Het Land Van Herle

ROB P. W.j.M. VAN DER HEIJDEN TUSSEN ANGST EN HONGER. FACETTEN VAN HET LEVEN IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG

Vijftig jaar geleden werden grote burgerlijke vrijheden als de vrijheid van delen van het 'Land van Herle', na bijna meningsuiting niet veilig waren, leek viereneenhalf jaar nazi-juk, op 16, 17 en betere resultaten op te leveren dan de 18 september 1944 bevrijd door Ameri­ politiek verdeelde democratieën. De kaanse soldaten. Op 20 september was Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) bijna heel Zuid-Limburg ontzet. De be­ van ir. Anton A. Mussert, opgericht in volking van Rimburg (2 oktober), Kerk­ 1931, was de belangrijkste Nederlandse rade (5 oktober) en Vaals (20 oktober) representant van dat totalitarisme. De moesten echter nog enkele angstige eerste jaren had de NSB, ook in Lim­ weken wachten voordat zij hun vrijheid burg, de wind mee. Een steeds sterkere herkregen tijdens de Amerikaanse aan­ tegenwind kwam ondermeer uit kerke­ val op de Westwall. In deze literatuur­ lijke hoek, zoals ook blijkt uit de stelling­ studie worden minder belichte facetten name van onze Limburgse bisschop mgr van de Tweede Wereldoorlog beschre­ J.H .G. Lemmens in 1936, dat het volk ven. Er is na bestudering van met name beschermd moest worden tegen zijn vij­ regionale studies vooral aandacht voor anden, rode zowel als bruine. Onder de gevolgen voor het dagelijks leven tij­ meer als gevolg van kerkelijke sancties dens de Tweede Wereldoorlog. Minder op het NSB-lidmaatschap nam het aandacht wordt besteed aan de vaak ledental van die beweging weliswaar af, beschreven militaire operaties, de joden­ maar verdwenen de nationaal-socialis­ vervolging en het verzet, waarop on­ ten zeker niet uit ons gewest. Omdat het langs A.P.M. Cammaert promoveerde.' Rijnland inmiddels bij het Derde Rijk was ingelijfd, kon men - zoals Trees Oorlog op komst Spitz-Jaspers uit Klimmen verhaalde- in De Tweede Wereldoorlog kwam niet onze regio, met zijn veelvuldige grens­ uit de lucht vallen. Het proces van mili­ contacten, weten dat de praktijk van het tarisering was tijdens de jaren dertig nationaal-socialisme niet alleen werkge­ duidelijk zichtbaar. Autoritaire leiders legenheid bracht, maar ook onderdruk­ als Hitier (Duitsland), Mussolini (Italië), king. Trees Jaspers, die tijdens de oorlog Franco (Spanje) en Salazar (Portugal) tot het verzet was toegetreden en vervol­ bepaalden in die jaren van massawerk­ gens tot de Stoottroepen, had tijdens het loosheid in belangrijke mate het Euro­ Interbellum (1919-1939) niet eens zo'n pese nieuws met hun oorlogszuchtige slecht beeld van de Duitsers. "Welnee, ik politiek en economische successen. Deze kwam vóór de oorlog als jong meisje tij­ economische successen waren mede het dens de vakantie geregeld in Aken, waar gevolg van hun militariseringspolitiek. mijn zusje paardrijles kreeg. Ik vond het 49 Een autoritaire bestuursvorm, waarin schitterend te zien hoe daar door de '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

jeugd massaal sport we rd bedreven. voelden de verscherping van de formali­ Gedisciplineerd, keurige kleding, ja dat teiten aan de grens door de Duitse over­ maakte toch wel indruk. Thuis vertelde heid. Er werden tal va n bedevaarten ik er wel eens over aan mijn moeder. voor de vrede georganiseerd. In Maas­ 'Kind', zei ze dan, 'wees blij dat ons hier tricht werd tijdens een bidweg voor de niks van bovenaf dwingend wordt opge­ v rede de noodkis t van Si nt Servaas legd. ' Zij zag toen al de gevaren van het rondgedragen. Zou het ons toch lukken nationaal-socialisme."' om evenals in 1914 buiten de Europese Overigens was het leven in het Lim­ oorlog te blijven of zouden we erdoor burgse grensland sinds augustus 1939 getroffen worden? In de grensgemeen­ als gevolg van de toegenomen spanning ten wist men het antwoord eigenlijk al. niet meer echt aangenaam. De overheid Daar werden namelijk voorafgaande aan had maatregelen getroffen om een even­ de inva l aan de a ndere kant van d e tuele Duitse inval te bemoeilijken. Zo grens veel zwaar legermaterieel en Duit­ se soldaten waargenomen. Bovendien werd men vaak 's nachts opgeschrikt door nachtelijke oefeningen van de sol­ daten van het Derde Rijk. De stemming kan in onze regio dan ook getypeerd worden als onbehaaglijk dreigend.'

De inval en het eerste oorlogsjaar De hoop om ni et betrokken te raken bij de aanstaande Europese oorlog spatte op 10 mei 1940 uiteen. In de vroege och­ tend trokken Duitse troepen ons land binnen. De 7e divisie van he t IV e ]os. H. Lemmens (Schimmert 1884-1960) volgde in Armeekorps (Bingelrade), de 18e divisie 1932 mgr. Schrijnen op als bisschop van Roermond. Hij van het !Ve Armeekorps (Waubach en we rd bekend als groot Mariavereerder. Ook nam hij Heerlerheide), de 35e divisie van het JVe krachtig stelling tegen extreem rechts. Deze foto werd Armeekorps (Terwinselen, Heerlen, genomen tijdens een va n de Limburgse Katholieken­ Kunrade, Klimmen), de 4e pantserdivi­ dagen in de dertiger jaren. (S AH, fotocol /. nr. 9998) sie van het XV!e Armeekorps (De Locht, Simpelveld, Eys, Wylre) en de 269e divi­ werd op 28 augustus 1939 de algemene sie van het XXV!Ie Armeekorps (Vaals, mobilisatie afgekondigd en op 1 novem­ Vijlen, Mechele n) trokke n door de ber de staat van beleg in de Peel- en Oostelijke Mijnstreek op weg naar België Maas-gemeenten. In Heerlen werd de en Frankrijk. Even na drie uur 's nachts staat van oorlog afgekondigd op 1 sep­ werd de grens overschreden. Vanaf dat tember 1939 en de staat van beleg op 13 tijdstip hoord e men Duitse vliegtuigen. april 1940. Er werden wegversperringen Anderhalf uur la ter werden de eerste aangelegd en schuilkelders gegraven. invallers opgemerkt in de omgeving van Schendingen va n de Nederlandse soeve­ Heerlen. Na de moderne goed uitgeruste reiniteit en d·è Duitse in va l in Pole n voorhoede, kwam de grote tros va n het 50 deden de spanning verd er oplopen. We Duitse leger, een eindeloze stoet met zagen d e uit Duitsland vertrekkende alles wat ook maar kon rijden, zelfs met '94 afl. 3\4 Amerikaanse en Britse staatsburgers, en paarden bespannen ka rren. De Neder- Het Land Van Herle landse weerstand tegen deze opper­ gedragen aan die houding. Het gewone machtige vijand was in Zuid-Limburg leven herstelde zich dan ook snel.' minimaal. De bevolking gedroeg zich in Op de eerste prachtige ochtend van het algemeen gereserveerd, evenwel niet de inval werd de Mijnstreek bezet en het demonstratief of beledigend. Daartoe openbare leven verstoord. De Duitsers gaven de goedbewapende Duitse solda­ stelden echter dat alles normaal moest ten door hun in het algemeen correct doorgaan, dat iedereen aan het werk gedrag ook geen aanleiding. Ze zorgden moest gaan en dat Duitsland niet in de nauwelijks voor overlast als gevolg van binnenlandse aangelegenheden zou in­ de strikte voorschriften voor hun gedrag grijpen. De bevolking probeerde vervol­ in bezet gebied. Ze lieten de marken rol­ gens zoveel mogelijk terug te keren naar len. Op dat moment was de bevolking een enigszins normaal leven. Dit werd van de Mijnstreek (nog) niet anti-Duits. vergemakkelijkt doordat het front vrij Zeker in de gedeeltelijk Duitstalige zuid­ snel op een grote afstand kwam te lig­ oosthoek voelde men zich verwant aan gen. Na enkele dagen draaiden de mij­ de Duitse cultuur. De invalleidde echter nen dan ook al weer. De transportsector tot een verandering. In een aantal ker­ daarentegen ondervond nog hinder van ken werd tot aan de inval de eredienst opgeblazen bruggen, van ontbrekende nog in het Latijn en Duits gehouden. (gevorderde) transportmiddelen en van Daarna behoorde het gebruik van de benzineschaarste. Het personenverkeer Duitse taal tot het verleden en werd die herstelde snel, uitgezonderd het vervoer taal door het Nederlands vervangen. per spoor. Zo functioneerden de auto­ De gevoelens ten opzichte van de busdiensten en de trams na enkele da­ Duitsers waren veranderd, maar men gen al weer. Eind mei begonnen de schikte zich in eerste instantie groten­ spoorwegen weer met een bescheiden deels in de nieuwe situatie. Dat blijkt dienstregeling. Vervolgens kwam ook ook uit de oproep van burgemeester de scheepvaart op Juliana-kanaal en Van Grunsven van Heerlen van 14 mei Maas weer op gang. 1940, waarin deze de bevolking maande Al spoedig leek het economisch tot rust om de bezetter geen aanleiding zelfs beter te gaan. De welvaart leek toe te geven tot het nemen van maatregelen. te nemen. De beperkte rantsoenering Hij beëindigde zijn oproep nog met werd wél als hinderlijk ervaren. Het her­ "Leve de Koningin! Leve ons Vader­ stel van de oorlogsschade werd kracht­ land." Nederland was verslagen en onze dadig aangepakt. Materieel zag men de militairen werden na de capitulatie als toekomst dan ook niet somber in. Wel krijgsgevangenen naar Duitsland weg­ was men bang voor inflatie, maar de gevoerd. In ons bezet land namen de oorlog leek na het instorten van de Fran­ Duitsers het bestuur spoedig ter hand. se tegenstand spoedig voorbij. Het had Men moest vuurwapens inleveren, post­ er alle schijn van dat het Duitse leger duiven opsluiten en mocht geen "oprui­ onverslaanbaar was. Men schikte zich ende" berichten verspreiden die afkom­ toen dan ook in de situatie en meende stig waren van geallieerde radio-zen­ dat die vreemde oorlog voor ons voorbij ders. De bevolking heeft de voorschrif­ was. Het geld begon vlotter te rollen, ten van de bezetter en de eigen bestuur­ ook in de horeca, waar braspartijen en ders, die slechts het handhaven van orde caféruzies toenamen. In eerste instantie en rust beoogden, gewillig opgevolgd. konden velen de gematigdheid van het De terugkeer van de krijgsgevangenen nieuwe regime waarderen, maar de 51 op 15 juni 1940 heeft waarschijnlijk bij- vaak toch al gereserveerde gevoelens '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

jegens de Duitse bezetters veranderden inval angst en ellende, doden en gewon­ in een negatieve houding toen Duitse den onder de burgerbevolking en mate­ maatregelen de bevolking in toenemen­ riële schade veroorzaakt. Bovendien de mate troffen. De eerste maatregel die nam de repressie door de bezetter toe. weerstand bij de bevolking opriep, was Onwelgevallige schoolboeken w erden de gijzeling van burgers in juli 1940 als verboden. De Nederlandse vlag mocht represaille-maatregel voor de interne­ men niet meer uitsteken. Gemeente- en ring van d e Duitsers in Nederlands­ provinciaal bestuur werden door de Indië.' nationaal-socialisten overgenomen. De Nederlandse munt werd in maart 1942 Toenemende repressie ingetrokken. Koperen, tinnen, nikkelen De NSB sympathiseerde reeds voor en loden voorwerpen moesten in juni de oorlog met Hitier-Duitsland en colla­ 1941 ingeleverd worden. Vanaf juli 1942 boreerde tijdens d e oorlog. Er waren werden de klokken ten behoeve van de overtuigde nationaal-socialisten en Duitse oorlogsindustrie grotendeels ver­ zogenaamde brood-NSB'ers, die min of wijderd en omgesmolten. Er werden gij­ meer noodgedwongen - uit armoede of zelaars genomen onder de vooraan­ werkloosheid - collaboreerden. De Duit­ staande burgers. In mei 1943 moest men sers slaagden er evenwel niet in om de zijn radio inleveren om te voorkomen Nederlanders massaal voor hun ideolo­ dat de bevolking naar de berichten van gie en strijd te winnen. Er ontstond dien­ de BBC of van Radio Oranje luisterde. tengevolge een scheidslijn tussen goed Voorheen luisterde men ook naar de en fout, tussen de meerderheid van de geallieerde zenders, maar toen boekten bevolking en de Duitsgezinden. Die de Duitsers nog militaire successen. scheidslijn werd scherper naarmate de Toen d e krijgskansen zich tegen hen nieuwe orde steeds meer maatregelen keerden, werd het luisteren naar berich­ nam die diep ingrepen in het leven van ten uit het andere kamp verboden. De de bevolking. In stilte keerden zich dan prijs van oude radio's, die men in plaats ook steeds meer mensen tegen de bezet­ van de eigen radio inleverde, steeg op ter." de zwarte markt tot wel vijfhonderd gul­ den. Bovendien werd er geknoeid bij de ~ WANNEE~ YERDUISTEIEN? • registratie van ingeleverde toestellen. VRUDAG ~ AI'IUL. Om de verschillen tussen de fictieve en Zon o1ul•r • , 2CI.IC feitelijke cijfers te verdoezelen, werd in Zon op •• T.n lfaaa op • • • • 21.SS Heerlen de opslagplaats in brand gesto­ UT ...... ken.' Met de Duitse bezetter als geza­ Va nwege het gevaar voor bombardemen ten kwam de menlijke vijand was er een schijnbaar nacht in een ander daglicht te staan (Limburgsch gesloten front van protestanten, huma­ Dagblad, apri/1942) nisten, rooms-katholieken, liberalen, socialisten, antirevolutionairen en chris­ Het leven werd tijdens de Tweede telijk-historischen ontstaan. Zij waren in Wereldoorlog nog minder aangenaam hun verdeeldheid eensgezind in de dan tijdens de crisisjaren. Dat was zeker afwijzing van de Duitse overweldiger, niet alleen te wijten aan de voedsel­ zijn nationaal-socialistische ideologie 52 schaarste. Bombardementen door geal­ met haar afschuwelijke praktijken en in lieerde vliegtuigen - met onder meer de gedachte dat er bij de bevrijding een '94 afl. 3\4 brandbommen - hebben vanaf de Duitse Nederlands volk met een eigen karakter Het Land Van Herle en een eigen identiteit zou zijn. Alleen Oranjetrouw en Christofoor, waarvan de de communisten participeerden niet in berichtgeving aanzienlijk verschilde met de brede verzetsbeweging. Zij bestreden die van de gelijkgeschakelde media.' het nationaal-socialisme en de Duitse bezetter vanuit hun eigen ondergrondse organisatie!

Onvrijheden Dat de vrijheid van meningsuiting aan banden was gelegd, heeft men in Heerlen geweten. Een nu onschuldig ogende demonstratie van met name MTS-studenten op de derde verjaardag van prinses Beatrix, 31 januari 1941, had tot gevolg dat Heerlen een boete van f 100.000,- werd opgelegd. Wat was er aan de hand? Aanvankelijk liepen onge­ OOSTLAND ROEPT! Ja . col! jou. El!ro~• h~ef\ bO!!!"e>" veer honderd Heerlense scholieren bij noodiq, veol bo~ren, .,m de u•t• t;estrelr.t-. 9eb•coden in .,et Oost~n het postkantoor met schooltassen, waar­ te bewerken. GerfT'Ia.lns::ne bo~· ren moelen hel zijn. Ke,.'!!ls, dif!l uit sinaasappelen staken. Al snel begon we-trn Yan 5•npaltken f'n die als h'!t ~oo di1 mocht :rijn hun qronrf men binnen de groep, die inmiddels tot kunnen ... erded·~en. Oolc jiJ Kunt boer worden. In den Ger•n<"it11• circa driehonderd jongeren was uitge­ sch.,n La.,ddif'rnt worde" jonQ""'' en meni41 ... .,,, 14 -1 b J·Uit' C"P groeid, de appeltjes van oranje naar genomen, d•a l.att-r i"' 1-!ot Ootter. wtllen koloniteeren. elkaar te gooien. Er verschenen geüni• Meld i• durc.m ••" btJ de" C.rmaenschen l•l'lddlenst. formeerde nationaal-socialisten en er Kottll'ltafalr. 9 - Utrecht ontstond een handgemeen tussen een kantoorbediende en een Duitse boek­ handelaar, mogelijk iemand uit de NSB­ Het 'Oostland' ging door de Russische op­ boekhandel 'De klimmende leeuw', die mars snel verloren, maar de 'Germaanschen een passerend meisje haar Oranjespeld Landdienst' bleef ook in Zuid-Limburg ad­ had afgerukt. Het duurde anderhalf uur verteren. (Limburger Koerier, april 1944) voordat de politie de rust had hersteld. Commissaris van politie Offermans Ook de andere grondwettelijke vrij­ werd door de bezetter gearresteerd. Ook heden werden door de nieuwe orde ver­ de pers werd geconfronteerd met het trapt. Zo bleef van de vrijheid van ver­ aan banden leggen van de vrijheid van eniging weinig over. Niet welgevallige meningsuiting. Kranten die niet in de instellingen en verenigingen, zoals de nazi-pas wensten te lopen, zoals de in Heerlense harmonieën 'Sint Gerardus' Kerkrade verschijnende 'Zuid-Limbur­ en 'Voorzorg', de 'Sociale Hulpdienst ger', het 'Limburgsch Dagblad' en het Heerlerbaan', de stichting 'Sanatorium­ katholiek dagblad 'De Maasbode', werd fonds der Marechausseevereniging van een verschijningsverbod opgelegd of Heerlen', de buurtvereniging 'Kamp­ kregen geen papier meer. Vanaf 1941 straat' en verschillende Oranje-vereni­ verschenen nog alleen gelijkgeschakelde gingen, werden ontbonden. De bezittin­ kranten, zoals de 'Limburger Koerier'. gen en kasgelden zouden overgemaakt Daarnaast was een illegale, ondergrond­ moeten worden aan de commissaris se pers ontstaan, waaronder Vrij voor niet-commerciële verenigingen en 53 Ned erland, Ons Volk, De Waarheid, stichtingen, maar de Heerlense burge- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

meester VanGrunsven heeft dat, zoals kerk werd evenwel als gevolg van bis­ Jos Hoogeveen beschreef, op bureaucra­ schoppelijk protest ongedaan gemaakt. tische wijze gedwarsboomd. Organi­ Het nieuwe bewind heeft de eredienst saties die door de nationaal-socialisten zelf niet rechtstreeks belemmerd, maar gevaarlijk werden geacht, zoals de CPN, wel de rol van de kerk op maatschappe­ het Leger des Heils, de vrijmetselaarslo­ lijk en charitatief terrein volledig terug­ ges en de Jehova's getuigen, werden al gedrongen ten faveure van de nieuwe in 1940 verboden en geliquideerd.'" orde. De nazificering, gelijkschakeling of inpassing van de sociale, culturele en GELDIGE BONNEN VOOR VOEDINOSMIDOELEN charitatieve instellingen in de nieuwe, m., ... ..,... nationaal-socialistische orde veroorzaak­ c..ft~ ...... " : - .. - f~f:~~=l·- te een fel protest van de Nederlandse ..... -v. u ...... 11 11 A._. ~ .... .t ...... katholieke kerkprovincie. De katholieke ...... "'1'/l .. " A "'--" i"_.., ...... kerk bleef via het fonds voor bijzondere u ...... -:::::: .... ,.-...... llll '"' ··- .. u, u ...... : =:.:.. ..J" .. "' '" -·.... ··-...... "•.. ltu. 1•- " " noden, dat gevoed werd door kerkcol­ I LG. I I I l.O. ., ~. '- lt • ---r..... lectes, evenwel actief op sociaal-charit

Arbeitseinsatz men royaal geholpen door goedwillende Tijdens de oorlog heeft Duitsland legale instanties, zoals het gewestelijke grote aantallen buitenlandse arbeiders arbeidsbureau, distributiekantoor, uit­ ingeschakeld in de oorlogsindustrie. In reikings- of voedselbureau en de Crisis het begin was er weinig verzet tegen de Controle Dienst (CCD). Overvallen op uitzending naar Duitsland. Men achtte distributiekantoren waren nog niet het beter dat werklozen in Duitsland nodig. De situatie veranderde evenwel werkten dan dat zij hier "leeg liepen". in het derde jaar van de bezetting. Toen Vaak beviel het hen in Duitsland nog nam het aantal onderduikers met vele niet eens zo slecht, ze verdienden een tienduizenden toe. Dit had meerdere behoorlijk loon en kwamen geregeld oorzaken: het opnieuw in krijgsgevan­ met verlof. Toen de Duitsers in 1942 ech­ genschap voeren van de Nederlandse ter ook werkenden aanwezen voor de beroepsofficieren, de verscherping van Arbeitseinsatz, nam het verzet tegen de de Arbeitseinsatz, de loyaliteitsverkla­ gedwongen tewerkstelling in den ring voor studenten, en het begin van de vreemde toe. Met name na de nederlaag gruwelijke deportatie van de Neder­ bij Stalingrad werden overal in bezet landse joden. De eerste onderduikers Europa (vooral jonge) mannen van huis wisten vaak zonder veel problemen zelf en haard weggesleept om de produktie hun weg te vinden via familie, vrienden van de Duitse oorlogsindustrie tot het en kennissen. Bovendien waren er in de uiterste op te voeren. Overigens werd eerste tijd van de bezetting niet al te veel onze industrie voorzover van belang problemen om iemand extra te voeden, voor de oorlogsvoering, in het Duitse zelfs niet als de distributiebonnen van produktiesysteem ingeschakeld. Wie de onderduiker op waren en er geen daar, bijvoorbeeld in onze mijnen, werk­ nieuwe kwamen. De rantsoenen waren te, kon een kaart krijgen waarop ver­ nog vrij redelijk, er was vaak 'buiten de meld werden: de werkgever en het feit bonnen' nog wel iets te krijgen en zeker dat de desbetreffende onmogelijk gemist op het platteland was er in feite nog kon worden, omdat zijn arbeid voor de voedsel in overvloed. Er werden steeds Duitse oorlogsvoering noodzakelijk was. meer officiële documenten, zoals Aus­ Overigens werkten reeds veel Limbur­ weise, Bescheinigungen en levensmid­ gers traditioneel als grensgangers in de delenkaarten vervalst, later zelfs op pro­ Duitse industrie. Burgemeester Van fessionele wijze door de falsificatie-cen­ Grunsven van Heerlen heeft waar moge­ trale. Maar naarmate het aantal onder­ lijk zijn medewerking geweigerd bij de duikers toenam, werd het vinden van invulling van de maatregelen ten behoe­ adressen steeds moeilijker en werden de ve van de "Arbeitseinsatz". Het episco­ problemen om aan het eten te blijven paat heeft in de bisschoppelijke brief van groter. In het roerige jaar 1943 kreeg het 16 mei 1943 krachtig stelling genomen verzet steeds meer vorm. De bereidheid tegen de arbeidsdeportatie." om onderduikers op te nemen nam sterk toe door de wijze waarop de Duitsers de Onderduikers april-meistakingen van 1943 hebben In de eerste jaren van de bezetting neergeslagen. Overigens werden veel groeide het aantal onderduikers maar onderduikers gegrepen bij plotselinge langzaam. Met name communisten en huiszoekingen en razzia's, waarbij hele verzetsmensen die bij de Duitsters dorpen door de Duitsers en hun hand­ bekend waren en aan arrestatie waren langers werden afgezet en uitgekamd. 55 ontsnapt, doken onder. Bovendien werd De bevolking werd daardoor direct ge- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

De Duitsers hadden niet alleen een gebrek aan arbeidskrachten, maar ook aan soldaten en matrozen. In Heerlen is enige tijd een wervingsburo van de Kriegsmarine gevestigd geweest. (Limburger Koerier, april1944)

confronteerd met de onderdrukking en oude vakbond, soms ook met een dokter de dreiging van wegvoering" of een vroegere onderwijzer. En zij kre­ K. Norel heeft duidelijk beschreven gen de verzekering: 'Je kunt een duik­ dat het besluit om onder te duiken plaats krijgen, en voor je vrouw en kin­ bepaald geen sinecure was, zeker niet deren of voor wie jij de kost verdienen voor mannen met een gezin. "Er dwaal­ moet, wordt goed gezorgd.' Hiermee de een gerucht door de fabrieken. Het was het probleem niet opgelost. Het was werd door de ene arbeider de ander in naar de huiselijke kring verplaatst. Met het oor gefluisterd. 'Kletspraat', zei de de echtgenote of met de ouders moest een ervan. 'Hersenschimmen', verklaar­ worden overlegd. Zou men zich werpen de een ander. Maar het gerucht hield in de armen van die geheimzinnige stand. Daar waren mogelijkheden om te organisatie? Het leek zo wonderlijk, dat duiken voor iedereen die duiken wou. Je vreemden, niet van je familie en zelden kreeg een goede plaats, veilig voor van je kennissen, dit wilden doen. Het nasporingen door Grüne en SIPO, en als leek bijna onmogelijk dat zij het konden je vrouw en kinderen had dan werd doen voor de duizenden, die zich onge­ voor hen gezorgd. Wie dit verhaal, hoe twijfeld bij hen zouden melden. Waar vreemd het ook in de oren klonk, geloof­ moest het geld vandaan komen? Wie gaf de, was toch niet overtuigd dat het uit­ zo maar aan wildvreemden onderdak? komst bood. Je kreeg immers geen eten. En zou het ooit mogelijk zijn in ons klei­ De Duitsers hielden de distributiebon­ ne, open en dichtbevolkte land zoveel nen in van iedereen die naar Duitsland duizenden te onttrekken aan de scherpe moest en wegbleef. 'Je krijgt wèl eten', speurneus van de Duitse politie? De werd daarop geantwoord. 'De organisa­ bezwaren werden talrijker naarmate tie zorgt voor alles.' 'Die boel loopt men zich dieper in het probleem begaf. spaak', was een andere tegenwerping. Als je zo secuur werd opgeborgen, dan 'Er moeten zoveel weg. Voor al die dui­ moest het leven onder water wel heel zenden is nooit brood en geld, laat staan ellendig zijn. En wat zou met het gezin voldoende veilig onderdak te krijgen.' gebeuren als de Duitsers tevergeefs 'Voor jou is er wel onderdak en brood zochten naar de man? Het was al meer en steun. Duik jij maar.' gebeurd dat vrouw en kinderen werden Zo werden de arbeiders gesteld voor opgepakt. Als je dit alles overwoog, dan het probleem van het onderduiken. Ze kon je toch beter naar Duitsland gaan. 56 praatten verder met een pastoor of pre­ Daar had je een goed loon, een goede '94 afl. 3\4 dikant, met een bestuurslid van hun kost en ook nog wel een redelijk onder- Het Land Van Herle komen. Ook kwam je geregeld met ver­ werden bevolkingsregisters en arbeids­ lof. Het was veel beter dan onderduiken bureaus overvallen om originele docu­ met alle ontberingen, gevaren en risico's menten buit te maken of persoonsgege­ daaraan verbonden ... In de afkondigin­ vens te vernietigen en de controle door gen, op zondag 21 februari 1943 gedaan de Duitsers te bemoeilijken. Bovendien in alle kerken in verband met de depor­ draaiden de vervalsingscentrales con­ tatie, werd gesproken van een gewetens­ stant op volle toeren om allerlei soorten conflict en herinnerd aan het Schrift­ 'Ausweise', bonkaarten, persoonsbewij­ woord: 'Men moet Gode meer gehoor­ zen en andere papieren te vervaardi­ zaam zijn dan de mensen.' In menig huis gen." viel, vaak na zware strijd, het besluit te duiken." 13 En wanneer je was onderge­ Verzet doken, dan kwam die steeds terugkeren­ De houding van de bevolking, die de angst opgepakt te worden. voor het begin van de bezetting gety­ Het vinden van onderdak verschil­ peerd kan worden als passief of ver­ de voor de verschillende categorieën doofd, veranderde al tijdens de eerste onderduikers: ondergedoken tewerkge­ twee oorlogsjaren. Van cruciaal psycho­ stelden waren gemakkelijker aan een logisch belang waren de Duitse neder­ duikadres te helpen dan joden. Hulp aan laag bij Stalingrad, toen de nazi's niet joden werd immers veel scherper be­ langer onoverwinnelijk bleken, en de straft, terwijl de pakkans ook groter was toenemende luchtaanvallen vanuit omdat joden sneller opvielen en in het Engeland. Het moreel van de niet-natio­ algemeen met hun hele gezin onderdo­ naal-socialistische meerderheid werd ken. De joodse kinderen werden ge­ daardoor gesterkt. Men dacht niet langer scheiden van de ouders ondergebracht. dat de Duitse overheersing definitief zou Zij konden tamelijk gemakkelijk onder­ zijn, maar dat een Duitse nederlaag en gebracht worden. In de Oostelijke Mijn­ hun vertrek uit onze gewesten mogelijk streek was met name Brunssum een waren. Het passief en actief verzet nam, belangrijk opvangcentrum voor joodse ook in onze Mijnstreek, toe, zoals de kinderen, maar er waren er ook gehuis­ meistaking (1943) duidelijk illustreert. vest in Heerlen, Hoensbroek en Schin­ Deze was een directe reactie op het veld. Moosje Cohen arriveerde dan als bevel van generaal Christiansen om de neefje Jantje de Vries die zijn huis en zijn Nederlandse krijgsgevangenen, die in ouders door een bombardement was 1940 waren vrijgelaten, opnieuw in kwijtgeraakt. Ze speelden met hun leef­ krijgsgevangenschap te voeren. Er ont­ tijdgenootjes en gingen naar school en stonden spontane stakingen bij verschil­ bezochten zelfs de zondagse kerkdienst. lende grote industrieën. Ron Eussen Naarmate de oorlog vorderde namen de beschrijft in zijn doctoraalscriptie de ver­ problemen voor de onderduikers toe. De wikkelingen in de mijnindustrie nauw­ voeselrantsoenen verminderden, terwijl gezet. Op donderdag 29 april brak de steeds meer mensen in de stad onderdo­ staking uit op Oranje-Nassau I, Maurits ken, waar het steeds moeilijker werd om en het Stikstofbindingsbedrijf, de voor­ eens iets extra's te bemachtigen, maar ganger van de DSM. De volgende dag waar de controle op den duur tekort breidde de staking zich tot alle mijnen schoot. Om het leven in het verborgene uit. De Duitsers namen, ondanks de uit­ niet onmogelijk te maken, overviel het zonderingspositie van de mijnwerkers, verzet distributiekantoren die maande­ ook in de mijnindustrie straffe maatrege­ 57 lijks de bonkaarten verstrekten. Ook len om de staking te breken. De gevrees- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

de 'Grüne Polizei' arresteerde talloze De hulpverlening aan de bedreigde mensen. In Limburg werden zeven sta­ medemens was het voornaamste ken­ kers na hun arrestatie gefusilleerd, waar­ merk van het verzet. Simpelweg en heel onder drie mijnwerkers, te weten d e in het klein begonnen, groeide dit uit tot Heerlenaren R. Savetberg en M. Tempe­ een activiteit waarbij tienduizenden, on­ laars van de ON lil en S. Toussaint uit danks de mogelijke dood voor het vuur­ Amstenrade die in de Emma w erkte. peleton of in een concentratiekamp, be­ Geheel tegen de verwachting in, hadden trokken waren. Door dit humanitair ver­ d e executies een averechts effect. zet konden velen uit de handen van de Maandagochtend daalde bij bijna elke Duitsers blijven, hetgeen een grote, zo mijn het opkomstpercentage ten opzich- niet de grootste prestatie van het verzet is geweest."

