MUSEION POLONIAE MAIORIS MUSEION POLONIAE MAIORIS TOM IV ROCZNIK NAUKOWY FUNDACJI MUZEÓW WIELKOPOLSKICH TOM IV 2017 2017 ISSN 2392-1439 9 788394 753535 SCRIPTOR s.c. MUSEION POLONIAE MAIORIS MUSEION POLONIAE MAIORIS ROCZNIK NAUKOWY FUNDACJI MUZEÓW WIELKOPOLSKICH W 100 ROCZNICĘ POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO 1918–2018 TOM IV 2017 Tom pod redakcją ANDRZEJA M. WYRWY ZBIGNIEWA PILARCZYKA POZNAŃ 2017 SCRIPTOR S.C. Fundacja Muzeów Wielkopolskich ul. Dworcowa 5, Szreniawa, 62-052 Komorniki Komitet redakcyjny / Editorial Board Andrzej M. Wyrwa (redaktor naczelny), Tomasz Jasiński, Witold Omieczyński, Jan Maćkowiak, Wojciech Suchocki, Marzena Szmyt Paweł Sankiewicz (sekretarz) Recenzenci / Reviewers Prof. dr hab. Janusz Karwat Dr hab. Maciej Franz, prof. UAM Adres redakcji / Editorial Offi ce Museion Poloniae Maioris Dziekanowice 32 62-261 Lednogóra Redaktorzy językowi / Language-specifi c editors TEXTURA Paulina Wierzbicka (język polski) / Marta Koszko (język angielski) Na okładce: Generał Stanisław Taczak (ur. 8 kwietnia 1874 w Mieszkowie koło Jarocina, zm. 2 marca 1960 w Malborku) – kapitan piechoty Armii Cesarstwa Niemieckiego, do 15. 01. 1919 r. pierwszy naczelny dowódca powstania wielkopolskiego (major), następnie podpułkownik Armii Wielkopolskiej oraz generał brygady Wojska Polskiego (wg. K. Rzepecki, 1919, s. 37) Projekt okładki Scriptor s.c. Czasopismo dofi nansowane ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego The magazine is cofi nanced By the Wielkopolska Province Governor’s Offi ce ISBN 978-83-947535-3-5 ISSN 2392-1439 Wydawca Scriptor s.c. ul. Marszałkowska 25, 60-327 Poznań [email protected] Spis treści Słowo wstępne (MAREK WOŹNIAK MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO) / 7 Nie rzucim ziemi skąd nasz ród. Introductio (ANDRZEJ M. WYRWA) / 9 Powstanie Wielkopolskie 1918–1919 – szkice historyczne MAREK REZLER Realia powstańcze Ignacego Jana Paderewskiego / 18 ZBIGNIEW PILARCZYK Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 – długa droga do niepodległości / 36 ANDRZEJ WIECZOREK Udział mieszkańców powiatu wągrowieckiego w dążeniu do odzyskania niepodległości i w zwycięskim Powstaniu Wielkopolskim 1918–1919 roku / 80 WAWRZYNIEC WIERZEJEWSKI Skauting poznański 1912–1919 w przygotowaniach i przebiegu Powstania wielkopolskiego 1918–1919 / 105 STANISŁAW SIERPOWSKI Rozejm w Trewirze w 1919 roku / 117 Archiwalia do dziejów Powstania Wielkopolskiego HENRYK KRYSTEK Problemy digitalizacji materiałów archiwalnych dotyczących Powstania Wielkopolskiego przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu / 132 MAREK SZCZEPANIAK Losy powstańców wielkopolskich w świetle nowych źródeł z zasobu gnieźnieńskiego oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu / 141 Tradycje ugruntowywania pamięci o Powstaniu Wielkopolskim ZDZISŁAW KOŚCIAŃSKI Tradycja Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 / 161 Pamiątki po Powstaniu Wielkopolskim w muzeach wielkopolskich i kształtowanie pamięci o nim w społeczeństwie MAREK FIJAŁKOWSKI Pamiątki powstania wielkopolskiego 1918–1919 w muzeach i izbach muzealnych północnej Wielkopolski / 184 MARCIN MOEGLICH Powstanie Wielkopolskie w projektach społecznych realizowanych przy wsparciu Muzeum Regionalnego w Wągrowcu / 201 MICHAŁ KRZYŻANIAK O formach prezentacji i aranżacji opowieści o historii w kontekście działań stowarzyszenia grupy rekonstrukcji historycznej „3 Bastion Grolman” / 209 ADRIANA GARBATOWSKA O Wojsku Wielkopolskim w Wielkopolskim Parku Etnografi cznym / 218 Plany nowego Muzeum Powstania Wielkopolskiego TOMASZ ŁĘCKI, OLAF BERGMANN Budujemy nowe Muzeum Powstania Wielkopolskiego / 226 Słownik biografi czny zbieraczy starożytności i muzealników IZABELA WYSZOWSKA Aniela Sławska (1918–1997) historyk sztuki, muzealnik, badacz baroku w Wielkopolsce / 240 * AGNIESZKA MURAWSKA Wprowadzenie do uzasadnień do projektu nowelizacji ustawy „o zbiorach muzealnych i o muzeach” / 251 * * * Wielkopolskie instytucje muzealne (oprac. PAWEŁ SANKIEWICZ, współpr. DAMIAN WIÓREK) / 265 Noty o autorach / 299 Szanowni Państwo, jest kilka rozdziałów wielkopolskiej historii, które szczególnie pielęgnujemy, pamiętając o roczni- cach nawet odległych historycznie wydarzeń. Są to przede wszystkim dwa okresy – początki pol- skiej państwowości, która rodziła się na obszarze naszego regionu, oraz czas zaborów, kiedy nasze ziemie wyróżniały się na tle innych części podzielonej Polski. Pod względem ekonomicznym dba- li o nie bowiem wielkopolscy organicznicy, uważający silną gospodarkę za najskuteczniejszy oręż w walce z zaborcą. Te dwa momenty dziejowe symboliczną klamrą spina Powstanie Wielkopol- skie. Przynosząc wyzwolenie prawie całej Wielkopolsce po trwającej ponad 120 lat niewoli, przy- wróciło ono odrodzonej Polsce jej najstarsze ziemie, od których rozpoczęła się z przeszło