Celso Emilio diante da casa de Curros.

ANTONIO PIÑEIRO FEIJÓO da revista Auria. Ten acadado varios

1959 premios xornalísticos e publicado

varios monográficos sobre aspectos

Técnico de Cultura do Concello de diversos da historia de Celanova. É

Celanova. Colaborador asiduo do dia- Secretario da Fundación Curros En- rio La Región de Ourense e director ríquez. Celso Emilio Ferreiro e Curros Enríquez ? a s V i d a s p a r a l e l

Antonio Piñeiro

«En Celanova el nombre de Manuel Curros chea de paralelismos entre a vida de andanza Enríquez, gran poeta, extraordinaria musa e calma de Celso Emilio e a de Manuel Curros. civil, lo es casi todo, incluso para los que lo Paralelismos atraintes e, ás veces, de por riba se combaten. Aún siendo su familia una familia se quer, pro condicionantes no intre de xulgar de iglesia, el poeta Curros Enríquez en aquella a vida e maila obra de Ferreiro. Tema este que casa es querido y respetado. Celso Emilio, aún compre escomenzar a rever». niño, lee a Curros por consejo de su madre, quien solamente le “prohíbe” (sin éxito) algu- E, máis adiante, continúan: nos poemas. Años después Celso Emilio será su biógrafo, su traductor, su panegirista, su admi- «Dixemos no denanterior apartado que hai que rador y su imitador». reve-lo tema das comparanzas entre Curros e Ferreiro xa que coidamos que se está a abusar Quen isto escribe é o profesor Xesús Alonso Montero dabondo do paralelismo establecido entre os no libro Celso Emilio Ferreiro (Estudio) (Edicions dous grandes poetas de Celanova, un parale- Júcar 1982), no que fai un completo repaso da bio- lismo teimoso que compre esquecer e desbotar grafía literaria do poeta celanovés, pouco despois da en proveito de ámbolos dous. Abofellas que a súa morte. comparanza foi de moita ventura e de feito non fai máis que salientar que as estruturas da nosa Pola súa banda, os xornalistas Xosé Antonio Perozo e sociedade en xeral, non sofriron ningún cambeo María Xosé Porteiro recollen no seu libro de conver- de fondo dende o nacemento de Curros deica os sas Celso Emilio Ferreiro. Compañeiro do vento e tempos de hoxe... Non estamos pondo en dúbi- das estrelas (Akal 1981), o seguinte: da a significanza do poeta decimonónico na existencia de Ferreiro, nin na súa obra, sinxela- «...a crítica, os comentaristas con boa intención mente cremos que ao lerio se lle ten dado unha e ós que non lle fallaba razón, establecen unha importancia sobranceira que reborda os lindei- 17 ~ Pois ben, sen pretender facer “causa” destas “solpre- sas” e sen tentar sacalas de contexto coa idea de que poidan significar merecementos para un e desmere- cementos para outro, e nin moito menos sen que isto deba supoñer alimento para os “críticos” co autor de Longa noite de pedra, vexamos pois, ata onde chegan estes paralelismos, algúns deles meramente circunstanciais e outros provocados non só polo momento que lles tocou vivir a ambos, senón polas reaccións vitais que ámbolos dous tiveron perante eses acontecementos.

NA MESMA RÚA

Para empezar é xusto sinalar que a primeira coinci- dencia ten razón de ser no momento xusto da che- gada ó mundo de Celso Emilio e no feito de que esta chegada se producise non só na mesma localidade, Celanova, senón na mesma rúa na que creceu e se forxou a personalidade iniciática de Manuel Curros Celso Emilio co neno José Benito Reza Enríquez. Unha circunstancia meramente casual, pero imitando a “pose” coa que Asorey inmortalizou que puido exercer una fonda influencia no menor dos a Curros en Celanova dous, tal e como Ferreiro recoñece a miúdo:

