EWANGELICY W GMINIE KÓRNIK PAMIĘĆ SPOŁECZNA I DZIEDZICTWO KULTUROWE EWANGELICY W GMINIE KÓRNIK Pamięć społeczna i dziedzictwo kulturowe EWANGELICY W GMINIE KÓRNIK Pamięć społeczna i dziedzictwo kulturowe EWANGELICY W GMINIE KÓRNIK PAMIĘĆ SPOŁECZNA I DZIEDZICTWO KULTUROWE Redakcja naukowa: Marta Machowska Joanna Wałkowska Fundacja Hereditas Culturalis Poznań 2015 EWANGELICY W GMINIE KÓRNIK PAMIĘĆ SPOŁECZNA I DZIEDZICTWO KULTUROWE Redakcja naukowa: Marta Machowska Joanna Wałkowska Fundacja Hereditas Culturalis Poznań 2015 Recenzenci: dr Izabella Main, prof. dr hab. Danuta Minta-Tworzowska Korekta: Irena Wałkowska Projekt grafi czny i skład: Agnieszka Kurasińska Druk i oprawa: Jacek Polewski, Drukarnia Printing House www.polewski.pl, [email protected] Na okładce wykorzystano zdjęcie Cmentarz ewangelicki w Czmońcu (J. Wałkowska, 2013) Projekt badawczy „Wielkopolscy ewangelicy. Pamięć społeczna i dziedzictwo kulturowe na przykładzie gminy Kórnik”, realizowany był od 2013 do 2014 r. we współpracy Studenckiego Koła Naukowego Historyków działającego przy Instytucie Historii UAM, Studenckiego Koła Naukowego Etnologów działającego przy Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM oraz Koła Naukowego Studentów Archeologii działającego przy Instytucie Prahistorii UAM ISBN: 978-83-941779-0-4 Fundacja Hereditas Culturalis: ul. Główna 68/10, 61-019 Poznań; [email protected]; https://pl-pl.facebook.com/fundacjahc Publikacja udostępniana jest na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach 3.0 Polska. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją pod wa- runkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autorów jako właścicie- li praw do tekstu. Tekst licencji dostępny jest na stronie http://creativecommons.org/licenses/ by-sa/3.0/pl/ Spis treści Marta Machowska, Joanna Wałkowska Wprowadzenie ................................................................................................ 7 Dominik Robakowski Stosunki polsko-niemieckie na przestrzeni dziejów ..................................... 16 Szymon Krzyżanowski Cmentarze ewangelickie gminy Kórnik w perspektywie kartograficznej .................................................................... 30 Weronika Czapara Cmentarz jako sacrum? ................................................................................ 36 Agnieszka Kurasińska Problematyka ochrony cmentarzy ................................................................ 42 Marta Machowska Czyje dziedzictwo? Stosunek mieszkańców gminy Kórnik do cmentarzy ewangelickich i możliwości ich ochrony ..................................................... 53 Mikołaj Kostyrko Archeologiczny rekonesans lotniczy cmentarzy ewangelickich gminy Kórnik przy wykorzystaniu wiatrakowca ......................................... 63 Joanna Wałkowska Cmentarze ewangelickie gminy Kórnik: stan zachowania, treści kulturowe ............................................................................................ 71 Weronika Czapara, Joanna Wałkowska Katalog inskrypcji ........................................................................................ 82 Anna Kruszyna, Marta Żołyńska Wywiad z Bogdanem Wesołkiem, radnym gm. Kórnik ............................. 97 Marta Machowska, Joanna Wałkowska Zakończenie ................................................................................................ 102 Summary ..................................................................................................... 104 Zusammenfassung ...................................................................................... 107 Spis rycin .................................................................................................... 110 Spis tabel .................................................................................................... 111 Bibliografia ................................................................................................. 111 Źródła archiwalne ....................................................................................... 117 Źródła internetowe ...................................................................................... 