<<

750 Jahre Messen in Frankfurt Die Frankfurter Messe

Besucher und Bewunderer

Literarische Zeugnisse aus ihren ersten acht Jahrhunderten

Herausgegeben von Johannes Fried mit einem Essay von Hartmut Boockmann

Umschau Verlag • Frankfurt am Main Inhaltsverzeichnis

Nr. Seite XI Zur Einführung. Die Frankfurter Messe im Spiegel des Zitats, von Johannes Fried 1 1 Rabbi Eliezer ben Nathan (um 1090- um 1170) 2 2 Kaiser Friedrich I. Barbarossa hebt die Unrechten Mainzölle auf. Worms 6. April 1157 3 3 Kaiser Friedrich II. verleiht allen Besuchern der Messe seinen Schutz. Ascoli 11. Juli 1240 4 5 Privileg Ludwigs des Bayern (1330) 5 7 Spielleute auf der Frankfurter Messe (1348) 6 9 Ein Latein-Schüler (um 1370) 7 10 Der Kölner Rat an den Wirt des Hauses „Brüssel" in Frankfurt (1397) 8 1 1 Beschlüsse des Kölner Rates (1410/1412) 9 14 Hildebrandt und Sievert Veckinchusen (um 1370- 1426/33) 10 16 Pero Tafur (um 1420-1484) 11 17 Schreiben des Rates der Stadt Barcelona an den Frankfurter Rat (1445) 12 19 Gilles le Bouvier (um 1386- nach 1454) 13 20 Enea Silvio Piccolomini (1405-1464) 14 21 Heinrich III. Landgraf von Hessen (1441-1483) 15 23 Martin Behaim (um 1459-1507) 16 26 Buchzensur auf der Frankfurter Messe (ab 1485) 17 29 Briefe der Familie Amerbach 18 33 Anton Koberger (1440-1513) 19 35 Albrecht Dürer (1471-1528) 20 38 Veit Stoss (um 1445/1447-1533) 21 39 Johannes Cochläus (1479-1552) 22 41 Till Eulenspiegel (um 1300-1350) 23 44 Willibald Pirckheimer (1470-1530) 24 45 Peter Schöffer d.J. (um 1480-1547) 25 46 Erasmus von Rotterdam (1466-1536) 26 48 Martin Luther (1483-1546) 27 53 Matthias Grünewald (um 1480-1531/32) 28 54 Johannes Pauli (ca. 1450-1533) 29 56 Die Fugger und die Frankfurter Messe 30 59 Wolfgang Königstein (um 1490-1559) 31 60 Christoph Froschauer d.Ä. (um 1490-1564) 32 62 Philipp Melanchthon (1497-1560)

V Nr. 33 Seite 64 Sebastian Münster (1488-1552) 34 66 (1494-1576) 35 68 Josua Maler (1529-1599) 36 69 Jörg Wickram (um 1505-1562) 37 72 Jacob Frey (vor 1520-1562) 38 73 Götz von Berlichingen (1480-1562) 39 75 Chronik der Grafen von Zimmern (verfaßt 1564-1566) 40 77 Johannes Nas (1534-1590)/ Matthias Ritter d. J. (1525-1584) 41 79 Gerhard Mercator (1512-1594) 42 81 Henri Estienne (1522-1598) 43 93 Balthasar Paumgartner d.J. (1551-1601)/ Magdalena Paumgartner geb. Behaim (1555-1642) 44 99 Die ersten Schauspieler in Frankfurt zur Messezeit (1585-1593) 45 101 Wilhelm Dilich (um 1571-1655) 46 102 (1564-1616) 47 103 Thomas Coryate (um 1557-1617) 48 105 Vincenzo Laurefici (gest. 1614) 49 106 Herzog August d.J. von Braunschweig-Lüneburg (1579-1666) 50 111 Ein Discurss. Von der Franckfurter Messe vnd jhrer vnderschiedlichen Kaufftleuten gut und böss (1615) 51 117 Peter Müller (1573-um 1633) 52 118 Ludwig Johann Gottfried (um 1584-1633) 53 1 20 Geleitsbrief Gustav II. Adolfs von Schweden für die Frankfurter Herbstmesse (1632) 54 121 Matthäus Merian d.Ä. (1593-1650) 55 125 Matthäus Merian d.J. (1621-1687) 56 1 26 Testament Ludwigs V. von Hessen-Darmstadt (1577-1626) 57 128 Wenzel Hollar (1607-1677) 58 129 Johann Balthasar Schupp(ius) (1610-1661) 59 132 Georg Nicolaus Schurtz (um 1695) 60 135 Balthasar de Moncony (1611-1665) 61 136 Edward Browne (1644-1708) 62 137 P. Joseph Dietrich (1645-1705)

VI Nr. 63 Seite 146 Vincenzo Maria Coronelli (1650-1718) 64 147 Peter Boy (um 1650-1727) 65 150 Johann Just(us) Winckelmann (1620-1699) 66 153 Jakob Campo Wijerman (1677-1747) 67 157 Paul Jacob Marperger (1656-1730) 68 165 Kurze Nachricht (um 1720) 69 167 Adam Ebert (1653-1735) 70 168 Albrecht Haller (1708-1788) 71 169 Charles de Secondat Baron de la Brede et de (1689-1755) 72 171 Christian Fürchtegott Geliert (1715-1769) 73 172 Johann Michael von Loen (1694-1776) 74 175 Heinrich Christian Senckenberg (1704-1768) 75 177 Philipp Erasmus Reich (1717-1787) 76 180 Abraham Roentgen (1711-1793) 77 184 Francois de Theas, Comte de Thoranc (1719-1794) 78 187 Johann Conrad Seekatz (1719-1768) 79 189 Christoph Martin Wieland (1733-1813) 80 190 August Wilhelm Iffland (1759-1814) 81 191 Johann Heinrich Merck (1741-1791) 82 197 Johann Bernoulli (1744-1807): ein anonymer Reisebericht (1769-1770) 83 199 Johann Bernoulli (1744-1807): ein unbekannter Sachse (1779-1781) 84 200 Adolph Franz Friedrich Ludwig Freiherr von Knigge (1752-1796) 85 201 Karl Eugen von Württemberg (1728-1793) 86 207 Philipp Wilhelm Gercken (1722-1791) 87 212 Briefe über die Galanterien (1791) 88 214 Marie Belli-Gontard (1788-1883) 89 218 Georg Peter Dambmann (1761-?) 90 220 Johann Christian Friedrich Hölderlin (1770-1843) 91 226 Sophie Brentano (1776-1800) 92 227 Zwei Meßstücke (1799) 93 235 Katharina Elisabeth Goethe, geb. Textor (1731-1808) 94 241 Herzog Karl August von Sachsen- (1757-1828)

VII 95 Seite 245 Cornelia Friederike Christiane Schlosser, geb. Goethe (1750-1777) 96 247 Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) 97 255 Anna Elisabeth von Türckheim, geb. Schönemann (1758-1817) 98 256 , geb. Brentano (1785-1859) 99 258 Bettina von Arnim, geb. Brentano (1785-1859) an J. W. v. Goethe 100 259 (1778-1842) 101 260 Johann Gottfried Seume (1763-1810) 102 261 August von Kotzebue (1761-1819) 103 262 Napoleon Bonaparte (1769-1821) 104 263 Bericht des Pfarrers Walther über die Ostermesse (1805) 105 267 Ein französischer Bericht über die Frankfurter Herbstmesse 1810 106 276 Sulpiz Boisseree (1783-1854) 107 278 Anton Kirchner (1779-1835) 108 285 Elise von Hohenhausen (1789-1857) 109 286 Felix von Frölichsheim (1771-1829) 110 288 Ludwig Börne (1786-1837) 111 292 Jeanette Wohl (1783-1861) 112 293 Johann Konrad Friederich (1789-1858) 113 298 Johann Ludwig Ferdinand Deinhardstein (1794-1859) 114 299 Charlotte Birch-Pfeiffer (1800-1868) 115 305 Johann Peter Eckermann (1792-1854) 116 306 Karl Andreas Wild (1831) 117 309 Karl Immermann (1796-1840) 118 311 Alfred Rethel (1816-1859) 119 313 Johann Eberhard Dewald (1812-1883) 120 316 Anzeige des Circus Knie im Frankfurter Journal (18.9.1838) 121 317 (1797-1856) 122 322 Franz Dingelstedt (1814-1881) 123 324 Siegfried Hänle und Karl von Spruner. Handbuch für Reisende auf dem Maine (1843) 124 325 Carl Theodor Reiffenstein (1820-1893) 125 326 Johanna von Bismarck (1824-1894)

VIII Nr. 126 Seitee 32327 Friedrich Stoltze (1816-1891) 127 329 Johann Jacobus Fries (1826-1901) 128 336 Jacob Burckhardt (1818-1897) 129 338 Heinrich Putzo (geb. 1864) 130 340 Fried Stern (1875-1942) 131 342 Fritz Wucherer (1873-1948) 132 343 Die Messe in den 20er Jahren - ein toller Betrieb 133 346 Tempo, Tempo - Zur Frankfurter Messe in den 20er Jahren 134 350 Ernst Bloch (1885-1977) 135 353 Internationale Dauer-Marathon-Tanz- Meisterschaft 136 354 Theodor W. Adorno (1903-1969) 137 356 Marie Luise Kaschnitz (1901-1974) 138 357 Otto A. Böhmer (geb. 1949) 139 362 Staatspräsident Francois Mitterrand (geb. 1916)/ Bundespräsident Richard von Weizsäcker (geb. 1920) 364 Hartmut Boockmann, Über den Umgang mit 750 Jahren Messegeschichte in Frankfurt und mit der Vergangenheit überhaupt 377 Bibliographie

IX