ros reás do estimamento puramente referencial. «Aparte de la significación literaria, por la que hay Referimentos que xa serviron aos detractores de que considerarlo uno de nuestros grandes del siglo Celso Emilio para crticaren unha suposta parti- XIX, Curros Enríquez tiene para mí un importante cipación no drama de calcar a Curros nas súas significado personal. Fue vecino de mi misma calle, circunstancias políticas e vitais». en Celanova. No coincidí con él, porque Curros murió en 1908 y yo nací en 1912, pero mis padres E, como non podía ser doutro xeito, isto todo ten a sí lo trataron y yo oí hablar mucho de él, ya desde versión do propio Celso Emilio, que alén de facerse pequeño». [Conversas con Celso Emilio. Ramón Nicolás]. eco desta circunstancia en numerosas entrevistas (algunhas das cales estractou e transformou en forma E unha circunstancia que, por rara que pareza, a nivel de libro no ano 2009, Ramón Nicolás, Conversas con da literatura galega repítese noutros dous lugares, Celso Emilio Ferreiro) que lle fixeron ó longo da como son a Rúa Abaixo de Rianxo, onde contaron súa vida, no mesmo libro de conversas con Perozo- con casa familiar Alfonso Rodríguez Castelao, Manuel Porteiro, di: Antonio e , ou a rúa da Paz de Ourense, onde se concentran os espacios vitais de Vicente «Sen dúbida, a figura de Curros influíu en min Risco, Xaquín Lorenzo ou Ramón Otero Pedrayo. enormemente, non soio pola súa poesía, senón mesmo pola súa conducta. E, como cousa cho- No caso de Curros Enríquez é comunmente acep- cante, é certo que a vida me ten plantexado tado que el non naceu no número 37 da rúa que unha chea de problemas moi semellantes ós que hoxe leva o seu nome, xa que logo, o seu pai José se lle plantexaron a Curros ó longo da súa vida. María chegou a Celanova, procedente de Santiago de Naturalmente, isto non o fixen a drede para ter Compostela, para exercer nesta vila de escribano e, ditas semellanzas, foi que a vida ás veces ten polo tanto, durante un tempo residiu de aluguer no estas solpresas». mesmo lugar no que estaba a escribanía –é dicir, na 18 ~ rúa San Roque–, onde probablemente veu ó mundo mesmos costumes sociais, dos mesmos paisaxes e o neno Manuel. Sen embargo moi pouco despois de das mesmas xentes. ter nacido este, José María Curros merca xa a casa da Calle del Rollo e nela viviría Manuel as horas ledas e É certo que Curros Enríquez non puido estudar as horas amargas que marcaron a súa nenez e que o no colexio dos PP Escolapios, xa que el marcha de levaron a fuxir con tan só 15 anos para : Celanova con 15 anos –é dicir, no ano 1866– e os Escolapios instálanse no cenobio celanovés no curo «... porque yo, para mayor desgracia mía, adoro 1868/69, sen embargo é máis ca posible que o fixera aquella tierra en que tanto sufrí, aquel pueblo y nalgunha das aulas que durante eses primeiros anos aquella casa en que tanto lloré hasta los quince de socialización do edificio se instalaron nalgunhas años en que la abandoné huyendo del furor das súas dependencias e o que non é menos certo, paternal» [Carta a un amigo] é que algunhas delas tiveron que resultarlles certa- mente familiares pois o seu pai chegou a ter cando No caso de Celso Emilio, cando el naceu, o día 4 de menos unha alugada, probablemente como espazo xaneiro de 1912, xa a rúa levaba o nome do autor de para a escribanía. Aires da miña terra e, polo tanto, dende o mesmo momento en que o neno Celso Emilio empezou a coller conciencia dos nomes das cousas e dos sig- nificados dos nomes das cousas, o nome de Manuel Curros Enríquez empezoulle a ser familiar moito antes de achegarse aínda ás súas propias lecturas.

Se a isto lle engadimos que entre a casa dos seus pais e a dos Curros Enríquez non hai máis ca outras catro edificacións intermedias, é perfectamente enten- dible o que Celso Emilio repite en multitude de ocasións, é dicir, que Curros non era un personaxe histórico para el, senón algo así coma un antepasado da súa familia.

«Curros foi un personaxe na miña familia; a pesares de ser unha familia moi católica, a miña, tíñanlle a Curros moita lei. Eu lembro que a miña nai dábame, xa de neno, cando esco- menzaba a saber ler, o libro de Curros e, inocen- temente, marcábame as poesías que non debía ler, que naturalmente eran as primeiras que eu lía». [Celso Emilio, compañeiro do vento e das estrelas]

A cuarta casa despois da de Curros, no fondo O AMBIENTE VILEGO E O MOSTEIRO da fotografía, é a de Celso Emilio Ferreiro

Loxicamente, malia distancia temporal que separou a infancia e primeira xuventude de ámbolos dous (a de «Había en la torre unos soberbios y antiquísi- Curros podémola enmarcar entre 1851 e 1866 e a de mos tintinábulos, aquellas campanas que tanto Celso Emilio entre 1912 e 1930) o ambiente vilego e hemos amado nosotros, aquellas campanas comercial dunha Celanova capitalidade de comarca e que sólo tocaban al alba y cuyos dulces sones ó mesmo tempo fronteiriza mantense máis ou menos constituyeron toda la alegría de nuestra infan- inalterable e dalgún xeito ámbolos dous beben dos cia» [La Ilustración cantábrica. 1882] 19 ~ Celso Emilio, pola súa banda, si que estuda xa no das “iras” dun pai extremadamente recto, do que colexio dos PP Escolapios e, polo tanto, son moitas tódolos fillos varóns van fuxindo paulatinamente as horas que pasa no interior do edificio e que lle dan a medida que van collendo conciencia. No caso de pé para ir descubrindo pouco a pouco a súa longa Manuel, conta o propio Celso Emilio Ferreiro na historia. biografía sobre o autor de Aires da miña terra o momento de ruptura co pai «A miña nenez foi campesina porque Celanova é unha vila rural, un meio campesino, e des- «Se presentó un día cuando el escribano se acer- pois cando chegou a hora de ir á escola, entrei có a su hijo portando un legajo lleno de polvo del no colexio dos Escolapios, que entón estaban que extrajo un documento que el hijo debía copiar establecidos alí no mosteiro; alí estudei o fielmente y con las formalidades de rigor». «Todo bacharelato e alí botei uns 12 anos». [Conversas transcurrió sin incidentes hasta que terminada la con Celso Emilio] escritura y puesta la data, el hijo quiso esparcir sobre la tinta fresca los polvillos secantes de la salvadera. Su mano, torpe y nerviosa por el temor, cogió equi- vocadamente el tintero y derramó sobre el papel un borrón mayúsculo. Por un momento el escribano se quedó estupefacto, mudo, con la boca abierta y el rostro congestionado. Después dio un grito y su mira- da buscó la vara de los vapuleos. Manuel, a quien el miedo había paralizado, venció el temor, ganó la puerta y echó a correr escaleras abajo. El padre, inútilmente, lo llamó instándole a que volviese. Al verse desobedecido, abrió la ventana y lanzó sobre Colexio dos Escolapios de Celanova, no que Celso el fugitivo el brasero lleno de ascuas, que, afortuna- Emilio Ferreiro botou 12 anos damente, no dieron en el blanco».

