 -, Wies- baden 1973-; Ch. Lübke, Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), t. 1-, Berlin 1984-1988. �������������������������������������������������Układ źródłoznawczy przyjęli np. P. J. Szafarzyk, Sławiań- skie starożytności, przeł. H. N. Bońkowski, t. 1-2, Poznań 1842-1844, wyd. 2: P. J. Szafarzyk, Słowiańskie starożytności, Posłowiami opatrzyli T. Lewaszkiewicz i J. Strzelczyk, Poznań 2003; Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1: do VIII wieku, przeł. i oprac. M. Plezia, Poznań-Kraków 192; Латински�� и����звории �заа ����бълга����������ската���� ���ист��ори�, red. И. �����Дуйчев�������������� �������������i in., t. 1-, ����София������� ������198-; Свод д�е�нейших письменных известий � с�авянах, т. 1: К Международн�му к�нгрессу �и�антинистов, с�ст. Л. А. Г�нд�н, �. А. Ианов, Г. Г. Л�тар�н, М�ска 1991; т. 2, с�ст. �. А. Ианов, Г. Г. Л�тар�н, �В�. �К�. ��Рон���н, М�ска 199. 7 http://rcin.org.pl wydawnictw. Dlatego z konieczności ich wydawcy muszą zawierzyć edytorowi danego źródła narracyjnego przyjmując, że najlepiej po- znał on wydawaną przez siebie kronikę, rocznik czy biografię naboż- ną i przyjął tekst możliwie bliski oryginału. Nie zwalnia to oczywi- ście wydawców ekscerptów od śledzenia dyskusji nad wydawanym przez nich fragmentem oraz zajęcia w niej własnego stanowiska. Drugim sposobem postępowania z ekscerptami jest ich po- dawanie wyłącznie w przekładzie na język nowożytny. W ten spo- sób postąpili wydawcy dwóch polskich wydawnictw: Greckich i łacińskich źródeł do najstarszych dziejów Słowian oraz Słowiań- szczyzny pierwotnej. Z miejsca zauważamy, że mają one charak- ter dydaktyczny: pomocy do prowadzenia zajęć ze studentami. Natomiast wyciąganie na ich podstawie wniosków badawczych, szczególnie