Het Land Van Herle ROB P. W.j.M. VAN DER HEIJDEN TUSSEN ANGST EN HONGER. FACETTEN VAN HET LEVEN IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG Vijftig jaar geleden werden grote burgerlijke vrijheden als de vrijheid van delen van het 'Land van Herle', na bijna meningsuiting niet veilig waren, leek viereneenhalf jaar nazi-juk, op 16, 17 en betere resultaten op te leveren dan de 18 september 1944 bevrijd door Ameri­ politiek verdeelde democratieën. De kaanse soldaten. Op 20 september was Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) bijna heel Zuid-Limburg ontzet. De be­ van ir. Anton A. Mussert, opgericht in volking van Rimburg (2 oktober), Kerk­ 1931, was de belangrijkste Nederlandse rade (5 oktober) en Vaals (20 oktober) representant van dat totalitarisme. De moesten echter nog enkele angstige eerste jaren had de NSB, ook in Lim­ weken wachten voordat zij hun vrijheid burg, de wind mee. Een steeds sterkere herkregen tijdens de Amerikaanse aan­ tegenwind kwam ondermeer uit kerke­ val op de Westwall. In deze literatuur­ lijke hoek, zoals ook blijkt uit de stelling­ studie worden minder belichte facetten name van onze Limburgse bisschop mgr van de Tweede Wereldoorlog beschre­ J.H .G. Lemmens in 1936, dat het volk ven. Er is na bestudering van met name beschermd moest worden tegen zijn vij­ regionale studies vooral aandacht voor anden, rode zowel als bruine. Onder de gevolgen voor het dagelijks leven tij­ meer als gevolg van kerkelijke sancties dens de Tweede Wereldoorlog. Minder op het NSB-lidmaatschap nam het aandacht wordt besteed aan de vaak ledental van die beweging weliswaar af, beschreven militaire operaties, de joden­ maar verdwenen de nationaal-socialis­ vervolging en het verzet, waarop on­ ten zeker niet uit ons gewest. Omdat het langs A.P.M. Cammaert promoveerde.' Rijnland inmiddels bij het Derde Rijk was ingelijfd, kon men - zoals Trees Oorlog op komst Spitz-Jaspers uit Klimmen verhaalde- in De Tweede Wereldoorlog kwam niet onze regio, met zijn veelvuldige grens­ uit de lucht vallen. Het proces van mili­ contacten, weten dat de praktijk van het tarisering was tijdens de jaren dertig nationaal-socialisme niet alleen werkge­ duidelijk zichtbaar. Autoritaire leiders legenheid bracht, maar ook onderdruk­ als Hitier (Duitsland), Mussolini (Italië), king. Trees Jaspers, die tijdens de oorlog Franco (Spanje) en Salazar (Portugal) tot het verzet was toegetreden en vervol­ bepaalden in die jaren van massawerk­ gens tot de Stoottroepen, had tijdens het loosheid in belangrijke mate het Euro­ Interbellum (1919-1939) niet eens zo'n pese nieuws met hun oorlogszuchtige slecht beeld van de Duitsers. "Welnee, ik politiek en economische successen. Deze kwam vóór de oorlog als jong meisje tij­ economische successen waren mede het dens de vakantie geregeld in Aken, waar gevolg van hun militariseringspolitiek. mijn zusje paardrijles kreeg. Ik vond het 49 Een autoritaire bestuursvorm, waarin schitterend te zien hoe daar door de '94 afl. 3\4 Het Land Van Herle jeugd massaal sport we rd bedreven. voelden de verscherping van de formali­ Gedisciplineerd, keurige kleding, ja dat teiten aan de grens door de Duitse over­ maakte toch wel indruk. Thuis vertelde heid. Er werden tal va n bedevaarten ik er wel eens over aan mijn moeder. voor de vrede georganiseerd. In Maas­ 'Kind', zei ze dan, 'wees blij dat ons hier tricht werd tijdens een bidweg voor de niks van bovenaf dwingend wordt opge­ v rede de noodkis t van Si nt Servaas legd. ' Zij zag toen al de gevaren van het rondgedragen. Zou het ons toch lukken nationaal-socialisme."' om evenals in 1914 buiten de Europese Overigens was het leven in het Lim­ oorlog te blijven of zouden we erdoor burgse grensland sinds augustus 1939 getroffen worden? In de grensgemeen­ als gevolg van de toegenomen spanning ten wist men het antwoord eigenlijk al. niet meer echt aangenaam. De overheid Daar werden namelijk voorafgaande aan had maatregelen getroffen om een even­ de inva l aan de a ndere kant van d e tuele Duitse inval te bemoeilijken. Zo grens veel zwaar legermaterieel en Duit­ se soldaten waargenomen. Bovendien werd men vaak 's nachts opgeschrikt door nachtelijke oefeningen van de sol­ daten van het Derde Rijk. De stemming kan in onze regio dan ook getypeerd worden als onbehaaglijk dreigend.' De inval en het eerste oorlogsjaar De hoop om ni et betrokken te raken bij de aanstaande Europese oorlog spatte op 10 mei 1940 uiteen. In de vroege och­ tend trokken Duitse troepen ons land binnen. De 7e divisie van he t IV e ]os. H. Lemmens (Schimmert 1884-1960) volgde in Armeekorps (Bingelrade), de 18e divisie 1932 mgr. Schrijnen op als bisschop van Roermond. Hij van het !Ve Armeekorps (Waubach en we rd bekend als groot Mariavereerder. Ook nam hij Heerlerheide), de 35e divisie van het JVe krachtig stelling tegen extreem rechts. Deze foto werd Armeekorps (Terwinselen, Heerlen, genomen tijdens