176646 Nieuw Excl. Afb.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw: De artistieke en sociaal- economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart Kok, E.E. Publication date 2013 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Kok, E. E. (2013). Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw: De artistieke en sociaal- economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:11 Oct 2021 Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw Eeuw Gouden de in ondernemers Culturele Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw De artistieke en sociaal-economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Erna Kok Erna Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart en Joachim Sandrart von van Backer, Jacob Govert Flinck, Ferdinand Bol De artistieke en sociaal-economische strategieën Erna Kok Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw De artistieke en sociaal-economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart CULTURELE ONDERNEMERS IN DE GOUDEN EEUW De artistieke en sociaal-economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart Proefschrift Universiteit van Amsterdam 2013 Omslag: Detail van Ferdinand Bol, Zelfportret met baret op 30-jarige leeftijd, 1646. Doek 102 x 85.5 cm. Dordrecht, Dordrechts Museum. Vormgeving omslag en binnenwerk: www.2asign.nl Drukker: GVO Ede © Erna Kok, 2013 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm, of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Culturele ondernemers in de Gouden Eeuw De artistieke en sociaal-economische strategieën van Jacob Backer, Govert Flinck, Ferdinand Bol en Joachim von Sandrart ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op vrijdag 7 juni 2013, te 13:00 uur door Erna Elizabeth Kok geboren te Soest Promotiecommissie Promotor: Prof. Dr. E.J. Sluijter Co-promotor: Dr. M.J. Bok Overige leden: Prof. dr. R.E.O. Ekkart Prof. dr. F. Grijzenhout Dr. E.A. Honig Prof. dr. B. Kempers Dr. L. Kooijmans Dr. C.M. Lesger Prof. dr. H.F.K. van Nierop Faculteit der Geesteswetenschappen Voor Elizabeth Voorwoord Spannend, grillig en ongewis was het schrijven van deze dissertatie. Een uniek proces waarbij ik van veel mensen advies, medewerking, steun en meer kreeg. Het boek is af en ik voel me vereerd dat ik in het proces naar dit resultaat werd begeleid door Eric Jan Sluijter, mijn promotor. Ik dank hem voor het vertrouwen dat hij in mij stelde en voor het respect waarmee hij mij en mijn werk steeds tegemoet trad. Door zijn kennis, visie en enthousiasme heeft hij mij intellectueel uitgedaagd en gestimuleerd om heel precies te kijken naar kunstwerken én hun betekenis serieus te nemen. Daar zal ik altijd plezier en profijt van hebben. Mijn waardering en dank gaat ook uit naar Marten Jan Bok die, als collega en co-promotor, altijd klaarstond om mijn vragen te beantwoorden en om mij van deskun- dig advies te voorzien. Elmer Kolfin, Frauke Laarman en Harm Nijboer dank ik voor de samenwerking in het NWO-project ECARTICO. Door de financiering van NWO werd mijn onderzoek mogelijk gemaakt, waarvoor ik zeer erkentelijk ben. De collega’s van het Kunsthistorisch Instituut in Amsterdam en daarbuiten die hun belangstelling toonden wil ik bedanken, waarvan enkelen in het bijzonder. Ik genoot de collegialiteit en vriendschap van Madelon Simons, Machteld Löwenstein, Margriet van Eikema Hommes en Piet Bakker, veel dank voor jullie betrokkenheid, steun en stimulans. Piet maakte zonder aarzeling tijd om op de valreep nog het eerste hoofdstuk te redigeren; ik voel me vereerd dat hij mij als paranimf wil bijstaan. Luuc Kooijmans en Clé Lesger lazen het eerste hoofdstuk in de prilste versie. Ik ben hen dankbaar voor hun commentaar dat mij stimuleerde om verder te werken aan wat de kern van mijn boek is geworden - het model van ‘de economie van dienst en we- derdienst’. Anderszins ondervond ik ook steun. Van Maarten Rijkens die mij behoedde voor de valkuilen in het genealogisch onderzoek, ik dank hem voor zijn betrokkenheid en de voortvarendheid waarmee hij de opdrachtgevers van Jacob Backer in een overzich- telijk genealogie tekende. Jacquelyn Coutré leverde stipt op tijd de Engelse samenvatting. Marga van der Aa ontwierp alle mooie illustraties en verzorgde onder druk van de laatste deadlines met veel toewijding de vormgeving. 