Andando o tempo, serían outras moitas as referen- Curros Enríquez deixaría atrás Celanova con tan cias poéticas e en prosa que o escritor lle dedica ó poucos anos, primeiro camiño de Ourense e poste- convento celanovés e ó que o mesmo supuxo para a riormente cara Madrid, e xa non volvería residir de creación do núcleo social no que un e outro empeza- forma habitual nesta vila. ron a andar os seus primeiros pasos. Afortunadamente, para o segundo, a súa relación co pai non foi tan tumultuosa como a do neno Manuel A PRIMEIRA SAÍDA DE CELANOVA co vello “Calcorra”, se ben, tampouco durou moito no tempo debido a que Venancio Ferreiro morre Unha das primeiras coincidencias de traxectoria vital cando Celso Emilio tiña tan só 16 anos. Sen embargo, –máis alá das meramente espaciais ou de influxo por outras circunstancias, ligadas probablemente ó do entorno no que ámbolos dous creceron– que é seu compromiso social (manifestado abodosamente común a ámbolos dous escritores é un feito que non a través da súa relación co seu amigo da infancia era moi habitual que se dera naqueles tempos a non Xosé Velo e cristalizado na fundación das Mocedades ser que tivese relación coa emigración familiar e que Galeguistas), Celso Emilio Ferreiro protagoniza un foi o de que ámbolos dous abandonaron moi novos a episodio que non é moi recoñecido nas súas biogra- súa casa, o primeiro para non volver máis e o segun- fías e que neste caso desenvolve na compaña doutro do coa idea dun regreso. seu amigo da infancia como foi Clodomiro Rodríguez “Prenta”. O caso é que, segundo consta na documen- Coñecido é o episodio –a miúdo elevado incluso á tación de alistamento militar dos arquivos munici- categoría de lenda– que leva ó neno Manuel Curros, pais de Celanova, antes da chegada da Guerra Civil e con tan só 15 anos, a deixar o fogar familiar fuxindo incluso antes do cumprimento dos anos suficientes 20 ~ para incorporarse a filas, a finais do ano 1931 ou en Santiago de Compostela. Tamén estudei comezos do 32, con tan só 19 anos decide alistarse para mestre de escola, aínda que nunca exer- como voluntario ó exército e abandonar temporal- cín. Non cheguei a facer oposicións nin a ter mente o fogar, sendo destinado ó Regimiento de escola xamais». [Celso Emilio, compañeiro do vento e Infantería Nº 3, con sede en Oviedo, onde cumpre das estrelas] servizo de voluntario durante un ano, probablemen- te seguindo os pasos do propio Clodomiro Rodríguez O máis preto que estivo de facer dos seus estudos un que xa debía estar integrado no exército cando che- modo de vida, foi na década e media na que reside gou el, dado que o certificado que achega Clodomiro en , onde, despois de ter sido funcionario da no mesmo intre de chamamento a filas, di “haber Fiscalía de Tasas en Pontevedra, decide darse de alta servido como voluntario más de un año en el como procurador dos tribunais e exercer como tal, Regimiento de Infantería Nº 3”. compaxinando esta profesión cunha intensa activida- de cultural e literaria.

ESTUDANTES DE DEREITO OS DOUS CASAN FÓRA DE CELANOVA O ámbito dos estudos ou da formación didáctica de ámbolos dous é tamén motivo de casual coincidencia. Probablemente esa rápida saída da súa terra natal – máis inmediata e radical no caso de Curros Enríquez No primeiro caso, é dicir, no caso relativo a Curros ca de Celso Emilio– tivo unha influencia transcen- Enríquez, unha vez decide abandonar o fogar pater- dental noutro dos feitos vitais coincidentes nas bio- no, fixa a súa residencia na casa do seu irmán grafías de ámbolos dous escritores, como foi o que Ricardo, en Madrid, onde tamén reside o seu irmán ámbolos dous casaran fóra de Celanova e non con Antonio, e ademais de empezar a tomar contacto co mozas coas que puideron coincidir na súa adolescen- que ó longo da súa vida acabaría por ser a súa verda- cia e na súa xuventude na vila celanovesa. deira profesión, o xornalismo, cursa o bacharelato que acaba simultaneando durante un tempo cos estu- No caso de Curros Enríquez, este faino, loxicamente dos de Dereito que non remataría porque cada vez en Madrid, con Modesta Vázquez, filla dun maxistra- máis o xornalismo consumiría o seu tempo. do do Tribunal Supremo, Modesta Vázquez e, como non podía ser doutro xeito, tampouco o seu matri- O caso de Celso Emilio foi semellante no resultado monio estaría exento de polémica, xa que dende a final, aínda que sensiblemente diferente no seu des- distancia o seu pai non lle dá conformidade a este envolvemento. Tanto a súa xuventude como a súa matrimonio e denuncia ó seu fillo por prófugo, polo formación intelectual víronse interrompidas, primei- que acaba sendo detido e encarcerado. Así é como o ro pola intensa actividade política que desenvolve ó conta o propio Celso Emilio Ferreiro na súa biografía: longo deses primeiros tempos de xuventude, tanto en Celanova como fóra de Celanova, e logo pola obri- «Como no podía ser de otra forma, don José gada reincorporación a filas con motivo da Guerra María, el padre, no daba su conformidad a los Civil, que o leva a pasar practicamente os tres anos proyectos matrimoniales de su hijo. Implacable do conflicto en Asturias. y violento, para darle largas a la fecha de la boda y ver de hacerla irrealizable, denunció al Rematado este, empezaría a carreira de Dereito en poeta por prófugo y este fue detenido e ingresa- Santiago de Compostela e acabaría facéndose mestre do en prisión. Estuvo veinte días en la cárcel de –por libre– en Ourense. Se ben, igual que lle acon- El Saladero». teceu a Curros, non exercería ningunha das dúas profesións: No caso de Celso Emilio a súa relación matrimonial ten orixe na súa estadía en Asturias durante a Guerra «En Celanova estudei o bacharelato. Despois, Civil e –nisto si que non coinciden as súas traxecto- máis adiante, estudei, pro non rematei, Dereito rias biográficas–, mentres o matrimonio do primeiro 21 ~ vida foi a de xornalista, non o é tanto que durante algunhas etapas da súa andaina, tamén Celso Emilio Ferreiro se distinguiu nesta profesión como tal, máis alá das columnas literarias e das colaboracións que cultivou tanto en Vigo, como en Caracas ou na súa etapa final de Madrid.