Leven tijdens de oorlog Het dagelijkse leven was tijdens de Duitse bezetting bepaald geen pleziertje. De voedselsituatie was niet al te best, en zou nog verslechteren. Levensmiddelen waren "op de bon". De rantsoenen zou­ den kleiner en het eten minder voed­ zaam worden. Langzamerhand kwam alles op de bon, niet alleen levensmidde­ len, maar ook kleding, schoeisel en ener­ gie kon men alleen tegen inlevering van bonnen op (zeer) beperkte schaal kopen. TREKKING Papier werd schaars, evenals koloniale 3 APRIL A.S. produkten. Ontroomde m elk werd gerantsoeneerd, groenten waren schaars. Op sommige gebieden ging het dagelijks Vanaf eind april 1941 werden de rant­ leven gewoon door .... (Limburger Koerier, soenen geringer: 2 aardappelen per dag, maart 1944) één ei per week en één pond vlees per 16 dagen. In de herfst van dat jaar werd de te van zaterdagnacht. De Duitsers rea­ situatie nog slechter. Er was gebrek aan geerden uiterst grimmig. Na de arresta­ alles. Zelfs hout kwa m op de bon. tie van nog eens ongeveer 140 stakende Eieren, maar ook klompen, waren niet mijnwerkers, werden er tien ter dood meer te krijgen. Op de zwarte markt veroordeeld. Afhankelijk van d e op­ betaalde men toen 1 0,25 voor een ei , komst van de mijnwerkers en de norma­ I 4,- voor een pond boter en I 25,- voor lisatie van de produktie zouden de von­ een fietsband. Medio 1942 kreeg ieder­ nissen worden bekrachtigd of gratie een 1 kg aardappels per w eek, terwijl worden verleend. Onder deze druk groente zeldzaam werd. In de krant kon kwam op dinsdag 4 mei een einde aan men toen lezen hoe men jonge brandne­ de staking. De vonnissen werden vervol­ tels moest bereiden. De prijzen op de gens veranderd in 15 jaar gevangenis­ zwarte markt stegen dan steeds verder. straf. Na het gewelddadig breken van de Ook kleding en schoenen werden ge­ staking werden de scheidslijnen in de rantsoeneerd, maar waren desondanks 58 Mijnstreek scherper. De haat tegen de vaak niet te koop omdat de winkeliers '94 afl. 3\ 4 Duitsers nam met de dag toe.'-' de laatste voorraad tegen levensmidde- Het Land Van Herle

!en ruilden. In februari 1943 werd voor van opkomstplicht. Maar die bevoor­ één fles cognac minimaal f 35,- en voor rechte positie had ook een keerzijde. De een kistje vijftig vooroorlogse sigaren mijnwerkers begonnen steeds meer f 50,- betaald. Medio maart kon men op goedbezoldigde arbeidsslaven te wor­ de bonnen per persoon nog 125 gram den, die zelfs twee zondagen per maand vlees per week kopen. Wie van de bon­ moesten werken. Desondanks liep de nen moest leven, leed honger. Begin mei produktie van de mijnen steeds meer kreeg men nog maar 250 gram boter terug. voor 24 dagen. Begin 1944 kostte een De rantsoenen voor de hier wonen­ kilo echte koffiebonen f 300,- op de de Duitsers waren ruimer dan die van zwarte markt, en een paar tweedehands de eigen bevolking. Bovendien zouden vrouwenschoenen f 65,- of een kilo in juli 1944 in verschillende winkels nog boter. Spek kostte f 45,- tot f 65,- per alleen groenten beschikbaar zijn voor kilo en één ei f 0,75 - f 1,25, terwijl een Duitsers. Vlak voor de bevrijding werd arbeidersweekloon tussen de vijfentwin­ de voedselsituatie zo nijpend, dat de tig en dertig gulden lag. Het waren dan nood wetten brak. De bevolking haalde ook gouden tijden voor een deel van de de aardappels gewoon van het veld en plattelandsbevolking. Overigens werden de appels uit de wei. Wie dat niet deed produkten die niet meer te krijgen kreeg niets te eten, aangezien er geen waren, bijvoorbeeld tabak, koffie en sui­ voedsel werd aangevoerd. ker, vervangen door surrogaat: vervan­ Tijdens de oorlog was er evenwel gende produkten die vaak van slechte niet alleen gebrek aan voedsel en kle­ kwaliteit waren. 17 ding, maar ook aan grondstoffen en In de Mijnstreek was de situatie energie, zoals benzine. En die situatie minder ongunstig. Wie op de mijn werk­ werd gaande de oorlog steeds nijpender te of boer was had niet te klagen over omdat er geen aanvoer van bijvoorbeeld gebrek aan voedsel omdat de bezetter de rubber, cellulose, ertsen, aardolie, wol, kolenproduktie optimaal wilde houden. katoen, hout, garens, metalen en chemi­ De mijnwerkers, die voor de Duitsers de caliën was uit geallieerde gebieden. Het zo belangrijke steenkool uit de grond grondstoffenarme Nederland, dat alleen haalden, kregen tegen geringe betaling voldoende zout en Limburgse steenkool extra rantsoenen, zoals chocolade, siga­ had, werd daardoor zwaar getroffen. In retten, worst en jenever, terwijl ze ook het derde kwartaal van 1941 was de gebruik konden maken van de bedrijfs­ grondstoffenvoorraad reeds zo slecht gaarkeukens. Ook kreeg het onder­ dat stillegging van fabrieken dreigde. gronds personeel belegde boterhammen Door vanaf 1941 (delen van) bedrijven en koffie. Bovendien vielen de mijnwer­ voor korte of langere tijd te sluiten, kon­ kerskleren en -schoenen buiten het nor­ den de meeste fabrieken in bedrijf blij­ male bonnensysteem, evenals fietsban­ ven tot in de zomer van 1944. Voor wat den voor diegenen die per fiets naar de betreft de industriële produktie, de afzet mijn kwamen. Ook voor de autobussen en de werkgelegenheid, raakten we dan voor het mijnwerkersvervoer was een ook geheel afhankelijk van Duitsland. aparte regeling getroffen wat betreft de Duitse orders werden door veel mensen, benzine en banden. Ook kregen de mijn­ ondanks de bedenkingen aangaande het werkers tijdens de oorlog net als voor­ produceren voor de vijand, dan ook als heen elk een bepaald aantal hectoliters een uitkomst gezien. De economische kolen. Bovendien waren de mijnwerkers collaboratie in de bouwnijverheid, de 59 bij de mobilisatie grotendeels vrijgesteld metaalindustrie en verbruiksindustrieën '94 afl. 3\ 4 Het Land Van Herle

als confectie en lederwaren heeft grote openbare schuilkelders of in de eigen sociaal-economische ellende voorkomen. kelder. Kelders van particuliere huizen Bovendien werden de zware industrieën werden op last van de luchtbescher­ en grondstoffenproducerende onderne­ mingsdienst met elkaar verbonden. mingen, zoals onze mijnen en hun ne­ Waar mogelijk werd een gat gemaakt in venindustrien, ingeschakeld in de Duitse de tussenmuren, waardoor er een door­ oorlogsindustrie. Deze bedrijven hadden gang naar de kelders van de buren ont­ de hoogste prioriteit bij de bezetters. stond. Men kon dan bij een bominslag Maar niet alleen de bedrijven werden via de kelder van één van de buren nog ingeschakeld bij de Duitse oorlogspro­ levend onder het puin vandaan komen. ductie. Ook de Zuid-Limburgse bevol­ De geallieerde bommenwerpers dropten king werd daar direct bij betrokken. hun last namelijk soms ook boven onze Arbeiders gingen werken in het Akense fabrieken of woonwijken. Bovendien industriebekken. Extra treinen en auto­ werden hier veel luchtgevechten uitge­ bussen zorgden voor het transport van vochten, met alle gevolgen van dien. deze grensgangers, waaronder veel vrij­ Tijdens de winter van 1941-1942 werd willigers die zo deportatie naar dieper in de Mijnstreek voor het eerst slachtoffer Duitsland gelegen industriecentra wil­ van haar ligging." den voorkomen·" De oorlog bracht dan ook onzeker­ heid, gevoelens van onrecht, angst, wan­ Tussen hoop en angst hoop, leed en lijden. Een oude wijsheid Het leven was niet alleen door de stelt dat nood leert bidden. En ja, tijdens maatregelen van de Duitsers veranderd, de oorlog stroomden de kerken weer maar ook door de geallieerde luchtaan­ vol. De mensen verwachtten hulp van vallen op Duitsland. Bijna iedere nacht boven. En de Kerk gaf met haar gepron­ vlogen namelijk in Engeland gestatio­ onceerde anti -na tionaa 1-socialis tische neerde eskaders hoog over het Zuidlim­ houding de mensen moed en een morele burgse land op weg naar hun doelen in bewapening. De bevolking werd naar­ Duitsland. Dan kon je de zoeklichten mate de oorlog vorderde steeds banger zien zwaaien door de nachtelijke hemel, voor de vreselijke bombardementen, feeëriek en tegelijkertijd angstaanjagend. voor de razzia's en de daaropvolgende Terwijl voor de oorlog 's avonds, zoals deportaties van joden, onderduikers en Kemp dat beschreef, in de Mijnstreek mannelijke arbeidskrachten. De meer­ duizenden lampen een romantische derheid van de bevolking voelde zich schittering van licht aan de horizon had­ dan ook verbonden door een sterke ge­ den gewekt, viel tijdens de oorlog iedere meenschappelijke band, levend in de avond het duister over het mijnbekken. "grote gevangenis", en had slechts één Uitstoot door de cokesovens en het daar­ doel voor ogen: een spoedige bevrijding bij behorende vuur was verboden tijdens ofwel een terugkeer naar de situatie van het veelvuldig voorkomende luchta­ voor de oorlog. Het jaren durende ge­ larm, om te voorkomen dat deze 'kriegs­ vaar voor eigen lijf en leden had een ver­ wichtige' industrie een gemakkelijk andering van levenshouding en levens­ doelwit voor de geallieerde bommen waarden tot gevolg.'" zou zijn. Bij het naderen van vliegtuigen gaf de luchtbeschermingsdienst luchta­ Geallieerde opmars en 60 larm om de bevolking te waarschuwen. Duitse terugtocht Dan moesten de mensen van straat af en Voorafgaande aan de invasie bom­ '94 afl. 3\4 een veilig onderkomen zoeken in de bardeerden de geallieerden veel spoor- Het Land Van Herle wegknooppunten in België en Frankrijk. overd op de Duitsers. Op 4 september Ook in Nederland werd het reizen per werd Namen bevrijd, op 5 september trein gevaarlijk. Toen op 4 juni 1944 de Charleroi, op 6 september Hoei en op al zo lang gewenste invasie nog steeds 7 september Luik. Vervolgens trokken niet was gestart, verzuchtte de pastoor de geallieerde troepen via Zuid-Limburg van de Gracht in Kerkrade: "De Engel­ op richting Aken en de Westwall, de sen zijn smeerlappen". Twee dagen later vlak achter de grens gelegen laatste was het dan eindelijk zo ver. In Nor­ Duitse verdedigingslinie. Deze ook wel mandië en Bretagne zetten geallieerde Siegfriedlinie geheten Duitse stelling troepen de aanval in op de meest weste­ liep van Kleef in het noorden tot Basel in lijke Duitse verdedigingslinie, de zoge­ het zuiden. Het was een aaneenschake­ noemde Atlantikwall. Na weken van ling van tankversperringen, ontelbare verbeten strijd bezweek deze eerste bunkers en kazematten van staal en Duitse verdedigingslinie. Vervolgens beton, die nog versterkt werd door aller­ werden de Duitsers in snel tempo terug­ lei natuurlijke barrières. De Duitsers rea­ gedrongen. Dat waren hoopvolle, span­ geerden niet alleen in Frankrijk, ook hier nende tijden. Sommigen vroegen zich af werden maatregelen genomen, zoals het of de oorlog nog dichterbij zou komen of weghalen van telefoontoestellen op 8 dat de oorlog afgelopen zou zijn voordat juni en de eis op 31 augustus dat er onze regio werd bereikt. Anderen had­ 30.000 arbeidskrachten beschikbaar den angst voor een Duits tegenoffensief. moesten komen voor het aanleggen van Op 25 augustus capituleerde Parijs, op een nieuwe verdedigingslinie langs de 2 september werd de Belgisch-Franse Maas. grens overschreden en al op 3 september Het waren dagen van hoop en werden Brussel, Doornik en Bergen her- vrees. Hoop vanwege de naderende

Wehrmacht-soldaten op de vlucht. Oe Duitsers namen alles mee wat ze konden gebruiken. Het meisje links op de stoep constateert verbaasd dat er ook een aantal dames richting Heimat gaan . Deze foto is op een onbekende plaats in september 1944 genomen. (SAH. fotocoll. nr. 61 8033 ) '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

bevrijding en vrees vanwege de angst­ (spoor)wegen en -knooppunten. Boven­ wekkende geallieerde bombardementen dien had de bevoorrading van de opera­ op belangrijke bruggen en spoorweg­ tie Market Garden rond Arnhem priori­ knooppunten. Medio september brak teit gekregen en ontstond benzinege­ echter het uur van de bevrijding aan. brek De Amerikanen maakten dan ook Voorafgaande aan de bevrijding ver­ op 19 september noodgedwongen een schenen op 9 september verkenners in pas op de plaats. Toen was zelfs hun Maastricht-West, maar pas enkele dagen artilleriemunitie gerantsoeneerd, met als later begon daadwerkelijk de bevrijding gevolg dat de 105mm-kanonnen van van Zuid-Limburg. Op 12 september 19 tot 30 september maar één schot per had om 10.00 uur 's ochtends Noorbeek dag mochten lossen." de primeur, vervolgens Mheer, op 13 september Eijsden, Gronsveld, het Gevolgen voor de bevolking Maastrichtse stadsdeel Wyck en Gulpen. Ondanks de perscensuur was de Vervolgens stuitten de geallieerden op bevolking geïnformeerd over de geal­ hevige Duitse tegenstand bij de Geul. De lieerde invasie, niet alleen door de ille­ Kampfgruppe Jungklaus had ten noor­ gale pers, maar zelfs door de gecensu­ den van dit riviertje op hoge, droge bo­ reerde of gelijkgeschakelde Limburgse dem een loopgravensysteem aangelegd kranten. De bevolking was in rep en en wist de Amerikanen twee dagen roer. Menigeen waande zich al bijna tegen te houden. Toen de bevrijders in bevrijd. Ondanks de snelle geallieerde zicht waren probeerden de Duitsers de opmars bleef de werkelijkheid achter bij opmars te vertragen door een hele reeks die wensdroom. Vooralsnog bleven de van vernielingen, zoals het opblazen van Duitsers ongenaakbaar en deden alsof ze het spoorwegviaduct bij Ten Esschen. Er niet bedreigd werden. Pas eind augus­ werd gevreesd voor de volledige vernie­ tus-begin september werd de Duitse ling van de mijnen, maar de Duitsers terugtocht zichtbaar. Het waren de scha­ hoopten deze na een geslaagd tegen­ mele resten van het eertijds zo gedisci­ offensief weer te kunnen gebruiken en plineerde Duitse leger, die gedemorali­ ontmantelden de mijnen niet. Wel heb­ seerd in ordeloze colonnes door de geal­ ben ze nogal wat essentiële goederen uit lieerden voor zich uit werden gedreven de mijnbedrijven geroofd en vernielden richting Heimat. Zenuwachtig werd de ze een groot aantal turbo-generatoren in lucht in de gaten gehouden uit angst de nacht van 13 op 14 september. Op voor raids van geallieerde vliegtuigen. donderdag 14 september werd de Indien ze ook maar dachten een vlieg­ krachtcentrale van de Oranje-Nassau tuig te horen, werd dekking gezocht, vernield. Maar op 16 september kwam vooral langs de huizen. Bij hun vlucht het front weer in beweging dankzij pant­ maakten ze gebruik van een samenraap­ sersteun en op 18 september was Zuid­ sel van voertuigen: overgebleven leger­ Limburg grotendeels, van Sittard tot voertuigen, gewone auto's, fietsen, Bre­ Waubach, bevrijd. Alleen Rimburg, tonse oogstwagens, Belgische huifkaren, Eijgelshoven, een deel van Kerkrade en soms zelfs bespannen met een muilezel, Vaals bleven vooralsnog in Duitse han­ kinderwagens en planken met kinder­ den. wagenwielen eronder. De vermoeide en Na de bevrijding van Zuid-Limburg radeloze soldaten roofden en sleepten stokte de geallieerde opmars omdat de 62 alles met zich mee, dat ook maar enigs­ aanvoer problemen opleverde als gevolg zins van hun gading was, niet alleen '94 afl. 3\4 van lange aanvoerlijnen en vernielde levensmiddelen als suiker, aardappelen, Het Land Van Herle

kaas, vlees, margarine, stroop, meel, verlaten. Duitse en NSB-vrouwen en spek, maar ook textiel, varkens, kippen, - kinderen werden in weinig comforta­ schoenen, zilverwerk, beddegoed, bele bussen of overvolle treinen naar schoorsteengarnituur, landbouwgereed­ veiliger oorden als de Lüneburgerheide schap, drank, koelkasten, papierwaren gebracht. De geschiedschrijver Jongen en zijden dameskousen. Dagenlang zag ze met genoegen verdwijnen. Toch hield de terugtocht van de 'abgekämpfte was het "een aangrijpend toneel" om Sieger' aan. Soms had de bevolking hen te zien vertrekken. Ze konden alleen medelijden met de soldaten, die zich het allernoodzakelijkste meenemen en afgemat van de lange voetreis over de moesten het overgrote deel van hun weg voortsleepten om toch nog de bezittingen achterlaten. Rolduc werd 'Heimat' te bereiken. Een zielige indruk gedeeltelijk door de Duitsers gevorderd maakten ook de huifkarren, die in lange voor de opvang van vluchtende NSB'­ rijen naar de grens trokken, maar niet de ers. Dit werd door de meerderheid van nog steeds chique auto's, waarin hoge de bevolking, die reeds weken in de roes officieren huiswaarts vluchtten. Onze van de naderende bevrijding leefde, bevolking zag die terugtocht in overgro­ gezien als het zoveelste teken van de te meerderheid met de grootste voldoe­ naderende bevrijding. De situatie in ning, maar men wachtte zich er wel voor Schaesberg en Ubach overWormsis wat om die te uiten. Bovendien was er de dat betreft illustratief. De mensen leef­ terreur van de SD en de SS. Er waren d en " in een roes van vakantiestem­ opnieuw razzia's, klopjachten op valide ming". Ondanks de uitvaardiging van burgers, nu om extra verschansingen op het standrecht, dat samenscholingen te werpen en éénmansputten te graven. verbood, trof men overal groepjes men­ Het openbare leven raakte grotendeels sen aan, die de toestand bespraken en ontwricht. Telefoongesprekken waren het wemelde van de geruchten. Hier namelijk al geruime tijd onmogelijk, de was dit gebeurd en daar dat. '"t Ene ver­ treinen reden onregelmatig, terwijl de haal klonk nog ongeloofwaardiger dan busdiensten grotendeels waren stilge­ het andere." Of, zoals Bekman beschreef, legd omdat de bussen door de Duitsers dat het wat teveel van het goede was: gevorderd waren voor troepenvervoer. "We raakten een beetje van streek". De scholen werden gesloten. Het was Toen de dagen verstreken zonder bevrij­ misschien wel een goed vooruitzicht, ding, verschenen er geruchten over felle maar de ontreddering leek compleet ter­ Duitse tegenstand bij Luik en over de wijl de straten gevuld werden door zware verdediging van het gebied tus­ terugtrekkende troepen en toeschou­ sen Maas en Westwall, van onze regio wers, die hun ongeduld bijna niet kon­ dus. Bovendien begon men zich af te den bedwingen. "Hou de vlag gereed!", vragen wat er allemaal zou gebeuren als was een goede wenk die de burgers el­ onze regio gevechtsterrein werd. Het kaar gaven. Maar waar bleven die be­ was inmiddels niet meer veilig in de vrijders toch?" Mijnstreek. Zo maakten geallieerde aan­ Niet alleen het Duitse leger was op vallen vanuit de lucht, de zogenaamde de vlucht, ook de (NSB-)collaborateurs airraids, niet alleen slachtoffers onder de maakten zich begin september uit de Duitse militairen, maar ook onder de voeten. Zo kregen de Duitse vrouwen in burgerbevolking, zoals twee spoorweg­ Schaesberg op zondag 1 september in mannen die het leven verloren bij een het 'Braune Haus' te horen, dat ze zich luchtaanval op een trein ter hoogte van 63 gereed moesten maken om het land te de Molenberg. Er was nauwelijks aan- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

voer van voedsel meer en de bevolking bijna onophoudelijk razzia's geweest om maakte zich terecht zorgen over de de mannen, in de leeftijd van 15 tot 55 voedselvoorziening. In Kerkrade werd jaar, op te sporen die zich aan het aan­ het laatste restje melk verdeeld onder de leggen van versterkingen voor de Duit­ zuigelingen. De bakkers bakten niet sers onttrokken. meer dagelijks brood. De bevolking zag Op 16 september verscheen vanuit als enig redmiddel het aanleggen van Ubachsberg een Amerikaanse patrouille, een voorraad aardappelen. Men ging vijftien soldaten met enkele jeeps en een daarbij zelfs zover dat men eigenmach­ lichte tank (119e regiment van de 30e tig aardappelen in het veld rooide." infanteriedivisie), in de stad. De Ameri­ kanen hadden geen Duitser gezien. De bevolking stroomde de straat op; de Nederlandse vlag werd massaal uitge­ stoken, maar de Amerikanen waren niet gekomen om Heerlen te bevrijden. Zij wilden weten waar de Duitsers waren. De patrouillecommandant probeerde dat de bevolking duidelijk te maken: "If the Krauts find us here, they wil murder you, me and everybody." Zij trokken zich terug op Ubachsberg en meldden dat er in Heerlen geen Duitsers meer waren. Maar er verschenen opnieuw Duitse soldaten, die terugtrokken van de opgegeven Geullinie. Zij wilden zich tussen Brunssum en Kerkrade hergroe­ peren om zich vervolgens terug te trek­ ken op de Westwall. Terwijl de burgers Een deel van een bonkaart. Deze kaart dateert van de op straat meenden dat de Amerikanen tijd dat de strijd in Oostelijk Zuid-Limburg nog voort­ er waren, reden plotseling gefrustreerde, duurde. wild om zich heen schietende Duitse sol­ daten op motoren via de Saraleastraat De bevrijding van Eys, Bocholtz, naar het station. Er werden handgrana­ Simpelveld, Voerendaal en ten naar het s tation en naar het Heerlen Royaltheater gegooid. Ook probeerden In de namiddag van 16 september ze het postkantoor annex telefooncentra­ werd Eys bevrijd, nadat de bevolking le te vernietigen. De branden die toen bijna vier dagen veiligheid had gezocht ontstonden werden, ondanks Duitse in schuilplaatsen die in de heuvels tegenstand, geblust. Op 17 september waren uitgehouwen. Vervolgens trok rukten twee Amerikaanse infantierieba­ Amerikaanse infanterie, gesteund door taljons (het eerste en het derde bataljon tanks, door de velden van Nijswiller op van het 119e regiment) vanuit Ubachs­ naar Bocholtz en Simpelveld. Inmiddels berg via Vrusschemig op naar het Aar­ waren op vrijdag 15 september het veld in Heerlen. Zij dreven de Duitsers Heerlense station en emplacement gron­ voor zich uit in het Bekkerveld, waar dig vernield en waren door de Duitsers 64 deze zich opnieuw probeerden te neste­ en hun geestverwanten de laatste voor­ len in kelders van woonhuizen en in een '94 afl. 3\4 raden weggehaald. Die week waren er school. Na enkele Amerikaanse salvo's Het Land Van Herle leek het erop dat de Duitsers de wijk De bevrijding van Nuth, hadden genomen. Om 17.20 uur rolde Amstenrade, Brunssum, de eerste Amerikaanse tank via Onderbanken Benzenrade over de Bekkerweg Heerlen Nuth werd op maandag 18 septem­ binnen. Daarachter kwamen de infante­ ber 's ochtends bevrijd. Doordat de risten van het 1e bataljon van het 119e Kathagerbrug over de Geleenbeek voor regiment. Het aantal Amerikaanse sol­ de ogen van de optrekkende Ameri­ daten was niet indrukwekkend groot, kanen werd opgeblazen, liep de geal­ maar dat kon de feestvreugde niet druk­ lieerde opmars vertraging op. Nadat de ken. Er werd volop en zonder aarzeling Duitsers door Amerikaanse geschut ver­ gevlagd. De ondergedoken burgemees­ dreven waren, werd in anderhalf uur ter VanGrunsven kwam al voor de tijd een brug geslagen die de zwaarste bevrijding om 16.00 uur in het gemeen­ Shermantanks kon dragen. Via Vaesrade tehuis aan, waar het provisoir gezag het trok men op richting Amstenrade en bestuur weer aan hem overdroeg. Brunssum. Amstenrade, de staatsmijnen Vervolgens gingen alle vlagen die men Emma, Oranje-Nassau III en Hendrik maar kon vinden in het gemeentehuis in werden nog diezelfde dag bevrijd." In top. De burgemeester sprak de burgerij Brunssum, waar de Duitsers zich had­ vanuit de geopende stadhuisdeur geest­ den ingegraven, verscheen tegen half driftig toe. De tirannie was verdreven. acht 's avonds een Amerikaanse patrou­ De bevrijders stonden nogal sceptisch ille. De burgerij dacht dat ze bevrijd tegenover dat vlagvertoon omdat in het was, maar de Amerikanen trokken zich Imstenraderbos nog best Duitsers kon­ tot hun grote teleurstelling terug achter den liggen. Bovendien lag Heerlen nog het viaduct onder het mijnspoor. Pas de binnen het bereik van de Duitse artille­ volgende ochtend werd Brunssum be­ rie. Tegen de avond werd de feestvreug­ vrijd. Terwijl in de verte het geschut de nog getemperd doordat de Duitsers donderde, hield het Rumpens mannen­ een aantal granaten op de stad afvuur­ koor na de middag een rondgang, die bij den." het gemeentehuis eindigde met vader­ De bevrijding van Heerlerheide ver­ landse liederen en met een geestdriftige liep niet zonder slag of stoot. Op 18 sep­ toespraak van burgemeester Lejeune.27 tember stuitten om 11.00 uur Ameri­ Diezelfde dag, 19 september, werd ook kaanse tanks op Duitse stellingen. Na Onderbanken bevrijd. Tegen het mid­ een hevig vuurgevecht konden de bur­ daguur werden de Amerikanen na gers hun bevrijding vieren. Duits propa­ schermutselingen in Schinveld met ge­ gandamateriaal, dat uit de huizen van juich begroet. Ze waren tegemoet gevluchte Duitsers was gehaald, werd gegaan door Schinveldse jongens, die gebruikt om vreugdevuren te stoken. gezeten op de tanks het dorp binnen­ Tijdens die feestelijkheden daalde echter kwamen. Getooid met oranje en voor­ plotseling een granatenregen op Heer­ zien van vlaggetjes was de bevolking op lerheide neer, waarbij naast materiële deze mooie nazomerdag getuige van de schade, doden en gewonden vielen. De Amerikaanse opmars naar Gangelt." festiviteiten gingen echter gewoon door. Op 18 september werden de laatste Schaesberg, Nieuwenhagen en Duitsers uit nog niet bevrijde delen van Ubach over Worms Heerlen en Heerlerheide verdreven, Intussen waren op 17 september nog waardoor omstreeks 3 uur ook Heerlen veel Duitse soldaten in Schaesberg. Zij 65 een volledige vrije stad was.'' verwachtten blijkbaar de komst van de '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

geallieerden en betrokken stellingen bij d e spoordijk tussen Schaesberg e n De bevrijding van llecrlcrbaan Heerlen. 's Middags bliezen ze de spoor­ np Zon : ~ . ·~ I 7 ' .. :. 1?11. brug over het miljoenenlijntje tussen Op ,.,. 11 1.nr~ • l ·-:- '" f ·· r.r•• rul.,. .. Schaesberg en Eygelshoven op. De bur­ .• S~Vht• t r~o: o n ····n lJIJ1" or ~· · n gerij mocht niet meer op straat verschij­ nnr.. n ",. !'!,oan'"" ,.~ n ll:f'"""'""· nen en werd daardoor van all e contact o.,.,. on.-. hu!z,.n hM·n. met d e buitenwereld afgesloten. Men t1Hnw11 a:nc::hl"n wiJ dt ·. k,.l .!··r. hoorde geen nieuwtjes meer en de span­ \ ' Ol \'f"fW,IChflnC' •cht,.T Of'l , :':,.l!a blJ 't rtnk .. lf'n orn"r ru!ttn , ning steeg. 's Avonds om half tien begon na''"" • ·iJ rl,.n m.."_.-1 nloot rr. een geweldig bombardement, waarvoor Tn,.:'\ h rt m"r•t i: ' \.IM.T ll ...... , k,.r

men ongeveer een uur veiligheid moest Urak d"' da.:rr23ol r~""•-.11 _.n, zoeken in de kelder. Het bleef die nacht t~n o!I)OT ""h"T""" rn 1'1"•nlllt~" . onrustig en de mensen gingen gekleed Kon m•n dr:~ tff ktrkt ;aan. slapen. Op maandag 18 september Zou de mof hl<:r ou &aan a!r1Jken betrokken Duitse soldaten stellingen in W•nt htt l;J J: toch Tnor de hand, nat d'Amutkun k•·•m l.tjkrn, het Streperbosje, langs het spoor, in de •••n d,.n f'tn nf ar~-t,.rf'n kllnr .

volkstuintjes bij de Kapelleberg en bij Zoo ttld• mtn nu de urt'n. Terwinselen. Tegen 14 uur brak de hel Die r:oo Turtc ''""d• Y~rbrtld, :\har d" w!ll d H ••n onun .,1J•n•!. Stf•ntl nnC' r~<~l. lof"t1 •1,. ztjn ttjtl!

OnUer he-t acld('trn ,-:~~n cranatt-n. Ja. biJ l•·

n":.t •n ,. ... hnuwlllr"l. '1Tt'l1c ;~r.C't.

TlHie riJ~' ft .. t:~:lt ·• MDf'ftKhtn" , tl"""" '''' l':,.t h .u,.r.p:~d ,

Een YO')r' Hn In ""•" omkijktn.:. N'oott tw """,...... ~"" unr •"• du.

0. t.nl,JJ.en kwamtn n:wter,

C•:11 ,.,., ~oeht nu M!'f'da In alrM, Juh•t tMn d" mnrr,.n .-in:f'n atrUk····.

Z•&"n •IJ 't OranJ~"ltc~t .

