Žene I Deca 4
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Br. 23 Biblioteka Helsinške SVESKE Žene i deca 4. Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka Beograd 2006. 0 1 Biblioteka Helsinške SVESKE Br. 23 Žene i deca 4. Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka IZDAVAČ: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji ZA IZDAVAČA: Sonja Biserko * * * AUTORI: Ova edicija objavljena je dr Latinka Perović, urednik zahvaljujući finansijskoj pomoći Evropske unije. dr Vera Gudac Dodić Helsinški odbor za ljudska dr Momčilo Isić prava u Srbiji snosi dr Dubravka Stojanović isključivu odgovornost za njen sadržaj za koji se ni Sanja Petrović Todosijević pod kojim okolnostima ne dr Olivera Milosavljević može smatrati da odražava stav Evropske unije. dr Andrej Šemjakin Žene i deca dr Radmila Radić 4. Srbija u modernizacijskim procesima mr Aleksandra Vuletić XIX i XX veka PRELOM: Nebojša Tasić This document has been KORICE: Ivan Hrašovec produced with the financial assistance of the European FOTOGRAFIJA NA KORICI: Žorž Skrigin Union. The contents of this document are the sole responsibility of the ŠTAMPA: Helsinki Committee for "Zagorac", Beograd 2006. Human Rights in Serbia and can under no circumstances be regarded TIRAŽ: 600 as reflecting the position of the European Union. ISBN - 86-7208-120-X 2 3 Sadržaj: ● Dr Latinka Perović Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka ............................... 7 ● Dr Vera Gudac – Dodić Položaj žene u Srbiji (1945–2000) ................................................................. 33 ● Dr Momčilo Isić Dete i žena na selu u Srbiji između dva svetska rata ............................... 131 ● Dr Dubravka Stojanović U senci "velikog narativa": Stanje zdravlja žena i dece u Srbiji početkom XX veka ......................................................................................... 160 ● Sanja Petrović Todosijević Analiza rada ustanova za brigu o majkama i deci na primeru rada jaslica u FNRJ .................................................................................................. 176 ● Dr Olivera Milosavljević Otac – genije – ljubimac: Kult vladara – najtrajniji obrazac vaspitavanja dece ........................................................................................... 188 ● Dr A. L. Šemjakin "Svet detinjstva" u Srba u putnim beleškama P. A. Rovinskog .............. 292 ● Dr Radmila Radić Školovanje dece u verskim školama u Srbiji u drugoj polovini XX veka .................................................................................................................. 314 ● Mr Aleksandra Vuletić Očevi i sinovi: Skica za poređenje generacija u Srbiji XIX veka .............. 338 PPODACI O AUTORIMA ............................................................................ 350 4 5 dr Latinka Perović Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka "Dušanovo carstvo ne da Srbima da spavaju", – nedavno sam sam to negde pročitao, i to je istina: ne bi bilo štetno, ako bi Srbi tom isto- rijski slavnom uspomenom podupirali svoj duh, ali nesreća je u tome, što ih ta istorijska uspome- na prisiljava da odigravaju ulogu koja njima ne pristaje, prisiljava ih da obmanjuju i nas, i sebe, prisiljava ih da više maštaju a manje rade... Kako hoćete, ali to je žalosno u državi, koja se nalazi u tako teškom položaju kao Srbija, koja mora pre svega da vaspitava ozbiljne karaktere i ljude, koji rade razumno i precizno. P. A. Kulakovski, oktobar 1880. 1. O ovom izdanju "Helsinške sveske" pod naslovom Žene i deca proizišle su iz projekta Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka. Saradnici koji su ovaj proje- kat začeli devedesetih godina prošlog veka pronalazili su razne izdavače za zbornike radova u kojima su saopštavali rezultate svojih istraživanja1. Tako 1 Pojedini radovi objavljivani su u dva časopisa: Tokovi istorije, Institut za noviju istori- ju Srbije i Godišnjak za društvenu istoriju, Udruženje za društvenu istoriju, oba u Beogradu. 6 7 su se prva dva zbornika pojavila u izdanju Instituta za noviju istoriju Srbije2; modernizacije srazmerno slabo zastupljena", i da je veće interesovanje iza- treći u izdanju autora, koje je potpisala Dubravka Stojanović3, dok se četvrti zvala "tek radovima Džona Lempija (John R. Lampe), Majkla Palerea (Mic- zbornik pojavljuje u okviru pomenute edicije Helsinškog odbora za ljudska hael Palairet) i Holma Zundhausena (Holm Sundhaussen)"7. Ovog posled- prava u Srbiji. njeg naročito: zbog njegovih radova koji su stvorili sigurne polazne osnove Hronološka granica istraživanja pomerena je već u drugom zborniku za istraživanje modernizacije Srbije8. unazad: obuhvaćen je i XIX vek, što znači: srpska država i društvo u celom Dobar uvid Čalićeve u moguće izvore istraživanja modernizacije Sr- modernom dobu. U isto vreme, sužen je sadržaj istraživanja. Za razliku od bije pati od jednog nedostatka: nedostaju slovenski, posebno ruski autori. Sa prvog zbornika, koji ima multidisciplinarni karakter, jer su istraživana razna ovog stanovišta, izuzetan značaj ima projekat Instituta slavjanovedenija Ru- područja (ekonomija, politika, prosveta i obrazovanje, kultura), u narednim ske akademije nauka Rusi o Srbiji i Srbima, čiji je prvi tom, od tri planirana, zbornicima preovlađuju istoričari koji se bave društvenom istorijom a u fo- već izašao iz štampe9. Ni u inostranoj ni u nacionalnoj istoriografiji ne postoji kusu istraživanja je jedan problem: položaj žene, uticaj elita, žene i deca. U oba uvid u rad ruskih istoričara srednje i mlađe generacije (L. Kuzmičova, K. Ni- slučaja, istraživanja su podjednako delimična: ona ne predstavljaju celinu ni kitorov, J. Višnjakov, i naročito A. Šemjakin), koji Srbiju posmatraju kao "ide- u hronološkom smislu4 ni u smislu obuhvaćenosti svih aspekata relevantnih alnu laboratoriju za istraživanje modernizacijskih procesa u tradicionalnom za problem koji je istraživan5. društvu"10. Njihova istraživanja zajedno sa pomenutim projektom Instituta Na ovakav pristup modernizacijskim procesima u Srbiji XIX i XX ve- slavjanovedenija stvaraju osnovu za komparativnu istoriografiju. Za ka uticalo je više činilaca: stanje istraženosti; teorijske osnove istraživanja; upoređivanje ruskog pogleda sa zapadnoevropskim pogledom (E. Lavele, F. Ka- raščlanjenost istorijskog procesa, to jest njegova periodizacija, kako bi se uočila nje- nic) na modernizaciju Srbije. gova dinamika i glavne karakteristike. Posmatrano iznutra, stanje istraženosti je povoljnije nego što bi se mo- glo zaključiti samo na osnovu uvida u nacionalnu istoriografiju. Proučavanju patrijarhalnosti kao mentaliteta koji je odlučujuće uticao na dinamiku i 2. Stanje istraženosti sadržaj promena srpskog društva dali su značajan prilog Vladimir Dvorniković, Jovan Cvijić, Veselin Čajkanović, Tihomir Đorđević, Slobodan Bilo bi pretenciozno reći da je u srpskoj istoriografiji modernizacija Jovanović. Kad je reč o promenama agrarne, pretkapitalističke strukture, tre- Srbije problematizovana tek sa projektom Srbija u modernizacijskim procesima ba imati u vidu radove Nikole Vuča i Smiljane Đurović o industrijalizaciji Sr- XIX i XX veka. Njene početke treba tražiti u orijentaciji srpske istoriografije, bije pre i posle stvaranja jugoslovenske države. Ali, modernizacijski procesi pored političke i vojne istorije kao dominantne, i na društvenu istoriju6. Ali, u nacionalnoj istoriografiji počinju da se proučavaju tek u poslednjoj četvrtini u celini uzev, ti počeci su novijeg datuma. Posle uvida koji je u stanje prošlog veka11, a istraživanja postaju intenzivnija na početku ovog veka12. Ta- istraženosti ostvarila Mari – Žanin Čalić u svojoj studiji Socijalna istorija Srbije da se javlja više istoričara koji se posvećuju istraživanjima određenih proble- 1815–1941, teško je ignorisati njen zaključak: "da je Srbija u istraživanjima ma razvoja srpskog društva – selo u totalu: proizvodnja, školovanje, zdra- vlje, položaj žene, položaj deteta, političko organizovanje (Momčilo Isić), cr- 2 Srbija u modernizacijskim procesima XX veka (bez oznake broja 1), Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 1994; Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka: 2. Položaj žene kao ogledalo modernizacije. Isto, Beograd, 1998. 7 Mari – Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije 1815–1941, Beograd, 2004, s. 21. 3 Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka: 3. Uticaj elita, izdanje autora, Beo- 8 To se naročito odnosi na njegov fundamentalni rad: Historische statistik Serbiens 1934– grad, 2003. 1914, München, 1990. 4 Na primer: istraživanja položaja žene u ovoj ediciji nadovezuju se na istraživanja ko- 9 Russkie o Serbii i Serbah. Sostavlenie, podgotovka k izdaniu, vvedenie, zaklučitelnaja ja su objavljena u zborniku iz 1998. Ali, ona ni zajedno još ne daju uvid u celinu: u dinamiku statja A. L. Šemjakina. Komentarii A. A. Silkina, A. L. Šemjakina. Sankt-Peterburg, 2006, s. 680. položaja žene u dva veka, a pogotovo u sve aspekte tog položaja. 10 A. L. Šemjakin, Tradicionnoe obščestvo i vjzovj modernizacii. Serbia poslednej treti XIX – 5 Položaj deteta je nova tema u okviru pomenutog projekta. Istraživanja se odnose sa- načala XX v. glazami russkih, Isto, s. 644. mo na dva aspekta dečjeg sveta: vaspitanje i obrazovanje (kult autoriteta i formiranje nacionalne 11 Vid. Dimitrije Đorđević, Srpsko društvo 1903–1914, Marksistička misao, 1985, br. 24. svesti) i zdravlje. 12 Vid. Ljubiša Despotović, Srpska politička moderna. Srbija u procesu političke moderniza- 6 Vid. Peđa J. Marković, Beograd i Evropa, Beograd, 1992. cije XIX veka, Novi Sad, 2003. 8 9 kva (Radmila Radić), vojska (Mile Bjelajac, Milić Milićević), elite (Ljubinka Evrope. Zapadna Evropa je