een va n de Limburgse Katholieken­ Kunrade, Klimmen), de 4e pantserdivi­ dagen in de dertiger jaren. (S AH, fotocol /. nr. 9998) sie van het XV!e Armeekorps (De Locht, Simpelveld, Eys, Wylre) en de 269e divi­ werd op 28 augustus 1939 de algemene sie van het XXV!Ie Armeekorps (Vaals, mobilisatie afgekondigd en op 1 novem­ Vijlen, Mechele n) trokke n door de ber de staat van beleg in de Peel- en Oostelijke Mijnstreek op weg naar België Maas-gemeenten. In Heerlen werd de en Frankrijk. Even na drie uur 's nachts staat van oorlog afgekondigd op 1 sep­ werd de grens overschreden. Vanaf dat tember 1939 en de staat van beleg op 13 tijdstip hoord e men Duitse vliegtuigen. april 1940. Er werden wegversperringen Anderhalf uur la ter werden de eerste aangelegd en schuilkelders gegraven. invallers opgemerkt in de omgeving van Schendingen va n de Nederlandse soeve­ Heerlen. Na de moderne goed uitgeruste reiniteit en d·è Duitse in va l in Pole n voorhoede, kwam de grote tros va n het 50 deden de spanning verd er oplopen. We Duitse leger, een eindeloze stoet met zagen d e uit Duitsland vertrekkende alles wat ook maar kon rijden, zelfs met '94 afl. 3\4 Amerikaanse en Britse staatsburgers, en paarden bespannen ka rren. De Neder- Het Land Van Herle landse weerstand tegen deze opper­ gedragen aan die houding. Het gewone machtige vijand was in Zuid-Limburg leven herstelde zich dan ook snel.' minimaal. De bevolking gedroeg zich in Op de eerste prachtige ochtend van het algemeen gereserveerd, evenwel niet de inval werd de Mijnstreek bezet en het demonstratief of beledigend. Daartoe openbare leven verstoord. De Duitsers gaven de goedbewapende Duitse solda­ stelden echter dat alles normaal moest ten door hun in het algemeen correct doorgaan, dat iedereen aan het werk gedrag ook geen aanleiding. Ze zorgden moest gaan en dat Duitsland niet in de nauwelijks voor overlast als gevolg van binnenlandse aangelegenheden zou in­ de strikte voorschriften voor hun gedrag grijpen. De bevolking probeerde vervol­ in bezet gebied. Ze lieten de marken rol­ gens zoveel mogelijk terug te keren naar len. Op dat moment was de bevolking een enigszins normaal leven. Dit werd van de Mijnstreek (nog) niet anti-Duits. vergemakkelijkt doordat het front vrij Zeker in de gedeeltelijk Duitstalige zuid­ snel op een grote afstand kwam te lig­ oosthoek voelde men zich verwant aan gen. Na enkele dagen draaiden de mij­ de Duitse cultuur. De invalleidde echter nen dan ook al weer. De transportsector tot een verandering. In een aantal ker­ daarentegen ondervond nog hinder van ken werd tot aan de inval de eredienst opgeblazen bruggen, van ontbrekende nog in het Latijn en Duits gehouden. (gevorderde) transportmiddelen en van Daarna behoorde het gebruik van de benzineschaarste. Het personenverkeer Duitse taal tot het verleden en werd die herstelde snel, uitgezonderd het vervoer taal door het Nederlands vervangen. per spoor. Zo functioneerden de auto­ De gevoelens ten opzichte van de busdiensten en de trams na enkele da­ Duitsers waren veranderd, maar men gen al weer. Eind mei begonnen de schikte zich in eerste instantie groten­ spoorwegen weer met een bescheiden deels in de nieuwe situatie. Dat blijkt dienstregeling. Vervolgens kwam ook ook uit de oproep van burgemeester de scheepvaart op Juliana-kanaal en Van Grunsven van Heerlen van 14 mei Maas weer op gang. 1940, waarin deze de bevolking maande Al spoedig leek het economisch tot rust om de bezetter geen aanleiding zelfs beter te gaan. De welvaart leek toe te geven tot het nemen van maatregelen. te nemen. De beperkte rantsoenering Hij beëindigde zijn oproep nog met werd wél als hinderlijk ervaren. Het her­ "Leve de Koningin! Leve ons Vader­ stel van de oorlogsschade werd kracht­ land." Nederland was verslagen en onze dadig aangepakt. Materieel zag men de militairen werden na de capitulatie als toekomst dan ook niet somber in. Wel krijgsgevangenen naar Duitsland weg­ was men bang voor inflatie, maar de gevoerd. In ons bezet land namen de oorlog leek na het instorten van de Fran­ Duitsers het bestuur spoedig ter hand. se tegenstand spoedig voorbij. Het had Men moest vuurwapens inleveren, post­ er alle schijn van dat het Duitse leger duiven opsluiten en mocht geen "oprui­ onverslaanbaar was. Men schikte zich ende" berichten verspreiden die afkom­ toen dan ook in de situatie en meende stig waren van geallieerde radio-zen­ dat die vreemde oorlog voor ons voorbij ders. De bevolking heeft de voorschrif­ was. Het geld begon vlotter te rollen, ten van de bezetter en de eigen bestuur­ ook in de horeca, waar braspartijen en ders, die slechts het handhaven van orde caféruzies toenamen. In eerste instantie en rust beoogden, gewillig opgevolgd. konden velen de gematigdheid van het De terugkeer van de krijgsgevangenen nieuwe regime waarderen, maar de 51 op 15 juni 1940 heeft waarschijnlijk bij- vaak toch al gereserveerde gevoelens '94 afl.