Sobre Curros Enríquez é sumamente coñecida a súa procacidade xornalística que fai que con pouco máis de vinte anos xa colabore habitualmente nos xor- nais La Gaceta e El Porvenir, así como nun xornal republicano clandestino, e sobre todo que se resume no episodio que narra o seu ingreso no prestixioso xornal El Imparcial no ano 1874, que mesmo narra o propio Celso Emilio:

«En uno de los “Lunes” del periódico se convocó un concurso de poesías dedicadas al tema de la guerra civil. El premio ofrecido eran quince pese- Semanario Adiante, no que Celso Emilio Ferreiro tas y veinticuatro ejemplares de la se iniciou no oficio de xornalista publicación. Curros envió su “Oda a la Guerra Civil española”. Al señor non se podería catalogar coma un matrimonio feliz, Gasset y Artime, director del diario, le entusias- nin sequera como un matrimonio a partir da marcha mó el poema y le dio el premio, pero no pudo de Curros para Cuba, a presencia de Moraima no entregárselo porque Curros no había enviado periplo vital de Celso Emilio había ser fundamental su domicilio, por lo que publicó un aviso en el en tódolos aspectos da vida, tal e como el mesmo periódico para dar con él. Cuando Curros se deixa escrito en multitude de referencias e sobre acercó a la redacción Gasset y Artime le dijo: todo nun bo número de poemas: El que escribe poemas como su Oda tiene con- quistada su reputación. Le ofrezco un puesto en «Goethe adoitaba dicir que o home perdía moito el periódico». tempo tonteando coas mulleres. Eu coido que non o perdín, senón que o gañei. Gañei moito A partir de aquí, Curros Enríquez xa non abando- tempo, moita humanidade, no meu trato coas naría o xornalismo como forma de vida, chegando mulleres. A proba é que me vencellei a unha a acadar un importante recoñecemento, tanto en muller hai moitos anos, debe facer xa corenta, Madrid como fundamentalmente en Cuba. e sigo vivindo con ela moi ledo». [Celso Emilio, compañeiro do vento e das estrelas] Respecto de Celso Emilio, tamén foi moi pronto cando toma contacto co mundo da rotativa, se ben de forma moito máis local. No ano 1933, en pleno fragor das O XORNALISMO, UNHA FORMA DE VIDA Mocedades Galeguistas, xunto con Pepe Velo pon en marcha o semanario Adiante, que tería unha vida Se ben, é ben sabido que a profesión -ou o oficio- que moi efémera, e posteriormente acaba por ser nomea- desenvolveu Manuel Curros Enríquez ó longo da súa do secretario de organización da Federación das 22 ~ Mocedades Galeguistas e, como consecuencia diso, A EMIGRACIÓN COMO VÁLVULA DE ESCAPE director da revista Guieiro, que é o órgano de difusión desta Federación e por cuxa actividade acaba sendo Sen lugar a dúbidas este episodio -o da emigración- procesado no mes de nadal de 1935 porque en dous foi, se cadra, o que de forma máis determinante artigos publicados nun número anterior “atoparon marcou as biografías de ámbolos dous poetas, xorna- ataques inxuriosos contra Hespaña”. listas e escritores. No primeiro caso, é dicir, no caso de Manuel Curros Enríquez, porque despois de ter Máis adiante, na súa etapa de Vigo colaboraría tomado a decisión de marchar, o seu periplo transo- intensamente co xornal El Faro de Vigo e tanto en ceánico xa non tivo volta atrás e incluso acabou por Venezuela como finalmente en Madrid tería incluso custarlle a vida. a oportunidade de rexistrarse como xornalista e con- seguir carné identificativo para levar a cabo traballos específicos.

FUNCIONARIOS

Dado que as súas vidas pasaron por vicisitudes económicas ondulantes, tamén ámbolos dous che- garon a procurar na función pública un xeito de vida. No caso de Curros Enríquez foi no Ministerio de Facenda, gracias á intervención do seu amigo e protector, o tamén ourensán Modesto Fernández González, así como no Concello madrileño despois de que perdese o traballo en Facenda, cando estaba destinado en Ourense e resulta procesado e conde- nado –aínda que posteriormente absolto– pola publi- cación do libro Aires da miña terra.