~tattc ttlf'lolcn riJ hun Intocht

\'nornp ctr.t: onu k~pol•cn

OnY~hrc•k:Ct"n, r~rbl~d ..-:..:arJ•,.r Arm In arm tn('t ·n AmNika4 l Een base-ball spelende Amerikaan in het cen trum van Al• ~n •flrOI•kJ" dN"&' h.·,·r. ldtnc­

Heerlen . De vlaggen hangen nog uit. Deze foto werd in ~fo<"~l('r al• dit kon ~·t n.t, september 1944 genomen in de Oranje Nassaustraat te J;n h"""'A"tl t'wc"'O~o>•: n zomt: .. n Heerlen (SAH, fotoco ll. nr. 8394) .\tl<"lll nq h"'t ll{. h.,or.•t" !lt-\.{.

FArbiOOIC l.rrn"•·n ~dJ nu hu !d t",

Aan die mannen ~o , ·ol mtAd, los. Er was mitrailleurvuur en men hoor­ AJJrs ht:bht-n r.tj Yt'rl"t,.n, de granaatinslagen. De bevolking zocht Al!,..._ zelf' hun l!df\t'! IIMd . opnieuw d e kelder op. E<»n uur later :'oiO&• G •1tl t. otn \"u l locf'r,.n 7('r~ · r. rn,

werd het s til. Zou m en bevrijd zijn? 7.,.1' .. """ In t"'o'IH\ t ~h rlit, 0 Toen men voorzichtig ging kijken, wa­ 'I h df' W"'ft:O. r h \ "Sn h ""l C\na r+l•a.la.)4>, \\'IJ tljn \'.ln tyrannlt ~n!J4 ~ ren de Duitsers verdwenen, maar was er geen Amerikaan te zien. Die kwamen 66 een kwartier later met het geweer in de '94 afl. 3\ 4 aanslag uit vrees voor sluipschutters. Ze Limbu rgsch Dagbla d 27 september 1944 Het Land Van Herle waren dan ook niet gediend van het 19 september, de dag na de bevrijding enthousiasme, waarmee ze ontvangen van Schaesberg, Nieuwenhagen en werden. De vlag ging uit. Vervolgens delen van Ubach over Worms, werd de kwamen de eerste tanks en jeeps over feestvreugde getemperd door de De Heugden. De bevrijders trokken ver­ geruchten dat de Amerikaanse opmars der naar Nieuwenhagen, de Groenstraat bij de grens was gestopt. Ze zouden bij en Waubach, dat 's avond om 22.20 uur Kaalheide zijn teruggeslagen en Spek­ werd bereikt. In Ubach over Worms was holzerheide zou geëvacueerd zijn. inmiddels een uitgaansverbod afgekon­ Bovendien had men in Terwinselen de digd. Iedereen zat in zijn huis of bij de vlaggen moeten inhalen, aangezien deze buren in de (schuil)kelder. Er werd me­ de positie van de geallieerde troepen nig rozenhoedje gebeden en menige verraadden. Later die dag moest men kaars voor een Mariabeeld gebrand. ook in Schaesberg de vlag inhalen. De Omstreeks het middaguur werden de stemming sloeg om; er waren bezorgde oorlogsgeluiden steeds duidelijker. Nog gezichten. Dat veranderde echter toen diezelfde avond bereikten de Ameri­ omstreeks het middaguur een aantal kanen Ubach over Worms, evenwel zon­ tanks richting Nieuwenhagen vertrok­ der dat de inwoners er enige notie van ken en geschut in stelling werd gebracht. hadden. De gedemoraliseerde Duitse In de daaropvolgende weken werd het soldaten, die niet meer in de overwin­ Duitse Westwallgeschut vanuit de ning geloofden, de oorlog beu waren en grensdorpen van het huidige Landgraaf enkel nog dachten aan het redden van onder vuur genomen." hun eigen hachje, trokken nadat ze hun stelling bij het Steenenkruis hadden ver­ Kerkrade in de frontlijn laten, ordeloos en met achterlating van Op dolle donderdag 14 september, enkele geweren terug op Waubach, dat toen Kerkrade nog steeds bezet gebied diezelfde avond nog werd bevrijd. In de was en geen van de buurtgemeenten Groenstraat wachtten de bewoners, bevrijd, werd het 'Duitse huis' te Holz bang na een incident met een inmiddels bestormd en geplunderd. Men dacht vertrokken schietende Duitse soldaat, geen last meer te hebben van de Duitsers veelal biddend in de kelders de komen­ omdat de zogenoemde Schutztruppen, de gebeurtenissen af. De Groenstraat gevormd uit de Auslanddeutschen, zich werd op 19 september bevrijd, maar zou de nacht ervoor teruggetrokken hadden bijna drie weken frontplaats zijn, die in de Heimat. Er was geen uniform meer bijna dagelijks door de Duitse artillerie te zien en het leek alsof men in nie­ werd bestookt. Pas toen de aanval op de mandsland woonde. Men kon op straat Siegfriedlinie was ingezet, voelde men ongestraft "weg met Hitler" schreeu­ zich in de Groenstraat daadwerkelijk wen, zonder daaropvolgende arrestatie. bevrijd. Rimburg werd op 20 september Die plotselinge vrijheid maakte een aan­ niemandsland en frontgebied, waar de tal inwoners overmoedig. Zij trokken, bevolking veiligheid zocht in de kelders. gevolg door steeds meer anderen naar Overdag patrouilleerden er Ameri­ het gehate 'Braune Haus' aan de Holz­ kanen, terwijl in het duister de Duitsers straat en sloegen aan het plunderen. De af en toe in het dorp verschenen. Het portretten van Hitier en andere nazi­ zou nog twee weken duren voordat grootheden vlogen door de ramen en Rimburg als laatste kerkdorp van de meubilair werd weggesleept. Terwijl de gemeente Ubach over Worms (op 2 plunderaars het Braune Haus juist verla­ 67 oktober) helemaal bevrijd zou zijn. Op ten hadden, verscheen een Duitse leger- '94 afl. 3\ 4 Het Land Van Herle

auto, van waaruit een jongen van 16 jaar selen en Spekholzerheide. De Ameri­ werd doodgeschoten. Drie dagen later kaanse aanwezigheid - met stafkwartie­ verschenen de bevrijders, maar wel in ren, keukens, tanks en het wagenpark - een ander deel van Kerkrade. Terwijl trok onherroepelijk Duits artillerievuur Amerikaanse soldaten via de Locht om aan. Daarom achtte de Amerikaanse 11.00 uur 's ochtends Duitsland binnen­ commandant, luitenant-kolonel Mai­ trokken om de aanval op de Westwan nard, het beter om een deel van Kerk­ inzetten, verschenen op zondag 17 sep­ rade-West te evacueren." tember om 10.30 uur de eerste Ameri­ kanen op de markt van Spekholzer­ De evacuatie en bevrijding van heide. Tijdens de hoogmis werd dit deel Kerkrade van Kerkrade bevrijd. Tijdens hun ver­ Het besluit van luitenant-kolonel dere opmars naar Onderspekholz en Mainard werd door het merendeel van Terwinselen werd de Amerikaanse voor­ de bevolking van Spekholzerheide, hoede bij de nadering van het belangrij­ Onderspekholz, Terwinselen en Kaal­ ke kruispunt Onderspekholz door solda­ heide onderschreven. Ze probeerden op ten en tanks van de 49e Duitse Wehr­ 19 september zo veel mogelijk spullen macht onder vuur genomen. De Duitsers mee te nemen. De meeste mensen trok­ trokken via Terwinselen terug op Strijt­ ken te voet - bejaarden en ge-brekkigen hagen en verschansten zich in het cen­ uitgezonderd - weg en werden door de trum van Kerkrade. Tijdens de terug­ Amerikanen richting Simpelveld gediri­ tocht op Strijthagen gooiden de Duitse geerd. Een deel van de evacuées werd soldaten handgranaten in huizen van doorgestuurd naar Ubachsberg. Beide Onderspekholz, waar vlaggen waren dorpen waren evenwel niet berekend op uitgestoken. Terwijl de Wehrmacht zich de komst van zoveel vluchtelingen. terugtrok, probeerde een Kampfgruppe Bovendien was men er helemaal niet op van de tOe SS Pantserdivision te voorko­ voorbereid, want men wist van niets. De men dat de Amerikanen in de voorste stemming onder de evacuées bereikte posities van de Westwall konden infil­ dan ook weldra het nulpunt. Terwijl treren. De Duitsers trokken zich na sommige mensen verder trokken naar anderhalve dag terug achter de spoor­ familie of kennissen, werden de meesten lijn. De militaire situatie was echter niet in Simpelveld en Ubachsberg onderge­ het enige probleem voor de Kerkraadse bracht in patronaatszalen, scholen, boe­ bevolking. De voedselsituatie was het renschuren en alles wat maar ruimte andere belangrijke probleem. Sommige bood. Dankzij de inzet van de heer mensen aten alleen nog zwart brood met Simons van de CCD bleef het voedselge­ stroop nu men al weken geen boter, brek tot het uiterste beperkt. Er waren vlees of kaas meer kreeg. Nu men be­ echter geen bedden. Een deel van de vrijd was, doorzocht men de huizen van Kerkraadse evacuées wilde dan ook ter­ Duitsers en collaborateurs. Alles wat aan stond rechtsomkeer maken. Dat was de nazi's herinnerde, werd vernield, ter­ echter onmogelijk omdat de Ameri­ wijl men zich eigenmachtig waardevolle kanen alle ruimte wensten voor een aan­ zaken toe eigende. Inmiddels lag men val op de Westwall. Toen die aanval de nog steeds onder Duits artillerievuur. volgende dag vanwege het slechte weer Het Duitse geschut - dat in of in de niet doorging, werden de evacuées niet directe nabijheid van woonwijken was gehinderd als men wilde terugkeren. Op 68 opgesteld - schoot ongeregeld, soms vrijdag 22 september keerden dan ook '94 afl. 3\4 zwaar vuur af op Kaalheide, Terwin- velen naar huis terug. Inmiddels waren Het Land Van Herle ook Schifferheide, Gracht en Hope! mijndirectie vond dat echter te gevaar­ bevrijd en vormde de spoorlijn een dui­ lijk omdat door het mogelijk uitvallen delijk front in Kerkrade: van de Gracht van de elektriciteit ook de ventilatie zou en de Lacht over Spekholzerheide, stoppen. De voedselsituatie was nog Onderspekholz en Terwinselen tot en steeds slecht. Het brood raakte op en de met Hope!. Aan die zijde van het spoor melk werd zo schaars dat die uitsluitend was men bevrijd. Die situatie zou enkele nog voor baby's werd bestemd. Aard­ weken zo blijven. 31 appelen waren er bijna niet meer en kon­ De achtergebleven bevolking lag in den alleen nog maar clandestien en toenemende mate onder artillerievuur onder levensgevaarlijke omstandighe­ en zocht dan ook de kelders en openbare den van het veld gehaald worden. schuilkelders weer op. Daar werd gesla­ Daarbij vielen dan ook doden. Maar niet pen, gekaart, monopolie gespeeld, alleen de voedselsituatie was slecht. Gas gebreid en gehaakt. Ook werd er veel werd nauwelijks meer geleverd en water gebeden. Zo meldde een achttienjarig maar in zeer beperkte mate. Gelukkig meisje uit Chevremont, dat ze wel hon­ kreeg men wel nog elektriciteit." derd keer per dag een oefening van be- Inmiddels namen in het nog bezette deel van Kerkrade de geruchten over een op handen zijnde evacuatie toe. Op Kerkrade e,·acueert. 25 september was het zover. De bevol­ El:.,. Dl10E'\"E LLJDEX~D'1'. la .... n.Kbt ••a Zuad.,. ·~ t.IWAd ... king van Kerkrade-Oost - het Centrum, t..- ~!, uur, ,"... ~ '* dM lo.eldu war~ an.-~&.JH·a. vp .,.._,. dh'aa. wa1 dOA wa pint• -.n"c ua.>.;acbrlkl dVCotr uea 1Y1d bdleo.. J:;a Vink, Holz, Chévremont, Bleijerheide, al a~le ,...,.,...... " ..tal bo~ da ... rDOW&.ta PI~ aWa.C"U.~ UAMCIII- - M 1:! Nulland en Haanrade, zo'n dertigdui­ u.vr. VAl ~~rrtr.bl kwara .. MI .... blllleMI~ hiJ bai~UWI h.mt'l. Om I Utlr .....,.. WO ...... zend mensen samen - moest, met uitzon­ In c~·a. w~•conU• Yafl ....2 maUr:bftorl•r. danll aiJ da ,. ~l,•r.u.II:IIJka huJp vaa ft'A ouUUeatan. ·r..,.:u op ,. "" aur itft'l'lca! ~...,. .bel wnd. dering van die mijnwerkers die nodig •u J..1a•• 'W\"It, \.1/h IIJ~haawtl UNI' da .,,. ~ t.:"""""'''h10 ~~o~lktuc. waren in de Domaniale mijn, op last van I• dO ua\h·r.. trut ~~ da .. tnlr... Cl\act d.w :l .avr "'"'&lbuu\1. \' .... • .u. aull.-. •ua Ketkrad .. llow. <.:b~t:nruual u lllaUtrbf'lda Stadtkommandant Hauptmann Bartel nr"""'mdc.a. da ID~Uth'=A 11* Clrea l(IK U_, lr.wara ,.., wat baw-ciaC ta da -...... Mh,...u• vertrekken. Die beslissing was niet al­ wud11 Uv• :."ca,.,.. buh!CA up • a_.. L&lc· ...... li'Wl •la m .... uY~ bM maiUMaea· leen humanitair van aard. Na aanvanke­ J.UaU• ua d • rtcbtiDC Heerl.a. U•~rll •~"' de miJD \VUitUu &pbM t• apciLhulMr· b•kt-. o ..r W'U bet. rMä brtrtJd c-btM. lijk een evacuatie naar Aken te hebben ·'" Klka•neeha IIUldat• U~~ ef - .... »­ lnw-.n di"""C"" oruJ• ca de •.Uoaa.M overwogen, nam Bartel de suggestie van :&lwftll, ol •b.·ad.. m.& de •-•• le praW8 "A"at. eaa vencbO.. lA •S"ILbol&UIIt.alde u( la Krrllnd• jJJ.- DIC de dnk vu dtl'l politiecommissaris Geeraedts over om Llui~'"A ,_, .. lóiAde ..,. .z ... Y&O •rU· hd•l eD t"f'lt 'OYI.If"l vee ov..--c.. ulll.. OYW d• de burgers naar bevrijd gebied te sturen. .,_."• Oru .. ntr•tt:a uok de Moet aarr •• lötrrlrn~,:ntt-enwrc. Jlet>r~ Wtrd llteede lftHf "' Jnl'ff •cn•d~:rd , lua~m mMI' adll'l'. Geeraedts kreeg de opdracht de Ameri­ H .. ~~'••'"' t• rtltn•~ 1N u.n.• •U.n ••• K...-U.Wec:he &nU&ah\:4. Uc.cl~d.._ Y Ja kanen in te lichten. Er werd blijkbaar een bii.N• werwac:hunc. l:lt d• WYriC.~ UW"IOC hYrlunC:nD we W1e de ( ..tu ·a Yaa CCwYaC:&&HI • 11a liC"Jc.:n. ll

of niets meer zou terugvinden in de Ubachsberg was niet in staat die eigen woning, als men die al zou terug­ enorme vluchtelingenstroom te verwer­ vinden. Men kon slechts een beetje ken. Een groot deel van de evacuées voedsel en een hoopje bij elkaar gezoch­ werd dan ook doorgestuurd naar Wylre. te kleren meenemen. De Duitsers had­ Dit plaatsje telde toen ongeveer 2.000 den slechts één hoofdweg voor de eva­ inwoners, maar kreeg ongeveer 20.000 cuatie vrijgegeven. Op het kruispunt doorregende Kerkraadse evacuées. Einder-straat-Grupellostraat kwamen de Ondanks het ontbreken van enige orga­ stromen vluchtelingen bijeen. Langzaam nisatie of voorbereiding was tegen de schoof de stoet vervolgens richting avond een groot deel van Kerkrade in Stationsstraat. In de Amerikaanse front­ het kleine dorp onder dak, in particulie­ sector (bij Schifferheide) aangekomen re woonhuizen, de kerk, Brand's bier­ werden de vluchtelingen niet naar Heer­ brouwerij, openbare gebouwen, werk­ len gedirigeerd, maar via Imstenrade plaatsen en zelfs in schuren en stallen. naar Ubachsberg gezonden om de Am­ Het was echter onmogelijk om zo'n erikaanse krijgsplannen zo weinig mo­ grote groep langere tijd te huisvesten in gelijk te storen. Toen zag men de eerste het kleine dorpje in het Heuvelland en Amerikanen, die er weinig soldatesk uit­ daar van voedsel te voorzien. De volgen­ zagen met hun rubberzolen in plaats van de dagen trokken de meeste evacuées de hatelijk knallende, bespijkerde laar­ verder en vonden onderdak verspreid zen der Duitsers, met hun kleine, vreem­ over bijna heel bevrijd Zuid-Limburg. de autootjes. Ze schreeuwden niet, maar Het is dan ook niet onbegrijpelijk dat waren hoffelijk. "Het was een openba­ men niet bevangen werd door dat blijde ring voor ons de vele Amerikaanse 'bevrijdingsgevoel'. In veel gemeenten auto's te zien en de zorg waarmee de ontstonden problemen - veelal voor wat Amerikanen ons passeerden, vaart min­ betreft de voedselvoorziening en de derden om spatten te voorkomen en huisvesting - door de massale toevloed zelfs de linkerhelft nemende als de stoet van vluchtelingen uit Kerkrade. De ver­ beter rechts verder kon gaan." Nazi-col­ zorging met levensmiddelen verschilde laborateurs en Duitsers werden door van plaats tot plaats, van goed tot min­ OD-ers eruit gepikt. 's Middags, toen de der goed. Uit een oproep van de burge­ vuurpauze formeel al lang geëindigd meester van Heerlen in het Limburgsch was, maar de colonne nog steeds onder Dagblad van 29 september 1944 blijkt weg was, opende een Duitse batterij dat er dringend behoefte bestond aan plotseling het vuur op de voorttrekken­ alles: beddegoed, handdoeken, zakdoe­ de burgers met als resultaat veertien ken, luiers, onderkleding voor kinderen, doden en zeker vijftig gewonden. En tot babygoed en vele huishoudelijke artike­ overmaat van ramp was het gaan rege­ len. Ook speelgoed was welkom." nen. Dat bemoeilijkte de voettocht van Maar Kerkrade was nog niet hele­ de Kerkraadse evacuées danig. De op maal ontruimd. Er waren namelijk nog sommige plaatsen zeer diepe modder mensen in het ziekenhuis. Dat werd zoog de schoenen vast, terwijl de kleine, reeds in de avond na de evacuatie door gebrekkige karretjes bleven steken en de Amerikaanse artillerie getroffen. Het slechts met vereende krachten weer los regenwater kwam tot in de kelders waar konden worden getrokken. Pas omst­ de patiënten waren ondergebracht. reeks half zeven 's avonds passeerden 70 Bovendien viel de elektriciteit uit, waar­ de laatste vluchtelingen het terrein van door van verpleging geen sprake meer '94 afl. 3\4 het 120e infanterieregiment. kon zijn. De ziekenhuisleiding vroeg de Het Land Van Herle

Verpozende Amerikanen in Heerlen, eind 1944. Onder andere Hotel Germania en warenhuis Schunck fungeerden als resteen ter. (SAH, fotoco/l.)

Stadtkommandant om alsnog te mogen parochie Holz. De vrees van de Kerk­ evacueren. De Amerikanen stemden raadse bevolking voor roof en plunde­ daarmee in. Op 26 september zou het ring werd helaas bewaarheid. De verla­ vuur zwijgen tussen 09.00 en 11.00 uur. ten woningen werden het doelwit van Die ochtend vorderden de Duitsers de Duitse soldaten en burgers uit de grens­ laatste beschikbare auto. Daardoor streek en van achtergebleven inwoners, moesten de patiënten in verrijdbare bed­ veelal Duitsers van origine en collabora­ den, op draagbaren en -stoelen en zelfs teurs, die niet durfden evacueren. De in kruiwagens naar bevrijd gebied verlaten woningen werden opengetrapt (Spekholzerheide) gebracht worden. Een en alles van waarde, zoals sieraden, deel van de zieken werd naar Rolduc levensmiddelen, drank, kleding e.d. gebracht waar in der haast een noodzie­ werd weggesleept.35 kenhuis was ingericht. Maar ook daar Van 28 september tot 5 oktober werd de situatie onhoudbaar, nog wel waren de ontvolkte delen van Kerkrade diezelfde avond. De volgende dag wer­ front, nu bezet door de ene partij, dan den ook deze patiënten naar bevrijd weer door de andere en soms voor korte gebied geëvacueerd. Toen trokken ook of langere tijd niemandsland. Pas op de geestelijken weg uit het complex. De 2 oktober hadden de Amerikanen weer Kerkraadse zieken werden onderge­ voldoende munitie en manschappen en bracht in het ziekenhuis van Heerlen, waren de weersomstandigheden gunstig het grote hotel Franssen te Valkenburg genoeg om de aanval op de Westwallen en het klooster te Aalbeek onder Huls­ de stad Aken in te zetten. Dat gebeurde berg.34 bij Rimburg over een betrekkelijk smalle Bezet Kerkrade was nu bijna hele­ frontsector over de Worm en de daar­ maal verlaten. Er waren nog alleen ille­ mee parallel lopende spoordijk. Tegen galen en, met Duitse toestemming, twee de avond hadden ze er een bruggehoofd 71 politieagenten en pastoor Honée van de gevormd, dat in de loop van de volgen- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

de drie dagen naar het oosten kon wor­ schijnt vrolijk .... " Bij aankomst bleek dat den verwijd. Tijdens die operatie werd de huizen glasschade hadden, de meeste Kerkrade, na twee weken frontstad te daken vernield waren en veel gevels zijn geweest, bevrijd. In de nacht van zwaar beschadigd waren. Op de Markt 4 op 5 oktober 1944 verdwenen de Duit­ was de aanblik verschrikkelijk: "Durlin­ sers uit angst om van het Duitse achter­ ger, Van Haaren, Frits Maas, Bosman, land bij Aken te worden afgesneden. De America en Bisschoff zijn van de Markt Amerikanen konden toen Kerkrade zon­ verdwenen. Aan de puinhopen alleen der tegenstand voorzichtig binnentrek­ kun je zien dat hier eens flinke huizen ken. Door het grote aantal landmijnen, stonden. Alles totaal uitgebrand." Indien onder meer op de Wijngracht, sneuvelde het meubilair en de huisraad niet waren nog een aantal Amerikaanse soldaten. vernield, was het gestolen of door de De bevolking kon echter nog niet terug­ Duitsers gebruikt voor het opwerpen keren naar de geteisterde, maar niet ver­ van straatversperringen. In bijna alle woeste mijnstad. Dat was namelijk nog straten gaapten kraters van granaatinsla­ te gevaarlijk, met het front op vier kilo­ gen en zochten verwilderde honden en meter afstand van het centrum. Boven­ scharrelende kippen naar voedsel.16 dien was er een logistiek probleem. Waar zou men temidden van een groot Herkregen vrijheid offensief het materieel vandaan moeten De bevrijding bracht vreugde, was halen om de Kerkraadse bevolking te een feest voor de bevolking van de des­ repatriëren? Na twee lange weken wach­ betreffende plaats, waar dan niemand ten begon vrij onverwacht de tocht huis­ werkte. Dan was er veel volk op straat. waarts. Op 22 oktober werd Kerkrade Het meest sensationeel was het oppak­ vrijgegeven, de bewoners mochten ken van vermeende collaborateurs, van legaal terugkeren naar hun woonplaats, NSB'ers, van hier gebleven Duitsers en maar daarbij geen gebruik maken van van Duitsgezinde verdachten door de de hoofdwegen. Orde Dienst, die als politie optrad. Daar­ De bevolking was opgelucht. bij probeerden kwaadwilligen vetes te Vrolijk, onder een heldere oktoberzon beslechten door mensen ten onrechte te trok men blij en lachend huiswaarts, te beschuldigen. De vaak lukraak gearres­ voet, met boerenkarren, stootwagens, teerde personen werden op vrachtauto's kruiwagens en fietsen, sommigen op geladen, hun haren afgeknipt en soms vrachtauto's en in enkele personen­ werden ze zelfs schandelijk mishandeld. auto's. Bekman beschreef de terugkeer Hun huizen werden ontdaan van meu­ als volgt: "Langs alle wegen van Zuid­ bilair en gevorderd. Hun inboedel werd Limburg ziet men vandaag tussen het soms opgeslagen of aan oorlogsslacht­ drukke verkeer der Amerikanen hoog offers gegeven. opgetaste vrachtauto's voortrollen, bela­ De behandeling van de gevangenen den met kinderwagens, koffers, zakken, was opnieuw niet altijd correct. Met de kisten en mensen, die in allerlei standen NSB-kinderen wist men niet goed raad. en houdingen hun bezittingen bijeen M.K., zoon van een gemengd gezin - trachten te houden. De Limburgse vader NSB'er, broer in het verzet - vrachtauto's rijden af en aan, richting schetst in zijn 'Herinneringen aan de Kerkrade en retour. Men roept elkaar oorlogsjaren' een beeld van de behande­ over de weg toe en lacht, want we leven ling van de gearresteerden, die overi­ 72 nog en Kerkrade staat nog voor een gens van plaats tot plaa ts kon verschil­ '94 afl. 3\4 groot deel overeind en de herfstzon len: "De bewakers waren net beesten. Ze Het Land Van Herle

AAH DE MEISJES VAM LIMBURG

"In verschillende parochies van het bevrijde gedeelte van ons vaderland werd reeds vanaf de preekstoel een aansporing gericht tot de meisjes om zich te beheerschen" (Veritas (voorheen LK). 6 nov. 1944) aten het eten van de gevangenen op. een maand slecht doordat er nauwelijks Daardoor gingen de gedetineerden met aanvoer van levensmiddelen was. Vlees, de dag achteruit. Hun gezondheid liet boter, vet, suiker en kruidenierswaren dan ook veel te wensen over. Aan aller­ waren er nauwelijks en het rantsoen lei pesterijen werden ze blootgesteld. Ze daalde van 1.600 calorieën voor de moesten soms regenwormen van de bevrijding naar 1.100. Velen hadden ech­ grond oprapen en opeten. Stoelen wer­ ter het geluk dat zij eten konden krijgen den omgekiept en dan moesten ze knie­ van de Amerikaanse soldatenkeukens. lend op de stoelpoten een snoepje dat Echte hongersnood heeft het zuiden van achterop een stoelleuning werd gelegd, onze provincie, anders dan Roermond, met de mond ophappen. Dat lukte Venlo en het westen van het land, niet natuurlijk nooit en de bewakers maar gekend, maar wel gebrek aan het aller­ lachen als zij met hun gezicht op de noodzakelijkste. Eind oktober kwam de grond terecht kwamen. Na een paar voedselaanvoer weer wat op gang. Er maanden werd mijn vader in een zie­ werden biscuits, bloem, peulvruchten en kenhuis opgenomen. Hij had een zware blikvlees, en vervolgens vers vlees aan­ honger-oedeem." Mathias Kemp stelt gevoerd, maar pas in december was er dan ook reeds kort na de oorlog, dat er, weer regelmatige aanvoer. Het rantsoen weliswaar met uitzondering van Valken­ werd toen tot 1.800 calorieën verhoogd. burg waar een NSB' er werd vermoord, Inmiddels was ook het bestuur (gedeel­ geen echte uitspattingen zijn geweest, telijk) opnieuw geformeerd. De produk­ maar dat bij menig fijngevoelig mens de tiecapaciteit van de Limburgse industrie vreugde van de bevrijding werd getem­ was door bombardementsschade, bij perd. gevechten, door moedwillige vernieling De fel begeerde bevrijding beteken­ of ontmanteling van het machine- en de overigens nog niet direct het herstel wagenpark door d e terugtrekkende van de vooroorlogse vrijheden. De cen­ Duitsers, aanzienlijk verminderd. Het suur, die de Duitsers reeds hadden inge­ transport van onder meer voedsel werd steld, werd voorlopig gehandhaafd, bemoeilijk door schade aan de infra­ maar de radio's mocht men- voor zover structuur en door de prioriteit die mili­ zij er nog waren - terughalen. Het open­ taire transporten genoten. Bovendien bare leven kwam tijdens de dagen na de zuchtte een deel van de mannelijke bevrijding weer enigszins op gang, maar bevolking nog onder de Duitse Arbeits­ 73 de voedselsituatie bleef nog meer dan einsatz." '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

Nasleep ven. De katholieke bonden werden weer De toestand werd na de aftocht van opgericht. Maar de hooggespannen ver­ de Duitsers niet in één toverslag weer wachtingen en wensdromen over het vooroorlogs, of zelfs maar beter. Zolang vrije Nederland na de bevrijding kwa­ men zeker niet direct uit. In Kerkrade viel 86% van de geënquêteerden de alge­ mene toestand na de bevrijding tegen, ~~\\\l ..~i" terwijl 4% blanco 'stemde'. Overigens 0~ ~ l~" &\l zutt bracht de bevrijding ook een nieuw pro­ G~l<.o~~\.~~i;- •:;to~~"' bleem: de omgang van de gulle af.f.t(~tt Amerikaanse soldaten - die met koffie, Vaoaf laeden is BEEKMAN weer DOr81»1 geopeDd YaD 9 tot lZ sigaretten, chocolade, kaas, suiker, kof­ CD YaA. 2 tot 5 fie, biscuit, Jimonadepoeder, Wrigley­ op Mlanda; vall 2 tot S chewinggum (kauwgum), zeep en Wat kan Beekman levensmiddelen aankwamen - met de weer voor U doent jonge Limburgse vrouwen, die zich bin­ nen de kortst mogelijke tijd allemaal in het Engels of Amerikaans verstaanbaar konden maken. Deze hadden zich tegen­ over de Duitse bezetters over het alge­ meen zeer gereserveerd gedragen, maar lieten na de bevrijding de morele rem­ men los. Er was volgens tijdgenoten sprake van een niet meer te stuiten 'zedenverwildering' . Die situatie verer­ gerde toen Maastricht, Heerlen, Valken­ burg en Rolduc tot eind augustus 1945 Direct na de bevrijding moest er weer wor­ restcenter werden voor Amerikaanse den gewerkt. "Ondergoed repareren, ladders verlofgangers, voor wie het in Duitsland ophalen, kousen en sokken verzolen, kleding verboden was contact te hebben met onzichtbaar stoppen": Beekman zag genoeg meisjes. Veel Heerlense meisjes bijvoor­ gaten in de markt. (Veritas, voorheen LK, beeld maakten in het Glaspaleis van okt. 1944) Schunck, dat gedeeltelijk was ingericht als vermaakscentrum, voor het eerst men nog binnen bereik van het Duitse kennis met vrijpostige geallieerde mili­ geschut lag, was het oorlogsgevaar zeker tairen, negers, boogie-woogie en 'the nog niet geweken. Duitse beschietingen american way of life'. hebben na de bevrijding nog het leven Overigens was de normvervaging gekost aan meerdere mensen. De in geen exclusief vrouwelijke zaak. Ook de bezettingstijd gedroomde ideale eenheid uit Duitsland terugkerende arbeiders werd niet verwezenlijkt en de sterke waren er moreel zelden op vooruitge­ band, die voortvloeide uit het gemeen­ gaan of zoals mijn vader vertelde: schappelijk ideaal van de bestrijding van "Wanneer je in Stuttgart vaak werd de vijand, ging verloren. Bovendien ble­ geconfronteerd met onvoorstelbare ven er in eerste instantie allerlei beper­ bombardementen ging je van dag tot kingen en de voedselsituatie verslechter­ dag leven, want misschien was je er 74 de zelfs. Men kreeg wel weer elektrici­ morgen niet meer". Overigens ging ook '94 afl. 3\4 teit, en de noodtoestand werd opgehe- van het onderduiken geen goede in- Het Land Van Herle

vloed uit. De oorlog had dan ook een terug te trekken als de Duitsers zouden mentaliteitsverandering tot gevolg. De terugkomen, maar de oorlogskans keer­ opvattingen over onder meer moraliteit de in de Ardennen na Kerstmis.'• waren veranderd onder invloed van de In januari 1945, bij de voorbereiding bezetting."' van het Worm-Roer-offensief, merkte De bevrijding zou echter nog niet het men in Oostelijk Zuid-Limburg voor het einde van de angst voor het oorlogsge­ laatst iets van de oorlog. Daarmee was weld betekenen. Men vroeg zich af of de hier de oorlog afgelopen en hernam het Duitsers nog in staat waren om het tij te dagelijkse leven weer zijn gewone gang. keren. Dat hebben ze in ieder geval ge­ In de Zuid-Limburger van 29 september probeerd via het roemruchte Ardennen­ 1945 lijkt het leed al weer grotendeels offensief, medio december 1944. Men geleden, zelfs in Kerkrade: "En nu, na was bang voor represaillemaatregelen een jaar is alles weer bijna als vroeger in indien de Duitsers erin slaagden om dit onze plaats. De gasten zijn weg, de gebied te heroveren. Die angst werd repatriëring is opgeheven, evenals de onder meer gevoed omdat een geallieer­ luchtbeschermingsdienst. De winkel-eta­ de terugtocht op de Maaslinie mogelijk lages liggen weer vol, zij het met pun­ werd geacht. In Heerlen maakten de ten-goed; we roken weer goeie cigaret­ Amerikanen zich massaal en opvallend ten, tenminste vrijdags, de gulden wordt op voor de terugtocht. Vanuit Kerkrade opnieuw een gulden en we hebben zelfs werden manschappen in de Ardennen weer een gemeenteraad. Kerkrade wordt ingezet. De angst bij de bevolking groei­ langerzamerhand weer het oude Kerk­ de nog toen er geruchten gingen circule­ rade ... ""' ren over in Zuid-Limburg gelande Duit­ se parachutisten. Sommigen begonnen in paniek hun dierbaarste bezittingen in Met dank aan de heren K. Schutgens en te pakken om met de Amerikanen mee P. Bronzwaer.