tysiąclet- nia historia naszego państwa. Świadom rangi Powstania Wielkopolskiego, realnego wpływu na kształt II Rzeczpospoli- tej i wyjątkowego miejsca tego zwycięskiego zrywu w historii polskich walk niepodległościo- wych, Samorząd Województwa Wielkopolskiego od lat podejmuje starania, aby zwiększać zainteresowanie historią Powstania nie tylko w naszym regionie, ale i w skali ogólnopolskiej. Pragniemy pielęgnować jego pamięć i celebrować kolejne rocznice, a przede wszystkim zale- ży nam na tym, by w całej Polsce doceniono waleczność i bohaterską postawę Wielkopolan, którzy – jak na Wielkopolan przystało – potrafi li nie tylko wykazać się odwagą w walce, ale także dobrze się zorganizować i odnieść sukces. Setna rocznica wybuchu Powstania Wielkopolskiego to moment, w którym chcemy, aby działania podjęte przez nas w ubiegłych latach stały się szczególnie widoczne. Chcemy przy- pominać historię Powstania i zebrać dostępną o nim wiedzę. Powstaje Encyklopedia Powstania Wielkopolskiego, kompendium wiedzy o wielkopolskim czynie zbrojnym. Zależy nam także na żywych lekcjach historii. Z dużą ciekawością czekamy na Wielkopolską Eskadrę Niepodle- głości, która ma być gotowa w grudniu 2018 roku – to realizowany przez Politechnikę Po- znańską przy wsparciu Samorządu Województwa Wielkopolskiego projekt budowy latają- cych replik samolotów Fokker D. Zostały one zdobyte przez Powstańców Wielkopolskich podczas zwycięskiej bitwy o Ławicę – jednego z najbardziej pamiętnych epizodów z okresu Powstania, choćby dlatego, że od przejęcia prawie 300 niemieckich samolotów rozpoczął się dynamiczny rozwój polskiego lotnictwa w II Rzeczpospolitej. Publikacja historyczna, która trafi a właśnie do Państwa rąk, jest przykładem cennej ini- cjatywy wielkopolskich instytucji muzealnych, mającej wzbogacić obchody 100 rocznicy Po- wstania Wielkopolskiego, poszerzającej dotychczasowy dorobek badawczy i publicystyczny o nowe ujęcia i refl eksje. Zachęcam do lektury i dzielenia się wrażeniami, a także do kolej- nych przedsięwzięć promujących nasze piękne powstańcze dziedzictwo. Jestem przekonany, że dzięki naszym wspólnym wysiłkom świadomość, jak wielki wpływ na kształt polskich granic i siłę odrodzonej po 1918 roku Polski miało Powstanie Wielkopol- skie, stanie się równie powszechna jak wiedza o Piastowskich początkach polskiego państwa w Wielkopolsce – Polonia Maioris. Marek Woźniak Marszałek Województwa Wielkopolskiego Nie rzucim ziemi skąd nasz ród Introductio We shall not forsake the land we came from Introduction ABSTRACT: Museion Poloniae Maioris – a historical-museum academic journal presents the voice of schol- arly groups of museologists in Wielkopolska. By referring to the long-time need to “record the mem- ory”, this compilation intends to commemorate the events from before 100 years, i.e. Wielkopolska Uprising (1918–1919). As a result of this uprising and hence as a result of liberation fi ghts after World War I, the territory of Wielkopolska was incorporated into the Republic of Poland. On the territory of Wielkopolska, in the second half of the 10th century historical foundations of the Polish state were be- ing created, after 146 years of partition (1772–1918), as a result of which Poland was under partition powers rule of: Austrians, Russians and Prussian. The synthetic refl ections of the prominent experts in the history of Wielkopolska are published here. We are trying to present and de-mythologize the chosen notions related to its course and further present the general information about archive repertories on the topic of Wielkopolska Uprising in National Archives in Poznań and Gniezno and museum pieces gathered together in some museums in Wielkopolska. We are also presenting thoughts concerning the celebrations which have commemorated this event since 1919 until present time, and also current forms of presentation and the arrangement of historical knowledge about the uprising and the perspec- tives of the comprehensive, multifaceted presentation of events from before 100 years in the newly planned Museum of the Wielkopolska Uprising. wyniku rozbiorów (1772–1795) Polska zniknęła z mapy politycznej Europy. Jej zie- Wmiami administracyjnie zarządzali Austriacy, Rosjanie i Prusacy. Pozostał jednak Na- ród, który nigdy nie zapomniał swoich korzeni ani tego, jakiego dziedzictwa kulturowego jest spadkobiercą! Przez cały wiek XIX we wszelkich publikacjach prasowych, powieściach, nowelach, po- ezji, malarstwie oraz innych sztukach plastycznych ówcześni intelektualiści stale przypomi- nali, kim są Polacy, i nakazywali tak uczyć dzieci, aby wiedza o narodowej tożsamości nigdy nie zagasła. W 1858 roku o potrzebie poznawania narodowej historii pięknie pisał Lucjan Siemieński w katalogu pt. Przegląd wystawy starożytności i zabytków sztuki urządzonej w Krakowie, że tylko: ANDRZEJ M. WYRWA 10 Dziki