No tocante a Celso Emilio Ferreiro, a súa relación coa función pública hai que radicala en Pontevedra e ten lugar nos primeiros anos 40 cando, despois de casar con Moraima, vai residir a esa cidade ó atopar traba- Celso Emilio nunha fotografía realizada no peirao da Guaira (Caracas) llo nela como funcionario da Fiscalía de Tasas, unha oficina que se encargaría de vixiar todo o proceso da distribución e comercialización de alimentos no E no segundo, porque nel Celso Emilio experimentou contexto do racionamento da posguerra e que non probablemente a súa meirande decepción transcen- foi, nin moito menos, un traballo no que se sentira dental. El, que tiña idealizado o entorno da extremadamente cómodo. ideal e incluso que tiña animado nalgún dos seus poemas –coma coa “Carta a Fuco Buxán”– a que o Logo, na súa etapa de Caracas e tralos problemas galego procurase un futuro fóra da súa terra, de súpe- sufridos na Hermandad Gallega que derivaron na súa to experimentou en carne propia a aldraxe persoal e expulsión do centro, no ano 1971 chegou a traballar a crúa realidade dunha Galicia exterior que non se como corrector de estilo e redactor de discursos achegaba nin por asomo ós principios ideais do que do presidente da República de Venezuela, Rafael el pensaba cando no ano 1966 subiu en Vigo abordo Caldera, e incluso dous anos antes a tomar a naciona- do Santa María e tomou rumbo ó mar Caribe. lidade venezolana, probablemente para poder levar a cabo, entre outros, traballos coma o de apoio á «no poema sosteño a teima de que emigrar é a presidencia da República. solución ideal para os galegos que, por razós 23 ~ éticas ou físicas, non lles fose doado vivir na «O marchar eu para América respondeu a un terra onde viñeron ao mundo. O poema foi estado de ánimo xa que daquela pasara por escrito en 1959, tempo aquil no que eu, infrui- un grave momento de depresión moral, e, sobor do por falaces versiós que encol da emigración de todo, porque andivera na conspiración, se facía a cotío –e desta literatura mintireira na clandestinidade, e estaba moi queimado. non se salva ningún autor– coidaba que alén Practicamente, xa non podía facer nada e do mar, nas Américas, latexaba o corazón tiven problemas diversos. Entón ofrecéronme dunha Galicia viva, activa e ceibe, dona dunha dende Caracas a Secretaría de Cultura da baril conciencia de pobo en marcha.» Sociedade Galega e marchei, aínda que de primeiras non iba decidido a quedarme como Para que Curros tomase a decisión de marchar é logo ocurriu. Pódese decir que foi un autoexilio moito máis que posible que non pesase só a súa porque toda emigración o é en certa maneira.» situación profesional ou a súa permanente decepción [Celso Emilio, compañeiro do vento e das estrelas] intelectual co momento que lle toca vivir. Aínda que nas súas biografías non está, nin moito menos, analizado, é moi probable que na marcha tivese algo OS –LÓXICOS– PROBLEMAS COA EMIGRACIÓN que ver tamén unha situación tácita de separación matrimonial coa súa dona Modesta e un afán por Nos dous casos, as súas respectivas chegadas a La descubrir mundos novos, mundos recomendados Habana e Caracas supón senllas manifestacións de polos seus propios amigos, non en van o seu destino benvida por parte das comunidades galegas asenta- cando parte de Galicia é a cidade de México e non das en ámbolos dous lugares. La Habana, como ó final acabou sendo. Sobre este particular, di Celso Emilio na súa biografía: No caso de Curros Enríquez, a tarxeta de visita coa que é recibido queda perfectamente descrita nunha «Sabía de la imposiblidad de convivir con su carta que o propio Curros lle escribe ó seu amigo e esposa y sabía también que no iba a resistir editor, Andrés Martínez Salazar, o 9 de abril de 1894: mucho tiempo el impulso de partir, de desli- garse de sus ataduras. Sentía irrefrrenables «Como de mi llegada nadie tenía aquí noti- deseos de estar lejos, en una tierra nueva, con cia, los primeros días de mi estancia en La distintos nombres y paisajes. Su alma, siempre Habana fueron para mí muy difíciles, tenien- emigrada en ensoñaciones, ve en la emigración do que sufrir las consecuencias de la profunda verdadera una forma salvadora para evadirse división que separa a esta colonia gallega. de los yugos que le comprimen». A todos, sin embargo, debo gratitud: unos y otros acaban de darme prueba de afecto, Así foi cómo o día 22 de febreiro de 1894 con 43 anos oponiéndose a mi salida para Méjico y faci- embarca no porto da Coruña no vapor María Cristina litándome los medios para publicar La Tierra rumbo a La Habana, a onde chegou o día 5 do mes Gallega, periódico semanal, al mismo tiempo seguinte. que fundé El Diario de la Familia del cual se ha publicado ya el número programa y que Celso Emilio Ferreiro, sen embargo, viaxa “por noxo verá la luz desde el primero de mayo. Tanta vital”, tal e como declararía nalgún momento da súa suerte he tenido, que hemos recogido ya más vida. Celanova, Asturias, Pontevedra, Vigo, cada de 6.000 suscripciones. Si la salud no me falta, espazo xa tiña dado de si dabondo e, se a iso se lle creo que haré fortuna.» engade un momento económico sensible e unha oferta de futuro dende a Galicia idealizada, entón E, máis ou menos, en termos moi semellantes tamén enténdese perfectamente a verdadeira razón da súa se expresa Celso Emilio Ferreiro no ano 1966, marcha, cousa que acontece no ano 1966, contando cando decide aceptar o convite dos responsables da xa 54 anos de idade, viaxando primeiro el só e recla- Hermandad Gallega de Caracas para facerse cargo da mando ós poucos meses á súa muller e ós seus fillos. actividade cultural do Centro: 24 ~ «Eu marchei a Caracas para dar unhas conferencias e despois pensei na posibilida- de de quedar alí e foi cando levei á familia. Isto deu lugar a que moita xente, sistema- ticamente, se adicara a sacarme a pel e dixera que eu fuxira abandoando a miña familia, e cousas arrepiantes de min. Pro, a verdade é que á familia leveina ós tres meses, cando xa estaba ben situado alí e tiña o meu piso e a miña vida organizada.» [Celso Emilio, compañeiro do vento e das estrelas]