Lijst van geraadpleegde literatuur

Tenzij anders vermeld, worden in de noten enkel de Bekman B.J.M., De Nederlandse mijnindustrie auteursnaam en de bladzijde(n) waar naar wordt gedurende de oorlog, in: M. Kemp, Limburg van verwezen, aangegeven. rampkomeet tot vredespalm, 1940-1 945. Maastricht, z.j. [1949], 97-102. JGeciteer als: Bekman, Baghus Piet, Ontmoeting met d e bevrijding. De Mijnindustrie] ouverture in Limburg 1944-1945. Baarn 1985. Bekman Bemard, Kerkrade in bange dagen of een Benders Leo, D-day voor de Onderbanken, in: klein dagboek van de gebeurtenissen, die aan de jaarboek Heemkunde-vereniging de Ve ersjprunk bevrijding van Kerkrade voorafgingen, van de eva­ 199 4, Onderbanken 1994, 5-12. [G eciteerd a ls: cuatie van 30.500 burgers dezer stad naar tal van Benders, Onderbanken] plaatsen in het reeds bevrijde d eel van Zuid­ Limburg, waar zij, behalve door de goede hulp van Benders Leo, Oorlogsnotities, in: jaa rboek hun landgenoten, verrast werden door de grote har­ H eemkundevereniging de Veersjprunk 1994, telijkheid hunner Amerikaanse bevrijders en ten­ Onderbanken 1994, 51-55. [Geciteerd als: Benders, slotte van hun terugkeer in dankbaarheid naar hun Oorlogsnotitiesl bevrijde, wel gehavende, maa r toch nog goed bewoonbare stad. Z.p. (Kerkrade], z.j. (Geciteerd als Bischoff Claus, Stad onderweg. Kerkrade geëva­ Bekman, Kerkrade in bange dagen] cueerd, september- oktober 1944. Sittard 1983 (2e druk: Kerkrade, z.j.]. Bouwers in de Mijnstreek. Verslagboek van de 75 Katholieke vereniging van mijnbeambten van sep­ Braun Jan, Vijf jaren verzet in Limburg, in: Bronk 2 tember 1944 tot en met 31 december 1946. Heerlen '94 afl. 3\4 (1 954), 290-292. z.j. [19471. [Geciteerd als: Bouwers in de Mijnstreek] Het Land Van Herle

Bronneberg Jo, labeek 1940-1945, in: Jaarboek in: Jaarboek Heemkunde-vereniging de Veersjprunk Heemkund evereniging de Vee rs jprunk 1994, 1994, Onderbanke n 1994, 23-25. !Geciteerd als: Onderbanken 1994, 30-46. Deumens: Oorlog en bevrijding)

Bronzwaer P.M.M.A., Maastricht bevrijd! En toen .. ? Deumens Jo, Gebeurt enissen rondom de bevrij­ Een schets van gebeurtenissen in en om Maastricht dingsdag in Merkelbeek, in: Jaarboek Heemkunde­ tussen juni 1944 en september 1945. Maastricht, vereniging de Veersjprunk 1994, Onderbanken 1994, 1989. 26-29. [Geciteerd als: Deumens, Gebeurtenissen]

Bruins Slot J.A.H.J.S., Een door neen. Het geestelijk Diederen Jan, De bevrijding van Sjilvend. Dinsdag verzet, in: Bericht van de Tweede Wereldoorlog, 19 september 1944, in: Jaarboek Heemkundeverenig­ 1605-1608. ing de Veersjprunk 1994, Onderbanken 1994,20-22. Cammaert A.P.M., Het verborgen front. Een geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de Dorp van Karel, De Falsificatie-Centrale, in: Het provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog. grote gebod. Gedenkboek van het verzet in LO en 11 delen. Leeuwarden/ Mechelen, 1994. LKP. I. Kampen/ Bilthoven, 1951,599-613.

Charles J.-L., Race door België. De geallieerde Emeis M.G. jr en Paape A.H., Kopje onder. De hulp opmars in Noord-Frankrijk en België, in: Bericht van aa n onderduikers, in: Bericht van de Tweede de Tweede Wereldoorlog, 2046-2052. Wereldoorlog, 1647-1652.

Coleman Paul, Toen het uur sloeg der bevrijding, in: Eussen Ron, Akkomodatie e n verzet bij de Voormalig verzet Nederland 9 (1957), no. 19,6-7. Nederlandse steenkolenmijnen tijdens de Duitse bezetting, mei 1940 - september 1944. Amsterdam Coolen Antoon, De verzorging van den onderdui­ [Doktoraal-scriptie VU. aanwezig in SB Maastricht! ker, in: Het grote gebod. Gedenkboek van het verzet 1984. in LO en LKP, 11. Kampen/Bilthoven, 1951 , 190-378. Goossens H.M.H, D-Day voor Ubach over Worms. Crombach W. c.s., Terugblik ... met het oog op mor­ Waubach [typoscript, aanwezig in SB Maastricht) gen. Bezetting en bevrijding va n Bocholtz, 1984. Eys/ Wittem, Heerlen-Zuid, Groot-Kerkrade, Schin op Geul, Simpelveld, Wylre. Z.p. )Kerkrade) z. j. Haagmans C. en Theunissen L., Oorlog en bevrij­ )1989). ding in Bingel rade, in: jaarboek Heemkunde-vereni­ ging de Veersjprunk 1994, Onderbanken 1994, 47-50. Daemen Thei, Schinveldse oorl ogsverhalen, in: jaarboek Heemkundevereniging de Veersjprunk Hommerich van L. E.M.A., De provinciale geschic­ 1994, Onderbanken 1994, 13-19. denis der LO-Limburg, in: He t grote gebod. Gedenkboek van he t verzet in LO en LKP. I., Dassen H.M.J., Het sociale leven in Limburg tijdens Kampen/Bilthoven, 1951, 323-346. de oorlogsjaren, in: M. Kemp [red.), Limburg va n rampkomeet tot vredespalm, 1940-1945. Maastricht, Hoogeveen Jos, 'Eveneens voor de goede orde'. z.j. [1949], 127-141. Heerlen in oorlogstijd 1940-1944, Heerlen 1984.

De strijd op Nederlands grondgebied tijdens de Iddekinge van P.R.A., Breed fro nt in tweeën, in: Wereldoorlog 11. Hoofddeel lil/Deel 2, onderdeel A: Bericht va n de Tweede Wereldoorlog, 2252-2254. De krijgsverrichtingen in Zuid-Limburg, mei 1940. 's·Gravenhage 1952. [Geci teerd als: De strijd) Jongen )., Herdenking bevrijding Schaesberg, 1944 september 1969, in: Het Land van Herle 19 (1969), De vliegende non van het pompstat ion, in: 78-83, 130-133,20 (1970) 33-36. Maandorgaan va n de documentatiegroep '40-'45, februari 1977, 455-456. [Geciteerd als: De vliegende M.K., Herinneringen aan de oorlogsjaren, in: W. non) Crombach c.s., Terugblik ... met het oog op morgen. Bezetting en bevrijding van Bocholtz, Eys/Wittem, Delhey V. en Van der Heijden Rob P.W.J.M., Heerlen-Zuid, Groot-Kerkrad e, Sc hin op Geul, Moderne vestingwerken in de regio: de Westwall Simpelveld, Wylre. Z.p.!Kerkradel z.j. [19891, 72-73. (Sieglriedlinie) langs de Limburgse (zuid-)oostgrens, in: Om de Vesting 5 (1990), 20-25. Kemp M., Limburg in den wereldbrand. Maastricht, 1946. [Geciteerd al s: Kemp. Wereldbrand ! Delhey Volmar, De boekhandel 'De klimmende leeuw', annex het kringhuis va n de NSB te Heerlen, Kemp M., Limburg in de oorlogsjaren, in: M . Kemp 1939-1944, in: Het land va n Herl e 42 (1992), 77-87. lred.J, Limburg van rnmpkomce t tot vredespalm, 76 1940-1 945. Maastricht, z. j. 119491, 9-21. [Geci teerd Deumens jo, Oorlog en bevrijding in Merkelbeek,

Laugs Jan, Het verzet der katholieken, in: Limburg Oudejans Frans, Verzet van de kansel. De rol van Vandaag 9 (1977-1978), no. 6, 5. de kerken, in: Bericht van de Tweede Wereldoorlog, 1640-1642. Overzicht der werkzaamheden van het Leeuw van der A.J., Gelijk en ongelijk. De strijd militair gezag gedurende de bijzondere staat van tegen de gelijkschakeling, in: Bericht van de Tweede beleg, 14 september 1944- 4 maart 1946. Z.p. z.j .. Wereldoorlog, 1614-1618. [Geciteerd als: Van der [Geciteerd als: Overzicht] Leeuw, Gelijk en ongelijk] Paape A.H., Donkere jaren. Episoden uit de geschie­ Leeuw van der A.J., Collaboratie uit zelfbehoud. De denis van Limburg, 1933-1945. Assen, 1969. industrie tijdens de bezetting, in: Bericht van de Tweede Wereldoorlog, 1634-1639. [Geciteerd als: Raedts C.E.P.M., Het mijnwerkersverzet tijdens de Van der Leeuw, Collaboratie] Tweede Wereldoorlog, in: SSEGL 24 (1979), 1-23.

Lemmens G., Limburg en het verzet door de geeste­ Roemen H.C.W. en Meegeren van J.W.F. De lijkheid, in: Voormalig verzet Nederland, 9 (1957), Limburgse industrie in de jaren 1940-1945, in: M. no. 19,3. Kemp, Limburg van rampkomeet tot vredespalm, 1940-1945. Maastricht, z.j. [1949], 81-84. Litjens H., Overpeinzingen bij de tiende mei, in: Bronk 6 (1958), 268-271. Smits Chris, Aken hoort het donderen. De bevrij­ ding van Zuid-Limburg, in: Bericht van de Tweede Mans H.J. en Cammaert A.P.M., Limburgse monu­ Wereldoorlog, 2137-2142. menten vertellen 1940-1945. Gedenktekens van oor­ log en bevrijding. Maastricht 1994. Sprooten Rosalie, Bericht aan Hare Majesteit. Een geschiedenis. Simpelveld, z.j .. Munsters A., Godsdienstig leven in oorlogstijd, in: M. Kemp [red. L Limburg van rampkomeet tot vre­ Veilinga S.Y.A., Katholiek Zuid-Limburg en het fas­ des palm, 1940-1945. Maastricht, z.j. [1949], 149-157. cisme. Een onderzoek naar het kiesgedrag van de Limburger in de jaren dertig. Assen 1975. Norel K., De onderduiker, in: Het grote gebod. Gedenkboek van het verzet in LO en LKP, 11. Vineken Theo, De bevrijding 50. Stoters als bevrij­ Kampen/Bilthoven, 1951,3-82. ders, in: Het Dagblad voor Noord-Limburg, 17 sep­ tember 1994, ''.

NOTEN

1. Cammaert, passim. 8. Bruins Slot, 1606. 2. Kemp, Oorlogsjaren, 11; Munsters, 149, 151; 9. Crombach c.s., 15, 26; Hoogeveen, 32-35, 86-89. Van Hommerich, 323-324; Oudejans, 1640-1641; Zie ook: Delhey, passim. Vellinga, passim; Paape, 1-3; Cammaert, I, 21- 10. Munsters, 149, 151-152, 154; Dassen, 131, 133; 74; Vincken, 35 kol. 4. Van Hommerich, 323-324, 330; Coolen, 190; 3. Kemp, Oorlogsjaren, 9; Kemp, Wereldbrand. 7- Laugs, 5; Lemmens, 3; Emeis jr en Paape, 1647; 9; Crombach c.s., 8, 11; Bronneberg, 31-32; Van der Leeuw, Gelijk en ongelijk, 1614-1618; ).M.M. Cuijpers, In en om de oorlog. Oudejans, 1642; Paape, 52; Crombach c.s., 15; Inventarissen van Heerlense archieven met Bronneberg, 34; Hoogeveen, 22-24,97-104. betrekking tot de Tweede Wereldoorlog. 11. Roemen en Van Meegeren, 82; Van Heerlen 1990,141-142. Hommerich, 324; Kemp, Wereldbrand, 36-37; 4. De strijd, 9, 10-16, 19-26, 29; Kemp, Norel, 30-34; Coolen, 194, 196-198, 200; Oorlogsjaren, 9; Kemp, Wereldbrand. 15-18,24- Hoogeveen, 49-55. 27; Sprooten, 30-32; Crombach c.s., 9, 11-12; 12. Hofdijk, 589-590; Van Hommerich, 324, 330; Bronneberg, 34. 34; particuliere mededeling van Kemp, Oorlogsjaren, 13; Van Dorp, 600, 612; P. Bronzwaer op basis van archivalia in het Coolen, 212-214, 218-219, 256-257, 334-361; archief van de RIOD. Braun, 292; Emeis en Paape, 1647, 1649-1650; 5. Kemp, Oorlogsjaren, 9, 11; Bekman, Paape, 52-56; Crombach c.s., 23; Hoogeveen, Mijnindustrie, 97; Roemen en Van Meegeren, 64-66. 81; Kemp, Wereldbrand. 23-24, 29-32; Raedts, 13. Norel, 30-34. Zie ook: Coolen, 215-216. 12; particuliere mededeling van P. Bronzwaer. 14. Van Dorp, 600, 612; Van Hommerich, 324; 6. Kemp, Oorlogsjaren, 9; Kemp, Wereldbrand. Coolen, 225, 271, 298; Emeis en Paape, 1648- 33-34; Sprooten, 38, 66, 74. 1652; De vliegende non, 455-456. 7. Kemp, Oorlogsjaren, 11; Munsters, 153; Van 15. Bekman, Mijnindustrie, 98-99; Kemp, Hommerich, 324; Coolen, 193; Bronzwaer, 25; Wereldbrand. 37; Van Hommerich, 323; Crombach c.s., 12-13, 16, 17, 19, 22, 25; Eussen, 93-101; Crombach c.s., 23; Mans en 77 Hoogeveen, 10, 59-60; Mans en Cammaert, 31. Cammaert, 49. '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

16. Emeis en Paape, 1652; 25. Goossens, 10; Baghus, 95. 17. Munsters, 152; Kemp, Wereldbrand. 36-37; 26. Coleman, 6-7; Baghus, 90. Kemp, Oorlogsjaren, 13; Sprooten, 67; 27. Baghus, 91. 98. Bronzwaer, 25; Paape, 77; Van der Leeuw, 28. Baghus, 83, 98-99; Benders, Onderbanken, 5-12; Collaboratie, 1634-1636. Theij Daemen, 13-19; Diederen, 20-22; 18. Zie noot 17; Bronneberg, 36-39; Raedts, 11-12; Deumens, Oorlog en bevrijding, 23-25; Crombach c.s., 12-13, 18, 21, 22, 23, 25, 26, 28, Deumens, Gebeurtenissen, 26-29; Bronneberg, 31; Bekman, Mijnindustrie, 97; Roemen en Van 30-46; Haagmans en Theunissen, 47-50. Meegeren, 81-82. 29. Overzicht, 82-83; Goossens, 10-18, 24-25, 27-28, 19. Bekman, Mijnindustrie, 98; Kemp, Oorlogs­ 31-34; 49; jongen, 33-34; Crombach c.s., 33. jaren, 15, Bronneberg, 36. 30. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 9; Bischoff, 20. Munsters, 149, 153; Litjens, 268-269; Bouwers in 31, 41, 55, 58; Baghus, 79-80, 90, 99-102, 109; de Mijnstreek. 14; Hoogeveen, 7-8. Paape, 109; Goossens, 9; Crombach c.s., 32-34; 21. Kemp, Oorlogsjaren, 17; Coleman, 6; Kemp, Smits, 2141. Wereldbrand. 41-47; Bronzwaer, 13-17, 46; 31. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 13; Baghus, Charles, 2051; Smits, 2137, 2141; Baghus, 68-72, 90, 99-102, 109; Smits, 2141; Crombach c.s., 36; 75-76; Paape, 102-103; Goossens, 23; Crombach Bischoff, 48,53-55,67-69, 120. c.s., 28, 31-32, 60-65; Bischoff, 16, 39; Delbey en 32. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 13-15; Van der Heijden, passim. Zie hiervoor de bij­ Baghus, 107-109; Smits, 2141; Paape, 109; drage van Gouverne in dit nummer. Crombach c.s., 33, 37-39; Bischoff, 53, 60, 62, 64- 22. Kemp, Oorlogsjaren, 17; Coleman, 6; Kemp, 65,70,77. Wereldbrand. 44-45; Bekman, Kerkrade in 33. Kemp, Wereldbrand, 55; Bekman, Kerkrade in bange dagen, 4-5, 7; Bronzwaer, 28, 34-35, 37, bange dagen, 17, 19-23; Baghus, 107, 109-112; 43; Smits, 2137-2138; jongen, 78-82; Goossens, 1- Paape, 109-112; Crombach c.s., 34-35, 39, 64-66; 3; Crombach c.s., 28-30; Bischoff, 16, 19,37-38. Bischoff, 80-109, 116-120, 139, 141-155, 158; 23. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 3-4, 14-15; Mans en Cammaert, 59; particuliere medede­ Baghus, 78; Bronzwaer, 37; jongen, 78-82; ling van L.j. Augustus. Goossens, 2-7; Crombach c.s., 28; Bischoff, 16- 34. Kemp, Wereldbrand, 55; Bekman, Kerkrade in 17,21-24,28. bange dagen, 24-25; Baghus, 113-114; Smits, 24. Kemp, Wereldbrand, 51; Baghus, 69-71, 77-78, 2141-2142; Crombach c.s., 40; Bischoff, 110-115. 81-88; Goossens, 8-10; Mans en Cammaert, 97. 35. Kemp, Wereldbrand, 56; Bekman, Kerkrade in 25. Goossens, 10; Baghus, 95. bange dagen, 24-25; Baghus, 114-117; Crombach 26. Coleman, 6-7; Baghus, 90. c.s., 40. 27. Baghus, 91, 98. 36. Kemp, Wereldbrand, 56; Bekman, Kerkrade in 28. Baghus, 83, 98-99; Benders, Onderbanken, 5-12; bange dagen, 30-31; Baghus, 135-136; Smits, Theij Daemen, 13-19; Diederen, 20-22; 2142; Paape, 109-112; Crombach c.s., 38; Deumens, Oorlog en bevrijding, 23-25; Bischoff, 173-204; Mans en Cammaert, 59. Deumens, Gebeurtenissen, 26-29; Bronneberg, Volgens Bekman werd Kerkrade op 23 oktober 30-46; Haagmans en Theunissen, 47-50. vrijgegeven, Bischoff meldt daarentegen dat dit 29. Overzicht, 82-83; Goossens, 10-18, 24-25, 27-28, op 22 oktober gebeurde. Volgens Mans moch­ 31-34; 49; jongen, 33-34; Crombach c.s., 33. ten de geëvacueerden op 24 oktober terug naar 30. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 9; Bischoff, huis. 31, 41, 55, 58; Baghus, 79-80, 90, 99-102, 109; 37. Roemen en Van Meegeren, 84; Overzicht, 11-12, Paape, 109; Goossens, 9; Crombach c.s., 32-34; 97-98, 408, 411, 450-452, 462-464, 481-482; Smits, 2141. Kemp, Wereldbrand, 48-49, 60, 88; jongen, 34- 31. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 13; Baghus, 36; Goossens, 18, 31, 35-37, 57; Crombach c.s., 90, 99-102, 109; Smits, 2141; Crombach c.s., 36; 41-43, 45; M.K., 73; Baghus, 68-71; Bischoff, 201. Bischoff, 48, 53-55, 67-69 4-5, 7; Bronzwaer, 28, 38. Bouwers in de Mijnstreek, 14-15; Overzicht, 408, 34-35, 37, 43; Smits, 2137-2138; jongen, 78-82; 411, 427, 481-482, 592; Kemp, Wereldbrand, 88- Goossens, 1-3; Crombach c.s., 28-30; Bischoff, 91; Goossens, 19; Crombach c.s., 37, 44, 53; 16, 19,37-38. Crombach c.s., 44-47, 53; Bronneberg, 45; 23. Bekman, Kerkrade in bange dagen, 3-4, 14-15; Benders, Oorlogsnotities, 51, 55; particuliere Baghus, 78; Bronzwaer, 37; jongen, 78-82; mededeling van H.j. van der Hcijden; particu­ Goossens, 2-7; Crombach c.s., 28; Bischoff, 16- liere mededeling van L.j. Augustus. 17, 21-24,28. 39. Kemp, Wereldbrand, 62-63; Baghus, 189-192; 24. Kemp, Wereldbrand, 51; Baghus, 69-71, 77-78, Van Iddekinge, 2254; jongen, 36; Crombach c.s., 81-88; Goossens, 8-10; Mans en Cammaert, 97. 47, 69; Mans en Cammaert, 69.

78 '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

G.j.M. GOUVERNE VIJFTIG JAAR GELEDEN. DE AMERIKAANSE OPMARS EN DE BEVRIJDING VAN OOSTELIJK ZUID-LIMBURG IN HET NAJAAR VAN 1944

"De democratie herstellen": met Binnen enkele weken was geheel deze boodschap staken meer dan een Zuid-Limburg in Amerikaanse handen, halve eeuw geleden honderdduizenden echter niet zonder slag of stoot. Tijdens militairen, afkomstig van een ander con­ korte, felle gevechten, als gevolg van de tinent, de oceaan over. Hun opdracht vertragingstactiek van de vijand, sneu­ was om op het vasteland van West­ velden op Zuidlimburgse bodem plus­ Europa de bezetter te verdrijven. minus 55 Amerikaanse militairen. Zij Velen van deze, grotendeels dienst­ behoorden tot de 339.000 Amerikanen plichtige militairen waren niet ouder die hun leven zouden verliezen tijdens dan 20 of 21 jaar, onervaren in de strijd de strijd in Noord-Afrika, Europa en de en afkomstig uit de U.S.A. Zij slaagden Pacific gedurende de Tweede Wereld­ er samen met de bondgenoten in de oorlog. hardnekkige tegenstander steeds verder Tien maanden voor de bevrijding terug te dringen in de richting van het van Zuid-Limburg werd op een ander land van herkomst, vaak ten koste van continent reeds de kiem gelegd voor de grote persoonlijke offers. In de opmars grote militaire onderneming welke uit­ naar het einddoel Berlijn, enkele maan­ eindelijk zou leiden tot de totale onder­ den na de gelukte landing op Franse gang van de Hitler-dictatuur in West­ bodem, doemden Amerikaanse militai­ Europa. Zuid-Limburg zou onbewust ren op nabij de Zuidlimburgse grens, een opmerkelijke rol gaan vervullen in komende uit westelijke dan wel zuidelij­ het geallieerde aanvalsconcept ke richting. Reeds zeer snel daarna wer­ den zij als bevrijders dankbaar en Operatie Overlord enthousiast door de Zuidlimburgse be­ Eind november 1943 viel na lang volking ingehaald. Met stomme verba­ touwtrekken tussen Britten en Amerik­ zing, niet zelden met verbijstering, anen een belangrijke beslissing. Gene­ zagen de bewoners de immense hoeveel­ raal Dwight Eisenhower zou de opper­ heden modern en geavanceerd rollend bevelhebber worden van de geallieerde materieel aan hun ogen voorbijtrekken. strijdmacht welke in 1944, door middel Ook de persoonlijke uitrusting en kle­ van een amfibische operatie vanuit ding van de vriendelijke, lachende, gulle Engeland naar Frankrijk, een einde ging en goeddoorvoede vreemdeling uit een maken aan de nazi-dictatuur in meerde­ ver land, oogstte de nodige bewonde­ re Westeuropese landen. Eind december ring. Een schril contrast met de vijand 1943 droeg Eisenhower zijn functie als die reeds dagenlang in paniek op de hoogste militaire autoriteit in het Mid­ terugtocht was geweest naar zijn vader­ dellandse Zeegebied over aan de Britse 79 land. generaal Sir Henry Maitland Wilson en '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

vertrok naar Londen. Het formeren van Hindernissen een deskundige staf werd zijn eerste De Siegfriedlinie, ook wel Westwall taak, die werd vergemakkelijkt door het genoemd, was een verdedigingslijn die meenemen van een aantal naaste mede­ enkele jaren vóór de Tweede Wereld­ werkers vanuit zijn vorige functie. Deze oorlog op Duits grondgebied bij de Anglo-Amerikaanse staf met de bena­ westgrenzen werd aangelegd. Deze ming BOARD kreeg als eerste opdracht kende bij Aken een dubbele defensie­ het ontwikkelen van een strategie die de strook en werd als een belangrijk obsta­ invasielegers na hun landing op het vas­ kel beschouwd. Een tweede hindernis teland van Europa in staat moesten stel­ van betekenis kon de rivier de Rijn wor­ len de Duitse legers uit te schakelen. Met den, die psychologisch van grote waarde de inname van Berlijn dacht men ook geacht werd, zowel door aanvallers als psychologisch de oorlog te winnen. De verdedigers. Het door de BOARD ont­ BOARD kwam tot de conclusie dat de worpen strategisch plan is de geschiede­ Duitse oorlogsindustrie een zware klap nis ingegaan als de 'Two Thrust Attack' kon worden toegebracht, met grote theorie en is als zodanig uitgevoerd gevolgen voor de strijdende vijandelijke onder leiding van generaal Eisenhower, legers, indien zowel het Saargebied als ondanks oppositie van de Britse gene­ Roergebied het primaire doel zou wor­ raal Bernard Montgomery. Aanvankelijk den voor de oprukkende geallieerde voorstander van dit plan, wijzigde legers. Montgomery enkele maanden later zijn Uitgaande van dit concept volgde mening en kwam met een variant: de de formering van twee enorme strijd­ 'One Thrust Attack' theorie. Deze hield machten onder de benaming 'leger­ geen aanval in over de breedte dwars groep', elk in eerste aanleg bestaande uit door Duitsland maar een langgerekte 500.000 man, met een onderverdeling in doorstoot naar Berlijn via de Noord­ legers. Een legergroep onder Brits bevel duitse laagvlakte. Het verschil van (21 British Army Group) moest opereren mening ging op den duur leiden tot ern­ ten noorden van de Ardennen met als stige relatiestoornissen tussen Eisen­ taak het Roergebied noordelijk te omsin­ hower en Montgomery, waarbij gezag­ gelen. Een Amerikaanse legergroep (12 hebbende Amerikaanse generaals als U.S. Army Group) kreeg als taak toebe­ Bradley, Patton en Hodges duidelijk dacht zuidelijk van de Ardennen het partij kozen voor hun leider, evenals de accent te leggen op de verovering van politieke en militaire leiding in de U.S.A. het Saargebied. Na inname van dit industriële bolwerk, zo luidde de richt­ D+90. lijnen, zich naar het noorden te verplaat­ Drie maanden na het bestormen van sen en assistentie te verlenen bij de vero­ de stranden op het Normandische vering van het Roergebied met een zui­ schiereiland Cotentin bereikten de geal­ delijke omarming. lieerde legers de Belgische grenzen. Een Het draaiboek van SHAEF (Supreme verpletterende nederlaag nabij Falaise, Headquarters Allied Expeditioning waarbij 40.000 Duitsers dood dan welle­ Forces; de legerleiding van de geallieer­ vend in handen van de overwinnaars de invasietroepen) voorzag verder voor vielen, deed de restanten van de 7. Deut­ beide legergroepen, na voltooiing van sche Armee en 15. Deutsche Armee op hun opdracht, een verdere opmars over de vlucht slaan in noordelijke en oostelij­ 80 een breed front naar de Duitse hoofd­ ke richting. Achtervolgd door de gealli­ '94 afl. 3\4 stad Berlijn. eerden, die hen niet de rust gunden om Het Land Van Herle zich te hergroeperen, werden zij ge­ treffende de in hun ogen te korte voor­ dwongen zich in wanorde terug te trek­ bereidingstijd voor hun landingseenhe­ ken. den, maakten het plan onuitvoerbaar. Dit geallieerde offensief had ten Linnet II werd op 5 september 1944 doel Noord-Frankrijk en België te bevrij­ helaas geannuleerd. den en de havens van Antwerpen, zo Helaas, omdat naoorlogse geschrif­ mogelijk ook van Rotterdam, te verover­ ten van enkele gezaghebbende Duitse en. Deze havens werden van emiment generaals, die de verantwoordelijkheid belang geacht voor de verdere opmars droegen voor het gebied in de regio naar Duitsland. De gehele bevoorrading Aken in het najaar van 1944, een moge­ van de geallieerde legers, inmiddels uit­ lijk succesvol verloop van Linnet II aan­ gegroeid tot 1.500.000 man, vond plaats tonen. De Siegfriedlinie bleek deels in via Franse havens met een beperkte een verwaarloosde staat te verkeren. capaciteit. De aanvoerwegen naar het Bunkers en kazematten werden gebruikt front werden erg lang, met gevolgen als opslagplaats voor bieten en stro door voor de regelmatige bevoorrading voor de plaatselijke landbouwers. Troepen en de oprukkende Canadese, Duitse en wapens waren niet voorhanden om de Amerikaanse troepen. Gebrek aan benzi­ verdediging op zich te nemen in de eer­ ne en munitie begon langzaam maar ste dagen van september 1944. Boven­ zeker merkbaar te worden. dien bleek slechts één Duitse infanterie­ divisie operationeel te zijn gelegen tus­ Linnet 11 en Market Garden sen Aken en Keulen. Terwijl het eind augustus 1944 Het tweede plan was afkomstig van gestarte offensief in noordelijke richting de Britse legergroepcommandant Ber­ nog in volle gang was lanceerden de 2e nard Montgomery. Op 1 september legergroepscommandanten uit de staf 1944 was hij door koning George VI van generaal Eisenhower ieder een plan bevorderd tot veldmaarschalk, precies dat mogelijk de strijd in Europa kon de dag dat hij het bevel over alle invasie­ bekorten. troepen overdroeg aan generaal Eisen­ Het eerste was afkomstig van gene­ hower. Op 10 september 1944 lanceerde raal Omar Nelson Bradley, opperbevel­ hij zijn plan voor operatie Market hebber van de 12th U.S. Army Group. Garden. Het plan omvatte een gecombi­ Tijdens een bijeenkomst van Anglo­ neerde luchtlanding en grondaanval Amerikaanse legercommandanten op 2 vanuit Noord-België in de richting van september 1944 te Chartres, gevolgd Arnhem, om vanuit de overzijde van de door de conferentie van Amiens op 3 Rijn oostwaarts op te rukken naar Duits­ september 1944, lanceerde Bradley zijn land, in de richting van het Roergebied. operatie Linnet II. Het plan hield in het Dit was in feite de noordelijke omar­ op korte termijn afwerpen van Britse en ming conform de door de BOARD uitge­ Amerikaanse luchtlandingstroepen tus­ stippelde strategie. sen Maastricht en Aken, met als op­ Omvangrijke eenheden luchtlan­ dracht de Siegfriedlinie in te nemen. Na dingstroepen kregen tot taak een achttal ontzetting van de parachutisten door bruggen bij verrassing te veroveren en te een snel oprukkend Amerikaans grond­ verdedigen totdat ontzetting zou volgen leger dwars door Zuid-Limburg was een door een oprukkend grondleger. doorstoot gepland naar Keulen en de Market Garden ging op 17 september Rijn. Onoverkomelijke bezwaren en pro­ 1944 van start maar mislukte als militai- 81 testen van uitsluitend Britse zijde, be- re operatie. Generaal Eisenhower had '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

