INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK TOWATOWARZYSTWO NAUKOWE WAWARSZAWSKIE MATEriAłY DO BIBLIOGRAFII DO łACIńSKIEJ SErii TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DziEJÓW SłOWIAN 123 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl MATERIAłY DO BIBLIOGRAFII DO łACIńSKIEJ SERII TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SłOWIAN http://rcin.org.pl Prace Slawistyczne 123 Komitet Redakcyjny EWA RZETELSKA-FELESZKO (przewodnicząca) JERZY DUMA, JACEK KOLBUSZEWSKI, VIOLETTA KOSESKA-TOSZEWA, HANNA POPOWSKA-TABORSKA, JANUSZ SIATKOWSKI, LUCJAN SUCHANEK http://rcin.org.pl INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK TOWARZYSTWO NAUKOWE WARSZAWSKIE MATERIAłY DO BIBLIOGRAFII Do łACIńSKIEJ SERII TESTIMONIÓW NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SłOWIAN UłOżYł I WSTęPEM POPRZEDZIł Ryszard Grzesik WARSZAWA 2007 http://rcin.org.pl Publikację opiniowali do druku Andrzej Wędzki i Tomasz Jurek Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Projekt okładki Marek Pijet Redakcja Zenobia Mieczkowska Skład i łamanie Katarzyna Sosnowska-Gizińska © Copyright by Ryszard Grzesik & Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy & Towarzystwo Naukowe Warszawskie Printed in Poland ISBN 978-83-89191-64-9 Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) Instytut Slawistyki PAN Pałac Staszica, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa tel./fax (0-22) 826 76 88, tel. 827 17 41 [email protected], www.ispan.waw.pl http://rcin.org.pl WSTęP Od trzydziestu bez mała lat trwają prace nad wydaniem serii wydawniczej Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Od po- czątku pomyślane one zostały jako wydawnictwo zamieszczające ekscerpty ze źródeł niesłowiańskich wzmiankujących (najczęściej mimochodem) ludy słowiańskie. Zebranie tego typu wzmianek po- kazuje, w jaki sposób Słowianie postrzegani byli przez przedstawicieli świata intelektualnego ówczesnych centrów cywilizacyjnych: schył- kowego Cesarstwa Rzymskiego i jego politycznej kontynuacji, znanej w historiografii jako Cesarstwo Bizantyjskie, krajów sukcesyjnych Rzymu, imperium karolińskiego i Europy pokarolińskiej. Wzmianki te zawierają szereg informacji, niezbędnych w warsztacie historyka – nie tylko ze specjalnością slawistyczną, ale i starożytnika czy medie- wisty. Można z nich wyczytać zasięg ekspansji słowiańskiej, zarówno na południe (Bałkany), jak i na zachód (dzisiejsza zachodnia część Niemiec, Połabie, wschodnia część Alp). Wiemy dzięki nim o ustro- ju społecznym plemion słowiańskich, śledzimy też przekształcanie się ustrojów plemiennych w państwowe i losy pierwszych państw. Zapoznajemy się dzięki nim z obyczajami Słowian, chętnie przyta- czanymi przez kronikarzy, myślących zresztą nader często w anty- cznych stereotypowych kategoriach przeciwstawiających sobie ludy cywilizowane nieokrzesanym słowiańskim barbarzyńcom. Kroniki przynoszą wreszcie coraz liczniejsze ���������������������������–�������������������������� w miarę włączania Słowian w krąg cywilizacji ���������������������������������������������–�������������������������������������������� wiadomości o ich życiu politycznym, a nawet o ich języku, dzięki wymienianiu imion ich wodzów czy słowiań- skich toponimów, stając się źródłem również dla językoznawców. http://rcin.org.pl Już slawiści w pierwszej połowie XIX w. rozumieli znaczenie wydawania ekscerptów ze źródeł zawierających wzmianki o Sło- wianach. Gromadzenie na jednym miejscu wypisów ze wszystkich, a w każdym razie z ważniejszych źródeł pozwalało badaczom za- oszczędzić czas, który musieliby spędzić na kwerendach kronik czy dzieł hagiograficznych, rozproszonych po rozległym obszarze Euro- py. Wydania starały się z lepszym czy gorszym skutkiem zapoznać też użytkowników ze stanem badań nad poruszanymi w źródłach za- gadnieniami. Nie od rzeczy były też komentarze krytyczne na temat ekscerpowanych źródeł, które miały badaczom pomóc w ich krytyce. Bo trzeba pamiętać, że ambitne wydawnictwa ekscerptów nie miały wyręczać naukowców w samodzielnej pracy badawczej, lecz dostar- czać im pomocy naukowej, stanowić coś w rodzaju przeglądu badań, będącego punktem wyjścia do dalszych, twórczych poszukiwań. W tym leży do dzisiaj wartość poszczególnych wydawnictw. Przeglądając wydane dotąd chrestomatie zauważamy, że eks- cerpty grupowane były według dwóch koncepcji: albo podstawą był fakt źródłowy, opisywany przez poszczególnych kronikarzy w ukła- dzie chronologicznym ������������������������������������–����������������������������������� nazwijmy go układem przedmiotowym, albo źródło –��������������������������������������������������������������������������������������������������������� zazwyczaj również w chronologicznej kolejności jego powstania �������������������������������������������������–������������������������������������������������ nazwijmy go układem źródłoznawczym. W pierwszym przypadku badacz dostawał do ręki przegląd faktów źródłowych ilustrowanych szeregiem ekscerptów z –������������������������������������������������������� często odległych od siebie w czasie i przestrzeni ��������������������������������������������–������������������������������������������� źródeł narracyjnych. Ułatwiały one zadanie tworzenia syntezy rozmaitych przejawów życia ludów słowiańskich, a także śledzenie zmian, jakim podlegała wiedza o danym fakcie w dziejopisarstwie, nie pozwalały natomiast na prowadzenie badań źródłoznawczych nad poszczególnymi kronikami. Drugi układ –��������� chy- ba naturalniejszy dla procedury badawczej historyka ���������������–�������������� dostarczał mu Omówienie poszczególnych wydawnictw: A. Brzóstkowska, W. Swoboda, Prace nad testimoniami etnogenezy i praojczyzny Słowian, Slavia Antiqua, t. 26, 1979, s. 93-110; R. Grze- sik, Prace nad łacińską serią Testimoniów najdawniejszych dziejów Słowian, Slavia Antiqua, t. 39, 1998, s. 19-179; wersja niemiecka: Tegoż, Arbeiten an den Testimonien der frühen Ge- schichte der Slawen, w: Die Geschichtsschreibung in Mitteleuropa. Projekte und Forschungs- probleme, hg. v. J. Wenta, Toruń 1999 (Subsidia historiographica, 1), s. 73-86. 6 http://rcin.org.pl skomentowany tekst źródłowy, z którym badacz postępował tak, jak z każdym innym źródłem historycznym. W oparciu o przedstawioną literaturę i komentarz krytyczny wyciągano wnioski o wiarygodno- ści źródła do badania danej problematyki, a następnie, sięgając do komentarza rzeczowego oraz umieszczonego tam zestawu literatury (będącego oczywiście tylko punktem wyjścia do dalszej kwerendy) rekonstruowano proces historyczny, tworząc analizę, a później też syntezę poszczególnych aspektów życia Słowian. Układ ten pozwalał też na samodzielne prowadzenie badań źródłoznawczych, utrudniał jednak śledzenie przemian opisów danych faktów w źródłach. Śledząc poszczególne wydania ekscerptów zauważamy, że po- czątkowo (dodatek do fundamentalnego dzieła Szafarzyka czy Gra- divo Kosa, ale również Regesty Lübkego) wypisy źródłowe podawane były wyłącznie w języku oryginalnym, w oparciu o dostępne wów- czas najlepsze wydania. Praktyka podawania tekstu oryginalnego jest oczywista i nie wymaga uzasadniania. Również oparcie się na możliwie najlepszej edycji jest zrozumiałe. Wydawnictwa tego typu w założeniu nie mają dostarczać nowego tekstu źródła, gdyż wyma- gałoby to żmudnego skolacjonowania wszystkich dostępnych ręko- pisów, nieraz porównania też z innymi kronikami, których autorzy in extenso wykorzystali interesujący nas tekst. Wymagałoby to też wydania całości źródła, nieraz tylko w drobnym fragmencie wzmiankującego Słowian. A przecież nie takie jest zadanie tego typu Za przykład układu przedmiotowego mogą służyć F. Kos, Gradivo za zgodovi- no Slovencev v srednjem veku, t. 1-, Ljubljana 1902-1928; G. Labuda, Słowiańszczyzna pierwotna. �������������Wybór tekstów, Warszawa 194; Glossar zur frühmittelalterlichen Geschich- te im östlichen Europa, hsgb. v. J. Ferluga, M. Hellmann, H. Ludat, Serie A, Hf. 1 -, Wies- baden 1973-; Ch. Lübke, Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), t. 1-, Berlin 1984-1988. �������������������������������������������������Układ źródłoznawczy przyjęli np. P. J. Szafarzyk, Sławiań- skie starożytności, przeł. H. N. Bońkowski, t. 1-2, Poznań 1842-1844, wyd. 2: P. J. Szafarzyk, Słowiańskie starożytności, Posłowiami opatrzyli T. Lewaszkiewicz i J. Strzelczyk, Poznań 2003; Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1: do VIII wieku, przeł. i oprac. M. Plezia, Poznań-Kraków 192; Латински�� и����звории �заа ����бълга����������ската���� ���ист��ори�, red. И. �����Дуйчев�������������� �������������i in., t. 1-, ����София������� ������198-; Свод д�е�нейших письменных известий � с�авянах, т. 1: К Международн�му к�нгрессу �и�антинистов, с�ст. Л. А. Г�нд�н, �. А. Ианов, Г. Г. Л�тар�н, М�ска 1991; т. 2, с�ст. �. А. Ианов, Г. Г. Л�тар�н, �В�. �К�. ��Рон���н, М�ска 199. 7 http://rcin.org.pl wydawnictw. Dlatego z konieczności ich wydawcy muszą zawierzyć edytorowi danego źródła narracyjnego przyjmując, że najlepiej po- znał on wydawaną przez siebie kronikę, rocznik czy biografię naboż- ną i przyjął tekst możliwie bliski oryginału. Nie zwalnia to oczywi- ście wydawców ekscerptów od śledzenia dyskusji nad wydawanym przez nich fragmentem oraz zajęcia w niej własnego stanowiska. Drugim sposobem postępowania z ekscerptami jest ich po- dawanie wyłącznie w przekładzie na język nowożytny. W ten spo- sób postąpili wydawcy dwóch polskich wydawnictw: Greckich i łacińskich źródeł do najstarszych dziejów Słowian oraz Słowiań- szczyzny pierwotnej. Z miejsca zauważamy, że mają one charak- ter dydaktyczny: pomocy do prowadzenia zajęć ze studentami. Natomiast wyciąganie na ich podstawie wniosków badawczych, szczególnie