Pero, o que nun principio aparecía como un bálsamo social, un escenario ideal para que Curros Enríquez recuperara algo de tranqui- lidade e puidese centrar a súa desordenada vida persoal, pronto empezou a trabucarse. Os seus artigos en La Tierra Gallega, referi- dos nalgúns casos á propia comunidade gale- ga residente en Cuba e noutros ó papel que o goberno español exercía sobre a xestión de futuro para a illa e, fundamentalmente, sobre a súa firme defensa respecto da autonomía que ó seu ver lle había que conceder a Cuba para poder mantela ligada a España e para evitar que os Estados Unidos se apoderase dela, empezan a xerarlle problemas, sancións administrativas e desercións de apoios ó proxecto do semanario e en tan só dous anos vese obrigado a pechar o xornal: Semanario La Tierra Gallega, fundado por Curros á súa chegada a La Habana «Los suscriptores de ‘La Tierra Gallega’ empe- zaron a darse de baja colectivamente. Curros decidió entonces “matar” el periódico y le escri- ta lóxico pensar que de toda aquela ilusión que lle be a Lisardo Barreiro: “Mi periódico ha muerto. transmitira a Martínez Salazar na súa carta, se trans- El gobernador de La Habana me impuso dos formase nunha profunda decepción que se reflicte multas seguidas, y como a la tercera iba a perfectamente nestas palabras que lle escribe nunha matarlo, yo me adelanté y suspendí la publi- carta a Murguía: cación, quedando empeñado en 2.000 pesos y debiéndome los suscriptores 5.000 pesos que «... Si yo fuese García Barbón, no sólo le reinte- jamás cobraré”». [Biografía de Curros Enríquez. Celso graría sus haberes, sino que haría otras cosas Emilio Ferreiro] en su favor, por las que sabría usted cuánto es mi afecto y admiración hacia su persona. Pero Se a isto se lle engade que a súa relación cos proho- yo sólo no soy García Barbón, sino que me mes da emigración galega en La Habana e cos que encuentro todavía más abandonado que usted: están á fronte dos dous grandes colectivos galegos sin patria, sin familia y casi sin amigos». na illa, é dicir, a sociedade ‘La Benéfica’ e o propio Centro Gallego, tamén se vai deteriorando ó mesmo Sen patria, sen familia e case sen amigos, a súa rela- tempo que todo isto lle acontece no seu xornal, resul- ción coa colonia galega deteríorase ata tal punto 25 ~ que profesionalmente quen bota man de el é o Previamente, nun acto que non pasou desapercibido poderoso emigrante asturiano Nicolás Rivero, que o para ninguén, coincidindo coa conmemoración do contrata para traballar en El diario de la Marina e 33 aniversario da fundación do Centro Galego que incluso, cando a enfermidade crónica que o abafaba tivo lugar no Teatro Tacón daquela cidade o día 11 se agrava, decide internarse na clínica Covadonga, de xaneiro de 1903, Curros dálle lectura a unha com- dependente do Centro Asturiano e foxe de calquera posición titulada “A Espiña” na que denuncia tódolos relación con 'La Benéfica', que era o hospital relacio- problemas que acabou sufrindo o longo dos nove nado co Centro Galego e dos que se dera de baixa anos que levaba residindo en Cuba e que o había como socio. marcar para o resto dos seus días:

Pra que vos fale esta noite deses que medrando vin deses que de rabia cheos metéronme certo empeño dos abusos do poder da porta me despediron e un pouco a falarvos veno, i a xornal quixeran ter e abríronma cando viron si hai por eiquí quen me escoite. un cómplice mudo en min; que ma abrían os alleos;

Anos fai que nos riñós deses pra quen todo enteiro deses que na época vella levo cravada unha espiña, o orden moral é un nagocio, dixeron de min horrores e como me doia aíña a cubiza un sacerdocio en papeis de dúas coores: vouna quitar diante vós. i o millor Dios o diñeiro; alaranxada e vermella...

Si mentres ma arrinco berro, deses pra quen fun ‘mambí’ (que pra eso a nosa bandeira disimularme a molesta: cando era máis español serviu na súa man odiosa: láiase a besta i é besta, i enchen cos ‘mambís’ o fol, pra erguerse ante a xente nosa é ferro, e quéixase o ferro. ida xa España de eiquí; e arriarse ante a estranxeira);

Moito non se han de alegrar deses entre quen semeei deses que, o nome calando, de ver que inda teño alentos semente de paz i amor non me quero eiquí ocupar: os que beberon os ventos pra coller un deshonor quen as fai ten que as pagar, para facerme calar. por cada gran que ceibei; ¡i eses xa as están pagando! (...) Mais deses que, aquí chegado, deses que na loita cega con gaita me recibiron que descontra min trabaron e cando enteiro me viron hastra matar non pararon quixeron verme aforcado; a probe ‘terra gallega’;

deses, con almas de can, deses que cando a fundei que coidan, na súa insolencia, ofrecéronme a súa caixa que se merca unha concencia e... díronseme de baixa por catro codias de pan; cando a cobrarlla mandei;

E se isto foi o que lle aconteceu a Curros, a expe- Tamén alí se daban –e se seguen dando– dúas faccións riencia de Celso Emilio en Caracas non sería menos de galegos máis ou menos enfrontados –coma en traumática, ata o punto de que a el nin sequera lle Cuba– e que na Hermandad Gallega de Caracas se sim- dan tempo para que se marche polo seu propio pé, bolizan nas dúas candidaturas –“planchas”– que optan senón que primeiro bótano do traballo que realizaba regularmente ó goberno da entidade. A “plancha 1” ou alí na sección de Cultura e na escola Castelao e des- agrupación “Galicia” ou “Galaica” e a “plancha 2” ou pois incluso o expulsan da sociedade. “Grupo Unión”. Os primeiros son os que lle propoñen 26 ~ viaxar a Caracas e traballar na Hermandad. Os segun- Previamente, Celso Emilio Ferreiro tamén tivera dos son os que acaban por expulsalo ó non coincidiren ocasión de fundar a súa propia revista en Caracas. ideolóxicamente co poeta e amparándose nunha serie Titulábase Galicia en Caracas e nacía a toda cor e coa de críticas que Celso Emilio fai sobre a connivencia vocación de ser “la revista para los 100.000 hogares dalgúns dos seus responsables coa embaixada españo- la en Caracas e, en consecuecia, co goberno de Franco:

«Xa dixen moitas veces que eu pensaba que a emigración galega en América era un país en marcha, era como un grande senso de nacionalidade, sempre disposta a loitar pola galeguidade, e topeime con que iso era unha pequena minoría, con que a meirande parte son unha emigración despolitizada, desinfor- mada, medoñenta da palabra “política”». [Celso Emilio, compañeiro do vento e das estrelas]

E se estas palabras non son de por si clarificadoras, vexamos estoutras que o poeta escribe na biografía de Curros e que nos serven para reincidir na comparanza: gallegos en Venezuela”. O número 1 saíu á rúa no mes «La emigración, como toda sociedad formada de xullo de 1967 baixo a dirección do propio Celso por hombres, tiene su chusma lazarina, que en Emilio Ferreiro e contando con colaboradores da talla este caso no está constituida por desharrapados de Camilo José Cela, Ramón Otero Pedrayo. Non teño trabajadores, sino por picaros bien vestidos, casi conciencia de que saíra ningún número máis, pero siempre metidos en el hampa mercantil de los tamén resulta curioso –polo paralelismo– ler un frag- negocios fraudulentos y del toma y daca tende- mento do editorial de presentación da publicación, ril. Era inevi­table que Curros terminase como escrito con toda seguridade por Ferreiro: terminó, sufriendo las den­telladas de la jauría bastarda y los improperios y calumnias de estos “Por una feliz coincidiencia, este año, el Día de caballeros de industria, que, por lo general, Galicia, fiesta del señor Santiago Patrón, sabido, dominan y gobiernan las sociedades de los emi- es también Día de Caracas, fiesta y jubileo de grantes gallegos en las Américas. No fue insólito sus cuatrocientos años de existencia urbana. lo ocurrido a Curros, ni tampoco fue un caso Nosotros los gallegos de la emigración, que por aislado y único. También Ramón Cabanillas y avatares diversos hemos tenido que abandonar Antón Vilar Ponte tuvieron, años después, un nuestros patrios lares para acogernos a la gene- enfrentamiento seme­jante en la misma Habana. rosa hospitalidad de Venezuela, no podemos ni Y décadas más tarde, Alfonso Castelao sufrió las queremos permanecer indiferentes ante tan seña- mismas dentelladas en Buenos Aires. Y yo mis­ lado hito histórico de nuestra segunda Patria, mo -por qué no decirlo- supe muy bien cuál era sino por el contrario, deseamos unir la voz de la catadura moral de los enanos enriquecidos, nuestra colonia a la polifonía cuatricentenaria, y de los zorros listos, que únicamente saben ver en el amor y la esperanza venezolanos. De ahí en la emigración un tema empresarial, siempre la razón de esta revista monográfica, “Galicia negociable. Su repudio del intelectual, del poeta en Caracas”, desde la cual saludamos a las auto- o, simplemente, del hombre cultivado y sensible, ridades del país; a los venezolanos; a nuestros es sistemático y perfectamente calculado, porque compatriotas, a nuestros colaboradores, tanto lo suponen -y con razón sobrada- un obstáculo literarios como publicitarios y, en fin, a todos para sus sórdidas aspiraciones.» [Biografía de Curros aquellos que en forma directa o indirecta, nos Enríquez. Celso Emilio Ferreiro] han permitido sacar a luz esta pequeña obra.» 27 ~ E igual que lle aconteceu a Curros, a decepción, os emigración, que explotaban y desdibujaban el desenganos e toda a sorte de confrontación mantida verdadero sentido de la misma. Algo parecido con parte da emigración trasládaa o poeta, neste a lo que me ocurrió a mi, le pasó a Curros en caso, non a un simple poema senón a todo un libro. La Habana y, en cierto modo, a Castelao en De aí é de onde sae Viaxe ao país dos ananos Buenos Aires. El poema “A espiña” de Curros, es (1968), que pasaría por ser un libro probablemente una diatriba de tal envergadura, que mi libro, máis polémico aínda ca Espiña de Curros Enríquez, a su lado se queda en nada. Y, que yo sepa, pois mentres o poema de Curros lanzou a súa palabra nadie insultó a Curros por este poema, a no ser mordaz contra directamente aludidos polo poeta, los propios aludidos en él.» no caso da Viaxe ao país dos Ananos houbo moita xente da emigración e mesmo residente en Galicia que lle criticou a Ferreiro que non salvase a ninguén OUTROS PALELISMOS “MENORES” das súas aceiradas críticas: Digamos que ata aquí centrámonos en sinalar as prin- Probe de min. A terra prometida, cipais coincidencias que concorren en ámbalas dúas a Galicia emigrada que eu buscaba, traxectorias biográficas. Aquelas que son destacadas era somente un pozo de residuos, de forma común polos biógrafos de ámbolos dous per- unha corte de ovellas resiñadas; soeiros e incluso dende a propia perspectiva subxecti- emporio de logreiros, va de Celso Emilio Ferreiro como continuador crono- caverna de usureiros, lóxico da traxectoria vital de Curros Enríquez. buraco de tendeiros, guarida de compadres basureiros. Pero igual que destacamos estas, hai outras moitas O País dos Ananos, pequenas –e non tan pequenas– cuestións nas que se poboado de pitisos dan singulares coincidencias e que agora imos relatar comestos de iñorancia, de forma menos pormenorizada. mandados pola envexa i a cobiza. ¡Qué sórdida paisaxe! Poñamos por caso, por exemplo os dialectalismos Galicia xaz eiquí morta de anguria, que concorren en ámbolos dous e que non son máis crucificada en sombras, sepultada cá propia consencuencia de teren crecido onde cre- baixo as nádegas porcas dos badocos, ceron os dous. Tanto Curros Enríquez como Celso dos pequenos burgueses desertores, Emilio Ferreiro escriben un galego dialectal recollido alugados no esterco, do galego que lle escoitaron falar ós seus maiores, é vendidos ás letrinas, dicir, o galego de Celanova. sin outro afán nin fin que o dásme-douche, o merco-vendo, okey, pago ó contado. Tamén coinciden en que ningún dos dous foi un (...) escritor monolingüe, tanto en prosa como na poéti- ca e igualmente no ámbito dos textos xornalísticos, Respecto desta consideración pola que tantas críticas para os que tamén utilizaron, segundo os casos, o recibiu, Celso Emilio Ferreiro matiza esas xenerali- galego e o castelán. dades en distintas entrevistas que lle realizaron en moi diversos medios despois da aparición do libro. Unha parcela na que non nos detivemos, non só pola Nunha delas, publicada en 1975, di: súa complexidade senón porque habería que anali- zala en ambos casos en diversas fases das súas vidas, «Creo que lo que pasó es que la gente atacó al foi a da súa militancia política. Militancia que queda libro y me atacó a mi, porque no lo entendieron clara dende unha moi curta idade no caso de ambos muy bien. Yo no me metía con la emigración (no progresismo e no republicanismo, no caso de entre otras razones porque yo era un emigrante Curros Enríquez e no galeguismo de esquerdas no y en mi familia hubo varios emigrantes; con caso de Celso Emilio) e que ademais ten derivacións los que me metía era con los caciques de la coa masonería no caso concreto de Curros Enríquez. 28 ~ E, de querermos seguir afondando, aínda hai máis pai como prófugo e no caso de Celso Emilio Ferreiro paralelismos que as biografías de ámbolos dous van por unha denuncia formulada na Guerra Civil, estan- escribindo en distintos momentos das súas vidas do el nun permiso en Celanova, e que o levou a estar como é a actividade cultural e literaria que des- tres ou catro días detido no Mosteiro, onde compuxo envolven os dous persoeiros coincidindo coa súa o poema “Longa noite de pedra” que á larga acabaría residencia en Madrid. É notoria e perfectamente evi- dándolle título o coñecido libro. denciable a nada que se afonde un pouco nas hemerotecas do E por se todo isto fose momento, do papel que xoga pouco, nos dous se dá Manuel Curros Enríquez na súa tamén a circunstancia relación coa “intelligentia” gale- final de que cando ámbo- ga asentada en Madrid, no pro- los dous morren mantiñan ceso de creación do colectivo unha sección literaria sema- 'Galicia literaria' con Vesteiro nal nos xornais nos que Torres, os irmáns Muruais, etc., escribían. Curros Enríquez da súa íntima relación co Centro deixa a medio escribir un Gallego, etc., mentres que tamén artigo con referencias ós é moi evidente a actividade cul- Estados Unidos na sección tural e literaria que desenvolve “La Prensa” que mantén Celso Emilio Ferreiro na capi- no Diario de la Marina e tal madrileña ó seu regreso de Celso Emilio Ferreiro publi- Venezuela, xa como responsable ca no ABC do día 30 de da aula de cultura galega do agosto de 1979 a súa sección Ateneo de Madrid, xa coa súa participación en tertu- “Escrito en gallego” con lias literarias, etc., etc. dúas referencias literarias a Manuel Antonio e a Lorenzo Outra das circunstancias que tamén coincide en Varela, facéndose eco da ámbolos dous e neste caso non se pode atribuír publicación de dous libros sequera á súa propia implicación nos feitos, senón que afondan nas vidas e nas á receptividade do lector das súas composicións obras destes dous escritores poéticas, é o carácter popular que acadan algúns dos galegos. seus poemas e atenta mirada que deles fan diversos compositores musicais contemporáneos seus como E, xa finalmente, como non José Castro Chané, José Baldomir ou Pascual Veiga podía ser doutro xeito, o no caso de Curros Enríquez, ou Bibiano, Benedicto, falecemento de ámbolos dous provocou unhas gran- Miro Casabella ou Luis Emilio Batallán no caso de des manifestacións de doo, no primeiro dos casos Celso Emilio, elevando cancións como “Unha noite convocando a milleiros de persoas no seu multitudi- na eira do trigo” do primeiro ou “María Soliña” do nario enterro na cidade da Coruña, unha vez traído o segundo á categoría de cancións populares asumidas seu cadaleito dende La Habana, e convocando a cen- e coñecidas por toda a sociedade galega. tos de persoas, o segundo, en Celanova, ó ser traído o seu cadáver dende a cidade de Vigo, onde faleceu Os dous sofren proceso xudicial por algúns dos seus o día 31 de agosto de 1979. escritos. Curros, como é coñecido, pola considera- ción de herética do libro Aires da miña terra e Celso Nos dous casos, tamén a súa memoria ten sido lem- Emilio por un artigo publicado na revista Guieiro brada como se merece e a Real Academia Galega que a autoridade xudicial considera “inxurioxo para dedicoulle no seu momento o Día das Letras Galegas España” e os dous acaban pasando uns días na cadea a cada un deles, no caso de Manuel Curros Enríquez por dúas circunstancias ben diferentes. No caso de no ano 1967 e no ano 1989 –cando se cumpriron dez Curros Enríquez por ser denunciado polo seu propio anos da súa morte– no caso de Celso Emilio Ferreiro. 29 ~