om meerdere redenen zijn goedkeuring de Nederlandse grens. Twee grote be­ aan deze operatie gegeven, waarvan de oordelingsfouten aan Britse zijde, met uitvoering geheel in handen werd ge­ vergaande gevolgen, bepaalden op ne­ legd van de Britten met ondersteuning gatieve wijze de opmars in noordelijke van twee Amerikaanse luchtlandingsdi­ en oostelijke richting. Door de Britse visies. De geallieerde verliezen bedroe­ veldmaarschalk Mont-gomery werd na gen 17.000 man. de bevrijding van Antwerpen verzuimd door te stoten naar Nederlands grondge­ Consequenties bied en vanuit Woensdrecht Zuid­ Vanwege operatie Market Garden Beveland en Walcheren binnen te vallen. werd het accent van de logistieke ver­ In een volgende stap hadden de kustbat­ zorging gelegd bij de 21th British Army terijen die de toegang tot de Schelde Group. Door haar noordelijke aanvals­ bewaakten ingenomen moeten worden. richting kreeg zij die toch al. Dat had Van Duitse tegenstand was op dat duidelijke gevolgen voor de Ameri­ moment geen sprake: de imposante ver­ kaanse zijde van het front. Benzine en dedigingswerken bleken onbezet te zijn. munitie, twee essentiële bestanddelen Enkele dagen later slaagde de terugtrek­ van de oorlogsvoering, kwamen nog kende 15. Deutsche Armee er in bij Bres­ slechts mondjesmaat terecht in hun kens 10.000 man met volledige uitrus­ frontgelederen. Het gevolg was een ting en bewapening naar Vlissingen stokkende opmars van de 3rd U.S. Army over te zetten en de kustverdediging op onderleiding van generaal George Smith volle sterkte te brengen. De geallieerden Patton Jr. Dit leger trok al strijdende in slaagden er pas na maandenlange strijd de richting van het Saargebied, evenals in de Zeeuwse eilanden in hun greep te het 1st U.S. Army van generaal Court­ krijgen, waardoor Antwerpen weer van­ ney Hickes Hodges. Dit laatste leger uit zee bereikbaar werd. Canadezen, omvatte het 5th U.S. Army Corps, het Britten en Amerikanen leverden ieder VII U.S. Army Corps en het XIX U.S. hun aandeel in de hevige strijd. De geal­ Army Corps, in totaal ruim 250.000 man. lieerde verliezen bedroegen 14.000 man. Het bevond zich op weg naar de Belgi­ De burgerbevolking betaalde eveneens sche grens, om van daaruit met twee een zware tol, naast tal van doden ver­ legerkorpsen op te rukken naar Aken, oorzaakte het oorlogsgeweld grote ver­ dat gezien werd als de zuidelijke toe­ woestingen. gangspoort tot het Roergebied. Nabij Leopoldsburg staakte de snel oprukkende Britse pantserdivisie haar Engelse beoordelingsfouten opmars om onverklaarbare redenen. De razendsnelle opmars van de Tegenstand van belang werd niet onder­ Britten vanuit Noord-Frankrijk met nau­ vonden, van logistieke problemen was welijks enige Duitse tegenstand beteken­ nauwelijks sprake. Naoorlogse studies de de bevrijding voor tal van steden en brachten een verrassend gegeven aan dorpen. Op 3 september 1944 viel Brus­ het licht. Tussen Leopoldsburg en de sel in handen van het 2de Britse leger, de Rijn bij Arnhem bleek op 4 september volgende dag Antwerpen met zijn onbe­ 1944 geen enkel Duits weerbaar onder­ schadigde haven. Meer oostelijk rukte deel aanwezig te zijn. Enkele dagen later een andere Britse pantserdivisie op in slaagde de vijand erin aan het Albert­ noordelijke richting en bereikte Leo­ 82 kanaal tussen Antwerpen en Maastricht poldsburg, gelegen aan het Albert­ een gedegen verdedigingslinie op te '94 afl. 3\4 kanaal, dertig kilometer ten zuiden van bouwen. De toegang tot het noorden Het Land Van Herle

werd door deze ingreep voor enige tijd Duitse 105. Panzer Brigade. De opmars aan de geallieerden ontzegd. kwam noodgedwongen tot stilstand. Op De logistieke consequenties van het vrijdag 8 september omstreeks 10.00 uur gemis van een grote haven waren groot. bevond zich de commandopost (CP) van Niet alleen leverde het problemen op de 125th Cavalry Squadron zich op coör• operationeel gebied op, maar ook een dinaat 511535 (Veldwezelt), slechts vertraging in de uitvoering van de aan­ enkele honderden meters gelegen van genomen strategie. Een zestal nieuwe de rijksgrens van Nederland, tevens de Amerikaanse divisies (plusminus gemeentegrens van Maastricht. In de 90.000 man), welke bestemd waren voor vroege ochtend van 9 september 1944 extra ondersteuning van de komende trokken patrouilles het Albertkanaal strijd om het Roergebied, werden nood­ over en stonden enkele minuten later als gedwongen overgeheveld naar het 7e eerste geallieerden op Nederlandse Amerikaanse leger, opererend in Zuid­ bodem. Verkenningen met betrekking Frankrijk. Voor ondersteuning van dit tot de bewegingen van de tegenstander leger kon gebruik worden gemaakt van vonden plaats vanuit het huidige de haven van Marseille. Caberg en de Dousberg. Amerikaanse militaire rapporten maken gewag van de Opmars in België aanwezigheid van 'elements' in Maas­ Het XIX U.S. Army Corps hervatte tricht op 10 september. op 5 september 1944 zijn opmars niet in In de organisatie van het XIX U.S. noordelijke maar in oostelijke richting, Army Corps onder bevel van generaal­ met de opdracht zich naar de Maas te majoor Charles Corlett bevonden zich begeven. Een oponthoud van drie dagen nog slechts twee divisies, de 2nd U.S. in Doornik waren het gevolg van een Armored Division en de 30th U.S. groot tekort aan brandstof voor de vele Infantry Division. De derde divisie, de voertuigen en tanks. 79th U.S. Infantry Division ('Cross of Als eerste ging van start de 113th Lorraine') was op 1 september 1944 in Cavalry Reconnaissance Group Mechan­ opdracht van generaal Omar Bradley ised, een grote, snelle gepantserde ver­ verplaatst naar de 3rd U.S. Army onder kenningseenheid van ongeveer 1.700 leiding van generaal George Patton. De man, bestaande uit een staf en twee zelf­ 2nd U.S. Armored Division (de 'Heli on standige opererende onderdelen: het Wheels') begaf zich op 6 september van­ 113th Cavalry Ren Squadron en het uit het bruggehoofd Doornik in oostelij­ 125th Cavalry Ren Squadron. De caval­ ke richting. De kolossale gevechtseen­ ry-group maakte deel uit van het XIX heid bereikte op 8 september Hasselt, U.S. Army Corps, waarvan de totale maar was wederom wegens benzinege­ sterkte, zonder ingedeelde divisies, brek niet in staat de opmars te continu­ geschat kan worden op 35.000 man. De eren. Eerst op 13 september 1944 trok zij 125th Cavalry Squadron bereikte, de vij­ met haar gevechtsgroepen, 'combat and voortdurend achtervolgend, tegen commands' genaamd, separaat op in de de avond van 6 september 1944 de stad richting van de Maas en Zuid-Limburg. Hasselt, op korte afstand van het Om 17.00 uur in de namiddag van 15 Abertkanaal gelegen. Zuidelijker snelde september 1944 betrad de gevechtsgroep het 113th Cavalry Squadron voort over B (CCB) voor het eerst Limburgse de aangegeven aanvalslinies totdat bij bodem in Maastricht, komende uit de St. Truiden hevige tegenstand werd richting Kanne. Men had één dag vertra­ 83 ondervonden van de terugtrekkende ging opgelopen door een ingestorte '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

COI\ITAC J wtiH U.S. I 01 AIRBORNE DMSION ESTABUSHED ON 18 SEPT

XX /' ~WA LTHER / L.r~--"

( I ) ) J I // I I I ~ 3 o .)

/" I EU PEN \..._ "\ VERVIERS ' ~)

De opmars van XIX US Army Corps door Zuid-Limburg. De 30th Infantry Division , beter bekend als 'Old Hickory', was de grote infanterie-eenheid van het corps .

Baileybrug over het Albertkanaal nabij brug. De nu alom bekende 'Old Hick­ Kanne. De CCB stak de Maas over via ory' -divisie, formeel bekend staande als een snel gebouwde ponton, in de omge­ 30th Infantry Division, was als enige ving waar zich tegenwoordig de Ken­ grote infanterie-eenheid ingedeeld bij nedybrug bevindt. het XIX U.S. Army Corps. Zij startte De a ndere grote gevechtsgroep haar opmars vanuit West-België op 7 (CCA) vond noordelijker van de Lim­ september, maa r te n zuide n van burgse hoofdstad, komende van La na­ Brussel, nabij het beroemde Waterloo, 84 ken, een overgang over de ri vier, niet bleken de voertuigen wegens benzine­ '94 afl . 3\ 4 ver gelegen van d e huidige Noorder- gebrek niet meer in staat de infanteris- Het Land Van Herle

ten verder te vervoeren. De opmars naar ingestemd dat voor deze operatie de het aangegeven doel, 'de Maas tussen 113th Cavalry Group gebruik kon ma­ Visé en Maastricht met het daarachter ken van de brug, die gelegen was in zijn liggend Zuid-Limburg', moest noodge­ sector. dwongen verder te voet worden afge­ De operatie werd vastgesteld voor legd in een felle, hete zon over stoffige, 11 september. In de vroege ochtend hobbelige wegen. Tegenstand onder­ begon het 113th Cavalry Squadron zijn vond men eerst op 10 september 1944 bij opmars langs de Maas in de richting het naderen van het Albertkanaal, het Argenteau-Visé-Maastricht. Het 125th voormalige kanaal Maastricht-Luik en Cavalry Squadron was drie uur later de Maas. Bij het naderen van deze van start gegaan om stagnatie op de waterwegen trokken de infanterieregi­ brug en haar toegangswegen te voorko­ menten 117 en 119 van de 'Oid Hickory' men. Het verplaatste zich steeds oostelij­ (elk 3.000 man) meer naar het zuiden, in ker van de Maas en nam bezit van de de richting Luik. Het der-de infanterie­ plaatsen Mortroux, Bombaye en regiment, 120, rukte in pal oostelijke Warsage. De beveiliging van de rivier­ richting op met als voornaamste oversteek door de Cavalry leverde in de opdracht de forten van Eben Emael te nacht van 11 op 12 september voor de veroveren en zich noordelijk te bewegen infanteristen van het 117th en 119th in de richting Maastricht. Regiment een probleemloze oversteek bij Argenteau op. Aan het zelfstandig Op naar Maastricht optreden van de 113th Cavalry Group Generaal-Majoor Charles Corlett sedert haar vertrek uit Doornik kwam was niet geheel tevreden met de ontwik­ hiermede een einde. Zij werd nu orga­ kelingen nabij het Albert-kanaal en de niek ondergebracht bij de 'Old Hickory' Maas en riep op 10 september in de divisie voor verdere acties op Zuid­ namiddag zijn ondercommandanten bij Limburgse bodem. De infanterieregi­ zich. Hij constateerde een stagnerende menten op de oostelijke Maasoever opmars als gevolg van toenemende ondervonden veel hulp en steun bij hun Duitse tegenstand en hun goede verde­ oversteek van de 11 04th Engineer diging op de oostelijke kanaal- en rivier­ Combat Group. Deze grote genie-een­ oevers. Het leggen van bruggen over de heid - ingedeeld bij het XIX U.S. Army Maas en de kanalen kon daardoor een Corps - legde in zeer korte tijd een pon­ gecompliceerde aangelegenheid wor­ tonbrug over de Maas. Dit soort brug­ den, gepaard gaande met de nodige ver­ gen was in staat het gewicht van de liezen. zwaarste voertuigen, waaronder tanks, Derhalve droeg hij de 113th Caval­ te dragen. Enkele dagen later dook ry Group op vanuit de omgeving van dezelfde eenheid bij de Blekerij in Maastricht richting Luik te gaan en nabij Maastricht op en legde in recordtempo deze stad de Maas over te steken. In een een brug over de Maas. Ter ondersteu­ volgende fase moest in noordelijke rich­ ning van de activiteiten van het 120th ting (stroomafwaarts) aangevallen wor­ Regiment op de westelijke Maasoever den, ter beveiliging van de rivierover­ zorgde de 1115th Engineer Combat steek tussen Argenteau en Visé. De Group, die versterkt was met het 2nd oversteek aldaar was opgedragen aan Battalion van het regiment voor de nodi­ de infanterieregimenten 117 en 119. Cor­ ge overbruggingen van de waterwegen letts collega, generaal-majoor Joe Collins in het gebied van Eben Emael. Met de 85 v;m het VIl U.S. Army Corps, had ermee acties in Maastricht tussen 9 en 11 sep- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

COMOA r COMMANO "8"

SIITARO

GELEEN 2 U.S. ARMO~ED DIVISION

De infanterieregimenten 117, 119 en 120 speelden een belangrijke rol in de bevrijding van Oostelijk Zuid-Limburg.

temher was een begin gemaakt met de grenspalen nummer 35 en 36 bij Eijsden. bevrijding. 12 september 1944 zou de Dat gebeurde onder hevig artillerie- en geschiedenis ingaan als het begin van D­ geweervuur; de Duitse vijand maakte day voor Zuid-Limburg. Binnen enkele daarbij uitstekend gebruik van de vertra­ dagen werd het landschap overspoeld gingstactiek die hem opgedragen was door tienduizenden Ameri-kaanse mili­ door zijn superieuren. Eerst in de na­ tairen op weg naar Aken. De geschieds­ middag, omstreeks 15.00 uur kon Mesch schrijver van de 30th Infantry Division - sinds 1942 een kerkdorp van de noteerde in het dagboek als historisch gemeente Eijsden - zijn bevrijders toejui­ feit dat een 'Company of the 117th chen. Aan de linkerflank van de infante­ crossed the Dutch-Belgian border at rie rukte het 113th Cavalry Squadron, 10.00 a.m. September 12th, this beco­ komende van Visé en Moelingen, in ming the first allied unit to enter noordelijke richting op als dekking. Het Holland'. De eerste Amerikaanse infan­ Squadron bevrijdde op 12 september 86 teristen passeerden vanuit de Voer­ Maarland, Rijckholt, Gronsveld en '94 afl. 3\4 streek de Nederlandse grens tussen de Heugem. Het Land Van Herle

De bevrijding van de Mijnstreek brug kon een aantal tanks van de CCA De komst van de 'Heil on Wheels'­ de infanteristen van het 119th Regiment divisie met haar 400 tanks, 200 kanon­ effectief ondersteunen. Tegen de avond n en en 600 r ake twerpers o p Z uid­ was Valkenburg gezuiverd van sluip­ Limburgse bodem betekende op 16 sep­ schutters. Een Duitse tegenaanval met tember een ongelijke strijd voor de hard­ tanks en infanteristen liep op niets uit. nekkig tegenstand biedende Duitsers. De gehele dag had het Geulstadje onder Deze werden na een felle strijd gedwon­ artillerievuur gelegen, de uitwerking gen hun posities aan de Geul te verlaten loog er niet om. Veel panden liepen aan­ en zich verder terug te trekken, zowel zienlijke schad e op. Het grootste deel noordelijk als oostelijk. Bij Meerssen trok van d e bevolking had zijn toevlucht de gepantserde Amerikaanse macht na gezocht in de mergelgrotten. Van het 24 uur duelleren met de vijand, over de 11 9th Regiment trok het 1st Battalion Geul in de richting Sittard. Een andere va nuit Valkenburg op naar Walem , eenheid van de CCB opereerde op de maar vanwege het late uur werd de op­ rechterflank en trok bij Houthem-St. mars gestaakt. Het 3rd Battalion bevond Gerlach over de Geul naar Schimmert. zich nog steeds in Wijlré. Het slaagde er De CCB was de grootste gevechtseen­ uiteindelijk in de ingegraven vijand bui­ heid van de divisie en nam de westelijke ten gevecht te stellen en begon aan haar Mijnstreek en de Maaskant voor haar opmars n aar Ubachsberg, d at tegen rekening, terwijl de CCA een deel van 19.00 uur werd bereikt. de oostelijke Mijnstreek bevrijdde. Het 120th Regiment was vanuit de Ook bij Valkenburg werd de Geul Comma ndoPos t (CP) in Reymerstok overgestoken. Dank zij een snel geslagen op getrokken via Gulpen, Wittem en

Amerikaanse infanteristen in aktie tegen een Duits weerstandsnest op de Brunssummerheide op 17 september 1944. De Duitsers waren in Zuid-Limburg kansloos tegen de grote over­ macht van de Amerikanen. Enkel bij gunstige terreinomstandigheden, zoals achter waterlo­ pen en op hoogten, organiseerden zij een verdediging om de opmars te vertragen (SAH, foto­ 87 coll. nr. 8330) '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

Wahlwiller naar Nijswiller. Er werd con­ van het regiment in de ochtend uren tact gemaakt met de ingegraven vijand, Bocholtz binnen, om kort nadien de behorende tot de 49. Infanterie Division Duits-Nederlandse rijksgrens te over­ en die gedwongen werd zich met grote schrijden. Het 2nd Battalion bevond zich verliezen in de richting Heerlen­ in reserve nabij Simpelveld, uitgezon­ Kerkrade terug te trekken. Op de rech­ derd de F Compagnie, welke als verster­ terzijde van het 119th Regiment bevond king werd toegevoegd aan het 1 st zich als flankdekking het 125th Cavalry Battalion. Dit bataljon trok vanuit Sim­ Squadron met zijn CP in Baneheide. pelveld 's morgens behoedzaam op en Zondag 17 september 1944 zou een ge­ bereikte omstreeks 10.30 uur via de denkwaardige dag worden in de Neder­ Locht, Spekholzerheide en vervolgens landse geschiedenis. Voor de vijand ging Kaalheide. volkomen verrassend operatie Market De toegevoegde F Compagnie split­ Garden van start. Het zuidelijke deel ste zich nabij de Locht af en passeerde van deze operatie lag maar 50 kilometer kort nadien de Duitse grens·op weg naar van Zuid-Limburg, de noordelijkste Horbach. De Amerikanen traden thans punt lag bij de luchtlanding bij Arnhem. niet meer op als bevrijders doch als De luchtlandingen bij de diverse brug­ bezetters. Ze hadden definitief Duits­ gen over de grote rivieren en kanalen, land bereikt. Aan de Anselerbeek kwam om de overkant van de Rijn te bereiken, de Amerikaanse opmars tot stilstand werden ondersteund door het oprukken door sterke vijandelijke tegenstand. De van grondtroepen op Belgisch grondge­ Duitsers hadden Kerkrade inmiddels bied. Te optimistische inschattingen verlaten, maar wel in hun verdedigings­ over het tempo dat de grondtroepen linie opgenomen. De regimentscomman­ zouden halen bij hun oprukken en het dant van het 120th, kolonel Birks, feit dat de luchtlandingstroepen hun besloot hierop de stad niet verder aan te gestelde doelen niet haalden of konden vallen aangezien hij een onvolledig behouden, vooral bij Arnhem, maakten beeld had van de situatie en sterkte van dat Market Garden volledig mislukte. de vijand. Een verkenningseenheid van De operatie werd in de slotfase een het regiment bereikte in de namiddag drama door de sterke Duitse tegenstand Hope!, aan de noordzijde van Kerkrade. en de overmacht aan zware wapens Het 119th Regiment, reeds dagen­ tegenover de licht bewapende Britse en lang een zwaarbeproefd onderdeel, was Poolse parachutisten. De oprukkende de 17de september eveneens zeer actief grondtroepen slaagden er niet in de dap­ in het gebied tussen Valkenburg en per strijdende para's te ontzetten bij Heerlen. Vanuit Ubachsberg bereikte het Arnhem. Bij de Waal bij Nijmegen moest 3rd Battalion, op korte afstand gevolgd de aanval gestopt worden. door het 2nd Battalion omstreeks 14.00 In Zuid-Limburg ging het de Duitse uur de Heerlense wijk Heerlerbaan en troepen minder voor de wind. Het 120th trok daarna verder via Vrusschemig Regiment stootte met 2 speerpunten naar het Aarveld. Een deel van de strijd­ door in richting van de Duitse grens. De macht zette de opmars voort in de rich­ overmacht was zo groot dat eenheden ting Onderspekholz en Terwinselen, van de toch al gehavende 49. Infanterie gesteund en beschermd door tanks van Division gedwongen werden zich haas­ de divisie. Een groep Shermantanks, het tig terug te trekken in de richting 743d Tank Battalion, kwam na een 88 Heerlen-Kerkrade. Samen met het 125th opmars vanuit Ubachsberg via Benzen­ '94 afl. 3\4 Cavalry Squadron trok het 3rd Battalion rade tegen 17.30 uur aan op het Bekker- Het Land Van Herle veld. Organiek maakte het 743d Tank parallelle tegenaanvallen. Een aanval Battalion deel uit van de 'Old Hickory' met tanks afkomstig van de 10. SS Pan­ divisie. zer Division noordoostelijk van Terwin­ Minder gelukkig verliepen de vor­ seJen met als doel Heerlen, en een aan­ d eringen van het 1st Battalion vanuit val in de richting Sittard. Beide aanval­ Walem. Taaie weerstandsnesten van de len werden afgeslagen. De eerste door vijand maakte een verplaatsing onmoge­ het 120th Infantry Regiment, daarbij lijk. Hulp moest worden ingeroepen van ondersteund door tanks en tankdestroy­ een aantal Thunderbolt-jachtbommen­ ers; de tweede door de CCB van de werpers (P47-'s) van het IX Tactkal Air pantserdivisie. Na Schaesberg nam het Command, ingedeeld bij de 1st U.S. 119th Regiment Nieuwenhagen in, Army. Dit TAC zorgde ook voor de gevolgd door Ubach over Worms met al nodige steun bij de opmars over de Geul zijn kerkdorpen. Rimburg, pal aan de van de CCB van de pantserdivisie. Het grens en Siegfriedlinie gelegen, bleef effectieve werk van de jachtvliegers stel­ buiten Amerikaans bereik. Het werd de de infanterie in staat de aangegeven niemandsland tot 2 oktober 1944. doelen te bereiken. Het 1st Battalion Op de linkerflank van de pantserdi­ onder b evel van luitenant-kolonel visie denderde de CCA vanuit Treebeek Robert Herlong dreef de vijand terug, en Amstenrade naar het centrum van waardoor Klimmen, Ransdaal, Wint­ Brunssum. Het gemeentehuis van hagen, Kunrade en Voerendaal in de Brunssum viel in de late ochtend in loop van de dag werden bereikt en de Amerikaanse handen hetgeen de bevrij­ bevolking haar bevrijders kon toejui­ ding betekende voor het stadje. Daarna chen. Omstreeks 19.00 uur was het cen­ rukte de CCA op naar Merkelbeek en trum van Heerlen bevrijd door het batal­ Schinveld en betrad Duits grondgebied jon dat de nodige verliezen had geleden bij Gangelt. De opmars werd hierna ge­ in de dagen daarvoor. staakt, de aangegeven doelen voor die Op 18 september zette de CCA van dag waren bereikt. de pantserdivisie zich 's morgens vroeg Van de CCB was het 2nd Battalion in beweging vanuit Hulsberg. Om­ van 67th Tank Regiment vanuit streeks 12.00 uur werd Nuth bereikt, Doenrade in de aanval gegaan. Een deel daarna volgde de bevrijding van Heer­ kwam terecht in Jabeek en Bingelrade, lerheide, Hoensbroek, Amstenrade en het restant van de gevechtseenheid Treebeek, alsmede een deel van Bruns­ begaf zich naar Billensberg op Duits sum. Vanuit Schimmert hervatte de ge­ gebied. Het 3rd Battalion van het tankre­ vechtsgroep I van de CCB de opmars. giment belastte zich met de inname van Reeds snel bevond men zich in Spau­ Guttecoven, Einighausen en Limbricht. beek In de loop van de middag waren Zuid-Limburg was nu, op enkele de plaatsen Schinnen, Puth, Oirsbeek en steden en dorpen na, thans na een jaren­ Doenrade in Amerikaanse handen. lange bezetting weer vrij. In Duitse han­ den of niemandsland waren op deze De Duitsers bijna verdreven dag, 19 september 1944, Eygelshoven, In d e sector van de 'Old Hickory' Kerkrade, Vaals en Rimburg. Eygels­ divisie nam het 119th Regiment bezit hoven kwam op 25 september in Ameri­ van Schaesberg terwijl een gecombineer­ kaanse handen. De plaatsen Rimburg en de actie van de regimenten 117 en 119 de Kerkrade werden pas nadat aanval op bevrijding betekende van Terwinselen. de Siegfriedlinie en Aken was ingezet, 89 De Duitsers ondernamen twee bevrijd. Op 25 september werd Kerkrade '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

S E P T E MBE~ 30 · NO'vfMBER 15 , \ Q.d4

Het grensgebied bleef nog lange tijd gevaarlijk dicht bij het fron t.

geëvacueerd, de bevolking werd achter 120th Infantry Regiment. Te vieren viel de geallieerde linies gebracht. De ruim er echter weinig. De bevolking kon pas 30.000 inwoners werden in heel Zuid­ de 23e, na de capitulatie van Aken op 21 Limburg ondergebracht. De oude mijn­ oktober 1944, terugkeren. Zij werd stad viel pas in de nacht van 4 op 5 geconfronteerd met grote verwoestin­ 90 oktober in Amerikaanse handen. De eer gen en vernielingen als gevolg van het '94 afl. 3\ 4 van d e bevrijding komt toe aan het oorlogsgeweld en plunderingen. Vaals Het Land Van Herle was op 20 oktober de laatste Iands-Duitse grensgebied nog aanzien­ Zuidlimburgse plaats die werd bevrijd. lijk zou toenemen. Accommodatie in vij­ andelijk, bezet gebied was niet voorhan­ Slot den dan wel verwoest. Bovendien gold De bevrijding van Zuid-Limburg voor de soldaten het verbod om met de kostte aan Amerikaanse zijde 50 tot 55 Duitse bevolking te 'verbroederen'. mensenlevens. De Duitse verliezen Daarom zouden de Amerikaanse (en bedroegen naar schatting het tienvoudi­ Britse) troepen voor onderdak telkens ge. Binnen enkele weken stond Zuid­ terugvallen op Limburgse bodem. Heel Limburg een ware invasie te wachten veel gezinnen hebben in totaliteit aan van Amerikaanse militairen die zich pre­ zo'n 120.000 G.l.'s onderdak verschaft. pareerden op de strijd in Duitsland. Vele contacten werden gelegd tussen 90.000 mannenschappen vonden onder­ deze soldaten en de toenmalige bevol­ dak en opvang in de Limburgse steden king; sommige van die banden bestaan en dorpen, een aantal dat in de loop van na 50 jaar nog steeds. de maandenlange strijd in het Neder-

BRONNEN Bradley O.N. en Blair Clay, A General's Life. 'The US Army Almanac'. Washington 1950. London 1982. Williams M., Chronology 1941-1945, office of the Eagen W., The Man of the Red Horse - 113th chief of Military History. Pennsylvania 1960. Cavalry Group Mech. Portland 1975. Wilmot Ch., The Struggle for Europe. London 1952. 'Danger Forward', The Story of the First Army. Atlanta 1947. In de National Archives, Washington DC, USA: Hewith R., Workhorse of the Western Front. After Action reports, 113th Cavalry Group, 113th Washington 1946. Cavalry Squadron en 125th Cavalry Squadron, Housion 0., 'Heli on Wheels' - the Second Armored sept.-dec. 1944. Division. California 1977. Daily Reports 2nd US Armered Division, sept.- dec. Pamp F. jr., Normandy to the Elbe - XIX US Army 1944 Corps. z.p. 1946. Daily Reports 117th, 119th and 120th Infantry Rose B., The Saga of the Red Horse - 113th Cavalry Regiments, sept.-okt. 1944. Group Mech. Nijmegen 1945. Stanton S., Order of Battle US Army World War 2. California 1982.