7 Vriendschap is alom aanwezig in dit boek, maar om dat op schrift te krijgen was een solitaire inspanning. Desondanks was ik omringd door familie en vrienden die meeleef- den. Een paar wil ik met name noemen. Blij ben ik met mijn oudste vriendin Elisabeth Petronella Mastenbroek, omdat we elkaar over welk onderwerp dan ook altijd weten te vinden. Voor zijn onvermoeibare aanmoediging ben ik Paul Rijkens dankbaar, evenals voor zijn vriendschap, respect en meer. Dat Yvonne Belonje mij wil bijstaan als paranimf is voor mij een kroon op onze vriendschap. Irene Gret dank ik voor haar betrokkenheid bij mij en mijn onderzoek en het onverminderde enthousiasme waarmee zij gedurende al deze jaren telkens weer mijn lange teksten las en corrigeerde. Jacques van Rooijen ben ik dankbaar voor zijn vriendschap, vertrouwen en begrip in alle tijden en onder alle omstandigheden. Omdat hij er is dank ik Dick, mijn getalenteerde broer die in wie hij is en wat hij doet, mij met trots vervult. Mijn moeder Elizabeth Margaretha Bons wil ik danken voor de waarden die ik van haar meekreeg, maar in het bijzonder dat zij mij leerde om niet op te geven. Aan Elizabeth draag ik dit boek op, omdat zij als geen ander weet wat het betekent om grenzen te verleggen. Amsterdam, april 2013 8 Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 13 1. De economie van dienst en wederdienst 19 Over vrienden en magen 19 Vrientschap: het sociale vangnet 21 Maagschap: een verstrengeling van familie, zaken en politiek 22 Patronage versus de vrije markt 24 Patronage 24 De anonieme, open markt 26 De economie van dienst en wederdienst 28 Deelmarkten van afzonderlijke kooplui 29 Waarden: eer & reputatie, vertrouwen & ‘buygsaemheyt’ 31 Normen: verplichte solidariteit en wederkerigheid 32 Praktijken: dienst en wederdienst 32 Symbolen: uiterlijk vertoon van eer en fatsoen 34 Rembrandt ingehaald door de schaduw van de toekomst 37 Ten slotte 40 2. Govert Flinck & Ferdinand Bol: zonder vrienden geen carrière 43 Een rentmeesterszoon en de zoon van een chirurgijn 43 De opleiding tot schilder 45 Leren en werken bij Uylenburgh en Rembrandt 47 Flinck door Uylenburgh aangetrokken 48 Bol bij Rembrandt in de Nieuwe Doelenstraat 49 Op eigen benen 50 Flincks bloedvrienden en stijlflexibiliteit 51 Positioneren door een dubbele marktstrategie 54 Bol in navolging van de meester 55 Positioneren door self-fashioning 58 Het huwelijk: een strategie voor opwaartse mobiliteit 63 Doorbraak begin jaren vijftig: de Dell-Spiegel maagschap 63 Stilistisch keerpunt: de heldere stijl 64 Netwerken: door ‘Const en de beleeftheyt’ naar de top 66 Doorbraak begin jaren veertig: de Kloveniersdoelen 66 De jaren vijftig: grootse opdrachten in prestige en formaat 72 Ten slotte 77 3. Jacob Backer (1608/9-1651) 81 Een liefdespaar onthuld 82 De opdrachtgevers Eva Ment en Marinus Lowysse 85 Een elitenetwerk ontrafeld 87 Een doopsgezind en artistiek netwerk aan de Nieuwendijk 87 Backers artistieke vrienden in beeld en woord 88 Werckgesel bij Lambert Jacobsz. in Leeuwarden ca. 1626-1633 89 Positioneren in Amsterdam 1633-1638 90 Opdrachten voor de maagschappen Hasselaer, Bas en De Graeff 91 De Kloveniersdoelen: één van de uitverkorenen 96 Opdrachtgevers van historiestukken 97 Ten slotte 100 4. Schilder-aristocraat: Joachim von Sandrart (1606 - 1688) 103 Self-fashioning: De Teutsche Academie 104 Bouwstenen voor een succesvolle loopbaan 106 Het fundament: een internationaal calvinistisch handelsnetwerk 106 Aan het hof in Praag: Aegidius Sadeler II 106 Schilderlessen in Utrecht: Gerard van Honthorst ca. 1624-1625 107 Positioneren op de kunstmarkt in Rome 1629-1635 109 Positioneren door netwerken: het welkomstmaal 110 Positioneren door openbare competitie: de twaalf schilderijen 111 Sandrarts kunstproductie in Rome en Frankfurt 1629-1637 114 Positioneren op de Amsterdamse kunstmarkt 1637-1645 115 Invloedrijke