NOTATKI / NOTES

Alicja Dubicka, Paweł Czechowski

TRZMIELEC PÓŁNOCNY BOMBUS FLAVIDUS EVERSMANN, 1852 (: ) WYKAZANY NA ZACHODZIE POLSKI

Cuckoo Bombus flavidus Eversmann, 1852 (Hymenoptera: Apidae) Recorded in Western

Trzmielec północny Bombus flavidus jest rzadko spotykanym w Europie pasożytem gniaz- dowym kilku gatunków trzmieli. Dwa z nich: trzmiel tajgowy Bombus jonellus i trzmiel wy- sokogórski Bombus pyrenaeus występują na terenie Polski (Pawlikowski i Pawlikowski 2012, Rasmont et al. 2015). Zasięg trzmielca północnego obejmuje północne regiony i górskie tereny Palearktyki. Północne populacje rozciągają się od Skandynawii po Kamczatkę, gdzie zasiedlają góry Skandynawii, borealną tajgę oraz arktyczną tundrę. Natomiast populacje górskie zwią- zane są głównie z Alpami i Pirenejami i na tych obszarach należy on do gatunków licznych (Rasmont et al. 2015). W Karpatach trzmielec północny został wykryty w połowie XX wieku w Rumunii (Ban-Calefariu i Sárospataki 2007), a w XXI wieku w Bieszczadach (Celary et al. 2003, Celary i Wiśniowski 2012). Na Europejskiej czerwonej liście ma status gatunku najmniej- szej troski (Nieto et al. 2014). Dnia 07.06.2018 podczas prowadzenia obserwacji przyrodniczych, na 10 ha obszarze Mu- zeum Etnograficznego w Zielonej Górze-Ochli (powiat zielonogórski, województwo lubuskie, kwadrat siatki UTM: WT34) wykryto występowanie trzmielca północnego. Obserwowano dwa samce żerujące na rucie zwyczajnej Ruta graveolens w ogródku ziołowym przy jednej z zabytkowych chat (fot. 1, 2). Teren Muzeum obejmuje mozaikę siedlisk wiekowego lasu mie- szanego ze źródliskiem, łąki, alei lipowej, kwietnych rabat przy chatach oraz dwóch stawów. Na omawianym terenie stwierdzono jednoczesne występowanie trzmiela tajgowego, który był gospodarzem gniazdowym trzmielca północnego. Dodatkowo na terenie Muzeum odnoto- wano inne gatunki trzmielowatych: trzmielec gajowy Bombus bohemicus, trzmielec żółty Bom- bus campestris, trzmielec czarny Bombus rupestris, trzmielec leśny Bombus sylvestris, trzmiel rudy Bombus pascuorum, trzmiel rudonogi Bombus ruderarius, trzmiel kamiennik Bombus lapidarius, trzmiel leśny Bombus pratorum, trzmiel gajowy Bombus lucorum, trzmiel ziemny Bombus terrestris, trzmiel ogrodowy Bombus hortorum. W Polsce po raz pierwszy stwierdzono obecność trzmielca północnego w 1994 roku w Puszczy Boreckiej (UTM EF70), gdzie zaobserwowano jednego samca (Pawlikowski 1996). Następne obserwacje pochodzą z 2000 roku z terenu Bieszczad (UTM FV23), gdzie wykry- to także jednego samca (Celary et al. 2003). W obrębie tego samego kwadratu UTM w 2010 roku stwierdzono sześć samców na czterech stanowiskach (Celary i Wiśniowski 2012). Ostat- nie stwierdzenia pochodzą z lat 2011-2014 z obszaru Pojezierza Południowopomorskiego i Wschodniopomorskiego, z północnej Polski w obrębie trzech kwadratów siatki UTM: XV46, CF12, CF32 (Dąbrowski 2015). Na rycinie 1 przedstawiono wszystkie opublikowane stanowiska opisywanego gatunku na tle siatki UTM. Opisywana lokalizacja trzmielca północnego z Zielonej Góry jest znacznie oddalona od dotychczasowych miejsc występowania. Jest ona najdalej na zachód wysuniętym stanowiskiem na obszarze Polski. Najbliższe znane stanowisko oddalone jest od Zielonej Góry o około 300 km na Pojezierzu Południowopomorskim. Stanowisko z Puszczy Boreckiej oddalone jest o 500

93 Przegląd Przyrodniczy XXX, 1 (2019)

km, a stanowiska górskie z Bieszczad o około 600 km. Odkryte stanowisko w Zielonej Górze różni się warunkami klimatycznymi od lo- kalizacji z północnej Polski, które znajdują się w relatywnie chłodniejszym klimacie, a średnie temperatury roczne wynoszą tam około 6,0°C (IMGW). Natomiast średnia roczna temperatura w Zielonej Górze wynosi 9°C (Susek et al. 2018), co klasyfikuje obszar miasta jako jedno z najcieplejszych miejsc w kraju. Opisany przypadek może wskazywać, że miejsca występowania tego trzmielca nie muszą być związane tylko z chłodnymi rejo- nami Polski. Dynamizm rozprzestrzeniania

Fot. 1. Samiec trzmielca północnego Bombus flavidusobserwowany 07.06.2018 w Zie- lonej Górze (fot. A. Dubicka). Photo 1. Bombus flavidus observed on June 7th, 2018 in Zielona Góra (photo by A. Du- bicka).

Fot. 2. Samiec trzmielca północnego Bombus flavidus obserwowany 07.06.2018 w Zielonej Górze (fot. P. Czechowski). Photo 2. Bombus flavidus observed on June 7th, 2018 in Zielona Góra (photo by P. Czechowski).

94 NOTATKI / NOTES

Ryc. 1. Wykaz stanowisk trzmielca północnego Bombus flavidus w Polsce na tle siatki UTM. Przy po- szczególnych stanowiskach podano numer kwadratu UTM oraz rok/lata stwierdzenia. Fig. 1. A list of stands of Bombus flavidus in Poland against the background of UTM mesh. At each stands, the UTM square number and the year / years of the observation are given. się trzmielca północnego w kraju nie jest dotąd dokładnie poznany, co głównie wynika z nie- wielkiej liczby znanych stanowisk. Trzmielec północny będący gatunkiem o rozproszonym zasięgu, a dodatkowo pasożytują- cym wyłącznie na borealnych i borealno-alpejskich trzmielach, należy do grupy trzmielowa- tych, które w wyniku obserwowanych zmian klimatycznych mogą zmniejszać zasięg swojego występowania. Przewiduje się, że areał trzmielca północnego może wtedy obejmować jedynie obszary górskie i podgórskie (Rasmont et al. 2015).

Podziękowania

Serdeczne podziękowania kierujemy do Pana dr. hab. Tadeusza Pawlikowskiego za po- twierdzenie oznaczenia trzemielców północnych oraz za cenne uwagi do tekstu. Dr. Marci- nowi Bocheńskiemu dziękujemy za przygotowanie mapy rozmieszczenia stanowisk trzmielca północnego.

95 Przegląd Przyrodniczy XXX, 1 (2019)

LITERATURA CELARY W., WIŚNIOWSKI B. 2012. Trzmielec północny Bombus (Psithyrus) flavidus EVERSMANN, 1852 (Hymynoptera: Apidae) w polskich Karpatach. Wiad. Entomol. 31, 3: 173-177. CELARY W., FIJAŁ J., KOSIOR A. 2003. Psithyrus flavidus (EVERSMAN) (Hymynoptera: Apoidea: Api- dae) In Poland. Acta Zoolog. Cracov. 46, 3: 251-255. BAN-CALEFARIU C., SÁROSPATAKI M. 2007. Contributions to the knowledge of Bombus and Psithy- rus Genera (Apoidea: Apidae) in . Trav. Mus. Nat. d’Hist. natur. „Grigore Antipa”, 1: 239- 258. DĄBROWSKI J. 2015. Trzmielec północny Bombus (Psithyrus) flavidus (Hymenoptera: Apidae) na Poje- zierzu Kaszubskim i Równinie Charzykowskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 71, 2: 153-156. IMGW. Klimat. Dostęp: 13.01.2019. [http://old.imgw.pl/klimat/#]. NIETO A., ROBERTS S.P.M., KEMP J., RASMONT P., KUHLMANN M., GARCÍA CRIADO M., BIE- SMEIJER J.C., BOGUSCH P., DATHE H.H., DE LA RÚA P., DE MEULEMEESTER T., DEHON M., DEWULF A., ORTIZ-SÁNCHEZ F.J., LHOMME P., PAULY A., POTTS S.G., PRAZ C., QU- ARANTA M., RADCHENKO V.G., SCHEUCHL E., SMIT J., STRAKA J., TERZO M., TOMOZII B., WINDOW J., MICHEZ D. 2014. European Red List of bees. Luxembourg: Publication Office of the European Union. PAWLIKOWSKI T. 1996. Pszczołowate-Apidae. Podrodzina Apinae. Klucze do Oznaczanie Owadów Pol- ski 24, 68h: 1-56. PAWLIKOWSKI T., PAWLIKOWSKI K. 2012. Trzmielowate Polski (Hymenoptera: Apidae: Bombini). Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. RASMONT P., FRANZÉN M., LECOCQ T., HARPKE A., ROBERTS S.P.M., BIESMEIJER J.C., CASTRO L., CEDERBERG B., DVORÁK L., FITZPATRICK Ú., GONSETH Y., HAUBRUGE E., MAHÉ G., MANINO A., MICHEZ D., NEUMAYER J., ØDEGAARD F., PAUKKUNEN J., PAWLIKOWSKI T., POTTS S.G., REEMER M., SETTELE J., STRAKA J., SCHWEIGER O. 2015. Climatic Risk and Distribution Atlas of European . Biorisk 10 (Special Issue). SUSEK P., DEMIDOWICZ M., KONOPCZYŃSKI W. (Eds.). 2018. Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 2016-2017. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra.

Summary On 07.06.2018, during nature observations, on the 10 ha area of the Ethnographic Museum in Zielo- na Góra-Ochla (Zielona Góra county, Lubuskie voivevodship, UTM square: WT34), cuckoo bumblebee Bombus flavidus was observed. Within the Museum, the bumblebee Bombus jonellus was found at the same time, in the nests of which the cuckoo bumblebee parasitizes. In Poland, until now, the species has been shown within five squares of the UTM mesh (EF70, FV23, XV46, CF12, CF32).

Adresy autorów:

Alicja Dubicka ul. Ochla-Terlikowskiego 15 66-006 Zielona Góra e-mail: [email protected]

Paweł Czechowski Instytut Administracji i Turystyki Filia Uniwersytetu Zielonogórskiego w Sulechowie ul. Armii Krajowej 51 66-100 Sulechów e-mail: [email protected]

96