91

'94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

JACOB KEPPELS KIND VAN EEN JOODSE VADER Kroniek van de familie Keppels Lipmonn Pokulo

domper op de vreugde eindelijk uit (Het Land van Herle publiceert in vijf afle­ Duitsland ontsnapt te zijn. Wij pakten 's veringen de jeugd- en oorlogsherinneringen avonds nog zoveel mogelijk uit. De vol­ van de bekende Heerlense marktkoopman van gende dag, een zondag, gingen wij te joodse komaf;Jacob Keppels (1929). Hij bracht voet naar vader in Heerlen (3 km), want die jaren door in. achtereenvolgens Aken, het gezin Roderburg had ons op het Schaesberg en Heerlen. In dit egodocument middageten genodigd. Het was een blij brengt de marktkoopman onder woorden hoe weerzien met vader, die er goed uitzag. zijn familie en hijzelf het in het nazi-Duitsland Wij werden ontvangen in de 'goede van de jaren dertig steeds moeilijker kregen. In kamer'. Ik weet nu nog wat er op tafel 1939 besloot de familie Keppels daarom naar kwam: blinde vinken, rode kool, aardap­ Limburg uit te wijken. pelen, appelmoes en koffie met eigen In dit derde deel beschrijft Jacob Keppels gebak na. De familie Roderburg gaf de het verblijf in Schaesberg en Heerlen tijdens de indruk uit goede, humane en lieve men­ eerste bezettingsjaren, en het tragische afscheid sen te bestaan: wij konden blij zijn, dat van zijn joodse vader en zijn halfzuster Trudie. vader daar kon blijven. 's Maandags moesten wij met moeder naar het kleine gemeentehuis in Schaesberg. Wij moes­ ten ons laten inschrijven in het bevol­ In Schaesberg kingsregister en meteen door naar dienst Het was niet ver tot aan de grens bij Sociale Zaken: moeder kreeg voorlopig de Holz in Kerkrade. Wij waren totaal een kleine uitkering, te weinig om te berooid, met een paar mark om de eerste leven, te veel om te sterven, namelijk zes dagen te kunnen overbruggen. Het was gulden per week, waarvan drie gulden stil op straat toen wij op zaterdagavond in waardebonnen. Dit was voor ons aankwamen bij ons nieuwe verblijf te drieën, want Ludwig moest maar probe­ Schaesberg, waar wij in onderhuur in­ ren werk te krijgen op de mijn, de ON II. trokken bij de familie B. Het gezin be­ We zullen Ludwig voortaan maar Louis stond uit man, echtgenote en een grote noemen, de gebruikelijke naam hier. dochter; de man was mijnwerker. Wij Käthe zou maar ergens een betrekking kregen de eerste verdieping (drie in de huishouding proberen te krijgen. kamers) en een grote zolderkamer. Het Margot en ik moesten naar school: toilet was buitenshuis. Mevrouw B. viel Margat bij de Franse zusters en ik naar onmiddellijk moeder aan over het aantal de St. Jozefschool, die achter het toenma­ kinderen dat ze meebracht: ze had lige gemeentehuis lag. Omdat moeder, begrepen dat het twee jonge kinderen Louis en Käthe 'Paumen' heetten, meld­ waren en nu waren het er vier, want de ik mij in het Duits aan als Jacob Ludwig en Käthe, die niet met de ver­ Paumen; ik schaamde mij om anders te 92 huiswagen konden meerijden, waren heten dan de rest van het gezin. De '94 afl. 3\4 intussen ook gearriveerd. Dit zette een onderwijzeres, juffrouw Van Geffen, die Het Land Van Herle

Duits kende, schreef mij in onder de Moeder kon komen poetsen bij Roder­ opgegeven naam Jacob Paumen. Ik burg voor één gulden per dag. Zij durf­ kwam in de tweede klas terecht om de de niet neen te zeggen met het oog op Nederlandse taal te leren. Juffrouw van het verblijf van vader aldaar. Het zou Geffen hi elp mij heel goed, ik kon bij ondankbaar zijn om het niet te doen en haar thuis op de Schaesbergerweg 47 in ze was dan ook in d e buurt van haar Heerlen stripboeken halen om in samen­ man, die ze miste. Het gebeurde elke hang met de plaatjes de woorden beter zaterdag. Margot en ik poetsten thuis, te kunnen lezen. Moeder h eeft d e namen al een bad, stopten kousen, dek­ Nederlandse taal nooit goed onder de ten de tafel en deden ander huishoude­ knie gekregen. Margot kwam in de vijf­ lijk werk. Van de gulden die ze kreeg de klas terecht en heeft veel moeite moe­ ging twee keer tien cent af voor de bus. ten doen om mee te kunnen, maar d e zusters daar waren echte taalkundigen. Omdat wij alleen stadse kleren droegen, viel ik in het speelkwartier onmiddellijk op: men kwam om me heen staan, lachte me uit wanneer ik geen antwoorden kon geven en al gauw klonk het op de speel­ plaats: "Dat is een Pruus!". Het was als scheldwoord bedoeld en al gauw kwam het tot een hardhandige confrontatie met de jongens van de eerste en tweede klas. Omdat sport op de school in Aken met hoofdletters werd geschreven kon ik va n mij afbijten. Na een paar dagen waren ze aan mij gewend, ik kreeg een paar vrien­ den zoals de buurjongen Thei Gulpers en het uitschelden ebde ook langzaam weg. We hebben twee jaar, tot septem­ ber 1941, in Schaesberg gewoond, maar we kregen geen echt menselijk contact met de mensen in het algemeen; uitzon­ Twee Schaesbergse novicen, herkenbaar aan dering waren de families Gulpers, Haan, hun witte sluier, tijdens hun opleiding in Zdrojewski en Henssen. Bretagne, rond 1935. Zij waren toegetreden We moesten bij kruid enier tot de orde van de zusters van de Hl . Harten Koendersop krediet kopen. Dat waren van Jez us en Maria. Rechts zuster Huberta d eze m ensen zo gewend, omdat d e (M.C. Gronensch ild) , later onderwijzeres en vooruitbetalingen op d e mijn niet zo hoofd van de Hl. Hartschool te Schaesberg. groot waren en er meestal afgerekend Links z uster Egidia, later naailerares . werd met d e maanduitkering, waarin (Fotoco l/. zusters van de Hl. Harten) ook de toeslagen en premies verwerkt waren. Bij de bakkerij Aroma kochten Moeder kreeg nog twee poetsplaatsen. we het brood va n de vorige dag, dat dan Bij een slagerij kreeg zij ook één gulden geen 30 m aa r 27 cent kos tte, of wij om 's avonds de slagerij schoon te ma­ ken. Hier mocht ze d e eindjes wors t betaalden voor een klein brood een dub­ 93 beltje. Sigaretten - moeder kon niet zon­ meenemen, die wij met smaak opaten: der - kostten tussen d e 15 en 25 cent. honger maakt rauwe bonen zoet. Dan '94 afl. 3\ 4 Het Land Van Herle

De Hl. Hart- school te Schaesberg boven aan de Stationss traat. De school van de 'Franse zus­ ters' was gebouwd in 1905 en in 1968 afgebroken. Links een deel van de burgemees terswo­ ning. Rechts lag het klooster. (Fotocoll. Zusters van de Hl . Harten)

ook nog bij de kruidenierszaak van tijd was je dan nog een kind in de ogen H orsch, die mevrouw kwam zelf uit van je ouders, en vooral in d e joodse Duitsland. Hier verdiende moeder meer, samenleving hoorden meisjes van die kreeg altijd wat extra en bracht veel leeftijd nog thuis in het gezin en werden appels mee (vijf kilo voor 25 cent). Ook je vrienden voor je uitgezocht; maar we heeft ze er later de huispoets gedaan en leefden in een uitzonderingssituatie. aardappelen geraapt, want de baas had Louis (Ludwig) was aangenomen als sle­ ook nog landerijen; voor een rij aardap­ per op de ON II, doch vóór hij die baan pelen kreeg ze één gulden loon. Moeder kreeg moest hij een briefj e van de pas­ heeft alles aangepakt om ons er door te toor van Schaesberg meebrengen, als slepen en om vader af en toe een pakje bewijs dat hij katholiek was. Wij allen sigaretten te kopen. Vader kwam ons 's gingen voor katholiek door. Ik heb al zondags meestal een stuk tegemoet tot verteld, dat Margot en ik in Aken de onder aan het kapelbosje bij Leenhof, communie hadden gedaan; ook werden waar we uren op de bank zaten en een wij pro forma gedoopt. Dit alles dank zij ijsje kregen van drie cent van ijscoman d e vooruitziende blik van moed er. Breemen. Vad er w ilde graag bij ons Käthe kreeg een betrekking in hotel komen wonen, maar moeder wees op Germania in H eerl en, zod at moed er het gevaar van mevrouw B. en zij steld e financieel een beetje op verhaal kwam. het voorlopig uit. Zij liet vad er nod e Käthe verdiende naar ik meen drie gul­ teruggaan, want het was bij Roderburg den per week, die ze zelf nodig had. Als ook niet alles. We kregen de indruk dat het haar niet beviel kwam ze naar huis, ze gebruik maakten van onze afhanke­ had hier of daar pijn, versnoepte haar lijkheid van hun 'goodwill' . geld met chocolade, blikjes vis, koekjes Trudie ging het red elijk goed in en sigaretten. Als bij ons d e bel ging 94 Antwerpen, ze had een betrekking en moest moeder diep zuchten, want dan '94 afl. 3\ 4 een vriend. Ze was toen 17 jaar en in die kwam Käthe weer naar huis en hadden Het Land Van Herle we een eter méér. Louis kreeg elf of moet meneer zich bij mij melden op het twaalf gulden vooruitbetaling en met de politiebureau" . Wij kregen niet veel afrekening tussen de 22 en 27 gulden, door de keel en om 10.00 uur heeft vader maar hij ondersteunde moeder niet veel. zich gemeld. Hij kwam niet meer terug; Hij had zelf veel nodig, stelde hoge het was een grote slag voor ons. 's Mid­ eisen, dronk onze melk op en moeder dags ging moeder met ons twee er heen. moest maar weer toegeven, omdat ze Wij mochten vader spreken, die overdag zijn financiële steun nodig had, al was niet in de cel zat, maar in het wachtlo­ deze niet groot. Later hebben we nog bij kaal verbleef. Omdat hij geen verblijfs­ Roderburg gewerkt om Louis' schoenen vergunning noch een geldige pas had, en pantoffels te betalen, die hij daar had werd hij vastgehouden totdat de autori­ laten maken. Hij was een goede vriend teiten zouden beslissen hem uit te wij­ van zoon Heinz Roderburg geworden, zen. 's Maandags vroeg moeder met ons die zich aan Louis optrok, omdat hijzelf twee aan de hand om een onderhoud bij een 'Einzelgänger' was en bij meisjes burgemeester Lempers. Zij legde hem geen chance had ... Onze Louis was en onze moeilijke situatie uit, wees op het bleef voor ons een vreemde; hij was te gevaar voor vader bij een uitwijzing lang van huis geweest en paste niet meer naar Duitsland, vertelde van alle ellende in ons gezin. die wij hadden doorgemaakt en dat wij dan zonder vader waren. De burgemees­ Vader wordt aangegeven ter was begaan met ons lot en beloofde Mijn ouders hadden er genoeg van zijn uiterste best te doen om een tijdelij­ om apart door het leven te gaan. Ze ke verblijfsvergunning voor vader via de besloten het erop te wagen en vader instanties in Maastricht los te krijgen. kwam bij ons wonen. Mevrouw B. sprak Vader moest zolang op het bureau blij­ moeder erover aan, w at die vreemde ven; we konden hem elke dag bezoeken man bij haar deed, ze was toch weduwe. en eten brengen. Iedere dag was moeder Moeder zei, dat het haar niets aanging, op het gemeentehuis om te vragen hoe ze betaalde haar huur op tijd en wat ze het was. Wij leefden in angst en span­ zelf deed, moest ze zelf weten. Mevrouw ning. Moeder en wij gingen te voet naar B. droop af, was kwaad en zon op Heerlen om de voorzitter van de joodse wraak. Het ging een paar weken goed, gemeente te spreken. De heer Wolf kon we konden zelfs nog allemaal tesamen en wou ons niet helpen en bijstaan in de mijn tiende verjaardag vieren. Ik kreeg poging om vader in Nederland te hou­ een nieuwe trui die moeder bij Bloemen den; hij sprak over lastige Duitse en had gekocht. Op een zondagmorgen Poolse joden, die daar moesten blijven toen vader zich net aan het wassen was, waar ze vandaan kwamen. Het was werd er op de deur geklopt. De bel was gewoon mensonterend en tegen de niet gegaan: dat duidde op afgesproken Halacha in, die zegt dat je elkaar moet werk. Moeder deed open; er stond een helpen.' We zouden steeds meer in de man die een politiepenning liet zien. Hij steek gelaten worden. Ook bezochten was in burger en zei, dat hij rijksveld­ we de pastoor van Schaesberg, die tegen wachter Driessen was. Hij wees naar mijn moeder een sermoen hield, omdat mijn vader en vroeg wie dat was. ze zich inzette voor een jood. Juist in een Moeder zei: "Het is mijn man". Hierop dorp als Schaesberg toen was, leek het zei hij: "Hij staat niet bij ons ingeschre­ net of de mensen op de maan leefden, ze ven, zodoende is hij illegaal in hadden helemaal geen begrip of gevoel 95 Nederland. Eten jullie maar eerst en dan voor andersdenkenden. Wat niet in hun '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

katholieke straatje paste, werd verwor­ voor ons echter te duur was. Moeder pen. Een hele week heeft moeder van kreeg nog twee poetsbetrekkingen. Ze alles gedaan om vader hier te houden, mocht het eigenlijk niet doen, want dan maar alles was tevergeefs. We hadden werd de kleine uitkering ingehouden. veel respect voor burgemeester Vooral bij het gezin Horsch had ze het Lempers, die alles heeft gedaan om voor goed, want naast geld kregen we ook vader een verblijfsvergunning te verkrij­ vaak levensmiddelen tegen een lage gen. Alle pogingen liepen spaak; vader prijs. Moeder was de hele dag onder­ zou weer uit Nederland moeten vertrek­ weg, Margat en ik poetsten dan alles, ken. De heer Lempers zei: "Niet naar maakten het eten klaar, stopten kousen Duitsland, maar terug naar België, waar en deden de was. Wij wachtten altijd vol hij het laatst heeft gewoond." Wij namen vreugde op de komst van moeder en afscheid van vader en zeiden: "Tot waren nieuwsgierig wat ze weer zou gauw; we komen je opzoeken wanneer meebrengen. Aan Louis hadden we niet het ons financieel beter zal gaan". veel. Hij had meestal alles zelf nodig, Moeder beloofde elke week wat geld te was zonderling geworden tegenover sturen, van dat beetje wat we zelf had­ ons. Käthe wisselde van betrekking als den. 's Morgens vroeg werd hij onder van vuile handdoek, verkocht haar nieu­ begeleiding van veldwachter Paulissen we fiets aan de familie Braams om aan op de trein gezet en hij zou via geld te komen, en als ze geld had kocht Roosendaal over de Belgische grens ze zoetwaren en sigaretten (van 20 cent gebracht worden. Wij namen toen eind per pakje!). Wanneer we enigszins bij 1939 of begin 1940 met bezwaard hart waren met alles te betalen en we ons afscheid van vader. Niemand wist toen, financieel konden behelpen, dan had ze dat het een afscheid voor altijd zou zijn. weer geen werk en stond ze met haar Moeder sprak hem moed in: wij zouden koffer voor de deur. Wij leefden op de in geregeld briefcontact met hem blijven. armoedegrens. Omdat in Antwerpen een grote joodse Elke week stuurde moeder geld per gemeenschap was, wilde hij daarheen en postwissel naar vader. Hij had een klei­ bij de Belgische autoriteiten een ver­ ne kamer gevonden, maar werk was er blijfsvergunning aanvragen als politiek niet. Hij schreef ons altijd hoe het Trudie vluchteling. en hem zelf ging. Als hij schreef moest Nu verbleven we dan in Nederland: hij dit betalen met twee dagen niet was het hier beter, waren ze hier huma­ roken. Margat had een baantje bij ner dan in nazi-Duitsland? Wij konden Roderburg gekregen; ze ging er elke het niet begrijpen, waren al deze mensen woensdagmiddag te voet heen: ze moest wel mensen of alleen maar ijskoude de ramen wassen en kreeg hier een dub­ ambtenaren, die volgens de letter der beltje voor, waarvoor ze één ons kaas of wet te werk gingen? Wisten ze dan niet cervelaatworst kocht of een pakje pud­ wat in Duitsland aan de gang was? Al­ dingpoeder. Dat was allemaal voor leen de heer Lempers droeg zijn mens­ Louis, die altijd goed wilde eten. Zelf zijn ook werkelijk naar buiten uit. kreeg ik bij Roderburg voor een hele Voor ons ging het leven verder. Wij zaterdagmiddag werk een kwartje. hadden ruzie met de familie B., doch wij Onmiddellijk uit school ging ik er te moesten de woning aanhouden. De voet heen; ik maakte hakken, schoenen huur betaalden wij in het vervolg echter 96 die gerepareerd waren moest ik verder aan de eigenaar zelf, de familie Quint, afwerken, schoenen thuis bezorgen en '94 afl. 3\4 die ons een andere woning aanbood, die dochter Liesbeth, die bij de ODB (Ons Het Land Van Herl e

Dagelijks Brood) op Heerlerbaan werkte, keer per week opengezet. Wij kwamen het eten brengen. 's Avonds ging ik te de winter door zonder veel kleerscheu- voet naar huis, want het kwartje hadden ren. we hard nodig. In Polen was het ergste begonnen: de joden moesten, voorzover ze al niet in getto's leefden, bij elkaar gaan wonen. Wij kregen een kaart van oom Salli uit Lod z; hij had waarschijnlijk het adres van vader gekregen. Tussen de regels door schreef hij hoe erg het was, dat ze bij elkaar gedreven werden in enkele straten in het getto van Lodz.

De Duitse inval In de nacht van 9 op 10 mei 1940 was de lucht vol vliegtuiggeronk. Wij schrok­ ken wakker. Het was de verjaardag van mijn zus Margot, zij werd die dag der­ tien jaar. 's Morgens vroeg om 4.30 uur kwamen de Duitse troepen in het ons wel be ke nde 'Feldg ra u ' aa ngema r ­ cheerd, een kolonel op een mooi paard voerde ze aan. Er waren veel kanonnen bij, voortgetrokken door paarden, en infanterie te voet. Moeder zei: "Nu heb­ ben de Duitsers ons ingehaald, nu is het Mr . A.P.].M. Lempers, burgemeester van met ons all emaal gedaan". Ze trokken Schaesberg van 1934 - 1947. Tijdens de oor­ d e hele d ag van Schaesberg naar log nam hij ontslag, omdat hij weigerde met Heerlen, naar Maastricht en verder. Veel de bezetter samen te werken. (Fo toco /1. Nederlandse soldaten ruilden hun uni­ gemeente Landgraaf) fo rm voor burgerpa kj es. De w inkels werden door d e Duitse solda ten me t Willie kwam op bezoek, bracht wat hun Wehrmachtmarken geplunderd, of geld mee va n d e hure n in Aken e n beter gezegd leeggekocht, het waren kw am toeste mming vragen o m m e t 'Kri egsma rken ', noodgeld. Gewild Ma ri a te trou wen. Maria was in ver­ waren sigaretten, chocola en jenever; de wachting, dit om haar vader de toestem­ winkeliers hadden nog nooit zoveel ver­ ming tot het huwelijk af te dwingen. Hij kocht als in die dagen. Kinderen li epen was een s tre ng protesta nt; me t een met zakken vol geld, deden boodschap­ ka tholi ek trouwen was voor hem een pen voor de soldaten en vonden dit fijn, gruwel. In school gi ng ik goed vooruit het was weer eens iets anders. Vader en en las veel om mij de Nederl andse taal Trudie zouden het nu bijzonder zwaar eigen te maken. De wi nter van 1939-1940 krijgen. Het contact met vader was voor­ was zeer koud en er lag veel sneeuw. De lopig helemaal verbroken. waterl eiding was d ichtgevroren in de De situatie thuis verbeterd e niet. kelders e n o m de mensen va n de Lo uis maakte steeds meer aanspraken Hoogstraat en aangrenzende straten in op het beste en had geen zi n meer in 97 de wijk Lichte nberg van water te voor­ harde mijnarbeid, want hi j was het vrije '94 afl. 3\4 zien werden toen de straatkranen één boerenleven gewend. Op school had ik Het Land Van Herle

Bij een zware vechtpartij in Heerlen tussen leden van de NSB en sympatisanten van de Nederlandsche Unie waren door pistoolschoten een politieman en een NSB'er om het leven gekomen. De Duitse bezetter nam de zaak hoog op. Een aantal Unie-leden uit Nieuwenhagen werden wekenlang in gijzeling genomen. Op deze foto van 25 maart 1941 staa n een aantal gegijzelden met hun weekblad in de hand. Van links naar rechts staand: J. Silvertand, J. Keijbets en Schepers . Zitten v.l.n.r. W. Bruns, P. Meens, D. Boijmans en A. Maar. (SAH, fotocol i. 8450)

de derde klas kunnen overslaan, omdat eigen gebruik. Ook d e bus kreeg ze ik alleen de handicap van de Neder­ betaald. Zo hoefde moeder zich niet landse taal had te verwerken. Vader en meer de hele zaterdag voor één gulden Trudie ging het niet al te best: moeder uit de naad te werken. Roderburg vroeg probeerde elke week iets te sturen, al of moeder zaterdagmiddags nog drie was het maar 20 of 50 Belgische francs. uur kon komen om de winkel te poetsen Bij de familie Horsch hielp moeder bij de voor twee gulden en vijftig cent. Ook dat aardappel- en fruitoogst om onze finan­ nam moeder aan. ciële toestand te verbeteren. Zij ging elke zaterdag voor mevrouw Roderburg 1941 boodschappen doen bij de slager en ook Zo werd het 1941. Voor moeder was op de markt. Hier kwam ze in gesprek het lastig om drie keer per week de hele met groentehandelaar Toon Knubben, dag van huis te zijn. Margot was als kle­ geboren in het Roergebied, waar hij later dingmaakster in de leer bij mevrouw in varkens heeft gehandeld. Hij was Heerings in Heerlen. Wij hadden een Nederlander en vroeg aan moeder of ze tweedehands fi ets voor haar gekregen hem misschien als verkoopster op een van tante Anna Vermeulen, de zuster paar markten wilde helpen: zaterdags in van de eerste man van moeder. Ikzelf Heer.len, woensdags in Spekholzerheide was intussen een paar maal ziek geweest 98 en op vrijdag in Hoensbroek, voor vijf en had de vierde klas afgemaakt met een '94 afl. 3\4 gulden per dag en gratis groente voor goed rapport. Ik leefde nog altijd onder Het Land Van Herle

de naam Jacob Paumen. Bij de overgang vóór de oorlog in Aken enkele malen in naar de vijfde klas bekeek de nieuwe aanraking gekomen met justitie. meester, de heer Boer, de klasselijst en zei: "Ik heb hier twee jongens op staan: Naar Heerlen Jacob Paumen en Jacob Keppels, beiden Moeder kwam met nieuws: we kon­ met dezelfde geboorteda turn", en toen den verhuizen naar Heerlen, waar ze op moest ik kleur bekennen. Ik heb het hem een tot woningen omgebouwde steen­ na schooltijd uitgelegd. Hij had er be­ en dakpannenfa briek, genoemd de grip voor en wij zijn overeengekomen "Pannesjop", een woning kon krijgen.3 voortaan de naam Keppels te gebruiken. Zo verhuisden we in september 1941 De jongens keken wel verbaasd op, maar naar Heerlen. We hadden niet veel, dus de voornaam was dezelfde gebleven. hoefde er ook niet veel getransporteerd Willie en Maria hadden intussen te worden. We leenden de handkar van een zoon, Erno, gekregen en ik was dus Toon Knubben. Gelukkig kwamen we oom. Willie kon ons af en toe wat geld weg bij de vrouw die vader verraden van de huren brengen. Hij kwam de had. Op Schaesbergerweg 11 woonden grens over omdat hij transporten moest allerhande soorten mensen, zoals het rijden naar Nederland. Hij had als verte­ 'schlammannetje' Breithüber (Schlamm genwoordiger van moeder en beheerder = kolengruis), de Duitse familie Klaar­ van moeders panden in Aken de huren wasser, nog een Duits gezin en de mede­ omhoog weten te brengen; de mensen eigenaar Havenith. Er was geen stro­ verdienden ook meer. Willie zelf is er mend water, maar een echte water­ ook wel bij gevaren; hij, en ook opa, pomp, die in de winter bevroren was. Er woonden toch al gratis. En hij kon goed was geen watercloset, dat hebben wijzelf naar zichzelf toe rekenen. Moeder kocht moeten maken van sinaasappelkisten. hier de winkels leeg: radio's, strijkijzers, Moeder had het opnieuw laten kalken kinderkleding, platenspelers. Willie kon en de drie kamers laten witten en ver­ alles goed gebruiken, want hij verkocht ven. Ondanks alles waren we blij, dat het met winst in Aken. Het stuitte mij we in Heerlen woonden: hier konden we tegen de bor, t, maar ik had niets te ver­ weer met een schone lei beginnen. Er tellen. was veel werk te doen, we maakten ons Louis kreeg steeds meer een hekel zelf trappen en zetten een stuk tuin af, aan de mijn en was bij een knokploeg zodat wij apart woonden. Moeder was terecht gekomen van de Nederlandsche dicht bij haar nieuwe job en onze Toon Unie.' Ze hadden hem in de smiezen, hij de groentehandelaar woonde bij mensen moest maken dat hij weg kwam. Hij was in op nummer 17, bij Papenhof en intussen in een boksclub gegaan bij Daniëls. Het werd tijd om ons leven te Pluymaekers op de Schaesbergerweg in camoufleren, want de Duitsers werden Heerlen. Daar was een zoon, Piet Pluy­ feller. In een grotere stad als Heerlen, maekers, die bij zijn vader op de post waar veel mensen woonden, valt men werkte, maar zich moest melden voor de niet zo op en is men niet altijd het onder­ 'Arbeitseinsatz' (de gedwongen tewerk­ werp van gesprek. Niemand kende ons stelling in Duitsland). Ze hadden samen hier, wist van vader af, of kende onze plannen om zich hieraan te onttrekken, vele achternamen; alleen de naam want als Louis niet meer naar de mijn Paumen en Keppels. Wij moesten alle­ ging, moest hij óók in Duitsland gaan maal aanpakken om de woning en de werken. Daar hadden ze nog een appel­ leefomstandigheden in redelijke staat te 99 tje met hem te schillen, want Louis was brengen en te houden. '94 aft. 3\4 Het Land Van Herle

Ik ging naar een nieuwe school aan waard. De joodse bevolking van Heerlen de Meezenbroekerweg, bij meester werd al gauw in de hoek gedrukt en er Erven, maar ik zag er geen jongens die werden de bekende chicanes en haat­ ik op de Schaesbergerweg en Klooster­ campagnes toegepast.' Moeder heeft koolhof had gezien. Onder het speel­ velen die waren ondergedoken toen de kwartier zei ik dat tegen de meester. Het razzia's in 1942 begonnen aan groente­ gevolg was dat ik 's middags meeging bonkaarten geholpen, zoals de families met enige buurjongens die op de Herstein, Golstein en Marcus. Er waren St.Jozefschool in de Nobelstraat zaten. Ik er bij de familie Lankhorst in de kelder kwam in de vijfde klas bij meester die extra door ons werden bevoorraad. Bollen. Hij was vrijgezel en had een Jammer dat wij vader en Trudie ook niet kamer tegenover de school. Hier moest aan een onderduikadres hebben kunnen ik behoorlijk aanpakken, omdat ze een helpen toen het nog kon. Moeder heeft stuk verder waren dan in Schaesberg. na de oorlog hier altijd weer met mij Iedere dag besteedde ik uren aan mijn over gesproken. Maar wij waren vreem­ huiswerk; vooral taal moest ik flink den en kenden toen niemand. Met de ophalen, zeker de grammatica. Moeilijk buurjongens ging ik mee naar de katho­ was voor mij de 'lange ij' en de 'korte ei' lieke kerk om op school geen punten te en ik geloof dat ik dat nooit geheel verliezen. Men viel niet op wanneer men onder de knie heb gekregen. Bij meester deed als iedereen en wij wilden overle­ Theunissen van de zevende klas nam ik ven na al de moeite, pijn, verdriet en de Franse les, twee keer per week voor één eenzaamheid van moeder. gulden. Ik heb er veel opgestoken, ook In 1942 ging het Duitsland militair de liefde voor de talen. Mijn lievelings­ goed. De jacht op de joden was begon­ vakken waren aardrijkskunde, geschie­ nen. Wetten, maatregelen en onmense­ denis, politiek en algemene ontwikke­ lijkheden waren schering en inslag. De ling. Hierin was ik de andere leerlingen Limburgse joden moesten allemaal naar ver vooruit. Ik denk dat die voorkeur uit Amsterdam om hen beter te kunnen een joodse identiteitsbasis voortkomt, deporteren. In Amersfoort, Vught en want als volk waren wij toch altijd Westerbork waren verzamelkampen onderweg. Zo is onze familie van Judea vanwaar ze gedeporteerd werden naar rond de Middellandse Zee naar Spanje, Auschwitz, Sobibor, Treblinka, Maut­ Frankrijk, Duitsland (onze Duitse naam hausen, Dachau, Bergen Belsen, Gross Lipmann), naar Polen en Rusland (onze Rosen en andere oorden der verschrik­ Poolse naam Pakula), weer naar Duits­ king en massavernietiging, met gaska­ land en nu naar Nederland getrokken. mers, executiepeletons en crematoria. Wij moesten ons overal aanpassen zon­ der te assimileren. Wij waren wel ver­ Zwarte groentehandel licht en geëmancipeerd joods, maar De winter van 1941-1942 was streng, steeds moesten wij leren ons temidden met weinig kolen, weinig eten en geen van andere volken te handhaven. Ik kon schoenen. Moeder voelde zich helemaal me goed handhaven in deze klas. Er thuis in de groentehandel, maar er werd werd gekeken of je elke dag naar de niets verdiend. De groente kwam op de kerk ging. Ik deed maar mee, ik wilde bon, en eerst kwamen de Duitsers aan niet opvallen; wij hadden immers een de beurt. De heer Klören, die het katholiek sausje over ons gekregen. Kegelpaleis exploiteerde, moest het 100 De tijden waren raar en het leven beste van deze groente verdelen onder '94 afl. 3\4 onder de Duitse bezetter was niets de Duitsers. Omdat zij teveel hadden, Het Land Van Herle

Schaesbergerweg rond 1890. De dakpannenfabriek ("Pannesjop") met ovens en houtzagerij werd in 1870 door aan nemer Willem Ciaassen opgericht. Ook was er enkele jaren een tabaks­ kerverij geves tigd. In 1897 werd de fabrikage ges topt. (SAH, fotoco ll. nr. 125) bleef hij met grote partijen zitten, die ers, instellingen en dan d e gewone Toon van hem overnam om ze óf aan de groentehandelaren. Soms kreeg je een klanten te verkopen óf in de zwarte han­ handkar vol groente, meestal grovere del terecht te laten komen. De zwarte soorten, soms ook stond je de hele dag handel was de enige manier om iets te voor noppes. We hadden ongeveer vier­ verdienen, want er gold een prijsbeheer­ honderd vaste klanten, die rond d e sing. Er mocht maar 13% bruto winst Sch aesbergerweg woonden tot aan gemaakt worden, waarvan 10% inkom­ Leenhof toe. Zij werden ongeduldig en sten en 3% voor de omzetbelasting. We kwaad wanneer we geen groente en kregen proces-verbaal na proces-verbaal fruit hadden. Op de distributiebonkaart, te betalen. Na de bevoorrading van de die iedereen had, werd telkens weer een Duitsers kwamen de NSB' ers, en de rest bon bekend gemaakt voor groente. was d an voor de andere mensen. Het Daarna w erden we dan, als we geluk kwam voor dat de mensen in rijen ston­ hadden, bevoorraad. Wij kochten ook in d en opgesteld van het Kerkplein tot ruil voor de 'mijnwerkersalcohol', de beneden aan de Stationsstraat om maar jenever die mijnwerkers kregen wanneer een portie groente te kunnen bemachti­ zij 's zondags werkten en waarmee som­ gen. Vóór en na schooltijd en in d e migen betaalden als ze geen geld had­ vakanties was ik altijd op de markt om den. de grossiers te helpen laden en lossen. Ik Of we kochten van P.B., een NSB'er kreeg zo twee gulden: één van moeder om den brode, die met de hem toegewe­ en één van Toon Knubben. Hele dagen zen groente geen raad wist, omdat zijn stonden wij later aan het goederensta­ klanten meestal groentetuinen hadden. tion, waar de wagons binnenkwamen en Zo kregen we toch iets voor onze klan­ 101 waar de volgorde was: Duitsers, NSB'- ten, die steeds ontevredener werden. '94 afl. 3\ 4 Het Land Van Herle