117 Joanna Wałkowska Instytut Prahistorii UAM Marta Machowska Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM Wprowadzenie iniejsza publikacja stanowi efekt wielopłaszczyznowych, interdyscypli- narnych badań, realizowanych we współpracy trzech kół naukowych Wy- Ndziału Historycznego UAM w Poznaniu: Studenckiego Koła Naukowego Etnologów przy Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej, Koła Naukowego Studentów Archeologii przy Instytucie Prahistorii oraz Studenckiego Koła Nauko- wego Historyków przy Instytucie Historii. Opiekunami naukowymi byli: dr Anna Weronika Brzezińska (IEiAK UAM), prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski (IP UAM) oraz dr hab. Paweł Stróżyk (IH UAM). Projekt pt. „Wielkopolscy ewan- gelicy. Pamięć społeczna i dziedzictwo kulturowe na przykładzie gminy Kórnik” roz- począł się na początku 2013 roku. Wzięła w nim udział grupa 20 studentów UAM, reprezentujących wszystkie wymienione wyżej kierunki. Projekt od samego początku zakładał wielopłaszczyznowość badań i współdzia- łanie przedstawicieli wszystkich trzech dziedzin. Na gruncie dociekań historycznych badaliśmy dzieje społeczności niemieckich w gminie Kórnik i opracowywaliśmy możliwie pełną dokumentację cmentarzy ewangelickich, perspektywa etnologicz- na z kolei bazowała na wywiadach z mieszkańcami gminy dotyczącymi pamięci o ewangelikach. Wkład archeologów polegał natomiast na przeprowadzeniu pro- spekcji lotniczej oraz analizie map historycznych pod kątem identyfikacji stanowisk 7 archeologicznych, jakimi de facto są nieużytkowane już od dawna cmentarzyska. In- terdyscyplinarność pozwoliła na wzajemne skonfrontowanie wyników badań i w ten sposób mogliśmy spojrzeć całościowo na interesującą nas tematykę. Gmina Kórnik: trochę historii Gmina miejsko-wiejska Kórnik usytuowana jest w powiecie poznańskim, na połu- dniowy wschód od Poznania. Teren ten jest położony w większości w południowo- -zachodniej części Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, w subregionie zwanym Równiną Średzką, w dorzeczu Warty. Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie sięgają okresu środkowej epoki kamie- nia (mezolitu), czyli VII-VI tys. p.n.e. U schyłku epoki brązu i na początku wczesnej epoki żelaza na Półwyspie Szyja, położonym nad Jeziorem Bnińskim, istniała na- turalnie obronna osada kultury łużyckiej (od VIII do przełomu VI/V w. p.n.e.) oraz związane z nią cmentarzysko w Biernatkach. Osadnictwo rozwijało się też na oma- wianym obszarze w okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich. W czasie kolonizacji wczesnopiastowskiej, mającej miejsce w latach 30. X w. i pierwszej połowie XI w. nastąpił rozwój osadniczy mikroregionu kórnicko-bniń- skiego: powstały wówczas skupiska w okolicach dzisiejszych Skrzynek, Kórnika i Bnina. Na Półwyspie Szyja powstał wówczas gród obronny, funkcjonujący do pierwszej połowy XIII w. Istniało również cmentarzysko w Biernatkach. W XIII w. wzniesiono też gródek stożkowaty u nasady półwyspu, wraz z wieżą obronną, znisz- czoną później w wyniku pożaru. Półwysep Szyja ostatecznie opuszczony został na przełomie XIII/XIV w. ze względu na podniesienie się poziomu wody w tym rejonie. Pierwsza wzmianka o Bninie w źródłach pisanych pochodzi z 1232 r. (dokument Władysława Odonica dla templariuszy, w którym pojawia się imię kasztelana z Bni- na, Bogumiła Biezdrowowica). Po opuszczeniu grodu bnińskiego, rozwijała się osa- da targowa na lądzie stałym oraz jej zaplecze gospodarcze w postaci otaczających ją wsi. Właścicielem osady, z której potem powstał współczesny Bnin, był początkowo ród Łodziów, wywodzący się od Mirosława Przedpełkowica. W 1395 r. nastąpiła lokacja miasta Bnina na prawie niemieckim. W XVII w. miasto przeszło, wraz z Kór- nikiem, na własność Grudzińskich. Kórnik, w przeciwieństwie do starszego Bnina, powstał w okresie średniowiecza na surowym korzeniu. Brakuje wzmianek o tej miejscowości aż do XIV w., kie- dy właścicielami ówczesnej wsi Kórnik byli również Łodziowie. Jeszcze w począt- kach tego stulecia przeszła na własność Mikołaja, brata biskupa poznańskiego Jana. W początkach XV w. ponownie przejęła ją linia rodu Łodziów z siedzibą w Górce. 8 W rękach tej rodziny Kórnik pozostał do końca XVI w. Nie jest znana dokładna data lokacji Kórnika, ale w 1458 r. pojawia się już w źródłach pisanych jako miasto. Kiedy w 1592 r. wygasła linia Górków, Kórnik odziedziczył po nich Jan Czarnkow- ski, siostrzeniec Stanisława Górki, który przekazał go wraz z całymi okolicznymi dobrami swemu bratu Andrzejowi. Ten z kolei majątek ten sprzedał Zygmuntowi Grudzińskiemu, w którego rodzinie pozostał on do 1676 r. Dobra kórnickie znalazły się w posiadaniu Zygmunta Działyńskiego. W latach 20. XVIII w. majątek ten przejęła córka Dziańyńskiego, Teofila, która wyszła za mąż w 1732 r. za starostę łęczyckiego, Stefana Szołdrskiego, a po jego śmierci za Aleksandra Hilarego Potulickiego, starostę borzechowskiego, z którym jednak rozwiodła się. Teofila dbała o rozwój gospodarczy dóbr kórnickich, sprowa- dzając na te ziemie nowych osadników, którym zapewniała dogodne warunku na zasadzie siedmioletniej wolnizny. Rozwój Kórnika zakłóciła wojna siedmioletnia między Prusami a Rosją, w czasie której okoliczne wsie musiały utrzymywać i żywić stacjonujące wojska rosyjskie. Aby wspomóc rozwój gospodarczy swoich ziem, Teo- fila postanowiła sprowadzić na te ziemie nowych osadników z Niemiec. Pierwsi osadnicy z Niemiec, którzy zakładali na surowym korzeniu wsie istnieją- ce