Kochten we iets op de zwarte markt bij Wat 's avonds mee terug kwam, S. die met paard en wagen van Maas­ werd door moeder gekookt, dan ston­ tricht kwam, dan werd de C(ontrole) den mosselen dagelijks op het menu, D(dienst) opgebeld en kregen we weer gekookt, in het zuur of gebakken. Ik een proces-verbaal. Vooral de familie K. moest elke dag bij het zaadwinkeltje van had hier een handje van, die vrouw zag Van Es in de Willerostraat na schooltijd alles, hoorde alles. De winsten werden zakken zaadgoed gaan halen. De gewo­ steeds kleiner, omdat wij door S. ge­ ne mensen hadden hier geen geld voor. noodzaakt werden minder gewilde Wij kochten er alles weg: boontjes, erw­ groente af te nemen bij de meer geliefde ten, capucijners, grote bonen. Deze wer­ soorten. Zo konden wij de komkommers den weer op de zwarte markt afgezet. niet kwijt; wij aten 's morgens, 's mid­ Op een dag werd ik gevolgd door een dags en 's avonds komkommers bij het rechercheur, maar ik kon het spul onder schaarse brood. De paar kippen en gan­ de zuurkool, die wij zelf maakten, ver­ zen die wij hadden konden die hoeveel­ stoppen. Ook kregen we wel eens dure heid ook niet aan. Je was gedwongen er groente en fruit, die we niet kwijt raak­ iets 'zwart' bij te doen: wij verkochten ten en daarom, na een paar dagen wach­ mosselen langs de deur, die wij kochten ten, aan de Duitsers verkochten, wat van de oude heer Sanders. weer herrie met de klanten veroorzaak­ te. Moeder en Toon gingen in de winter venten met een grote slee, die iemand in ruilhandel voor ons had gemaakt. Wij kochten hele bonkaarten op voor voor 50 tot 60 gulden en moesten maar af­ wachten welke bonnen bekend gemaakt werden voor suiker, brood, vlees, jam en dergelijke. Ik moest deze bonnen samen met Toon ophalen in Brunssum, ook weer via via, bij een handelaar wiens vrouw een winkel in koloniale waren had en van de mijnwerkers de dubbele bonkaarten kocht, omdat ze op de lat winkelden en niet betalen konden. Eens reed ik met de handkar vol spek, ver­ stopt onder de groente, door Heerlen om het in de Gasthuisstraat af te leveren bij 0. Als jongen van dertien of veertien jaar deed ik dit uit medeverantwoorde­ lijkheid, om het gezin draaiende te hou­ den. Het was ruilen en zwart handelen om een paar guldens te verdienen, als je, zoals wij, geen vader met een betaalde baan had. Het fornuis in de keuken Naarmate de voedselsituatie verslechterde, diende ook om ons te warmen. Het werden de distributiebonnen belangrijker. werd gestookt met 'zwarte' kolen, die De bonnen werden koopwaar. Ook in de wij kochten van mensen die op de steen­ 102 zwartha ndel waren de bonkaarten gewild . bergen nog kolen raapten tussen de ste­ '94 afl. 3\4 (LD, apri/1942) nen. Het Land Van Herle

Alles wordt schaars en duur men. Een Duitse familie Braun exploi­ Een zakje kolen kostte vijf tot tien teerde dat. De ober Peters zag dat ik iets gulden. Wij moesten gekleed worden en kwijt wilde en zei: "Leg het maar tussen eens een krant kunnen lezen. Er was de servetten". Buiten stond de 'stille' me gebrek aan schoenen. 's Zomers liep ik op te wachten en vroeg waar ik het op platte sandalen, die ik zelf maakte: pakje gelaten had. Toen ik zei dat ik van canvas de riempjes, de zolen waren geen pakje had, moest ik mee naar bin­ van afgekeurde transportbanden van de nen, waar hij alles afzocht tot mevrouw mijn, die Roderburg had opgekocht om Braun er zich mee bemoeide. Ik moest voor de mensen nog de schoenen te kun­ mee naar het bureau, kreeg onderweg nen repareren. Mijn doorgezakte voeten enkele klappen, werd verhoord, maar zijn toen helemaal in de vernieling ontkende alles. Hij sloot me op in een cel geraakt en ik ben er later voor de militai­ waar ik echter na ongeveer een uur op re dienst op afgekeurd. Kinderen kregen de celdeur bonsde, omdat ik naar school via het Rode Kruis één Spaanse sinaas­ moest. Dit vertelde ik hem en verder dat appel op een bon. Wanneer de sinaasap­ hij een minderjarige wederrechtelijk pels binnen kwamen, moesten enige geslagen had en vasthield. Hij liet me groothandelaren deze lossen bij het sta­ toen lopen met de mededeling dat tion. Zelf hielp ik mee bij het lossen om Toontje Knubben zich bij hem moest ze te vervoeren naar het verdeelkantoor melden. Na het speelkwartier ging ik bij Van Gasselt. We li eten dan een kist weer in de klas in mijn bank zitten. kapot springen en dan raapte ik mijn Louis werkte niet meer op de mijn, plusfour vol, liet me thuis afzetten en de hij had zich gemeld bij de Nederlandse sinaasappels rolden de keuken in. De Arbeidsdienst met nog een paar jongens reguliere prijs voor de consument van de mijn, echte avonturiers, al wilden bedroeg tien cent per sinaasappel. Op de ze het na de oorlog niet meer weten. zwarte markt brachten ze één gulden op. Moeder deed er alles aan om hem van Ik kocht eventueel overgebleven sinaas­ zijn voornemen af te brengen, maar hij appels voor 50 cent op en bracht ze in luisterde niet meer naar haar. Hij was mijn schooltas naar de mensen die er één onder druk gezet om in Duitse militaire gulden voor betaalden. Aan de normale dienst te gaan. Dat wilde hij niet en dus groentehandel kon je geen droge boter­ moest hij naar Duitsland gaan om er ver­ ham overhouden. plicht te werken in de Zeisswerke in Eens op een zaterdagmorgen werd Jena. ik op het politiebureau vastgezet. Op de Margot was nog steeds bij Heering, eier- en botermarkt had een koopvrouw waar ze een goede opleiding als kleer­ uit Valkenburg ons om bedlakens ge­ maakster kreeg. Ze heeft zich na de oor­ vraagd voor haar dochter die ging trou­ log enige tijd zelfstandig gemaakt; alleen wen. Toon wist er wel aan te komen, in het knippen heeft ze niet geleerd. Ze ruil voor boter en eieren. Maar wie er betaalde vijftien gulden per week kost­ weer mee moest sjouwen was ik natuur­ geld en kreeg voor het naaien van een lijk. Toon was te bang. Het was druk die eenvoudige jurk 12,50 gulden en voor zaterdag en ik moest wachten met het versierde jurken tussen f15,- en f17,50. overhandigen van het laken: er waren Johanna, een vroegere collega van haar altijd 'stillen' en CD-mensen op d e uit Klimmen, heeft toen voor haar de markt. Eentje hield me in het oog. Ik stoffen geknipt. bleef niet lang staan, li ep het Hamburger Wij hadden in die tijd nogal wat 103 Buffet binnen, waar alle marktlui kwa- joodse klanten, die de gele Davidster '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

moesten dragen, zich niet meer op straat hem wel zei dat ze niet mocht verkopen. wilden begeven en die we de groente Hij zei: "Ik laat ze meteen ophalen; mij aan huis brachten. Ook enige gezinnen doen ze toch niets". Maar moeder kwam die joodse onderduikers hadden, kregen vast te zitten bij de maréchaussee op de extra groente van ons. Hierop werd uit Sittarderweg. Ze vroeg zich af wat er principe geen winst gemaakt. Moeder met ons zou gebeuren als zij er niet was? zei altijd: "Misschien helpen andere Ze zou zo gauw mogelijk naar huis moe­ mensen in België vader en Trudie ook." ten zien te komen en vroeg daarom bij Moeder zette de joodse traditie voort, het volgende verhoor om een gesprek zoals wij ook altijd in Aken hadden met de heer Stahl, de Duitse vertegen­ gedaan, anderen helpen nu het nog kon. woordiger in het 'Braune Haus' op de Joden waren nu eenmaal ongewenst en Sittarderweg. Ze zei: "Ik ben geboren het waren maar enkelen die hielpen, Duitse en ik wil mij weer Duitse laten vanuit medemenselijkheid, barmhartig­ maken". Men schrok en vroeg waarom heid. Ook nu stond de clerus op enige ze dat niet eerder had gezegd; voor de uitzonderingen na aan de kant en keek Duitsers had men schrik. Men ver­ toe. En ze verkondigden nog wel de scheurde de stukken en moeder kon boodschap van Christus, voor hen Gods gaan. Later kreeg ze een oproep om bij Zoon, voor ons Jesoeah, rabbi van Stahl te komen. Deze ried haar aan weer Nazareth. Als je de geschiedenis leest de Duitse nationaliteit aan te vragen. van 2000 jaar vervolging van ons joden, Moeder zei, dat ze zich daarover zou dan kun je je er niet over verwonderen beraden; zo liep de hele affaire met een dat de katholieke kerk in deze ook nu sisser af. duidelijk is tekort geschoten. Met de mond belijdt men het geloof, maar bij de Het definitieve afscheid van daadwerkelijke uitvoering hoeft het vader en Trudie voor hen niet meer. Ik wil hier een uit­ Van vader en Trudie kwam in 1942 zondering maken voor de mensen die af en toe een briefkaart vanuit België. met inzet van hun eigen leven de joodse Toen in mei 1942 de laatste kaart kwam, medemensen hebben geholpen. zag ik dat moeder lijkbleek werd en Met de tijd werden voor ons de huilde, terwijl ze anders nooit huilde, gevaren groter, omdat wij gedeeltelijk in tenminste niet in ons bijzijn. Het was een de zwarthandel zaten. Wanneer soms kaart met het mooie handschrift van mensen door de Economische Controle vader: "Ich teile Euch leider mit dass ich Dienst gepakt werden, vielen bij de ver­ mich heute melden muss, Trudie in ein horen ook de namen van Toon en moe­ paar Tagen. Wir kommen in ein der en werden bij ons huiszoekingen Sammellager Malines (Mechelen bij verricht. Moeder werd opgepakt omdat Brussel; het bleek later het Lager in ze een slaapkamerinterieur had ver­ Herk-de-Stad bij Hasselt te zijn); hoffent­ kocht, die in beslag genomen was bij de lich tun sie uns nichts. Aber ich vermute familie Van de W. Volgens de recher­ dass es böse enden wird, denn wir wer­ cheur vroeg moeder er te veel voor en den in ein weit weg liegendes Arbeits­ legde hij er beslag op. Moeder had er lager deportiert. Ich küsse Euch und een goede prijs voor betaald. Een urnarme Euch, ihr Lieben. Agnes, sorge Duitser die bij kasteel Schaesberg woon­ gut für die Margot und den kleinen de en de slaapkamer graag voor zijn Jakob, vergesse mich nie. Ihr könnt nur 104 dochter had, bood zoveel geld en levens­ eines tun, betet für uns. Vielleicht auf '94 afl. 3\4 middelen dat moeder zwichtte, maar Wiedersehen, auch der Krieg wird ein- Het Land Van Herle mal ein Ende nehmen, dann kommen gezondheid dat maar kon volhouden. wir wieder zusammen. Ich werde Euch Trudie was jong, gezond en flink. Maar nie vergessen und danke für die schö• helaas, het was het laatste levensteken nen Jahre mit Euch. Lebe wohl, dein dat wij van hen beiden kregen. Van Mann Leo, euer Vater". Het was net of onze mooie dromen was niets terechtge­ de wereld stil stond, wij vermoedden en komen. Ons verblijf in Nederland, dacht wisten het ook wat vader en Trudie te ik toen, was voor niets geweest. Wat wachten stond: hard werken in een moest er van ons worden? arbeidskamp. Als vader met zijn slechte

NOTEN:

I. De Hala (hebreeuws: '(levens)wandel') is de zagen in de Unie een middel om te protesteren verzamelnaam van de wettelijke bestanddelen tegen de Duitse bezetting en de Nederlandse uit de joodse literatuur die nauwkeurige voor­ nazi-partijen. Al spoedig braken er meningsver­ schriften voor de levenswandel bevatten. Be­ schillen uit binnen de leiding en kwam het in langrijke onderwerpen zijn de besnijdenis, de januari 1941 tot een crisis. Steeds duidelijker sabbatrust en de spijsverorderingen. werden de rechts-autoritaire idealen en de nei­ 2. Deze politieke groepering werd opgeri cht in ging tot collaboratie en antisemitisme van het juli 1940. het doel van de Unie was om, binnen bestuur. De Duitsers gaven de Unie aanvanke­ de gewijzigde verhoudingen, in samenwerking lijk veel bewegingsvrijheid, maar na de crisis rnet de Duitse bezetter te komen tot een ni euwe verdween het vertrouwen van de bezetter snel. mailtschappij op basis van een brede nationale De NSB en de NSNAP kregen de gelegenheid samenwerking. Deze gedachtenwereld sloot hun straatterreur tegen de Unie uit te voeren. In nauw aan bij het volksdenken .. dat in de jaren december 1941 werd de Nederlandsche Unie dertig was ontstaan uit onvrede over functione­ verboden. In Heerlen heeft overigens op 21 ren va n de parlementaire democratie, het kapi­ maart 1941 een ernstig incident plaatsgevon­ talisme en de verzuiling. Ook de banden met den. Een twintigtal Unie-colporteurs was slaags Vlaanderen en Zuid-Afrika dienden nauw te geraakt met 25 WA-mannen, de knokploeg van worden aangehaald. De Unie was aanvankelijk de NSB. Nadat d e marechaussee was toege­ een overweldigend succes. Een week na de sneld ontstond er opnieuw een gevecht waarbij publicatie van het 'Manifest aan het Neder­ met pistolen werd geschoten. Een marechaus­ landsche Volk' telde men 100.000 leden, enkele see en een NSB' er werden hierbij gedood en een maanden later 800.000. Met name in Limburg aantal anderen gewond. De Duitsers traden en Noord-Brabant, waar d e Unie d e steun vervolgens hard op tegen de Unie-leden. Is genoot van de Rooms-Katholieke Staats Pa rtij Louis hierbij betrokken geweest?. Zie voor dit (RKSP), was de aanhang groot. Opmerkeli jk is incident Jas Hoogeveen, ' Eveneens voor de dat het overgrote merendeel van deze ar1nhang goede orde'. Heerlen in oorlogstijd , 1940-1944. iets anders wilde dan de initia ti efn emers. Zij Heerlen 1984, p. 39-40.

105

'94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

CAROLIEN VAN BERGE EN ROELOF BRAAD

HET KINDERTEHUIS KASTEEL HOENSBROEK

Een kroniek in het archief van de groote moeilijkheden mee. Het viel wer­ Congregatie van de Zusters van het kelijk niet gemakkelijk om voor ons Arme Kind Jezus in Simpelveld verhaalt groote gezin het noodige aan voedsel, hoe tijdens de Tweede Wereldoorlog kleeding en schoeisel bijeen te krijgen. kasteel Hoensbroek onderdak bood aan Maar Goddank, de Voorzienigheid heeft circa 150 voogdijkinderen.' De voogdij­ ons zichtbaar geholpen".' kinderen waren afkomstig uit 'Meer­ Op 22 oktober 1942 werd bekend zicht' in Velsen en stonden onder de dat Velsen op last van de Duitsers moest hoede van zusters van de Congregatie evacueren, omdat er in d e duinen vijf van de Zusters van het arme kind Jezus kilometer verdedigingswerk moest wor­ uit Velsen, o.l.v. moeder Francisca den aangelegd. De zusters hadden nog Cruce, M.L. Vasen. een stille hoop dat zij Meerzicht niet De kroniek geeft de indrukken weer hoefden te ontruimen. Het liep echter van de - helaas anonieme - kroniek­ anders. De schooldokter bracht hun de schrijfster gedurende nagenoeg de gehe­ definitieve bevestiging dat ook Meer­ le oorlogsperiode. Met name het deel zicht bij de te evacuëren gebouwen van oktober 1942 tot juni 1946 is voor hoorde. Als eerste werd de inmaak en onze regio van belang. Hierin vertelt de alles wat kunstwaarde had veilig zuster waarom en hoe de zusters op last gesteld. Dat werd naar de Linnaeushof van de bezetter met de kinderen van in Amsterdam gebracht. Op 1 novem­ 'Meerzicht' naar kasteel Hoensbroek ber kregen de zusters te horen dat moesten verhuizen, hoe zij de oorlog op Meerzicht 22 november ontruimd moest het kasteel zijn doorgekomen, er de zijn. bevrijding beleefden en in 1946 genood­ Er werd snel gezocht naar een zaakt werden het kasteel weer te verla­ ander onderkomen. Bij de andere huizen ten. van de congregatie bleek geen plaats Het internaat 'Meerzicht' werd voor zo'n grote groep. Al op 10 novem­ door de zusters op 25 oktober 1908 ber wordt de mogelijkheid van de eva­ opgericht voor de verzorging en opvoe­ cuatie naar een aantal kastelen in Lim­ ding van het arme kind, meer speciaal burg aan het ontbijt besproken. Op 11 het sociaal en geestelijk misdeelde kind. november bracht moeder Clementina, In Velsen groeide het werk uit tot de de provinciaal overste uit Simpelveld, verzorging van zo'n 130 tot 160 onder het nieuws over de mogelijke huisves­ voogdij geplaatste kinderen door ruim ting in Hoensbroek: "Er is een pracht­ dertig zusters en de exploitatie van een kasteel in Hoensbroek, een ophaalbrug, naai-, bewaar-, een jongens- en een meis­ groote binnenplaats, weer een ophaal­ jesschool.' brug, prachtzalen, twee vleugels zijn Jammergenoeg is het jaar 1940 in de verwarmd. Rondom ligt het kasteel in kroniek niet beschreven. Onder "1941 " het water, alles wat uit het raam valt, schrijft de kroniekschrijfster heel nuch­ ligt in het water. Nog iets reusachtigs, 106 ter: "Het oorlogsjaar bracht voor iedere zuster krijgt een eigen kamer en '94 afl. 3\4 Meerzicht evenals voor tal van anderen, iedere kamer heeft een gemakje. Een Het Land Van Herle

pracht ridderzaal, die kan kapel worden. gereed was, dus konden we samen Moeder krijgt een staf, want bij zo'n slot kerstmis vieren ... Toen kwam Kerstmis! behoort een abdis. Allen zijn vol enthou­ Kerstmis in de vreemden. Er was geen siasme. Het zou haast jammer zijn, als plaats voor Hem in de herberg, voor ons we niet gingen". Al de volgende dag was geen plaats meer in ons eigen huis, kwam de bevestiging uit Den Haag dat in de plaats onzer inwoning, doch de men wat het ministerie betreft naar Huisheer was bij ons. Dezelfde Huis­ Hoensbroek kon, maar het duurde nog heer, die we zoo noode in Velsen had­ tot 29 november eer er een telegram uit den zien vertrekken, kwam 22 Dec. weer Den Haag kwam dat het ook wat betreft in ons midden. In de kleine slotkapel de vereniging Ave Rex Chris te en werd de Hl. Mis opgedragen. Wel was Monumentenzorg akkoord was. niet voor alle zusters plaats, maar een plekje op de grond was een hemel. Wel Naar Hoensbroek was het ijzig koud, maar het hart, waar­ Uiteindelijk was het dan zover. Op 9 in Jezus woont wordt verwarmd door december vertrokken de 32 zusters en de het vuur zijner liefde ... in de kerstnacht circa 160 kinderen naar kasteel Hoens­ toen daarbuiten het hart der oorlogvoe­ broek, uitgezwaaid door dorpsbewoners renden van haat werd verscheurd, daal­ en bekenden. "Tegen negen uur begon de de Vredevorst neer in ons midden de uittocht. Ieder kind had zijn pakje om blijvend zijn woon onder ons te ves­ met banden over de schouders op de tigen. Kerstmis in de vreemden, kerst­ rug gebonden, zoodat allen de handen mis in ballingschap. Terwijl daar buiten vrij hadden. Een pakje proviand in de de volken tegenover elkander stonden handwerkzak kon aan de rugbanden om het menschdom te vernietigen, klonk geknoopt worden. Het was een treurige het Glorie in excelsis door de gewel­ stoet. De oudere kinderen gingen voor­ ven ... ".5 uit, ieder met een kleine op de arm, dan In het eerste gedeelte van 1943 volgen de kleuters, schoolkinderen en werd nog geschoven met de inrichting, grootere meisjes met de zusters. Vele maar uiteindelijk was dan toch een de­ dorpsbewoners brachten de zusters en finitieve indeling gemaakt: het atelier kinderen naar de trein. Aan het station van de naaisters werd gevestigd in "de Hoogovens wachten reeds veel beken­ braskamer der oude ridders", de toren­ den om afscheid te nemen" .4 Per boot kamer werd gebruikt als opbergruimte, moest de inboedel naar Roermond en de slaapzalen van de kinderen waren op vandaar verder naar het kasteel. Een de eerste verdieping van het 17de-eeuw­ gedeelte van de kinderen werd, totdat se linkergedeelte. De slaapzalen van de het kasteel zou zijn ingericht, in een huis zusters op de bovenste verdieping van in Roermond en een ander gedeelte in de rechter fronttoren. Daaronder was de een huis in Maastricht ondergebracht. In ziekenkamer en daaronder, op de bega­ allerijl werd het kasteel door de zusters ne grond van de toren, de spreekkamer. ingericht en op 23 d ecember konden "De danszaal van de graaflijke familie ook de kinderen in het kasteel gehuis­ was prachtig voor refter en woonkamer vest worden. van de zusters. Het is de mooiste kamer "Kerstmis in de vreemden" konden van het kasteel boven de ridderzaal de zusters samen met de kinderen vie­ waar O.L. Heer zijn woontent heeft ren in de slotkapel van het kasteel: "23 opgeslagen".• dec. was het zoover, dat voor iedere af­ De keuken was gevestigd in de kel­ 107 deling een slaapzaal en een woonkamer der van het 18de-eeuwse gedeelte. Men '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

De weeskinderen, verkleed als Volendammertjes, waren zeer populair bij de Amerikaanse bevrijders (foto: RIOD).

kookte in het begin op twee kleine forn­ zomer van 1943 kwam er zelfs meer uizen, en dat voor soms 160-170 perso­ bezoek van familie van de kinderen dan nen! "Eiken dag in 7 partijen de aardap­ normaal, d e vestiging in het kas teel pelen koken en dan in de hooikist warm maakte blijkbaar velen nieuwsgierig. houden. Dat mocht zoo niet blijven. Over de zomervakantie van de kin­ Dadelijk werd er raad geschaft en na een deren schrijft de kroniek: "Onze kinde­ week had de keuken twee kookketels en ren hadden een prettige vacantie. Eiken een scheepsfornuis" .' dag trok zr. Jos. Petr. en zr. Adelaide er Het werd de zusters al snel duide­ met de kinderen op uit om te zeurneren lijk dat het kasteel niet ideaal was voor ... Bij het 'zeumeren' sloot zich het rapen de huisvesting van zoveel kinderen. Er van valfruit aan. De kinderen konden was te weinig sanitair, de wasmachine naar hartelust appelen eten ... Ook in kon alleen draaiende worden gehouden september genoten allen groot en klein met een noodkabel, vanwege "de zwak­ van de rijke ooft, een ongekende weelde, te van stroom", er moest een noodbad­ vooral in deze tijd" 8 huis worden ingericht en de verduiste­ Het jaar 1943 en ook het begin van ring moest nog adequaat worden gere­ 1944 werden verder beschreven alsof er geld. Nadat de eerste problemen met de geen oorlogsomstandigheden waren. hulp van de beheerder van het kasteel, Uitgebreid werd verteld over het bezoek Germanus, waren opgelost, kwam de van Sint Nicolaas compleet met boot en dagelijkse routine van 'Meerzicht' weer schimmel aan het kasteel op de middag op ga ng. Er werden weer kinderen van 5 december 1943. Het feest moest gedoopt, de zusters hielden hun retrai­ onvergetelijk worden. Men had de stille 108 tes, en men ontving vaker bezoek van hoop dat het het enige sinterklaasfeest '94 afl. 3\ 4 het moederhuis in Simpelveld. In d e op het kasteel zou worden.' Ook over Het Land Van Herle

Ook in Hoensbroek was de belangstelling voor de Amerikaanse bevrijders groot. Slager Lendfers, met witte jas Links, was er met zijn dochtertje op uit gegaan om de soldaten te ver­ welkomen. Deze foto is genomen op 17 september 1944. (SAH, fotoco ll. 8380) het op 2 februari 1944 gevierde eeuw­ veel grooter schijnt, dan het in werkelijk­ feest van de Congregatie, dat "wegens heid is, ziet er zeer aanlokkelijk uit om de tijdsomstandigheden buitenshuis niet een schuilplaats te bieden voor hoogere grootsch gevierd (kon) worden", werd militairen. Wel gaf de burgemeester een met de voorbereidingen ervoor uitvoerig bewijs, dat het kasteel geen inkwartie­ verslag gedaan.'0 ring mocht hebben wegens kinderver­ lamming, maar daar werd weinig notitie De SS op bezoek van genomen. Schier eiken dag ver­ De laatste dagen voor de bevrijding scheen er een auto met hoogere militai­ worden zeer gedetailleerd beschreven. ren om het kasteel te bezichtigen, wijl ze Op één september om half negen was er plaats nodig hadden voor kantoren en luchtalarm. De kinderen zochten een kamers van officieren. Hierbij heeft Hr. heenkomen in de kelders van het kas­ Germanus ons onschatbare diens ten teel. De trein van half negen was blijk­ bewezen, wijl hij het bezoek zoo wist te baar beschoten en 's nachts waren op leiden en te beïnvloeden, dat het zelf verschillende stations d e seinhuisjes inzag, dat het voor hun doel niet ge­ onklaar gemaakt, zodat er geen treinen schikt was. Intusschen werd in de naai­ naar het noorden konden vertrekken. De kamer druk gewerkt voor het feest der jongensschool en de meisjesschool wer­ bevrijding. Alle kinderen kregen op de den in beslag genomen en "ingericht feestjurk een oranje matrozenkraag met voor troepenverblijf". "Nu kwam menig rood, wit en blauw geborduurd. Ger­ angsti g uurtje. Het kasteel, dat van de manus leidde de hooge heeren zoo, dat 109 weg af zoo'n grootsche aanblik geeft en de naaikamer, die toch feitelijk de groot- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

ste kamer van het kinderhuis is, nooit mocht de boer gerust behouden. Toen werd opgemerkt. Toch waren de kinde­ de troep vertrokken was, kwam de boer ren op de naai- en strijkkamer telkens als tot de ontdekking, dat ze niet alleen de geëlectriseerd zoo dikwijls er een auto varkens, maar ook twee runderen en met bezoek op de binnenplaats ver­ twee kalveren uit de wei hadden meege­ scheen. In allerijl werden dan kragen, nomen. sjerpen en schortjes weggeborgen. 12 Sept kwam een hooge SS man op Op de boerderij trok een troep het kasteel. Alles met kinderen bezet, jonge SS-mannen binnen, die in Frank­ geen plaats. Dan maken we wel plaats, rijk hadden gestreden en nu vacantie was het antwoord. Op de binnenplaats mochten houden. Gelukkig moesten ze gekomen, waar intusschen alle school­ na eenige dagen weer optrekken, want kinderen en kleuters aan het spelen hun houding was allesbehalve correct. waren, keek hij de boel in het rond. De Ze liepen ontkleed door de tuin, gingen ramen waren te klein en het riekte te in de grachten zwemmen en wierpen veel naar kinderen. Gelukkig weer een voor ontspanning handgranaten in het keer afgewimpeld. water, die dan ontploften, zoodat de 13 Sept weer een auto op de binnen­ kroos tegen de ramen opspoot en het plaats. Een manke militair stapte be­ huis daverde. In het bootje roeiden ze hoedzaam uit. Het bleek een comman­ door de grachten en vingen met de hand dant te zijn van de groene politzei. Hij de visschen, die door de schok gedood, moest een plaats hebben om te slapen, boven kwamen drijven. had reeds een paar nachten geen bed Het kanongebulder in den omtrek meer gezien. Kinderbedden waren te hield de zenuwen voortdurend in span­ klein, maar de zusters hadden toch ook ning. Wijl de toestand steeds hachelijker bedden! Gelukkig bood Germanus een werd, moest men met man en macht kamer in zijn huis aan om ons huis te werken om aardappelen en andere sparen. Het bezoek was echter van korte levensmiddelen in huis te krijgen. In duur, want nog dezelfde nacht kwam Heerlen werden de winkels geplunderd. een ordonanz bericht brengen, dat hij Hele benden trokken rond om de velden binnen een uur moest vertrekken. Vlug te plunderen, de aardappelen te rooien werd dus alles weer bijeengepakt en de en te stelen. De boeren moesten dit commandant van de opsporingsdienst goedwillig toezien, soms nog helpen, verdween. Misschien kom ik tegen de mochten blij zijn een beetje voor eigen morgen terug, was zijn laatse woord, gebruik te bemachtigen en als ze om maar het bleef bij een woord. geld vroegen werd hen een pak slaag Wijl we steeds hoorden vertellen, gepresenteerd of ze werden met brand­ dat de Duitsehers op hun terugtocht stichting bedreigd. Bij boer Borghans alles meenamen wat er te rooven viel en kwamen een paar soldaten en vroegen men op de Akerstraat bij de ordelooze heel beleefd een paar varkens te mogen terugtocht van de manschappen wagens stallen, wat hun werd toegestaan. Voor met varkens en ander vee zag, wat varkensvoer brachten ze mee een zak onderweg bij de boeren was gestolen, fijn wit meel en een zak gemalen gort. vonden we het raadzaam onze twee var­ Na een paar dagen kwamen ze 's mor­ kentjes maar te slachten, al waren ze ook gens om half vier de dieren terughalen, niet vet ... "." wijl ze verder trokken. De boer hielp zelf "Het was de hele dag luchtalarm. 110 mee met de varkens op de wagen te Vrijdag 14 september kwam het bericht, '94 afl. 3\4 laden. Het meel wat nog over was, dat Maastricht was ontruimd ... Zondag- Het land Van Herle

middag kwam het bericht, Heerlen is slechts door bedreiging van te schieten gevallen, mogelijk komen de Ameri­ en handgranaten werpen onder be­ kanen vanavond nog hier. Telkens trok­ dwang gehouden worden. ken groote en kleine groepen Duitsche 's Morgens was alles in vreugdevol­ soldaten voorbij"." le stemming. Moeder had beloofd, dat "Na tafel kwamen zondagavond de kinderen Dinsdags echt feest zouden heele gezinnen op het kasteel af om een vieren. Trouwens de heele gemeente schuilplaats voor de nacht te vragen in vierde feest, alle winkels en kantoren de kelders"." waren gesloten. De vlaggen wapperden. De Duitsers hadden gewaarschuwd Als bij toverslag kwamen allen plotse­ dat alles verwoest zou worden en het ling getooid met oranje te voorschijn. afweergeschut dichterbij gezet. Het Zuster Albertina had druk werk, want bleek later een truc te zijn. De Duitsers ze wilde zelf alle oranje kragen opspel­ hadden die nacht een goede nachtrust den om zeker te zijn, dat alles fijn in door in de verlaten huizen te slapen. In orde was. Zoo trokken de kinderen van de nacht was het enige wat de mensen afd. A,B,C,D en E door het dorp. De wakker hield het gedreun van het oude Burgemeester, die echter bekend afweergeschut. Wel hadden de Duitsers staat als niet 18 karaats, dook op en die nacht de turbomotoren van de elec­ hield een redevoering. Zoo trok de trische centrale van de mijn met dyna­ bevolking in optocht door het dorp, miet onherstelbaar verwoest. begeleid door de harmonie. Tegen half één kwamen de kinderen thuis. Nu wer­ Hoensbroek bevrijd den onder het marcheren op de tweede De dag van de bev rijding van binnenplaats nationale liederen gezon­ Hoensbroek werd als volgt beschreven: gen en daarna ging men aan tafel. "Maandagmorgen 18 september konden Gedurende de dag kwamen telkens nog de menschen nog niet naar hun woning auto's aan met NSBers. Men zegt, dat terugkeren, zoodat onze vijftig gasten hun getal tot 350 was gestegen. Later ook na de middag bleven. Intusschen werden er velen vrijgelaten, maar elke hoorden we dat in Hoensbroek reeds dag kwamen er ook nieuwe bij. Daar hier en daar vlaggen wapperden en in alles nog niet dadelijk geregeld was, den avond vierden de Hoensbroekers werd op verzoek de wacht van koffie en hun bevrijding. Toch was het nog niet middageten voorzien. De eerste dagen pluis, want in de bosschen op de hield de ordedienst wacht, maar deze Steenberg, hadden zich nog troepen ver­ werd al spoedig door militairen vervan­ scholen. Rustig gingen we naar bed, niet gen. Zoo hadden we dus de eerste week vermoedend, dat we elkander na eenige dertig kostgangers meer ... uren weer in de kelder zouden ontmoe­ Na de koffie trok de optocht er weer ten. Toch gierde de sirene omstreeks op uit, want de kinderen waren natuur­ drie uur en het duurde geruime tijd eer lijk dol nieuwsgierig om Amerikanen te het signaal 'veilig' werd gegeven. zien. Intusschen kwam een troep pad­ Op den avond van 18 september vinders in uniform, gevolgd door een werden de NSBers gevangen genomen groote groep meisjes, die oranje rokjes en in de bijgebouwen van het kasteel droegen, bij het kasteel het Wilhelmus ondergebracht. Het was een oorverdo­ zingen. Vele menschen in het dorp wa­ vend geschreeuw en getier, wijl ze niet ren verbaasd onze kinderen met oranje naar beneden mochten. Ze wilden in de getooid te zien, want wijl in het jaar voor 111 kelders van het kasteel en konden onze komst 'de jeugdstorm' in de bijge- '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

Zuster Marie Pasca le leidt haar troepen naar de overwinning. (fo tocol/. RIOD)

bouwen van het kasteel was onderge­ geschut, d a t zooveel geraas maakte, bracht, meenden zij, dat wij ook NSBers stond in den omtrek van het kasteel en waren. Inmiddels liepen er geruchten, daarmede werd Aken en de Siegfried­ dat op de mijn en ook in de verschillen­ linie beschoten. In de bijgebouwen heer­ de straten de vlaggen waren binnenge­ schte een paniek, wijl men meende dat haald, wijl er nog vele ongure typen in de gebouwen in elkaar storten. Van dit het dorp rond dwaalden. Daarbij kwam, spektakel zouden we nog meer nachten dat de Duitsehers zich in het ziekenhuis kunnen genieten, zoolang er Amerikaan­ te Kerkrade hadden genesteld. De zie­ sche kanonnen in de buurt waren opge­ ken mochten het huis niet verlaten en steld. Ramen en deuren bewogen zich. daardoor waren de Duitsehers gedekt. Er w as echte r geen gevaa r, d aar d e Wij waren vrij, maar d e feestroes was kogels, die hier werden afgeschoten 27 toch bekoeld. kilometer ver pas neerkwamen, dus over Om elf uur werden we uit de slaap ons heen gingen. Het spektakel kwam opgeschrikt door een vrees'lijk gedreun van de luchtdruk, evenals het bewegen en gekraak, zooals we nog nooit hadden der ramen enz."" meegemaakt, de grond trilde onder onze De feestroes bekoelde dus vrij snel, voeten. Voor het eerst maakten wij ken­ omdat nog niet ied ereen bevrijd was. nis met Amerikaans geschut. De meeste Ook bleven levensmiddelen schaars en kinderen waren dan ook in allerijl, zon­ zorgde het verblijf van zo'n 450 N .S.B.­ der zelfs kousen aan te trekken, met hun 'ers en een vijftigtal Rijksduitsers 'die bij kieeren onder d en arm naar bened en de mijnen iets op de kerfs tok hadden' gevlogen. Gelukkig bleek het meer ge­ voor de nodige overlast. bulder dan gevaar te zijn, wijl de Duit­ De zusters en kinderen kregen regel­ schers de Amerikaansche groet niet be­ matig bezoek van Amerikanen, die het 112 antwoorden. Na een goed half uur kon­ kasteel kwamen bezichtigen: "Wijl men '94 afl. 3\ 4 den we weer naar bed gaan. Het zware in de nieuwe wereld zulke oude gebou- Het Land Van Herle

wen niet aantreft". Voor die Ameri­ gevangenkamp met door de directie van kaanse soldaten, die achter de frontlijn de mijn Emma beschikbaar gestelde tijdelijk even mochten uitrusten, organi­ materialen het schoenenprobleem van seerden de zusters bonte avonden. De de kinderen werd opgelost, en hoe in soldaten, genoten duidelijk van de op­ spanning de capitulatie van Duitsland voeringen door de kinderen van kleine werd afgewacht.'• toneelstukjes, dansjes en zang en van de "Meermalen was er reeds overge­ bloemen uitdelende meisjes. Wild waren sproken, dat de oorlog weldra zou eindi­ de G.I.'s op de Berliner bollen, die de gen. Zou Duitschland capituleren? Zou zusters voor hen bakten. Vooral de kleu­ West-Nederland eindelijk vrijkomen? ters in Volendammer klederdracht trok­ Op den avond van 4 mei 1945 beginnen ken bijzondere aandacht. "De Ameri­ om 9 uur de sirenen te gillen. Dus moest kanen zijn zeer joviaal en houden dols­ het vrede zijn." l7 Er werd uitvoerig veel van kleine kinderen. Ze hebben feest gevierd, een feest dat tot en met de groote behoeften aan hartelijkheid, voor­ tiende mei, Hemelvaartsdag, werd al als ze eenige dagen van het front vrij voortgezet en 's avonds laat besloten hebben om weer uit te rusten en nieuwe werd met een fakkeloptocht door de kracht op te doen. De arme kerels moe­ straten van Hoensbroek." ten zooveel missen, ze hebben huis en haard, vrouw en kinderen verlaten om En toen? ons de vrijheid te brengen. Het is daar­ Na de capitulatie werd al gauw dui­ om, dat men hier en daar gezellige delijk dat Meerzicht gesloopt was. "De avondjes geeft om die goede mannen, hoop spoedig weer naar Meerzicht te die al wat hun dierbaar is, hebben ach­ keeren is dus vervlogen". Toen de zus­ tergelaten om Europa van het nazidom ters op 18 maart 1946 werd meegedeeld, te bevrijden. Het is ook een zeer aposto­ dat zij met terugwerkende kracht vanaf lisch werk op die wijze dankbaarheid te 15 januari het kasteel voor eigen reke­ toonen, door de mannen die in zich ning bewoonden, volgde er haastig een goed zijn, te behoeden voor de schijn­ zoektocht naar een nie uw huis. "De baar goedheid, die hun geboden wordt, huurvergoeding door Meerzicht te beta­ maar die hun ziel bedreigt en hun gees­ len voor 5 maanden, van 15 januari tot telijk en lichaamlijk ten ondergang 15 juni bedroeg f 5325,-". Het bleek brengt"." onmogelijk heel Meerzicht bij elkaar te De kroniek vermeldt verder hoe de houden. Er waren veel opties, maar allen zusters weigerden een waarschijnlijk in werden verworpen. Ze waren of te duur het gevangenkamp geboren N.S.B.-baby of niet direct te betrekken. De zusters op te nemen; vanaf 14 oktober Engelse besloten uiteindelijk, dat de "kleinen" officieren de huisvesting van de toen 120 naar een huis in Slagharen en de "groot­ kinderen van Meerzicht in het kasteel in en" naar een huis in Simpelveld zouden gevaar brachten, omdat ze er hun hoofd­ gaan. De kleinen gingen al in mei naar kwartier wilden vestigen en hoe dit door Slagharen w aar ze een afdeling sir Thomson, een Amerikaan van de "Meerzicht" vormden. De laatste kinde­ Civil Affairs, was verhinderd; hoe de ren en zusters vertrokken op 1 en 2 juni. kinderen oude, vooral linker, klompen "1 Juni waren meerdere groote meisjes beschilderden en als souvenir verkoch­ reeds in betrekking gegaan, zoodat er ten; het aantal gevangenen in de bijge­ alleen jongere schoolvrije kinderen meer bouwen in december tot zo'n 900 was over waren. 's Avonds tegen acht uur 113 gestegen; met een schoenmaker uit het kwam de auto om Zusters en kinderen '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

naar Simpelveld te brengen ... ". herbouwd zou worden in Santpoort op De kroniek van Meerzicht eindigt een terrein nabij de Dinkgrevelaan. met dit droeve verhaal van de liquidatie. Inderdaad konden de zusters uit "Ons mooi Meerzicht was verdwenen. Simpelveld weer een nieuw complex Zal nog ooit een nieuw Meerzicht in het aan de Middenduinerweg /hoek Noorden komen? Voor de naam bestaat Dinkgrevelaan openen voor de verzor­ Meerzicht nog in Slagharen. Wat O.L. ging van voogdijkinderen. De functie Heer verder van ons verlangt, laten we was echter in 1961 al overgenomen door aan God over. Hij heeft Meerzicht gege­ het Instituut St.Raphaël onder bestuur ven, Hij heeft het ons ontnomen. Zijn H. van de Stichting Kinderverzorg-ing te Naam zij gezegend".19 Een kranteartikel Velsen. De naam 'Meerzicht' was ver­ van mei 1959 berichtte dat 'Meerzicht' dwenen, maar het instituut herrees.20

NOTEN:

1. Archief van de Congregatie van de zusters van 7. Kroniek, p. 43. het Arme Kind jezus te Simpelveld, Kroniek nr. 8. Kroniek, p. 44. 67: 'Kroniek Meerzicht 1933-1946'. Over de 9. Kroniek, p. 46-47. geschiedenis van de voogdijkinderen werd al 10. Kroniek, p. 49-52. eerder uitvoerig bericht door jan van Lieshout 11. Kroniek, p. 58-60. in het Limburgs Dagblad van 22.9.1984. Hij 12. Kroniek, p. 61. interviewde daarvoor zuster Marie Pascale, een 13. Kroniek, p. 62. van de zusters die de oorlog op het kasteel heb- 14. Kroniek, p. 63-65. ben doorgebracht. Ook P.A.H.M. Peeters ver- 15. Kroniek, p. 67. meld in zijn boek 'jan Lucas Röselaars, pastoor 16. Kroniek, p. 68-77. Volgens een dossier te Hoensbroek', Hoensbroek 1960, opp. 152 dat 'Evacuatie' nr. 23/1944 in SAH, Archief van de een 'groot aantal rijksvoogdijkinderen in febru- gemeente Hoensbroek 1940-1948, varieerde het ari 1943 tot in 1946 een onderdak op het kasteel aantal kinderen tussen januari en september hadden'. tussen de 137 en 118. 2. Volgens een in de kroniek ingeplakt persbe- 17. Kroniek, p. 77. richt uit mei 1959. 18. Kroniek, p. 78. 3. Kroniek, p. 23. 19. Kroniek, p. 84-91. 4. Kroniek, p. 27-38. 20. GA V elzen, Archief van de gemeente Velsen, 5. Kroniek, p. 40. Gemeenteverslagen 1960-1961 en Ijmuider 6. Kroniek, p. 42. Courant van 17 november 1973.

114 '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

}OS KRÜLL OORLOGSMONUMENTEN IN HEERLEN EN HOENSBROEK

Kort na de bevrijding van ons land van de Duitse bezetting, en ook in de jaren daarna, werden overal oorlogsmo­ numenten geplaatst. De functie van deze gedenktekens was tweeërlei: als herinnering aan en eerbewijs voor dege­ nen die hun leven hebben gegeven voor het vaderland in de strijd tegen de onderdrukking, maar ook als waarschu­ wing voor het nageslacht. De herden­ king van 50 jaar bevrijding van Heerlen vormt een goede aanleiding om eens aandacht te besteden aan de acht oor­ logsmonumenten die zich in Heerlen en Hoensbroek bevinden.

1) De gedachteniskapel aan de Akerstraat De kapel dateert uit 1961. Zij is gebouwd door architect ir. F. Peutz en werd op 24 december van dat jaar inge­ zegend door de deken van Heerlen De gedachteniskapel bij de algemene begraafplaats op de mgr.ir. H. Bemelmans. De naast het Akerstraat in Heerlen. Links het oude politiebureau. De gebouw staande gedenksteen werd door luchtfoto werd genomen op 2-10-1962. (SAH, fotocoll. burgemeester Van Grunsven onthuld. nr. 10421) Hiermee werd een belofte ingelost, die reeds in 1940 in een raadsvergadering beeld verplaatst moest worden en dat werd gedaan: de bouw van een Maria­ bovendien door vele mensen werd of VredeskapeL Er werd een fonds gepleit voor een meer rustige en intieme opgericht om geld in te zamelen. De plaats. Uiteindelijk werd de kapel naast bouw heeft zolang op zich laten wach­ de Algemene Begraafplaats aan de ten omdat de kapel oorspronkelijk Akerstraat gebouwd. Het is een acht­ elders was gepland. De eerste bouw­ hoekig gebouw geworden van 10,5 plaats was namelijk gepland naast het meter hoog. Het torentje heeft een hoog­ raadhuis. Door de gewijzigde omstan­ te van acht meter en is gemaakt van digheden na de bouw van het nieuwe gewapend beton. Alleen het bovenstuk raadhuis van architect Peutz was dit op is van een zwaar soort transparant plas­ het Raadhuisplein niet meer mogelijk. tic, zodat het daglicht niet alleen door de ramen binnenvalt. De glas-in-loodra­ Als alternatief werd nu gekozen voor 115 het Tempsplein. Hier gold als bezwaar men zijn vervaardigd door de Heerlense dat het zich daar bevindende H. Hart- kunstenaar Eugène Laudy. Hij heeft '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

Het monument op de begraafplaats te Heerlerheide, on tworpen door de beeldhouwer Sondeijker. De onthulling vond plaats op 2 mei 1949. (SAH, fotocol/. 8149)

symbolisch de dodenliturgie uitgebeeld: stadhuis trekt men in stille tocht langs de geestelijke strijd op aarde, de voor­ d e Groene Boord over de Algemene spraak van de Martelaren en Maria en Begraafplaats naar de GedachteniskapeL de opgang naar Christus, de zon. De Hier wordt dan een moment stilte in kapel is toegewijd aan Maria; op een acht genomen, "The last post" wordt ge­ marmeren kolom staat een oud Maria­ blazen en kra n sen worden bij d e beeld afkomstig uit de St. Pancratius­ gedenksteen neergelegd. kerk. De inscriptie op de gedenksteen luidt: 2) Het kruis op de algemene "Wij hebben hier de strijd ons opgelegd vol­ begraafplaats aan de streën" Akerstraat Uit eerbied en dankbare gedachten is Van het houten gedenkkruis is de aan de geva llenen uit onze stad in de 2e ontwerper/ maker onbekend. Het werd Wereldoorlog eind 1944 geplaatst en onthuld door bur­ De burgerij van Heerlen gemeester Van Grunsven. Het kruis be­ vindt zich op d e Algeme ne Begraaf­ De St. Pancratiusparochie had aan­ plaats aan de Akerstraat, helemaal ach­ vankelij k de zorg voor de kapel. In 1971 teraan op het terrein tegen de schutting nam de gemeente Heerlen de zorg voor aan d e Groene Boord. Het was oor­ het monument van de parochie over. In spronkelijk circa 4 meter hoog. In de 1988 werd de Gedachteniskapel geadop­ nacht van 15 op 16 juni 1993 werd het teerd door de leerlingen van de R.K. kruis in brand gestoken.' Er werd nu een Basisschool St.Tarcisius uit de Heerlense nieuw kruis geplaatst, dat aanmerkelijk wijk Aarveld .' Tijdens de jaarlijkse kleiner is: het is rond de 2,5 meter hoog 116 dodenherdenking op 4 mei vervult de en de dwarsbalk is ci rca 1,5 meter). De '94 afl. 3\ 4 kapel een belangrijke rol. Vanuit het tekst op de sokkel is hetzelfde gebleven: Het Land Van Herle

Aan hen die vielen voor het vaderland ment bevindt zich op de Begraafplaats Het gemeen tebestuur van Heerlen aan de Kampstraat te Heerlerheide. De afmetingen van het monument zijn: circa 3) Het monument in het De 2 meter hoog en 1 meter breed; de sok­ Weverziekenhuis te Heerlen kel is 1 meter hoog en 3 meter breed. De Het monument is opgericht ter nage­ tekst op de sokkel luidt: dachtenis van Dr. K.C. van Berckel. Het In Memoriam Meinardus Tempelaars geb. te is een portretbuste in reliëf van gele 's-Gravenhage 6 juni 1904, Reinier steen. De afmetingen zijn 50 bij 40 centi­ Save/sberg geb. te Schaesberg 27 apri/1895; meter, de dikte 7 centimeter. Het is aan­ door de bezetter doodgeschoten te Bergen L. gebracht op de houten tussenwand in de op 2 mei 1943 en alhier ter aarde besteld op 6 g ro te binnenkomsthal van het De juli 1946 Voor God, Koningin en Vader­ Weverziekenhuis aan de Henri Dunant­ land.' straat 5 te Heerlen. Het is niet bekend wie de maker van het monument is en De leerlingen van het Bernardinus­ wanneer het is onthuld. Waarschijnlijk college hebben dit monument in 1985 heeft het eerst in de hal van het oude St. geadopteerd. In de school hangt een foto Jozefziekenhuis aan de Putgraaf gehan­ en ieder jaar, bij de dodenherdenking op gen en is het na de afbraak van dit zie­ 4 mei, leggen enkele leerlingen van de kenhuis, eind jaren zestig, naar het nieu­ brugklas bloemen bij het monument. we ziekenhuis overgebracht. Onder de portretbuste is de volgende tekst aange­ 5) Het oorlogsmonument op de bracht: markt te Hoensbroek In Memoriam K.C. van Berekei Na de oorlog werd er in Hoensbroek in leven chirurg een comité gevormd om een gedachte­ aan dit ziekenhuis nismonument op te richten om diegenen gefusilleerd in Vught op 5/9 1944. 3 te gedenken die hun leven voor het vaderland hebben gegeven. De beeld­ 4) Het monument op de houwer Charles Vos uit Maastricht ont­ begraafplaats te Heerlerheide wierp en maakte een beeld van Franse Het stenen monument is ontworpen Peron-steen. Het werd geplaatst naast door de beeldhouwer Sondeijker en stelt het oude St. Janskerkje aan de Markt te twee mijnwerkers voor die hand in hand Hoensbroek. Het stelt de weduwe van moedig voor zich uit kijken. Het is opge­ een in de oorlog gevallen strijder voor, richt voor twee mijnwerkers van O.N. die treurt over het verlies van haar echt­ mijn 111 , Meinardus Tempelaars en genoot. Met opgeheven hoofd en gevou­ Reinier Savelsberg, die tijdens de mijn­ wen handen bidt zij tot God om haar en werkersstaking van mei 1943 d oor de hun kinderen bij te s taan, en dat het bezetter werden opgepakt en te Bergen offer niet tevergeefs geweest moge zijn. (Noord-Limburg) werden gefusilleerd. Aan de voet van het beeld strooit een Beide mijnwerkers werden voor het geknield kind bloemen op een graf om monument begraven. Onthuld werd het de gedachtenis aan de dierbaren levend op 2 mei 1949 door de oudste zoon van te houden. Savelsberg in aanwezigheid van onder Het monument werd op 3 mei 1953 andere de Commissaris van de Koningin onthuld door twee d ochte rtjes van mr.dr. F. Houben, de heer Van Gruns­ slachtoffers van de oorlog, in aanwezig­ ven, burgemeester van Heerlen, en de heid van veel militaire, geestelijke en 117 directie van de O.N. Mijnen. Het monu- wereldlijke autoriteiten. Bij de jaarlijkse '94 afl. 3\ 4 Het Land Van Herl e

der drie mijnwerkers. De gearresteerden werden o p d e Hamertse Heide bij Bergen (Noord-Limburg) gefusilleerd. S.H. Toussaint, werkzaam bij d e Staatsmijn Emma, was een van hen. Pas in 1946 werd het massagraf ontdekt en konden de drie mijnwerkers alsnog plechtig worden begraven op 6 juli 1946. Toussaint kreeg zijn laatste rustplaats op het kerkhof van Hoensbroek. Het graf­ monument bestaat uit een hoge steen met een groot kruis; daarnaast een steen half zo groot met een plaquette met het volgende opschrift: In Memoriam S.H. Toussaint Geb. 22.12.'14 in dienst van Staatsmijn Emma Door de bezetter doodgeschoten 2 mei 1943 Oorlogsmonument op de markt in Hoens­ In onze strijd om de vrijheid broek. (fotocoll. Kasteel Hoensbroek foto: J. R.I.P. Knibbeler) Het monument is omgeven door een dodenherdenking op 4 mei trekt men in laag hekwerk m et aan d e voorkant stille optocht naar het monument en rechts en links het embleem van de mijn­ wordt er door de burgemeester een werkers: Hammer und Schlägel (hamer krans gelegd.' en hak).

6) Graf(monument) voor mijn­ 7) Het monument aan de werker S.H. Toussaint op het Heerlerweg kerkhof van Hoensbroek Dit monument is gebouwd door de De mijnwerker S.H. Toussaint was parochie O.L. Vrouw Boodschap als betrokken bij de mijnwerkersstaking van dank dat Hoensbroek gevrijwaard was eind april1943. Twee jaar eerder was de van oorlogsgeweld in d e Tweed e zondagsarbeid in de mijn ingevoerd. Wereldoorlog. Tijdens d e processie Een staking had toentertijd niets uitge­ wordt het ais rustaltaar gebruikt. Het is haald. Nu dreigden de mijnwerkers, die niet bekend wanneer en door wie het is tot nog toe van tewerkstelling in Duits­ onthuld. land, de 'Arbeitseinsa tz' waren vrijge­ steld, toch voor deze werkzaamheden te 8) Het monument bij worden opgeroepen. Ook de plannen Ten Essehen van de Duitsers om de Nederlandse offi­ Dit m onument, een kapelletje, is cieren weer in krijgsgevangenschap te gebouwd door d e bewoners. In d eze nemen werden met grote verontwaardi­ wijk is in de oorl og een bom gevallen ging ontvangen. De bezetter reageerde waarbij een vrouw is omgekomen. Het 118 op de staking met de willekeurige arres- kapelletj e is geplaa tst als herinnering '94 afl. 3\4 tatie van een aantal personen, waaron- aan deze tragische gebeurteni s. Het Land Van Herle

NOTEN:

1. SAH, Persdocumentatie rubrie k 15/ 22, 5. SAH, Persd ocumenta tie rubriek 15/22, Vredeskapet Monumenten voor gevallen en; Limburgs 2. Limburgs Dagblad 17 juni 1993. Dagblad 4 mei 1949. Sta een ogenblik stil, 3. SAH, Documenta tie Heerlen en omstreken Kampen 1980, 121. rubriek 15 nr. 29: oorlogsgedenktekens. 6. Ik dank de heer). Brassée uit Hoensbroek voor 4. SAH, Persdocumentatie rubriek 15 /22, Monu­ de informatie. menten voor gevallenen; Limburgs Dagblad 3 mei 1949. Sta een ogenblik stil, Kampen 1980, 180.

ll9

'94 afl. 3\4 Het Land Van Herle

120

'94 afl. 3\4 Het Land Van Herle Register op de inhoud van de jaargang 1994

Aflevering 1, januari-maart

Een tijdgenoot over de berechting der Bokkerijders 1 (door G. Geraedts) Kind van een joodse vader. Kroniek van de familie Keppels Lipmann Pakula (dl.1) 9 (door Jacob Keppels) Een Schaesbergse schepen en zijn familie in de Pancratiuskerk te Heerlen 22 (door H.A.J. Dortants)

Aflevering 2, april-juni

DoCoMoMo en het nieuwe bouwen in Heerlen 25 (door Volmar Delheij) Kind van een joodse vader. Kroniek van de familie Keppels Lipmann Pakula (dl. 2) 32 (door Jacob Keppels) Woonhuizen in hoeve Overste Worm 44 (door Th. Sniekers) Boekbesprekingen: H.C.J.M. Kreijns, Grondbezitters te Welten in de 16de eeuw, en 46 M. van Dijk, De Schutterije van Heerle Bericht 48

Aflevering 3-4, juni-december

Tussen angst en honger. Facetten van het leven in de Oostelijke Mijnstreek tijdens 49 de Tweede Wereldoorlog (door Rob P. W.J.M. van der Heijden) Vijftig jaar geleden. de Amerikaanse opmars en de bevrijding van Oostelijk 79 Zuid-Limburg in het najaar van 1944 (door J. Gouverne) Kind van een joodse vader. Kroniek van de familie Keppels Limann Pakula (dl. 3) 92 (door Jacob Keppels) Het kindertehuis kasteel Hoensbroek 106 (door C. van Berge en R. Braad) Oorlogsmonumenten in Heerlen en Hoenbroek 115 (door J. Krüll) Errata en aanvullingen bij het thema-nummer '50 jaar Bevrijding' afl. 3-4 '94

In het vorige (dubbeDnummer van Het Land van Herle, gewijd aan de bezetting van oostelijk Zuid-Limburg (1940-1944) en de bevrijding in september-oktober 1944, zijn enkele foutjes geslopen. Zo is in de het notenapparaat van de bijdrage van Rob van der Heijden noot 40 weg­ gevallen. Deze luidt:

40. jongen, 36; Een jaar geleden (De Zuid-Limburger, 29 september 1945, p. 1), in: Bischoff, 119.

In de eerste alinea op p. 81 van het artikel van J. Gouverne over de geallieerde opmars staat de volgende zin: "De gehele bevoorrading van de geallieerde legers, inmiddels uitgegroeid tot 1.500.000 man, vond plaats via Franse havens met een beperkte capaciteit. De aanvoerwegen naar het front werden erg lang, met gevolgen voor de regelmatige bevoorrading voor de oprukkende Canadese, Duitse en Amerikaanse troepen." Uiteraard moet "Duitse" vervangen worden door "Engelse".

Helaas zijn ook in deel3 van de kroniek van Jacob Keppels twee noten niet afgedrukt, en wel noot 3 en 4. Zij moeten luiden:

3. De 'Pannesjop' was oorspronkelijk een dakpannenbakkerij annex houtzagerij en werd in 1870 gesticht op initiatief van de aannemer Willem Claassen. Van 1880-1882 is er korte tijd een tabakskerverij gevestigd geweest. De bedrijven bleven tot 1897 bestaan. Aan het begin van de twintigste eeuw werden er op het com­ plex (nood)woningen gebouwd ten behoeve van de groeiende stroom mijnarbeidersgezinnen. Zie Heerlen in oude ansichten, Zaltbommel1970, p. 133.

4. Voor de tragische wederwaardigheden van de leden van de Israëlitische gemeente Heerlen (omvattende de burgerlijke gemeenten Heerlen, Hoensbroek, Kerkrade, Nieuwenhagen, Schaesberg, Ubach over Warms en Voerendaal) vergelijke men j. Michrnan, H. Beern en D. Michman, Pinkas. Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland. Antwerpen/ Amsterdam 1992,418-419 en). Hoogeveen, 'Eveneens voor de goede orde', 42-47.

Voor wat betreft de oorlogsmonumenten: Broeder Lambertus van de abdij Marnelis en mevr. Bouwkamp waren zo vriendelijk ons erop te wijzen dat ook op de Heerlerbaan een kapel staat die kan worden beschouwd als oorlogsmonument, en wel de kapel aan de Bautscherweg. De tekst op de muurplaat duidt daarop: "Deze kapel toegewijd aan onze lieve vrouwe van Fatima is gesticht uit dankbaarheid dat Heerlerbaan in de jaren 1940-1945 gespaard bleef van oorlogsgeweld. Bid voor de vrede." In de opsomming van de oorlogsmonumenten in Heerlen en Hoensbroek (door J. Krüll) kan, voor wat betreft monument nr. 8, het kapelletje aan de Essehen­ weg (Ten Esschen), de volgende informatie worden toegevoegd. Het opschrift aan de buitenzijde luidt: "Ave Maria. Hulde en dank aan Maria. 1948". In de kapel hangt een oorkonde waarop staat vermeldt dat de kapel is opgericht door de bewoners van ten Esschen, uit dankbaarheid voor vrijwaring van oorlogsgeweld gedurende 1940-1945. De Mariakapel is ingezegend mgr. Lemmens, bisschop van Roermond; het beeld is vervaardigd door Jean Weerts uit Maastricht.

Tot slot zij vermeld dat de redactie van Het Land van Herle en het Stadsarchief open staan voor informatie omtrent de hier en in het artikel genoemde oorlogsmonumen­ ten. Wie kan ons hier meer over vertellen? Het Land Van Herle

Richtlijnen voor de auteurs

Artikelen sturen naar de redactie van het Land van Herle, Postbus 1, 6400 AA Heerlen. De auteurs wordt verder vriendelijk verzocht zich te houden aan de onder­ staande lijst met afkortingen en zorg te dragen voor een ruime interlinie en brede marge. Nadere richtlijnen voor het inleveren van kopij worden op verzoek toegezon­ den. De auteur van een geplaatst artikel ontvangt kostenloos vijf exemplaren van het nummer waarin het artikel is opgenomen.

Lijst van gebruikte afkortingen

ARAB Algemeen Rijksarchief Brussel ARAH Algemeen Rijksarchief Den Haag ASPH Archief Sint Pancratiusparochie Heerlen BS Burgerlijke Stand DHO Doop-, Huwelijks-, en Overlijdensregisters GA Gemeentearchief (van-) GAK Gemeentearchief Kerkrade GAM Gemeentearchief Maastricht HSAD Hauptstaatsarchiv Düsseldorf LvO (archief) Landen van Overmaas LTG Limburgs Tijdschrift voor Genealogie LvH Het Land van Herle MM Maaslandse Monografieën Msg De Maasgouw PS HAL Publications de la Société historique et archéologique dans Ie Limbourg RA Rijksarchief (in-) RAL Rijksarchief in Limburg RANB Rijksarchief in Noord-Brabant RvS (archief) Raad van State SG (archief) Staten Generaal SAH Stadsarchief Heerlen ZAGV Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins