2 14 32 53 68 90 W Numerze 9 28 47 60 81

Dwumiesięcznik Drodzy Czytelnicy Vol. XIX, Nr 6/2012 (116) ISSN-1231‑014X, Indeks 386138 Tym, 116 numerem naszego magazynu, zamykamy kolejny rok wydawniczy. Uważamy go za pomyślny, gdyż udało nam się zaprezentować masę ciekawych Redaktor naczelny i nieznanych faktów oraz fotografii. Będziemy ten poziom utrzymywać nadal, Jarosław Malinowski gdyż na publikację czekają kolejne interesujące i odkrywcze artykuły oraz pozy‑ cje monograficzne. Kolegium redakcyjne Z okazji nadchodzących Świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku pragniemy Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, złożyć Naszym Czytelnikom, Współpracownikom i Przyjaciołom serdeczne ży‑ Maciej S. Sobański czenia sukcesów, radości i uśmiechów, tak w życiu osobistym jak i rodzinnym.

Współpracownicy w kraju Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, Redakcja Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, W NUMERZE Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Piotr Nykiel, Krzysztof Dąbrowski Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Nim nastały „Długie Lance” 2 Kazimierz Zygadło

Współpracownicy zagraniczni BELGIA Piotr Nykiel Leo van Ginderen 9 Pancerniki typu „Brandenburg” CZECHY w służbie tureckiej, część II Ota Janeček FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini Siergiej Patjanin, Wiktor Gałynia HISZPANIA Niszczyciele typu „Huszár”, część II 14 Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Siergiej Patjanin Richard Dybko, Hartmut Ehlers, 28 Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Kuter torpedowy Stefano Turr Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij Christoph Fatz STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień 32 Arthur D. Baker III II wojny światowej, część II UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij Michał Jarczyk 47 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich, część II

Adres redakcji Łukasz Stach Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 53 Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Japońskie okręty podwodne w trakcie walk Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 o Holenderskie Indie Wschodnie. www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Andrzej S. Bartelski Skład, druk i oprawa: 60 ORP Dragon - nieznana historia DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl Jan Radziemski © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2012 Najpiękniejsze w całej klasie, część II 68 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie Jarosław Palasek zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść 81 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”, publikowanych artykułów, które prezentują część VIIa wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Nakład: 1500 egz. Hartmut Ehlers Niemieckie okręty podwodne po II wojnie 90 światowej, część IV

I strona okładki: Aleksandr Mitrofanov Hiszpański patrolowiec Rayo (P 42). 10 0 Hiszpańskie patrolowce typu „Meteoro” Fot. Armada Española Tekst Jeden z torpedowców francuskiego typu „53-tonowego”. Krzysztof Dąbrowski Fot. zbiory Hansa Lengerena

Nim nastały „Długie Lance” Narodziny japońskich sił torpedowych

Cesarska Flota od czasu, gdy została powołana do życia przejawiała W okresie od stycznia do kwietnia 1879 roku na zaprosze- duże zainteresowanie najnowszymi trendami w rozwoju techniki i tak- nie Kawamury Sumiyoshiego będącego Ministrem Marynarki tyki wojennomorskiej. Przystępując do rywalizacji na morzu japońska Wojennej przebywał w Japonii były główny konstruktor Royal marynarka startowała z pozycji słabszego względem rozbudowanych Navy, sir Edward James Reed. Wśród różnych poruszanych kwe- pod względem ilościowym i jakościowym flot tradycyjnych mocarstw. stii omówiono też sprawę zamówienia w Wielkiej Brytanii jedno- Nie dziwi, zatem, że Japończycy uważali zgłębienie nowatorskich spo- stek torpedowych. Godzi się zaznaczyć, że chodziło o jednostki sobów walki mogących wyrównać dysproporcje wobec potencjal- torpedowe w szerokim znaczeniu,1 które należałoby raczej okre- nych adwersarzy za szczególnie pożądane. Z tej właśnie przyczyny ślić jako okręty z uzbrojeniem podwodnym. Powróciwszy do oj- szybko zwrócili uwagę na bronie podwodne, a zwłaszcza torpedy. czyzny, Reed zaprojektował wzorując się na brytyjskim typie „100-stopowym” torpedowiec – czy raczej nosiciela broni pod- Pierwsze torpedowce – brytyjski typ „100-stopowy” wodnej – na potrzeby Japonii, co zakomunikował ministrowi. Podstawową trudnością, jaką musieli pokonać Japończycy był Kawamurze listownie. całkowity brak rodzimych doświadczeń, zarówno w zakresie budo- Od tego momentu sprawy potoczyły się szybko. Na przełomie wy okrętów mogących pełnić rolę nosicieli broni podwodnych jak sierpnia i września 1879 roku, Japonia zamówiła cztery jednostki też produkcji odpowiednich środków walki mających stanowić za- według projektu Reeda w brytyjskiej firmie Yarrow. Okręty zosta- sadnicze uzbrojenie takich jednostek. Najprostszym rozwiązaniem ły wykonane w częściach, a celem finalnego montażu przetranspor- tego problemu było zwrócenie się o pomoc zagraniczną, co szeroko towano je do Japonii. Zamówienie zrealizowano w bardzo szyb- praktykowano, zwłaszcza, że ówczesne potęgi morskie były skłon- kim tempie, gdyż skrzynie z elementami niezbędnymi do montażu ne za odpowiednią opłatą udostępniać najnowsze zdobycze tech- wszystkich czterech okrętów dotarły do Japonii już 9 czerwca 1880 niki wojennomorskiej z łatwością, którą dziś trudno sobie wyobra- 1. W drugiej połowie XIX wieku słowu „torpeda” nadawano szerokie znaczenie. Pod zić. Jako że brytyjska Royal Navy była w drugiej połowie XIX wieku tym pojęciem rozumiano wszelkie środki walki służące rażeniu podwodnej części ata- niekwestionowanym liderem, zarówno pod względem liczby posia- kowanej jednostki, a więc miny morskie, miny wytykowe i holowane oraz torpedy (w danych okrętów jak i nowoczesności stosowanych rozwiązań kon- dzisiejszym tego słowa znaczeniu) zwane dla odróżnienia od pozostałych broni torpedami samobieżnymi. Celem uniknięcia nieporozumień w niniejszym artykule autor bę- strukcyjnych w dziedzinie uzbrojenia, przeto Nippon zwrócił się dzie posługiwał się w tym względzie terminologią stosowaną obecnie, to znaczy słowo w tej kwestii właśnie do Wielkiej Brytanii. „torpeda” oznaczać będzie wyłącznie torpedy samobieżne.

2 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Nim nastały „Długie Lance”

Moment wystrzelenia torpedy z jednego z torpedowców. Widoczne na burcie rury miały ułatwiać wentylację pomieszczeń okrętu, szczególnie siłowni. Fot. zbiory Hansa Lengerena roku. Wraz z nimi przybyli brytyjscy specjaliści: inż. Francis Elgar Zatoki Tokijskiej w dniu 18 maja 1881 roku. Natomiast oryginal- oraz dwóch stoczniowców A. Broadmeyer i W. Banten, którzy mieli ne uzbrojenie lufowe składało się z chronionego tarczą przeciwo- wspomagać swoich japońskich kolegów po fachu. Do montażu jed- dłamkową poczwórnego działka Nordenfelta kal. 25,4 mm na pod- nostek przystąpiono 3 lipca 1880 roku a postęp prac przy poszcze- stawie morskiej. gólnych okrętach ilustruje poniższe zestawienie: Rzecz jasna miny wytykowe nie satysfakcjonowały Cesarskiej Flo- Oznaczenie Położenie wodowanie ukończenie ty w najmniejszym stopniu i Japończycy dążyli do pozyskania tor- jednostki2 stępki budowy ped samobieżnych. Niezbędna jest w tym miejscu dygresja ukazu- TB 1 03.07.1880 16.12.1880 02.05.1881 jąca sposób wejścia w posiadanie tej broni przez Nippon. W owym TB 2 19.02.1881 25.01.1884 26.02.1884 czasie niekwestionowanym liderem w dziedzinie torped była firma TB 3 19.02.1881 06.02.1884 10.10.1884 Whiteheada, jednak stawiała ona potencjalnym klientom wyśru- TB 4 19.02.1881 06.02.1884 10.10.1884 bowane wymagania, tak finansowe, jak też pod innymi względami. Wybiegając w przyszłość warto dodać, że wszystkie cztery okręty Niemniej Whitehead nie był monopolistą – dla przykładu od 1874 wycofano ze służby 31 maja 1899 roku. roku Zakłady Mechaniczne Ludwiga Schwartzkopffa i Spółka (da- Jak wynika z przedstawionego zestawienia w budowie (montażu) lej Schwartzkopff)3 zaczęły oferować torpedy zarówno na rynek kra- okrętów następowały dłuższe przerwy, które były wynikiem trudno- jowy jak też zagraniczny, które niewiele różniły się od torped Whi- ści finansowych. Kolejne etapy prac wykonywano, gdy stawały się teheada z jednym istotnym wyjątkiem – Niemcy zastosowali w ich dostępne środki na ich realizację, po czym następowała pauza trwa- konstrukcji fosforobrąz będący stopem o dużej odporności na wodę jąca do czasu przekazania kolejnej transzy pieniędzy i tak aż do za- morską i powodowaną przez nią korozje. kończenia budowy. Pierwsze japońskie torpedowce wypierały po 40 ton i miały sta- 2. TB to skrót od angielskiego torpedo boat, czyli torpedowiec. Oczywiście Japończy- lowe kadłuby o następujących wymiarach: długość 29,41 m, szero- cy stosowali oznaczenia w rodzimym języku a nie po angielsku (torpedowiec po japoń- sku to suiraitei), lecz anglojęzyczne skróty są powszechnie przyjęte w literaturze przed- kość 3,81 m i zanurzenie 0,91-0,94 m. Jednostki charakteryzowa- miotu, wobec czego będą również stosowane w niniejszym artykule. Co się tyczy japoń- ła niska wolna burta i ograniczone do minimum nadbudówki. Ich skiej terminologii autor pozwoli sobie odesłać Czytelników do 37 numeru specjalnego napęd stanowiły dwie pionowe maszyny parowe podwójnego roz- „Okrętów Wojennych” poświęconego japońskiej flocie, gdzie kwestia ta została szczegó- łowo omówiona w artykule Najkrótsza historia Japońskiej Marynarki Wojennej pióra Ja- przężenia zasilane w parę przez kocioł typu lokomobilowego. Moc rosława Jastrzębskiego. projektowa maszyn wynosiła 430 KM, lecz faktycznie jedynie 280 3. Później występujące pod nazwą handlową Berliner Maschinenbau AG. KM. Z tej przyczyny jednostki nie osiągały zakładanej prędkości 17 wę- TB 1 był pierwszym japońskim torpedowcem, który zapoczątkował powstanie rozwój japońskich sił tor- złów – podczas prób TB 1 rozwinął pedowych. Fot. „Ships of the World” prędkość 16,41 węzła. Okręty bun- krowały po 3 tony węgla, co dawało im zasięg wynoszący 1000 mil morskich przy prędkości ekonomicznej 12 węzłów. Warunki bytowe dla 17-osobowej załogi można określić, jako iście spartańskie. Dla przykła- du oryginalnie jednostki nie posia- dały kambuza (otrzymały go w trakcie służby) i załoga była początkowo skazana na spożywanie wyłącznie suchego prowiantu. Co się tyczy uzbrojenia, to początkowo stanowiły je miny wytykowe z ładunkiem wy- buchowym 13,6 kg bawełny strzel- niczej. Działanie tej broni zostało zademonstrowane cesarzowi podczas specjalnego pokazu na wodach

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 3 Nim nastały „Długie Lance”

Podstawowe charakterystyki niemieckich torped przedstawiały klasy – siłą rzeczy okręt taki musiał być odpowiednio większy. Za- się następująco: kaliber 356 mm,4 długość 4,5 m, prędkość 22 węzły kładano możliwość pozyskania do sześciu takich jednostek na po- i zasięg 400 m. Co ważne, Niemcy oferowali korzystniejsze warun- czątek zamawiając jedną. Stosowną umowę z brytyjską firmą Yar- ki finansowe aniżeli Whitehead. Z tego względu przebywający wów- row zawarto w dniu 29 kwietnia 1885 roku. Zamówienie na budowę czas w Europie wysłannik japońskiego rządu minister Aoki Shuzô okrętu (właściwie montaż z dostarczonych przez Wielką Brytanię rekomendował w depeszy wysłanej do kraju 17 grudnia 1882 roku elementów) złożono dnia 30 lipca 1886 roku powierzając to zada- zakup torped w Niemczech. Zgoda na zawarcie umowy nadeszła już nie Stoczni Marynarki w Jokosuce. Prace rozpoczęto 7 września 19 grudnia i wkrótce Japończyk złożył zamówienie na pierwszą par- 1886 roku, wodowanie miało wprawdzie miejsce już 21 stycznia tię 50 torped, które dostarczono w 1884 roku. Próby z torpedami sa- 1887 roku, lecz kadłub był ostatecznie gotowy w czerwcu 1887 roku, mobieżnymi przeprowadzono z wykorzystaniem fregaty pancernej a całkowite ukończono jednostki nastąpiło 10 października 1888 (w istocie parowo-żaglowego pancernika kazamatowego) Fusô5, na roku. Warto w tym miejscu odnotować, iż nowy torpedowiec sklasy- pokładzie, której zainstalowano wyrzutnie torped pod koniec 1885 fikowano nie jako suiraitei, lecz suiraikan, przy czym przyrostek kan roku. Testy przeprowadzono 14 stycznia 1886 roku, jednak ze wzglę- oznacza okręt (natomiast – tei to łódź), co podkreśla, iż miano do du na stosunkowo dużą wysokość pokładu (gdzie zainstalowano czynienia z większą i bardziej wartościową jednostką od poprzed- wyrzutnie) nad lustrem wody pierwsze odpalenia wiązały się z licz- nich. Temu samemu służyło również nadanie okrętowi nazwy Kota‑ nymi problemami. Początkowo nie umiano sobie z nimi poradzić, aż ka w odróżnieniu od reszty torpedowców noszących oznaczenia nu- z pomocą przyszedł Émile Bertin6, który zaproponował modyfikację meryczne. Odnosząc się do klasyfikacji torpedowców warto dodać, wyrzutni. Dokonane za jego radą usprawnienia ewidentnie przynio- że Japończycy dzielili je na następujące kategorie: torpedowce I kla- sły pożądane rezultaty, gdyż próbne strzelania torpedowe z pokła- sy wypierające powyżej 70 ton, torpedowce II klasy o wyporności od du Fusô przeprowadzone na wodach Zatoki Tateyama w dniach 27- 20 do 70 ton i torpedowce III klasy wypierające poniżej 20 ton. 28 października 1886 roku wypadły pomyślnie. Kotaka wypierał 190-203 tony, a wymiary okrętu to: 50,6/50,29 Gdy dostarczono podwodne pociski z Niemiec, pierwsze czte- × 5,791 × 1,5 m (długość całkowita/między pionami × szerokość × ry japońskie torpedowce wyposażono najpierw w stelaż, z którego zanurzenie). Napęd jednostki stanowiły dwie wertykalne dwucylin- „wypuszczano” torpedę, a następnie w trzy rurowe wyrzutnie – jed- drowe maszyny parowe podwójnego rozprzężenia typu Compound ną umieszczono nieruchomo w części dziobowej, zaś dwie obroto- zasilane w parę przez dwa kotły typu lokomobilowego pracujące pod wo na pokładzie (analogiczną konfigurację uzbrojenia torpedowego ciśnieniem 9,14 atmosfer. Celem wymuszenia ciągu powietrza w ko- powtarzano na kolejnych japońskich torpedowcach w omawianym tłowni zainstalowano dwa wentylatory. Maszyny pracowały na dwie okresie). Wymieniono również uzbrojenie artyleryjskie instalu- stalowe śruby typu Griffithsa, zaś sprawne manewrowanie okrętem jąc dwa działka kalibru 37 mm. Takie właśnie uzbrojenie czterech zapewniały dwa stery zbalansowane. W zależności od źródła moc si- pierwszych japońskich torpedowców – to jest 2×37 mm oraz 3 wy- łowni określana jest na od 1400 do 1600 KM (według niektórych da- rzutnie torpedowe kalibru 14 cali (355,6 mm) – podaje Jentschura et nych tylko 1200 KM). Obliczeniowo jednostka miała rozwijać pręd- al., w „Warships of the Imperial Japanese Navy”. Autorzy tego funda- kość 19 węzłów, jednak faktycznie nigdy nie przekroczono 17,835 mentalnego dzieła o japońskich okrętach pominęli w tym i niektó- węzła. Normalny zapas paliwa wynosił 30 ton węgla, zaś maksymal- rych innych przypadkach zmiany w uzbrojeniu jak też wiele innych ny 50 ton. (według niektórych źródeł nawet 57 ton). Niestety brak szczegółowych informacji, jest to jednak przy pracy o takim charak- jest danych dotyczących zasięgu jednostki. Warto dodać, że obok terze dopuszczalnym uproszczeniem. Powyższe uwagi odnoszą się maszyn parowych stanowiących zasadniczy napęd okrętu początko- również do opisu pozostałych okrętów, które zostaną przedstawione wo Kotaka dysponował również pomocniczym ożaglowaniem. w niniejszym artykule. Uzbrojenie okrętu stanowiło sześć wyrzutni torped kalibru 356 mm – po dwie na dziobie, śródokręciu i rufie. Dziobowe wy- Duży torpedowiec Kotaka rzutnie zainstalowano nieruchomo natomiast pozostałe na obroto- W kategorii torpedowców Japończycy pożądali okrętu, który wa- wych podstawach zapewniających im 150-stopniowy sektor ognia. lorami bojowymi i własnościami nawigacyjnym, jak też innymi cha- Najczęściej uzbrojenie artyleryjskie Kotaka podawane jest jako czte- rakterystykami przewyższałby dopiero, co powstające jednostki tej ry działka kalibru 37 mm,

Duży torpedowiec Kotaka zbudowany przez brytyjską stocznię Yarrow. Fot. „Ships of the World” 4. Niektóre źródła podają kaliber faktyczny jako 14 cali, czyli 355,6 mm, ze swej strony Japończycy oficjalnie określali kaliber na 36 cm. 5. wyporność 3718 ton, uzbrojenie 4×240 mm, 2×170 mm, prędkość 13 węzłów. 6. Louis Émile Bertin (ur. 23 III 1840 – zm. 22 X 1924) jest uznawany za jednego z największych autorytetów w dziedzinie budownictwa okrętowe- go swojej epoki, mimo kontrowersji wzbudzanych niektórymi jego pomysłami. Był też człowiekiem wszechstronnym i posiadał doktorat w dziedzinie nauk prawnych. Podczas czteroletniego (1886-1890) pobytu w Japonii projektował i nadzorował budowę okrętów, pracował nad rozwojem zaplecza technicznego Nihon Kaigun i przekazywał swoje doświad- czenia japońskim kolegom po fachu (dla jasności in- żynierom okrętowym, a nie prawnikom). Pomimo skierowanych przeciw niemu intryg i niejednokrotnie sceptycyzmu gospodarzy wobec niektórych jego idei zasłużył się bardzo dla rozwoju japońskiej floty. Przed wyjazdem do Francji został przyjęty przez ce- sarza i odznaczony Orderem Wschodzącego Słoń- ca II klasy. Po powrocie do ojczyzny został dyrek- torem Ecole du Genie Maritime (uczelni kształcącej specjalistów z dziedziny budownictwa okrętowego) i sprawował inne wysokiej rangi funkcje.

4 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Nim nastały „Długie Lance” niemniej warto pamiętać, iż oryginalnie jednostka posiadała cztery stanowiska poczwórnie sprzężonych działek kalibru 25,4 mm rozmieszczonych w następujący sposób: jedno działko na pomoście, dwa na sponsonach na śródokręciu i jedno na rufie. Konfiguracja uzbrojenia artyleryjskiego przechodziła następnie różne modyfikacje (niestety brak w tym zakresie bardziej szczegółowych danych), co było możliwe ze względu na łatwy montaż i demontaż lekkich działek, nim osiągnęła uprzednio wspomniany stan czterech działek kalibru 37 mm. Torpedowiec TB 12 był reprezentantem francuskiego typu „35-metrowego”. Fot. „Ships of the World” Obok zmian w uzbrojeniu Kotaka prze- chodził liczne inne „przepoczwarzenia”. Dla przykładu w 1897 roku Francuscy specjaliści przybyli do Japonii w listopadzie 1888 roku zdjęto pomocnicze ożaglowanie, w tym samym roku usunięto rów- by nadzorować przygotowania techniczne do budowy (montażu) nież taran i od tego czasu kadłub okrętu posiadała prostą stewę pierwszych czterech torpedowców, które dostarczono w częściach dziobową. Ponadto w trakcie służby jednostka otrzymała maszt sy- pod koniec tego roku, względnie z początkiem następnego. W każ- gnałowy, zwiększono liczbę żurawików dla łodzi okrętowych i do- dym razie prace przy pierwszej serii jednostek rozpoczęto 5 marca konano licznych pomniejszych modyfikacji. Jako ciekawostkę warto 1889 roku, ich postęp ukazuje poniższe zestawienie. odnotować, że Kotaka posłużył również do testowania specjalnego Oznaczenie jednostki wodowanie ukończenie budowy pokrycia podwodnej części kadłuba mającej zapobiegać obrastaniu TB 5 20.11.1890 26.03.1892 go przez organizmy morskie. TB 6 27.11.1890 26.03.1892 Dobre własności morskie okrętu zostały potwierdzone długim TB 7 24.03.1891 02.04.1892 rejsem wzdłuż wybrzeży Japonii odbytym w okresie od listopada TB 8 26.03.1891 07.04.1892 1889 do początku 1890 roku (oczywiście z wejściami do portów). Następnie w marcu Kotaka brał udział w manewrach floty i zebrał Druga seria obejmowała sześć jednostek. Podstawowa różnica ogólnie pozytywne oceny. Jednak mimo tego Japonia nie zamówi- względem pierwszej grupy polegała na zmianie kształtu kadłuba. ła dalszych jednostek tego typu. W niedalekiej przyszłości Kotaka Ponadto okręty te w coraz większym stopniu składały się z elemen- wziął udział w Wojnie Japońsko-Chińskiej. Okręt wycofano z ak- tów wyprodukowanych w Japonii, co było stopniowym przecho- tywnej służby dnia 1 kwietnia 1908 roku. W 1916 roku z jednost- dzeniem z montażu do budowy okrętów w pełnym tego słowa znaki wymontowano maszyny, ale hulk wykorzystywany był jeszcze do czeniu. 1926 roku. Jednostka służyła do celów szkoleniowych, a przez pe- Oznaczenie jednostki wodowanie ukończenie budowy wien czas nawet jako pomost, po czym została sprzedana na złom TB 9 25.09.1891 11.04.1892 11 stycznia 1927 roku. TB 10 29.09.1891 17.04.1892 TB 11 03.10.1891 31.03.1894 Torpedowce francuskiego typu „35-metrowego” TB 12 14.10.1891 11.10.1893 Japończycy doskonale zdawali sobie sprawę, że pierwsza seria tor- TB 13 01.03.1892 11.10.1893 pedowców będzie miała z natury rzeczy ograniczoną wartość bojo- TB 14 04.03.1892 18.10.1893 wą (Kotaka będąc „jedynakiem” jest w pewnym sensie „poza kon- kursem”), a przydatność tych jednostek będzie polegała zasadniczo Ostatnia grupa obejmowała cztery jednostki, które różniły się od na możliwości zdobycia doświadczenia w budowie (montażu) i eks- wcześniejszych odmiennym układem wręg kadłuba. ploatacji tego rodzaju okrętów. Dlatego też, gdy dzięki pożyczce Oznaczenie jednostki wodowanie ukończenie budowy morskiej rozpisanej w 1885 roku udało się zebrać ponad 17 milio- TB 16 11.05.1892 29.11.1893 nów jenów, część tej kwoty zdecydowano przeznaczyć na zamówie- TB 17 16.08.1892 29.11.1893 nie nowych torpedowców. Celem wyboru odpowiednich jednostek TB 18 09.08.1892 01.11.1893 i ich wykonawcy do Europy udał się inż. Yamaguchi Tatsuya, który TB 19 07.11.1892 17.02.1894 po zapoznaniu się na miejscu z ofertami szeregu stoczni rekomen- Brak „15” w numeracji okrętów nie jest przypadkowy, bowiem dował francuski typ „35 metrowy” budowany przez firmę Schne- TB 15 wraz z TB 20 należał do odrębnego typu, o czym będzie jesz- ider-Creusot Co. (dalej tylko skrót. Creusot Co.). Japoński rząd cze mowa niżej. Wybiegając w przyszłość wszystkie jednostki wyco- przychylił się do tej propozycji i zawarł w 1887 roku szereg umów fano ze służby w latach 1907-1910, za wyjątkiem TB 16, który został z francuską firmą obejmujących budowę okrętów w częściach i ich wcześniej utracony. dostarczenie do Japonii, szkolenie japońskich specjalistów w stocz- Opisywane jednostki wypierały od 52,9 do 54 ton, a ich kadłuby niach i innych zakładach należących do Creusota Co., jak również miały następujące wymiary: długość 33,76 m, szerokość 3,36 m, za- przybycie francuskich specjalistów do Kraju Kwitnącej Wiśni. Ze nurzenie 0,9 m. Napęd torpedowców zapewniała pojedyncza dwu- strony japońskiej wykonanie technicznego aspekt umowy (umów) cylindrowa pionowa maszyna parowa podwójnego rozprzężenia, – to jest montaż a następnie w miarę możności samodzielną budowę zasilana w parę przez kocioł typu lokomobilowego. Moc maszyn wy- okrętów – powierzono stoczni Onomaha w Kobe7. Realizacja całe- nosiła 525 KM, co umożliwiało rozwinięcie prędkości 19-20 węzłów. go przedsięwzięcia odbywała się z błogosławieństwem francuskiego Warto odnotować, że począwszy od TB 6 maszyny dla jednostek po- rządu, a w stosunkowo szybkim zawarciu obustronnie korzystnych umów wielu współczesnych upatrywało rękę Émile’a Bertina (patrz 7. Stocznia Onomaha stała się po dokonaniu szeregu przekształceń oddziałem stocz- przypis 6). ni w Kure (jap. Kure Zosen Shibu).

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 5 Nim nastały „Długie Lance” chodziły od rodzimych (tj. japońskich) producentów, co było jed- Wymiary okrętów, które wypierały od 52,8 do 53 ton, przedsta- nym z etapów stopniowego przechodzenia od montażu do „praw- wiały się następująco: długość 34 m, szerokość 3,51 m i zanurze- dziwej” budowy okrętów przez Nippon. Przy maksymalnym zapasie nie 0,9 m. 8,45 ton węgla zasięg jednostek płynących z prędkością maksymal- Jednostki napędzała pojedyncza trzycylindrowa pionowa ma- ną (20 węzłów) wynosił 248 mil morskich, zaś przy prędkości eko- szyna potrójnego rozprzężenia. Parę dla maszyny dostarczał poje- nomicznej 10 węzłów 1030 mil morskich. Załogi okrętów stanowiło dynczy kocioł wodnorurkowy typu Du Temple. Siłownia rozwijała po 16 oficerów i marynarzy. moc 657 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej Godzi się dodać, że japońskie torpedowce, pomiędzy który- 20 węzłów. Przy pełnym zapasie paliwa wynoszącym 8,2 tony węgla mi istniały zresztą różnice w konstrukcji kadłuba (patrz wyżej) nie zasięg miał być analogiczny jak w przypadku typu „35-metrowego”. stanowiły idealnej kopii francuskich pierwowzorów, lecz były na Godzi się odnotować, iż wykorzystanie maszyn potrójnej ekspan- nich ogólnie wzorowane, co odnosi się również do okrętów pozo- sji i kotła wodnorurkowego było znacznym postępem, jeśli chodzi stałych typów omówionych poniżej. Podstawową wadą jednostek o napęd w stosunku do wcześniej stosowanych maszyn podwójne- typu „35-metrowego” była ich niewielka stabilność, co było przy- go rozprzężenia i kotłów lokomobilowych. Sprawne manewrowanie czyną utraty TB 16 – okręt przewrócił się na sztormowej fali w dniu okrętów zapewniały dwa stery typu zbalansowanego o powierzchni 11 maja 1895 roku. Zasadnicze uzbrojenie okrętów składało się 0,42 m² i 1,12 m². z dwóch rurowych wyrzutni torped kalibru 356 mm. Większość źró- Jednostki obsadzały załogi liczące po 20 ludzi. Podstawowa róż- deł podaje uzbrojenie artyleryjskie tych jednostek jako dwa działka nica pomiędzy TB 15 i TB 20 a wcześniejszymi torpedowcami fran- kalibru 37 mm, choć wedle wiarygodnych informacji w 1894 roku cuskiego typu polegała obok zastosowania nowszego typu maszyn, okręty miały po jednym działku kalibru 47 mm Hotchkissa. na odmiennym kształcie kadłuba i układzie wręg oraz zastosowaniu sterów zwiększających zwrotność tych jednostek. Jednostki francuskiego typu „53-tonowego” Uzbrojenie okrętów składało się z dwóch rurowych wyrzutni tor- Mimo budowy stosunkowo długiej serii jednostek „35-metro- ped kalibru 356 mm oraz dwóch działek kalibru 37 mm – przy- wych” ten typ nie satysfakcjonował w pełni Cesarskiej Floty, bowiem najmniej tak podaje większość źródeł. Można również spotkać in- dość szybko ujawniły się problemy ze statecznością jak też niewy- formacje, że jednostki posiadały poczwórne działko Nordenfelt starczającą zwrotnością tych okrętów. Dlatego też Japończycy pil- kalibru 25,4 mm lub pojedyncze działko kalibru 47 mm Hotchkiss. nie poszukiwali alternatywnego projektu torpedowców. W odpo- Zważywszy na stosunkowo łatwy montaż i demontaż tego rodzaju wiedzi francuskie Ministerstwo Marynarki zaoferowało jednostki uzbrojenia takiej możliwości nie należy wykluczyć. typu „53-tonowego” konstrukcji stoczni M. Normand Co. Strona ja- pońska przystała na tę propozycje nabywając elementy niezbędne Okręty francuskiego typu „80-tonowego” do budowy (montażu) dwóch takich okrętów. Co ciekawe, jednostki W czasie, gdy jeszcze trwały prace nad jednostkami typu „53-to- były skonstruowane według projektu Normand, lecz części dla nich nowego” Departament Techniczny Cesarskiej Floty podjął decyzję wykonała i dostarczyła do Japonii firma Creusot Co. o zakupieniu we Francji torpedowców, które wielkością znacząco Dostępne źródła milczą w kwestii dokładnej daty dostarczenia przewyższałyby swoich poprzedników. Koniecznym jest wskazać, iż nabywcy elementów tych okrętów, jak również położenia ich stęp- wzrost wielkości wiązano z polepszeniem dzielności morskiej i in- ki. Natomiast wodowanie i ukończenie budowy TB 15 oraz TB 20 nych charakterystyk eksploatacyjnych okrętów. Wybór padł na fran- (tak oznaczono jednostki projektu Normand) to odpowiednio cuski typ „80-tonowy”. Stosowną umowę zawarto w dniu 3 mar- 14 maja 1892 roku i 1 listopada 1893 roku w pierwszym przypadku ca 1890 roku ze stocznią Normand Co. Pierwotnie zakładano, że oraz 4 listopada 1892 roku i 18 października 1893 roku, jeśli cho- pierwsza jednostka zostanie zbudowana w Le Havre i przejdzie do dzi o drugi okręt. Obydwa torpedowce pozostawały w służbie do Japonii o własnych siłach, jednak ostatecznie torpedowiec wyko- 1910 roku. nano we Francji w częściach, które dostarczono zamawiającemu w dniu 1 lutego 1892 roku. Ze wzglę- Torpedowiec TB 18 – kolejny reprezentant francuskiego typu „35-metrowego”. Fot. „Ships of the World” du na brak wolnych mocy produkcyj- nych skrzynie z elementami do budowy (montażu) okrętu przeleżały ponad rok nim przystąpiono do ich składania, choć brak danych, kiedy dokładnie to nastąpiło. Jednostka, której nadano oznaczenie TB 21 została wodowana 5 lutego 1894 roku ewidentnie przy wysokim stopniu gotowości, bowiem jej oficjalne ukończenie miało miejsce już 27 czerwca tego samego roku. Dru- gi okręt zbudowano w Japonii według planów przekazanych przez Francu- zów, stopień wykorzystania dostarczonych z zagranicy elementów nie jest do końca jasny, lecz choć niewąt- pliwie zostały użyte, to jednak wiele wskazuje, iż była to już bardziej budowa aniżeli tylko montaż. Torpe- dowiec, który oznaczono TB 24 (nr 22 i 23 otrzymały jednostki innego typu

6 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Nim nastały „Długie Lance”

– patrz niżej) wodowano 15 październi- ka 1894 roku i ukończono 28 lutego 1895 roku8. Po kilkunastoletniej służbie TB 21 i TB 24 wycofano w 1911 roku. Opisywane jednostki wypierały od 78,3 do 80 ton, a ich kadłuby miały następujące wymiary: długość 35,99 m, szerokość 4,0 m i zanurzenie 1,20 m. Napęd torpedowców zapewniała pojedyncza trzycylindrowa pionowa maszyna potrójnego rozprzężenia. Parę dla maszyny dostarczał pojedynczy ko- cioł wodnorurkowy typu Normand. Moc projektowa maszyn wynosiła 1150 KM, co miało zapewnić prędkość 20 węzłów. Fak- tycznie siłownia rozwijała 1018 KM, nie była to jednak różnica zasadnicza i jednost- Natomiast niemiecka stocznia Schichau zbudowała jednostki typu „S”, tutaj widoczny TB 22. ki osiągały maksymalną prędkość od 19,84 Fot. „Ships of the World” do 20,8 węzłów, czyli tyle ile zakładano. Peł- ny zapas paliwa wynosił 15,5 tony węgla (zwykle bunkrowano 10 Oznaczenie jednostki wodowanie ukończenie budowy ton), co dawało jednostką zasięg wynoszący 1800 mil morskich przy TB 22 15.03.1892 05.08.1893 prędkości ekonomicznej 10 węzłów. TB 23 22.12.1892 05.08.1893 Co ciekawe torpedowce oryginalnie posiadały trzy maszty umoż- TB 25 28.11.1894 15.01.1895 liwiające stawianie żagli o łącznej powierzchni 33 m², lecz niebawem z tego oczywistego anachronizmu zrezygnowano. Sprawne manew- Powyższa trójka została szybko przerzedzona, gdyż TB 22 zatonął rowanie okrętów zapewniały dwa stery typu zbalansowanego o po- podczas działań przeciwko Weihaiwei w trakcie wojny z Chinami. wierzchni 0,43 m² i 1,58 m². Załogi jednostek liczyły po 21 oficerów Jednostkę wprawdzie później wydobyto, lecz już nie powróciła do i marynarzy. służby. Kilka lat później utracono TB 23, który wszedł na mieliznę Co się tyczy uzbrojenia omawianych jednostek, to zasadniczo nie u południowego wybrzeża wyspy Hokkaido w dniu 20 lipca 1898 odbiegało od pozostałych japońskich torpedowców tamtego okresu. roku. Jedynie TB 25 mógł poszczycić się dłuższym „żywotem”, bo- Okręty dysponowały trzema wyrzutniami torped kalibru 356 mm wiem został wycofany ze służby dopiero w 1913 roku. oraz dwoma działkami kalibru 37 mm. Według niektórych źródeł „Niemieckie” torpedowce wypierały od 82 do 85 ton, zaś ich wy- opisywane torpedowce miały jednak dysponować (zostały przezbro- miary to: 39,0 m × 4,81 m × 1,06 m (długość × szerokość × zanu- jone ?) jednym lub dwoma działkami kalibru 47 mm. rzenie). Okręty napędzała pojedyncza trzycylindrowa pionowa maszyna potrójnego rozprzężenia. Parę dla maszyny dostarczał po- Torpedowce niemieckiego typu „S” jedynczy kocioł typu lokomobilowego. Obliczeniowo siłownia mia- Poszukując odpowiednich jednostek torpedowych Japończycy ła rozwijać moc 1200 KM, lecz faktycznie najwyżej 990 KM (zwykle nie ograniczali się wyłącznie do Francji. W owym czasie niemiec- 904‑926 KM) w związku, z czym jednostki nie osiągały zakłada- ka stocznia Schichaua w Elblągu budowała liczne torpedowce za- nej prędkości 24 węzłów, a jedynie 17‑18 (na próbach maksymalnie równo dla rodzimej floty jak też na eksport. Jednostki te umownie 18,84 węzła). Z pełnym zapasem paliwa, wynoszącym 24 tony wę- określane są jako typ „S” (S = Schichau), choć jest to pojęcie o cha- gla, zasięg okrętów wynosił 1000 mil morskich przy prędkości eko- rakterze zbiorczym, gdyż między poszczególnymi seriami okrę- nomicznej 10 węzłów i 300 mil morskich przy prędkości 15 węzłów tów występowały niejednokrotnie dość znaczne różnice. Bodź- – jednak zwykle bunkrowano nie więcej niż 17,5 tony paliwa, co po- cem, który pchnął Japończyków ku Niemcom był fakt zamówienia wodowało proporcjonalne zmniejszenie zasięgu. Dobrą zwrotność torpedowców w tym kraju przez Chiny, a rozwój stosunków mię- jednostek zapewniały dwa stery typu zbalansowanego o powierzch- dzynarodowych był wówczas taki, że Państwo Środka wyrasta- ni 0,56 m² i 1,3 m². Liczebność załóg okrętów wynosiła po 20 ofice- ło na głównego rywala Nipponu między innymi ze względu na sy- rów i marynarzy9. tuację w Korei. Stosowną umowę ze stocznią Schichau podpisano Uzbrojenie opisywanych jednostek składało się z trzech wyrzutni 31 marca 1890 roku. torped kalibru 356 mm oraz dwóch działek kalibru 37 mm – przy- Pierwotnie jej postanowienia zakładały budowę jednego okrę- najmniej tak podaje większość źródeł. Można jednak spotkać rów- tu w Niemczech, który miał następnie przepłynąć do Japonii o wła- nież informację, że torpedowce posiadały, być może na skutek prze- snych siłach, następnie dostawę drugiej jednostki w częściach ce- zbrojenia, dwa działka kalibru 47 mm. lem montażu przez zamawiającego. Jednak obydwa torpedowce (oznaczone TB 22 i TB 23), których dotyczyło oryginalne zamówie- Kanonierki torpedowe i inne jednostki nie, dostarczono Japończykom w stanie rozmontowanym. Ponadto Aby dopełnić obrazu japońskich sił torpedowych w ich począt- zdecydowano się na trzeci okręt (TB 25), który miał być budowa- kowym okresie istnienia koniecznym jest również wspomnieć o kany w Japonii według niemieckich planów jako jednostka wzorco- nonierkach torpedowych (jap. suiraihokan). Pierwszą jednostkę wa dla kolejnych torpedowców powstających w stoczniach Nipponu. Zamiar ten w istocie zrealizowano, choć udział niemieckich części 8. Podobnie jak w przypadku większości pozostałych torpedowców również w tym przypadku brak jest informacji o dacie położenia stępki. Trudno oprzeć się wrażeniu, w budowie TB 25 musiał być ciągle znaczny chociażby z tego po- że w owych czasach położenie stępki – szczególnie niewielkich jednostek – traktowano wodu, że przemysł japoński nie był jeszcze zdolny wyprodukować jako niewartą wzmianki czynność o charakterze czysto technicznym, natomiast rzeczy- wszystkich elementów niezbędnych do całkowicie samodzielnej bu- wiście godne odnotowania było dopiero wodowanie. 9. Zainteresowanych szczegółowymi informacjami dotyczącymi torpedowców budowy torpedowca. Kalendarium budowy (montażu) jednostek typu dowanych przez stocznię Schichaua w Elblągu autor pozwoli sobie odesłać do artykułu „S” w Japonii przedstawia poniższe zestawienie: Małe torpedowce typu S, którego I i II część zostały zamieszczone w „OW” nr 112 i 113.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 7 Nim nastały „Długie Lance” tego typu – Chishima – na japońskie zamówienie wybudowała w la- łącznikowe, ratunkowe itp.) mógł być doraźnie przystosowany do tach 1890-1892 francuska stocznia Societe des Chantiers de la Loire pełnienia roli „torpedowca” poprzez montaż wyrzutni torpedowej. w St. Nazaire według projektu Émile’a Bertina. Wyporność okrętu Nie inaczej było w przypadku japońskich krążowników (Nihon Ka‑ wynosiła 741‑750 ton, a wymiary 73,51 m (długość), 7,69 m (sze- igun nie posiadał jeszcze wówczas pancerników), których kutry mo- rokość) i 4,89 m (zanurzenie). Napęd stanowiły dwie maszyny pa- gły być uzbrojone w wyrzutnie, czy raczej w stelaże, z których „wy- rowe potrójnego rozprzężenia, dla których parę dostarczały cztery puszczano” torpedę. Jednostki takie klasyfikowano w Japonii jako kotły. Moc maszyn wynosiła 3500 KM, co umożliwiało rozwinię- „torpedowce III klasy”, lecz ich praktyczna użyteczność była nader cie prędkości 22 węzłów. Uzbrojenie składało się z dwóch dział ka- ograniczona. libru 120 mm, czterech armat kalibru 47 mm oraz dwóch wyrzutni Warto jeszcze odnotować, że Japończycy zbudowali w la- torped kalibru 457,2 mm. Sylwetkę okrętu kształtowały dwa komi- tach 1884-1889 również serie jednostek mających służyć próbom ny i trzy maszty. Jednostka była również klasyfikowany jako krą- z uzbrojeniem podwodnym, szkoleniu i innym zadaniom pomoc- żownik nieopancerzony. Japońska flota nie cieszyła się długo tym niczym. Te jednostki – tak zwane Shinteny – nosiły oznaczenia nu- okrętem, bowiem Chishima zatonął na wodach Japońskiego Morza meryczne od 1 do 4. Ich wyporność wynosiła 180, 177, 320 i 205 ton Wewnętrznego dnia 30 października 1892 roku podczas rejsu z Na- – odpowiednio nr 1 do 4. Wszystkie posiadały ożaglowanie oraz gasaki do Kobe w wyniku kolizji z brytyjskim parowcem Ravenne. maszynę parową o mocy 40 KM. Nr 1 i 4 wykonano z drewna, nr 2 Celem zastąpienie utraconej jednostki zamówiono w Wielkiej miał konstrukcje mieszaną, to jest żelazny szkielet i drewniane po- Brytanii nowy okręt Tatsuta, który zbudowała w latach 1893-1894 szycie, zaś nr 3 zbudowano z żelaza. Jednostki nr 1 i 2 posiadały nie- należąca do koncernu Armstronga stocznia w Elswick. Tatsuta wy- ruchomą wyrzutnię torped na dziobie. Wykorzystywano je do prób pierał 830-864 ton i mierzył 73,15 m długości, szerokość wynosiła z torpedami oraz minami, szkolenia torpedystów i minerów, a także 8,45 m, a zanurzenie 2,89 m. do innych zadań o charakterze pomocniczym; w czasie wojny miały Okręt napędzały dwie trzycylindrowe maszyny parowe potrójne- służyć obronie portów. go rozprzężenia o mocy 5000 KM, zasilane w parę przez cztery kotły cylindryczne. Jednostka bunkrowała 200 ton węgla. Artyleria okrętu Konkluzja składała się z dwóch dział kalibru 120 mm, czterech kalibru 47 mm W okresie od roku 1880 do czasu wojny z Chinami flota Nipponu i pięciu 37 mm uzupełnianych przez pięć wyrzutni torped kalibru weszła w posiadanie torped samobieżnych i pozyskała 26 torpedow- 381 mm (według niektórych źródeł 457 mm). Załoga jednostki liczy- ców (wliczając okręty budowane w trakcie działań wojennych) oraz ła 107 ludzi. Okręt posiadał sylwetkę typową dla jednostek budowa- kilka innych jednostek torpedowych. Okręty zamawiano za grani- nych przez stocznię w Elswick to jest pojedynczy komin, dwa masz- cą i montowano w kraju z dostarczonych części10, lecz pod koniec ty oraz dziobówkę i rufówkę podniesione względem reszty kadłuba. omawianego okresu zarysował się już trend zmierzający do samo- Tatsuta zostały następnie przeklasyfikowany na jednostkę łącznikową dzielnej budowy takich jednostek. – warto odnotować, że Nihon Kaigun posiadał w swoim składzie kil- Póki, co były to zaledwie pierwsze kroki w tym kierunku, bowiem ka podobnych okrętów (zarówno zagranicznej jak też rodzimej bu- japoński przemysł nie był jeszcze zdolny wyprodukować wszyst- dowy), które klasyfikowano jako krążowniki nieopancerzone lub jed- kich niezbędnych ku temu komponentów. Niemniej dzięki daleko- nostki łącznikowe. Ponadto dzięki wygranej wojnie z Chinami kilka wzroczności i konsekwencji Japończycy mieli na tym polu osiągnąć kanonierek torpedowych chińskiej floty stało się zdobyczą zwycięz- imponujące rezultaty. Był to jednak „śpiew przyszłości”. Wracając ców. W ostatecznym rozrachunku kanonierki torpedowe ze względu do omawianego okresu, to pod jego koniec, mimo zależności pod na swoją ograniczoną wartość bojową nie zyskały sobie uznania ani względem dostaw okrętów jak też uzbrojenia od zagranicy, japoń- we flocie japońskiej ani też we flotach innych państw. skie siły torpedowe stały na mocnych nogach dysponując odpo- Jak dotychczas opisano jednostki, które były zdolne do operowa- wiednimi jednostkami i środkami walki oraz co niemniej ważne nia samodzielnego, przynajmniej w teorii, gdyż niektóre małe tor- ludźmi dobrze wyszkolonymi w ich użyciu. Teraz pozostawało im pedowce miały z tym w praktyce trudności. Ponadto często spoty- już tylko sprawdzić się w boju, do czego rychło nadarzyła się spo- kanym pod koniec XIX wieku rozwiązaniem było, że pancerniki sobność i co zostanie przedstawione odrębnie. i krążowniki tamtego okresu dysponowały jednym lub więcej kutrem, który obok swojego zasadniczego przeznaczenia (zadania Bibliografia Jentschura Hansgeorg et al., Warships of the Im‑ Kanonierka torpedowa Tatsuta zbudowana przez brytyjską stocznię Elswick. Fot. „Warship International” perial Japanese Navy 1869‑1945, London 1977. Evans David., Kaigun: Strategy, Tactics, and Technology in the Imperial Japanese Navy, 1887- 1941, Annapolis 1979. Howarth, Stephen, The Fighting Ships of the Ri‑ sing Sun: The Drama of the Imperial Japanese Navy 1895-1945, Atheneum 1983. Materiały ze zbiorów „Okrętów Wojennych” i autora.

10. Wbrew pozorom montaż nie zawsze był tak prosty, jak by się to mogło wydawać. Niejed- nokrotnie poszczególne części do siebie nie pa- sowały, co powodowało konieczność ich przeró- bek w Japonii. Zwykle były to drobiazgi np. żu- rawiki nie pasowały do przewidzianych dla nich gniazd, lecz czasem były to wady mające istotny wpływ na wartość bojową okrętów, jak dla przy- kładu niewłaściwa średnica wyrzutni torped. W ostatecznym rozrachunku wszystkie stwier- dzone braki udało się Japończykom usunąć.

8 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Turgut Reis na ciekawej burtowej fotografii. Piotr Nykiel Fot. zbiory Reinharda KrameraTekst

Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej część II

I Wojna Światowa ną komendę Drugiego Dowódcy tureckiej nych rezultatów (podobnie jak trałowanie W czerwcu 1914 r. oba pancerniki opu- floty, kmdr por. Arifa1. Gdy w październiku min), postanowił spróbować nowej tak- ściły stambulskie doki remontowe. W trak- i listopadzie 1914 r. główne siły rozpoczyna- tyki. Piątego marca drednot HMS Queen cie trwających niemal dziewięć miesięcy ły pod dowództwem kontradm. Souchona Elizabeth – najsilniejszy okręt jakim dys- prac skupiono się na ostatecznym usunię- działania wojenne przeciw rosyjskiej Flocie ponował – zrzucił kotwicę na zachód od ciu uszkodzeń odniesionych podczas wojen Czarnomorskiej, omawiane okręty strze- Półwyspu Gallipoli, by ogniem pośrednim, bałkańskich oraz licznych awarii nękających gły wejścia do Bosforu. Kiedy stało się jasne, ponad półwyspem, ostrzeliwać od tyłu tu- te jednostki. Poprawa ich stanu techniczne- że Rosjanie nie będą w stanie realnie zagro- reckie forty w rejonie Kilitbahir. Niezrażo- go nie zmieniała jednak faktu, że były już zić stolicy Imperium Osmańskiego, z po- ny pierwszymi niepowodzeniami Carden okrętami bardzo przestarzałymi, praktycz- czątkiem 1915 r. pancerniki typu „Bran- postanowił kontynuować ten rodzaj bom- nie nie nadającymi się do bojowego wyko- denburg” skierowane zostały do Dardaneli, bardowania kolejnego dnia. Turcy jednak rzystania na otwartym morzu w zbliżają- gdzie ostatecznie dotarły w dniu 17 lutego2. już 5 marca zorientowali się w zamiarach cym się globalnym konflikcie. Problemem Po rozpoczęciu przez połączone bry- przeciwnika i w nocy z 5 na 6 marca ustawi- nie były zresztą tylko osiągi pancerników, tyjsko-francuskie siły Operacji Dardanel- li Barbarosę Hayrettina w Zatoce Kilye, na ale także bardzo ograniczona ilość amunicji, skiej (19 lutego 1915) naczelne dowództwo północ od wsi Maydos (dzisiejszy Eceabat). jaką dysponowały. W sierpniu 1914 r. było w Stambule uznało, że Barbaros Hayret‑ Kiedy więc 6 marca Queen Elizabeth wzno- to zaledwie 9390 szt. o kalibrze 280-88 mm tin i Turgut Reis pozostawać będą w cieśni- wiła ostrzał fortów, z Dardaneli odpowie- – i to na oba okręty. Trudno też było myśleć nie, na wysokości Przylądka Nara i w ra- 1. Prawdopodobnie jeszcze zanim to nastąpiło okrę- o poważnym doszkoleniu załóg, skoro łącz- zie przedarcia się alianckich okrętów przez ty oficjalnie wycofane zostały z aktywnej służby. Warto ny zapas amunicji ćwiczebnej wynosił za- zagrodę minową oraz umocnienia lądowe też wy tym miejscu wspomnieć, że 17 lipca 1914 z obu pancerników zdemontowano rufowe wyrzutnie torped ledwie 920 szt. Nie ma się więc czemu dzi- między Çanakkale a Kilitbahir, walczyć aż kal. 450 mm i przewieziono je do Dardaneli, gdzie w celu wić, że kontradm. Wilhelm Souchon, który do zatonięcia. wzmocnienia obronności zainstalowane zostały na bar- kach przycumowanych na obu brzegach w najwęższym 18 sierpnia 1914 przejął formalnie dowo- Kiedy do dowódcy brytyjsko-francu- miejscu cieśniny, między Kilitbahir a Çanakkale (por.: dzenie osmańską marynarką wojenną, nie skiego zespołu okrętów, wiceadm. Sackvil- Nykiel, Wyprawa…, s. 99). widział pod swoimi rozkazami miejsca dla le’a Hamiltona Cardena dotarło w końcu, 2. Oba okręty pojawiły się co prawda na krótko w Dardanelach między 17 a 20 grudnia 1914 r., ale cią- Barbarosy Hayrettina i Turguta Reisa. Osta- że ostrzał fortów wewnątrz Dardaneli pro- głą służbę w tym rejonie pełniły dopiero od 17 lutego do tecznie więc pancerniki trafiły pod wyłącz- wadzony od 26 lutego nie przynosi żad- sierpnia 1915.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 9 Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej dział jej – także ogniem pośrednim ponad przy tym elementarnych zasad utajnienia Dwa dni później wspomniany pancer- Półwyspem Gallipoli – turecki pancernik. operacji. Adekwatnie do działań przeciwnik znów zaatakował te same cele. Tym ra- Brytyjski drednot trafiony został trzykrot- nika Turcy rozpoczęli więc przygotowania zem zużył nie wiele więcej, bo 9 szt. amu- nie poniżej linii wodnej, co zmusiło go do do obrony. Jednym z największych proble- nicji. Wystarczyło to jednak, by zmusić zwiększenia dystansu od celów do niemal mów, przed jakim stanęli była niedostatecz- Lorda Nelsona do zaprzestania ostrzału 19 000 metrów. W praktyce oznaczało to na ilość sprzętu artyleryjskiego. Szóstego składu amunicji w Tayfurköy niedaleko Ge- konieczność prowadzenia ognia przy uży- kwietnia dowództwo Dardanelskiego Rejo- libolu, a Majesticka do rezygnacji z zamia- ciu maksymalnych ładunków miotających, nu Umocnionego zwróciło się więc do na- ru zniszczenia nowych pozycji lądowych na a na to nie było zgody Admiralicji, troszczą- czelnego dowództwa z prośbą o zgodę na zachodnim brzegu Półwyspu Gallipoli. cej się o nowe działa Queen Elizabeth. Wi- demontaż i przeniesienie na ląd czterech Siedemnastego kwietnia brytyjski okręt ceadm. Carden nie miał w tej sytuacji inne- dział kal. 105 mm z pancerników Barba‑ podwodny E 15 wszedł na mieliznę w ciego wyjścia, jak zrezygnować z dalszych prób ros Hayrettin i Turgut Reis4. Pięć dni póź- śninie, na południe od Przylądka Kepez7. ostrzeliwania fortów ogniem pośrednim. niej postanowiono też zdemontować cztery Trafiony pojedynczym pociskiem z bate- Podkreślić warto w tym miejscu, że do dziś działa kal. 280 mm (z wież śródokręcia obu rii Dardanos w kiosk, został opuszczony większość brytyjskich historyków nie zda- jednostek) i ustawić je (wraz z trzema dzia- przez załogę. Misję ściągnięcia go z mieli- je sobie sprawy z tego, że 6 marca 1915 je- łami kal. 105 mm z Barbarosy Hayrettina) zny i zaholowania do Stambułu powierzo- den z najnowocześniejszych okrętów Royal na pozycjach lądowych w Dolinie Soğanlı, Navy przegrał pojedynek artyleryjski z cał- na wschodnim brzegu Półwyspu Gallipoli5. 3. Barbaros Hayrettin wystrzelił w sumie w stro- nę przeciwnika 21 pocisków kal. 280 mm. Większość kowicie już wówczas przestarzałym turec- Choć źródła o tym bezpośrednio nie wspo- angielskich historyków jest przekonana, że uszkodze- kim pancernikiem3. minają, przebieg dalszych walk z udzia- nia, jakich doznała tego dnia Queen Elizabeth były efektem ognia artyleryjskiego prowadzonego z zachodniego Między 11 a 19 marca Turgut Reis sa- łem omawianych pancerników oraz anali- brzegu Półwyspu Gallipoli. Szerzej o tych wydarzeniach motnie pełnił służbę w Dardanelach. Jego za stanu uzbrojenia Dardanelskiego Rejonu w: Nykiel, Wyprawa…, s. 237-243. bliźniacza jednostka przebywała wówczas Umocnionego w latach 1914-18 wskazują 4. Ostatecznie z Barbarosy Hayrettina wymontowano co najmniej trzy działa kal. 105 mm, zaś z Turguta Reisa w Stambule. Gdy Barbaros Hayrettin po- na to, że wszystkie działa kal. 280 mm pozo- dwa. Armaty z tego ostatniego okrętu oddano do dyspo- wrócił do cieśniny, 23 marca do stolicy im- stały jednak na okrętach6. zycji 6. Armii walczącej na froncie mezopotamskim (Bi‑ perium udał się Turgut Reis. Dwunastego kwietnia kotwiczący we- rinci Dünya Harbinde Türk Harbi, VIII nci Cilt, Deniz Harekâtı, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1976, s. 428). Porażka Ententy w Dardanelach w dniu wnątrz Dardaneli Turgut Reis ostrze- 5. Ibid., s. 195. 18 marca 1915 nie oznaczała oczywiście lał ogniem pośrednim brytyjskie pancer- 6. Ibid., s. 405-406. 7. Więcej na temat tego wydarzenia w: Nykiel, Ostat‑ końca działań wojennych w tym rejonie. niki Lord Nelson i Majestic, znajdujące nia misja E 15, [w:] „Okręty Wojenne”, 1/2000 (36), s. 14- W Londynie przygotowywany był plan de- się na zachód od półwyspu. Najwyraźniej 19, http://navyingallipoli.com/teksty/ oraz Some Com‑ santu na Półwysep Gallipoli. W Egipcie chodziło tylko o przegonienie przeciwni- ments And Further Information On Never Trust A Fisher‑ man Memories Of The 2002 Tour, [w:] „The Gallipolian”, i na wodach Lewantu Brytyjczycy groma- ka, gdyż po oddaniu pięciu strzałów okręt No.: 102 Autumn 2003, London, s. 14-16 lub http://na- dzić zaczęli łodzie i barki, nie zachowując przerwał ogień. vyingallipoli.com/teksty/

Tym razem bliźniaczy Barbaros Hayrettin. Fot. zbiory Reinharda Kramera

10 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej no pancernikowi Turgut Reis oraz holowni- dwa dni, każdego z nich wystrzeliwując od- kowi San’a. Brytyjczycy podjęli jednak kilka powiednio po 10, 17 i 33 szt. amunicji. prób całkowitego zniszczenia okrętu, nie Trzeciego maja brytyjskie okręty prowa- chcąc by w niemal idealnym stanie dostał dziły nadal bombardowanie Maydos. Tego się w ręce wroga8. Jedną z jednostek, któ- samego dnia Barbaros Hayrettin uzyskał pora próbowała tego dokonać był B 6, ale od- jedyncze trafienie w HMS Swiftsure, przy- palona przed niego torpeda chybiła, a okręt czyniając się tym samym do wydłużenia podwodny zmuszony został do wycofania osłanianego przez ten okręt desantu uzu- się pod gradem pocisków z baterii Barbaros. pełnień dla odcinka ANZAC. Krótki ostrzał Dwudziestego czwartego kwietnia, a więc sektora Arıburnu przeprowadził też turec- na dzień przed alianckim desantem na Pół- ki pancernik kolejnego dnia. Szóstego maja wysep Gallipoli, kotwiczący w cieśninie na został odwołany do Stambułu, a nazajutrz wysokości Maydos (Eceabat) Turgut Reis jego miejsce zajął Turgut Reis. ostrzelał ogniem pośrednim okręty prze- W dniach 8-11 maja jednostka ta ponow- ciwnika, znajdujące się po drugiej stronie nie ostrzeliwała pozycje wojsk australijskich półwyspu. Pancernik zużył do tego 13 po- i nowozelandzkich, ale ani razu liczba uży- cisków kal. 280 mm. Kolejnego dnia, już tych przez nią pocisków nie przekroczyła podczas trwania operacji desantowej ten ośmiu sztuk. Ostatniego dnia do wymiany sam okręt wystrzelił 16 szt. amunicji w stro- ognia, którą Turgut Reis prowadził z bry- nę Arıburnu, gdzie lądował korpus austra- tyjskimi okrętami ponad Półwyspem Gal- Komandor Muzaffer (Adil) – ostatni dowódca pancernika Barbaros Hayrettin. lijsko-nowozelandzki (ANZAC). Wkrótce lipoli dołączyły się działa z położonych na Fot. zbiory Piotra Nykiela jednak odpowiedział mu, także ogniem po- azjatyckim brzegu fortów Dardanelskiego nad półwyspem HMS Triumph, zmuszając Rejonu Umocnionego. baros w Dolinie Soğanlı. Wraz z personelem Turguta Reisa do wycofania się na wysokość Czternastego maja Turgut Reis udał się trafiły one na pozycje w rejonie İntepe. Przylądka Nara. do Stambułu. Następnego dnia na czte- Z powodu braku źródeł nie jesteśmy Dwa dni później oba pancerniki typu ry doby powrócił do Dardaneli Barbaros w stanie odtworzyć historii służby pan- „Brandenburg” znacznie utrudniły desan- Hayrettin. cerników typu „Brandenburg” za okres od towanie pod Arıburnu artylerii korpusu W dniu 19 maja zmienił go znów Tur‑ 26 maja do 8 sierpnia 1915. Jedyny odno- ANZAC. gut Reis, który od razu po przybyciu wsparł towany w tym czasie epizod miał miejsce Dwudziestego siódmego kwietnia Bar‑ swymi działami frontalne natarcie tureckiej 5 lipca, kiedy to podczas ostrzeliwania od- baros Hayrettin prowadził pośredni ostrzał piechoty na odcinku ANZAC. Choć wy- cinka ANZAC z Zatoki Kilye eksplodowało Zatoki Saros9, podczas gdy Turgut Reis strzelił „aż” 62 pociski, to na niewiele się to lewe działo kal. 280 mm w dziobowej wieży z Zatoki Kilye (na północ od Maydos) zdało, gdyż zupełnie nieprzemyślany atak Turguta Reisa. Skutkiem tego wypadku zgi- ostrzeliwał okręty i statki transportowe zamienił się w potworną masakrę. Ponad nęło 4 ludzi, a 31 odniosło obrażenia. Wie- przeciwnika w rejonie Arıburnu10. Na jego 9000 osmańskich żołnierzy poległo przede my, że jeszcze tego samego dnia okręt udał ogień odpowiedziała Queen Elizabeth, wy- wszystkim od ognia piechoty, nie zadając się do Stambułu. korzystując do korygowania ognia balony przeciwnikowi praktycznie żadnych strat. Szóstego sierpnia wojska ententy roz- obserwacyjne oraz hydroplany. Jeden z jej Ze względu na bardzo małą odległość mię- poczęły natarcie na wszystkich odcinkach pocisków zatopił parowiec Üsküdar (6720 dzy okopami obu stron (na ogół nie prze- frontu na Półwyspie Gallipoli. Ofensywa ta BRT), przycumowany do burty Turguta Re‑ kraczającą 10 metrów) możliwość efek- była przygotowaniem do desantu, w rejo- isa w zastępstwie sieci przeciwtorpedowych, tywnego wsparcia artyleryjskiego zarówno nie Suvla (na północ od sektora ANZAC), których pancernik nie posiadał. Wydarze- przez tureckie, jak i brytyjskie okręty była który nastąpił w nocy z 6 na 7 sierpnia. nie to zmusiło dowódcę tureckiego okrętu ograniczona. Działaniom zaczepnym aliantów towarzy- do przerwania akcji i wycofania się z Zato- Znacznie lepsze skutki przyniosło za to szyła oczywiście duża aktywność artyle- ki Kilye. Stamtąd zaś okręt udał się do Stam- bombardowanie pozycji ANZAC, jakiego rii okrętowej po obu stronach frontu. Pan- bułu. Powodem jego odwołania był nie- Turgut Reis dokonał ogniem pośrednim 21- cerniki Barbaros Hayrettin i Turgut Reis udany atak na Barbarosę Hayrettina, który go, a zwłaszcza 23 maja. Następnego dnia ogniem pośrednim wspomagały obronę re- tego samego dnia przeprowadził australijski pancernik wyruszył do Stambułu. Po dwóch jonu Arıburnu, gdyż tylko tam donosiły ich okręt podwodny AE 2. Do momentu usta- dniach na jego miejsce pojawił się w Darda- działa. Same jednak dostały się pod – tak- nia zagrożenia Drugi Dowódca osmańskiej nelach Barbaros Hayrettin. że pośredni – ostrzał jednego z brytyjskich floty wolał nie narażać obu jednostek na za- Coraz mniejsze prawdopodobieństwo monitorów. topienie. ponowienia przez aliantów próby przebicia Ofensywie lądowej i desantowi wojsk Dwa dni później, kotwiczące na zachód się przez Dardanele przy pomocy samych Wspólnoty Brytyjskiej towarzyszyły dzia- od Półwyspu Gallipoli brytyjskie okręty okrętów skłoniło Turków do przeniesienia łania dwóch brytyjskich okrętów pod- ogniem pośrednim zbombardowały May- części dział z baterii rozmieszczonych na za- wodnych, E 14 i E 11, które zdołały prze- dos. Na wieś spadły łącznie 73 pociski, któ- chodnim brzegu cieśniny na stronę azjatyc- drzeć się przez Dardanele. O świcie re wywołały ogromny pożar. Osłabiony ką, skąd można było wykorzystywać je do brakiem jednego działa Barbaros Hayret‑ ostrzeliwania ogniem pośrednim lądowych 8. Ostatecznie udało im się tego dokonać w nocy z 18 na 19 kwietnia. tin odpowiedział przeciwnikowi zaledwie pozycji przeciwnika na Półwyspie Gallipo- 9. Wtedy właśnie doszło do sygnalizowanej w pierw- ośmioma strzałami. li, czy też jego okrętów, operujących wzdłuż szej części artykułu eksplozji prawego działa kal. 280 mm Ostrzeliwanie odcinaka ANZAC na zachodniego brzegu półwyspu. Trzynastego w wieży na śródokręciu pancernika. W wyniku tego wypadku rannych zostało 15 artylerzystów. Arıburnu Barbaros Hayrettin wznowił do- czerwca postanowiono więc zdemontować 10. Co ciekawe, Brytyjczycy początkowo byli przeko- piero 1 maja i kontynuował przez kolejne m. in. trzy działa kal. 105 mm z baterii Bar- nani, że życie utrudniał im Goeben.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 11 Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej

8 sierpnia, między Gelibo- lu a Doğanarslan, Barbaros Hayrettin zatopiony został przez E 11. Po otrzymaniu trafienia pojedynczą torpe- dą w prawą burtę na wyso- kości ósmego przedziału okręt próbował jeszcze ma- newrować, celem uniknię- cia kolejnego ataku. Szyb- kie wypełnienie się wodą 6., 7. i 8. przedziału oraz za- lanie prawej kotłowni spo- wodowało jednak spadek prędkości okrętu do zaledwie 3 węzłów. Gwałtownie wzrastający przechył pró- bowano zrekompensować zalaniem przedziałów na lewej burcie. Niczego to już niestety nie zmieniło. Bar‑ baros Hayrettin położył się na prawej burcie i zatonął. Wrak spoczął na dnie na głębokości 20 m, zabierając ze sobą 258 członków zało- Turgut Reis w Złotym Rogu w 1919 r. Fot. Internet gi (w tym 21 oficerów) oraz dwóch urzędników wojsko- dwóch dział artylerii głównej omawianego stał rządowi Japonii, który w 1924 r. zrzekł wych z lądu, którzy w feralnym momen- pancernika na lądzie, w Seddülbahir (połu- się jednak praw do niego na rzecz rządu Re- cie przebywali na pokładzie pancernika11. dniowy cypel Półwyspu Gallipoli). Bardzo publiki Turcji. Kontrtorpedowiec Sivrihisar, który w fe- zaawansowane prace nad budową stanowi- W latach 1924-33 Turgut Reis, przycumo- ralnym momencie towarzyszył okręto- ska ogniowego przerwała jednak kapitula- wany do nabrzeża w bazie marynarki wo- wi oraz przybyły na ratunek torpedowiec cja Imperium Osmańskiego w dniu 30 paź- jennej w Gölcük wykorzystywany był jako Basra zdołały ocalić 51 oficerów (wśród dziernika 1918. okręt szkolny, a potem, do 1950 r. służył za nich Drugiego Dowódcę osmańskiej floty O ile więc podczas wojen bałkańskich hotel dla robotników z tamtejszej stoczni kmdr. Arifa oraz ostatniego dowódcę Bar‑ pancerniki typu „Brandenburg” okaza- wojennej. barosy Hayrettina, kmdr. Muzaffera) i 347 ły się bardzo efektywne w artyleryjskim W 1936 r. zdemontowano w całości wie- marynarzy. Wraz z okrętem i niemal poło- wspieraniu wojsk lądowych, o tyle analo- że ze śródokręcia (2 x 280 mm L/35) i rufy wą jego załogi zatonął też cenny ładunek, giczne zadania wykonywane przez te okrę- (2 x 280 mm L/40) pancernika. Obie usta- dopiero co przywieziony ze Stambułu dla ty podczas walk w Dardanelach, w okre- wione zostały na azjatyckim brzegu Darda- wojsk walczących na Półwyspie Gallipoli. sie pierwszej wojny światowej, miały już neli na wschód od wsi Güzelyalı w charak- Składało się nań 9600 granatów ręcznych, wymiar czysto symboliczny. Wynikało to 11. S. Ertem, Çanakkale Denizaltı Harekâtı, Denizler 4836 pocisków do armat polowych, 1791 zarówno z bardzo ograniczonego zapa- Kitabevi, İstanbul 2011, s. 123-124. Eksploracja wraku pocisków do armat górskich, 400 szt. amu- su amunicji, jakim dysponowały obie jed- Barbarosy Hayrettina znalazła się w programie I Polsko- nicji do haubic kal. 105 mm oraz pienią- nostki, jak i z bardzo znacznego stopnia -Tureckiej Ekspedycji Nurkowej do Dardaneli planowa- 13 nej na sierpień 2013. dze na żołd. zużycia ich dział . Podkreślić jednak na- 12. Wypad na Imroz i akcja ratunkowa Goebena Zatonięcie Barbarosy Hayrettina pocią- leży, że przy zdecydowanie niewystarcza- zostały szczegółowo opisane w artykule P. Nykiela pt. gnęło za sobą decyzję o definitywnym od- jącej liczbie statków transportowych, jaki- Goblo! Rajd na Imroz 20 stycznia 1918, „Okręty Wo- jenne”, 1/2008(87), s. 24-30 lub http://navyingallipoli. wołaniu Turguta Reisa z Dardaneli. Okręt mi dysponowała flota turecka, pancerniki com/teksty/ powrócił tam dopiero w styczniu 1918 r., Barbaros Hayrettin i Turgut Reis w istotny 13. Autorzy opracowania Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, VIII nci Cilt, Deniz Harekâtı (s. 426-427) by wziąć udział w akcji ratunkowej Goebe‑ sposób wspomogły walczące na Półwyspie twierdzą, że wśród uzbrojenia sprowadzonego w okre- na, który wracając z rajdu na Imroz wszedł Gallipoli oddziały 5. Armii, dostarczając sie I wojny światowej z Niemiec drogą lądową, poprzez na nierozpoznane miny, po czym, na sku- im regularnie ze Stambułu amunicję i inne Bałkany, było m. in. sześć dział kal. 280 mm oraz po dwa o kalibrze 105 i 88 mm – wszystkie z przeznaczeniem dla tek błędu nawigacyjnego osiadł na mieliźnie materiały wojenne. Turguta Reisa. Brak niestety informacji kiedy armaty te wewnątrz cieśniny, na wysokości Przylądka mogły dotrzeć do Turcji. Przypuszczać możemy, że skoro Nara. Trwające blisko tydzień próby wcią- Okres powojenny i lata Republiki trafić miały tylko na ten jeden pancernik typu „Branden- burg”, to nastąpić to musiało już po zatonięciu Barbarosy gnięcia krążownika na głęboką wodę przez Tureckiej Hayrettina, czyli po 8 sierpnia 1915. Nie wiadomo też co mniejsze jednostki nie przyniosły rezulta- Wraz z kapitulacją Imperium Osmań- stało się z tymi działami po ich dostarczeniu do Stambu- łu, gdyż – przynajmniej te o kalibrze 280 mm – nigdy nie tu. Wybawcą okazał się dopiero Turgut Reis, skiego Turgut Reis, podobnie jak resz- zostały zamontowane na Turgicie Reisie. Tej jednej infor- który 25 stycznia wziął Goebena na hol i od- ta tureckich okrętów został internowany macji możemy być pewni, ponieważ w dwóch wieżach prowadził do Stambułu12. w Stambule. artylerii głównej, stanowiących istniejącą do dziś Baterię Turgut Reis (po azjatyckiej stronie Dardaneli) znajdują Pod koniec pierwszej wojny światowej Na mocy traktatu z Sèvres okręt, w ra- się armaty z pierwotnego uzbrojenia tej jednostki, dato- zapadła jeszcze decyzja o zainstalowaniu mach reparacji wojennych, przyznany zowane na lata 1892 i 1893.

12 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej

Mütercimler E., İmparatorluğun Çöküşüne Denizden Bakış, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2003, Nykiel P., Osmanlı Donanma Cemiyeti – Stowarzyszenie Na Rzecz Floty Osmańskiej, [w:] „Okręty Wojenne” nr 2/2011(106), s. 21-26, Nykiel P., Ostatnia misja E 15, [w:] „Okręty Wojenne”, 1/2000 (36), s. 14-19, Nykiel P., Some Comments And Further Information On Never Trust A Fisherman Memories Of The 2002 Tour, [w:] „The Gallipolian”, No.: 102 Autumn 2003, London, s. 14-16, Nykiel P., Turecki krążownik pancernopokładowy Hami‑ diye, [w:] „Okręty Wojenne”, 2/2010(100), s. 23-37, Nykiel P., Wyprawa do Złotego Rogu. Działania wojenne w Dardanelach i na Morzu Egejskim (sierpień 1914 – ma‑ rzec 1915), Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków- -Międzyzdroje 2008, Olender P., Wojny morskie 1883-1914, Wydawnictwo Bateria Turgut Reis na azjatyckim brzegu Dardaneli – rufowa wieża pancernika o tej samej nazwie z parą dział kal. 280 mm L/40. Fot. Piotr Nykiel Magnum-X, Warszawa 2005, Olgaç N., Türk Deniz Tarihi Özeti, Deniz Basımevi, terze baterii nadbrzeżnej. Prace montażowe Bibliografia İstanbul 2006, przy Baterii Turgut Reis oficjalnie ukończo- Arıkan Z., Sancar L. (red.), Türk Denizcilik Tarihi, t. 2, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, VII nci no 24 czerwca tego samego roku. Do dziś Deniz Basımevi, İstanbul 2009, Cilt, Osmanlı Deniz Harekâtı 1912-1913, Genelkurmay stanowi ona jedną z największych atrak- Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, VIII nci Cilt, Deniz Basımevi, Ankara 1993, cji turystycznych w rejonie. Bez żadnych Harekâtı, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1976, Wieczorkiewicz P. P., Historia wojen morskich, t. II, Wiek ograniczeń i opłat zwiedzać można zarów- Ertem S., Çanakkale Denizaltı Harekâtı, Denizler Kitabe- pary, Wydawnictwo Puls, Londyn 1995, no wnętrza obu wież, jak i znajdujące się vi, İstanbul 2011, Yavuz C., Osmanlı Bahriyesi’nde Yabancı Misyonlar. Çe‑ pod nimi betonowe schrony oraz magazyny Güleryüz A., Langensiepen B., Osmanlı Donanması şme Faciası’ndan Birinci Dünya Harbine Kadar Osmanlı amunicyjne (patrz też II str. okładki). 1828-1923, Denizler Kitabevi, İstanbul 2007, Bahriyesi’nde Çağdaşlaşma Gayretleri, İst. Dz. İk. Grp. W 1938 r. podjęto decyzję o demontażu Güvenç S., Osmanlıların Drednot Düşleri. Birinci K.’lığı Basımevi Müdürlüğü, İstanbul b. d. w. całości wyposażenia pancernika, a w latach Dünya Savaşı’na Giden Yolda, Türkiye İş Bankası Kültür 1956-57 został on pocięty na złom. Yayınları, İstabnul 2011, SUPLEMENT

Turecki krążownik Hamidye w początkowym okresie swojej służby. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 13 Siergiej Patjanin (Rosja) Jednostki 4 dywizjonu torpedowego 2 Flotylli, Tekst 11.8.1916 r. Pierwszy z prawej Velebit posiadający dwa czerwone pasy na pierwszym kominie. Wiktor Gałynia (Białoruś) Fot. zbiory Dietera Winklera

część II Niszczyciele typu „Huszár”

Organizacja sił torpedowych w latach W celu szybkiego rozpoznawania z dy- Z początkiem wojny niszczyciele roz- I wojny światowej stansu niszczyciele posiadały znaki identy- dzielono po połowie między 1 i 2 flotyl- Okręty torpedowe floty austro-węgier- fikacyjne na kominach w postaci pierścieni lę, tworząc 2 i 4 dywizjon. W dniu 8 sierp- skiej tworzyły grupy po 3 jednostki. Kilka koloru czerwonego i niebieskiego. nia Uskoke (dowódca kmdr ppor. Marschall grup (z reguły 2, a w niektórych przypad- Na początku wojny były one indywidu- i torpedowiec 72F towarzyszyły krążowni- kach więcej) łączono w dywizjon, a dywi- alne dla każdego okrętu, przy czym kolor kom pancernopokładowym Szigetvár i Zen‑ zjony we flotylle, którym przewodził lekki znaku oznaczał flotyllę, a jego umieszcze- ta, które ostrzelały radiostację w Antivari. krążownik. W ciągu całej wojny były dwie nie – grupę, zaś liczba – numer jednostki Streiter (d-ca kmdr ppor. Račić (10 sierp- flotylle. w grupie. Rozkazem z dnia 25 maja 1916 r. nia wraz z krążownikiem Szigetvár zawinął Na początku wojny w skład 1 flotylli tor- został przyjęty innym system oznakowa- do Antivari (obecnie Bar) by wręczyć czar- pedowej wchodziły dywizjony torpedo- nia, zgodnie, z którym znaki stawały się nogórskiemu dowództwu notę informującą we: 1 (6 niszczycieli typu Tátra), 2 (6 nisz- jednakowe dla wszystkich niszczycieli jed- o ogłoszeniu blokady morskiej wybrzeża4. czycieli typu Huszár), 3 (6 torpedowców nej grupy. Ten system zachowano do koń- W skład blokujących sil weszły wspomnia- typu „250 ton”) i 12 (6 torpedowców typu ca wojny. ne krążowniki Szigetvár, Zenta, niszczyciele Kaiman). 2 Flotylla to dywizjony torpedo- Uskoke, Streiter, Ulan, torpedowce 64F, 68F, we: 4 (6 niszczycieli typu Huszár), 5, 6 i 14 Początek wojny. 70F i 72F, z których utworzono 2 oddzia- (w każdym po 6 torpedowców typu Ka‑ Działania u wybrzeża Czarnogóry ły (po krążowniku, 1 niszczycielu i 2 tor- iman). Starsze torpedowce przydzielano od- Po postawieniu ultimatum Serbii w dniu pedowcach w każdym), które po kolei dy- działom obrony wybrzeża. 23 lipca flota Austro-Węgier rozpoczęła ak- żurowały u czarnogórskiego wybrzeża. Po W trakcie działań wojennych skład flotyl- tywne przygotowania do rozpoczęcia dzia- 3 dniach Velebit wraz z niszczycielami Cse‑ li, dywizjonów i grup ulegał niejednokrot- łań wojennych. Pierwszą operacją z udzia- pel i Balaton uczestniczył w ratowaniu ludzi nym zmianom. Do najistotniejszej zmiany łem niszczycieli typu Huszár było wyjście z parowca Baron Bauch („Statek XVI”), któ- doszło w 5 grudnia 1915 r., gdy w 1 flotyl- floty na spotkanie z niemieckimi krążowni- ry zatonął na austriackich minach w pobli- li skoncentrowano nowoczesne niszczyciele kami Goeben i Breslau. żu Brioni (obecnie Brijuni). typu Tátra i torpedowce typu „250 ton”, ma- Csikós, Dinara, Scharfschütze, Velebit 16 sierpnia doszło do pierwszego starcia jące napęd turbinowy, a starsze niszczyciele i Wildfang szły w ochronie sił głównych, zaś z przeciwnikiem, które omal nie zakończy- typu Huszár i torpedowce typu Kaiman tra- Ulan wykonał przejście w polu minowym ło się utratą niszczyciela Ulan. W tym dniu fiły do 2 flotylli. Tym samym skład zespo- i krążył oczekując przyjścia niemieckich 4. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Czarnogórze łów stał się bardziej jednorodny. okrętów, aby towarzyszyć im do Kotoru. w dniu 9 sierpnia.

14 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár” niszczyciel i pancerno pokładowy krążow- czasie dowództwo postanowiło przerzucić zaczęło odczuwać ostry brak żywności. nik Zenta prowadziły blokadę rejonu Anti- 1 flotyllę do Szybenika, który stał się wraz W związku z tym władze francuskie kil- vari. O godz. 08:30, gdy austriackie okręty z Kotorem główną bazą sił lekkich floty. kukrotnie wysyłały swoim sojusznikom znajdowały się 15 Mm od wybrzeża na za- 16 września przybyła tam 3 grupa nisz- transportowce z żywnością pod eskor- chodzie pojawiły się liczne dymy, należące czycieli w pełnym składzie wraz z Csikósem. tą silnych zespołów floty. W czasie jed- do głównych sił francuskiej floty, wzmoc- Pozostające w Kotorze Scharfschütze, nego z takich rejsów doszło do kolejnego nionej oddziałem brytyjskich krążowników Ulan i Streiter ochraniały następnego dnia starcia austriackich okrętów z przeciwni- i niszczycieli. Austriacy ruszyli pełną pręd- pancernik obrony wybrzeża Monarch, któ- kiem. 17 września do Antivari (obecnie kością na zachód, próbując osiągnąć Zatokę ry wyszedł morze by ostrzelać radiostację Bar w Czarnogórze) zawinął statek Liamo‑ Kotorską. Ulan zdołał oderwać się od pan- na górze Volovica. Na północy okręty typu ne, załadowany materiałami, artykułami cerno pokładowego krążownika Jurien de Huszár były wykorzystywane incydental- żywnościowymi i działami plot. Do chwi- La Gravière, który ruszyły w pogoń z zespo- nie – wspomnieć należy rekonesans Waras‑ li jego rozładunku francuska flota krążyła łem torpedowców. Niszczyciel zdołał skryć diner na Zatoce Triestu w dniu 19 września w pobliżu Kotoru, gdzie na dozorze pozo- się we Zatoce bez żadnych uszkodzeń. Po- oraz pełnioną tam przez Huszár i Wildfang stawał krążownik pancerny Waldeck -Ro‑ wolny krążownik Zenta nie miała już tyle w dniach 19-22 września służbę dozorową. usseau z zespołem niszczycieli. szczęścia. Już o godz. 9.35 rozstrzelany W ostatniej dekadzie miesiąca dwa pierw- Znajdujący się w odległości 25 Mm na przez francuskie pancerniki krążownik Zen‑ sze niszczyciele opuściły Pola i odeszły do północny zachód od wejścia do Zatoki krą- ta poszedł na dno z podniesioną banderą. Kotoru. Już 5 października Huszár wraz ze żownik zauważył Uskoke i torpedowiec Wkrótce flota sojuszników opuściła Adria- świeżo wyremontowanym Turulem doko- Tb13, które wyszły z Kotoru. Zgodnie z au- tyk i Austriacy wznowili blokadę. 24 sierp- nały wypadu na Zalew Driny. Dwa dni póź- striackim planem okręty te miały zwabić nia Uskoke eskortował krążownik Szigetvár, niej Dinara przeprowadziła rozpoznanie na francuski krążownik na pozycje austriac- ostrzeliwujący czarnogórskie pozycje w re- linii Pelagosa (obecnie Palagruža) – Bari. kich okrętów podwodnych rozwiniętych jonie Zupy. Po czterech dniach niszczyciel Warto zaznaczyć, że niszczyciele typu wokół Kotoru. Do tego czasu jednak Wal‑ wraz z Streiterem i Scharfschütze, powtórzył Huszár były nader aktywnie wykorzysty- deck-Rousseau został już bezskutecznie za- ostrzał czarnogórskich wojsk w tym samym wane do realizacji różnego rodzaju zaatakowany przez U 3, który odpalił 2 tor- rejonie. dań, w związku z czym bardzo często prze- pedy. W związku z tym jednostka nie dała We wrześniu trwał nadal nieśpieszny chodziły między poszczególnymi bazami się złapać na haczyk, ograniczając swe dzia- bieg wojny na Adriatyku. 3 września Schar‑ i zmieniały miejsca dyslokacji. W związku łania do mało celnego ostrzału z graniczne- fschütze ubezpieczany z morza przez Ula‑ z tym autorzy świadomie opuszczają więk- go dystansu. Po zakończeniu rozładunku na, ostrzelał klasztor Lastua (kaštel Lastva). szą część tego rodzaju operacji. Liamone, francuska flota opuściła Antivari. Później ten sam Ulan 9 września wraz z in- Morska blokada wybrzeża Czarnogó- W związku tym wysłane na poszukiwania nymi okrętami austriackiej floty wyszedł ry aktywnie prowadzona prze austriac- Reki (rejon wyspy Pelagosa), Velebit (trasa na ostrzał czarnogórskich pozycji. W tym kie okręty dawała rezultaty – państwo Pelagosa – Bari) i turbinowy Csepel (Pelago-

Streiter w niebiesko-szarym malowaniu. Torpedowiec nadal posiada jeszcze niskie kominy. Fot. Kriegsarchiv

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 15 Niszczyciele typu „Huszár”

Ulan w doku w czasie prac remontowych. Fot. zbiory Franza Bilzera sa – Punta d’Ostro – obecnie Oštri Rt) ni- da i grudnia 5 grupa niszczycieli typu Hu‑ Csikós (6 stycznia) i Ulan (1 lutego) prowa- czego nie znalazły. szár przeszła na nowe miejsce dyslokacji – dziły poszukiwania nieprzyjacielskich okrę- Dowództwo austriackie dało jednak od- Szybenik (Sebenica), gdzie od razu podjęła tów podwodnych odpowiednio w pobliżu powiedź przeciwnikowi. Już najbliższej służbę bojową. Szybeniku i Buduy (Budua [Bùdua] obec- nocy Scharfschütze, Ulan, Streiter i Uskoke 6 grudnia Turul wyszedł w rejon Lissa, nie Budva), zaś 14 lutego Uskoke eskorto- przeprowadziły śmiały wypad na Antiva- a Wildfang i Huszár prowadziły rozpozna- wał okręt podwodny U 6. Tego dnia Csikós ri, w którego trakcie ogniem artyleryjskim nie na południowy zachód od wyspy. Pięć wraz z torpedowcami Tb15 i 68F wypad na uszkodziły nabrzeża, magazyny i stację ko- dni później Wildfang pod eskortą Huszár Antivari w celu rozpoznania i zniszczenia lejową, czego następstwem było utrudnie- i Turul odeszły do Poli, gdzie został zado- przy okazji, czarnogórskiego królewskie- nie odbioru kolejnych partii żywności i za- kowany w celu przeprowadzenia prac rego jachtu Rumija. Pierwszy na redę por- opatrzenia. montowych, zakończonych 15 stycznia tu dotarł 68F, jednak nie znalazł Rumiji, za Do kolejnego starcia z flotą przeciwnika następnego roku. 20 grudnia (kpt. Hahn to trafił pod silny ogień baterii nadbrzeż- doszło 2 listopada, gdy Francuzi ponownie wraz z innymi jednostkami zatopił francu- nych i z miejsca zawrócił. W ślad za nim na przyprowadzili Liamone’a do Antivari. Tym ski okręt podwodny Curie, który przenik- redę trafił Csikós (kmdr ppor. Heinrich Hu- razem do spotkania doszło w rejonie wy- nął na redę Pola, jednak zaplątał się w sie- ber) rozpoczynając ostrzał składów w por- spy Lissa (Vis). 1 flotylla z Kotoru na cze- ci przeciwtorpedowe5. Ostatnią operacją cie. Artyleria z miejsca przeniosła ogień le z krążownikiem Helgoland zbliżyła się do przeprowadzoną przez niszczyciele w 1914 na niszczyciel, jednak nie uzyskała żadne- czołowej ochrony przeciwnika składającej były poszukiwanie przez Pandur w dniu go trafienia. W drodze powrotnej austriac- się z krążowników pancernych Waldeck-Ro‑ 27 grudnia nieprzyjacielskich okrętów pod- kie okręty ostrzelały pozycje wojsk czarno- usseau, Ernest Renan i Edgar Quinet wraz wodnych w rejonie Zlari, w trakcie które- górskich. z niszczycielami. go, zgodnie z meldunkiem dowódcy jed- Druga, zdecydowanie bardziej uda- Dysproporcja sił była oczywista, wo- nostka została bezskutecznie zaatakowana na próba miała miejsce w nocy z 1/2 mar- bec czego austriackie okręty zawróciły do przez przedmiot swoich poszukiwań6 oraz ca. W operacji wzięły udział Ulan, Streiter, bazy, nie otwierając nawet ognia. W wypa- zabezpieczenie przez Ulana i tendra Emma Csikós i torpedowce 57T, 66F, 67F. 2 marca dzie uczestniczyły Reka i Csikós, zaś Csikós przejścia okrętu podwodnego U 12 do Cie- o godz. 02:30 w nocy przy deszczowej pogo- poszukiwał w tym czasie nieprzyjacielskich śniny Makarska. okrętów podwodnych w rejonie Lissy. Z nastaniem roku 1915 niszczyciele kon- 5. Podniesiony w lutym 1915 r., wszedł w skład floty austro-węgierskiej jako U 14. Po zakończeniu wojny W połowie miesiąca wyróżnił się Usko‑ tynuowały aktywną służbę. Już w pierw- zwrócony Francji, gdzie pełnił służbę pod poprzednią ke, który 15 postawił miny w rejonie Anti- szym dniu nowego roku Huszar i Waras‑ nazwą do 1928 r. vari, a 18 prowadził pojedynek artyleryjski diner zostały skierowane do poszukiwania 6. Warto zaznaczyć, że większość ataków okrę- tów podwodnych, sygnalizowanych przez Austriaków z bateriami nieprzyjaciela rozmieszczonymi min w cieśninie Meledy (obecnie Mljet), (w tym również i ten) nie znajduje potwierdzenia we na górze Wołowica. Na przełomie listopa- a cztery dni później powtórzyły tę operację. francuskiej literaturze.

16 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár”

Okręt Data Miejsce i charakter pracy dzie, austriackie okręty podeszły do Antiva- Csikos 04.02.1918-04.06.1918 Pola. Remont ri. Niszczyciele pozostały u wejścia na redę, Dinara 13.11.1914-12.12.1914 Pola. Remont i wymiana kotłów zaś torpedowce weszły do portu. 66F posta- Dinara 16.09.1915-04.10.1915 Pola. Remont wił 3 miny przy molo i wysadził niewielki Dinara 06.11.1916-24.11.1916 Pola. Remont maszyn i kotłów desant, który podpalił magazyny. Bliźnia- Dinara 30.12.1916-25.02.1917 Pola. Remont i wymiana kotłów z przejściem cze jednostki ostrzelały urządzenia portowe na opalanie paliwem płynnym i storpedowały drewniane molo. Tym razem Dinara 02.04.1917-06.04.1917 Pola. Dokowanie Rumija nie miał szczęścia, bowiem znajdo- Dinara 08.09.1917-29.09.1917 Pola. Remont maszyn wał się w porcie. Torpedowiec 57T wziął Dinara 12.12.1917-19.12.1917 Pola. Remont uszkodzeń po trafieniu torpedą jacht abordażem, a po nieudanej próbie ho- Dinara 18.05.1918-27.06.1918 Fiume. Remont na slipie (19-31.05) po zderzeniu lowania zatopił go torpedą. Poza tym znisz- z torpedowcem 100M czono kilka małych jednostek rybackich. Dinara 27.08.1918-13.09.1918 Pola. Remont maszyn Przez cały czas austriackie okręty znajdowa- Huszar 15.07.1915-01.08.1916 Pola. Wymiana kotłów ły się pod ostrzałem (niecelnym) nadbrzeż- Huszar 21.07.1916-29.08.1916 Pola. Remont i dokowanie nych baterii przeciwnika, rozmieszczonych Pandur 02.03.1915-06.03.1915 Pola. Remont i dokowanie na pobliskich wzgórzach. Po przeprowadze- Pandur 14.01.1916-25.03.1916 Pola. Remont i dokowanie (do 31.01) później niu akcji austriackie okręty bezpiecznie po- wymiana kotłów wróciły do Kotoru. Pandur 06.02.1917-21.03.1917 Pola. Dokowania Z nadejściem wiosny nic nie zmieniło Pandur 24.05.1918-03.06.1918 Teodo. Remont i dokowanie się w służbie niszczycieli. 25 marca Uskok Reka 01.08.1915-14.09.1915 Pola. Remont eskortował U 4 do Makarskiej. Następnego Reka 26.02.1916-31.05.1916 Pola. Remont uszkodzeń lewego wału napędowego dnia Dinara patrolował i poszukiwał okrę- Reka Październik 1916-15.11.1916 Pola. Remont tów podwodnych w rejonie Spalato (Split) Reka 03.02.1917-12.02.1917 Teodo. Remont maszyn 1 kwietnia Warasdiner przebazowano do Reka 22.05.1917-13.08.1917 Pola. Remont maszyn i wymiana kotłów Kotoru, gdzie po 2 tygodniach dotarły jesz- Reka 01.10.1917-18.10.1917 Pola. Remont i dokowanie cze Huszár i Pandur. 17 kwietnia Usko‑ Reka 03.06.1918-06.06.1918 Teodo. Awaryjny remont części dziobowej w doku ke ponownie wyszedł w morze, tym razem Scharfschütze 07.11.1914-20.12.1914 Pola. Remont i dokowanie z U 12. Dwa dni później Csikós poszuki- Scharfschütze 27.07.1915-24.08.1915 Pola. Remont i dokowanie wał min w Zalewie Driny, a 24 Warasdiner Scharfschütze Styczeń 1916-21.04.1916 Pola. Remont i wymiana kotłów i Pandur przeprowadziły takie samo zada- Scharfschütze 23.08.1916-22.10.1916 Pola. Remont po wejściu na mieliznę nie u ujścia rzeki Bojany, ostrzeliwując po Scharfschütze 21.02.1917-? Pola. Remont drodze baterie brzegowe w rejonie Antiva- Scharfschütze 02.03.1918-05.08.1918 Pola. Remont po zderzeniu ze statkiem Budapest; ri. W dniu 1 maja Csikós i Reka eskortowały dołączono nową część ruchową krążownik Novara na trasie z Pola do Koto- ru, a 5 maja w drodze powrotnej. Warasdi‑ Streiter 31.10.1916-? Pola. Wymiana kotłów ner w dniu 8 maja przeprowadził rozpozna- Turul 31.08.1914-18.09.1914 Pola. Remont i dokowanie nie w rejonie Pelagosy. Turul 30.05.1915-06.06.1915 Pola. Wymiana kotłów Wraz z przystąpieniem Włoch do woj- Turul 04.04.1916-11.05.1916 Pola. Remont i dokowanie ny zakończył się pierwszy etap działań bo- Turul 18.06.1916-31.07.1916 Pola. Remont po wejściu na mieliznę jowych na Adriatyku, który okazał się Turul 01.01.1917-26.03.1917 Pola. Remont i zamontowanie działa kal. 66 mm plot. korzystny dla austro-węgierskiej floty, przy- Turul 13.06.1917-22.06.1917 Pola. Czyszczenie kotłów nosząc więcej zwycięstw niż porażek7. Turul 09.08.1917-30.08.1917 Pola. Remont Turul 02.10.1917-15.11.1917 Pola. Dokowanie i wymiana kotłów Od Triestu do Otranto Ulan 03.05.1917-20.05.1917 Pola. Czyszczenie kotłów i prace remontowe, W dniu 23 maja 1915 Włochy postano- zamontowanie działa kal. 66 mm plot. wiły zerwać z neutralnością i wypowie- Ulan 22.12.1917-31.12.1917 Pola. Remont dzieć wojnę Państwom Centralnym. Au- Ulan 04.05.1918-październik 1918 Pola. Remont i wymiana kotłów striacy już od dawna przygotowywali się Uskoke 19.10.1916-07.11.1916 Pola. Remont kotłów do takiego przebiegu wydarzeń, w związ- Uskoke 20.06.1918-do końca wojny Pola. Remont ku, czym jeszcze 19 maja wystawili w po- Velebit 21.11.1914-11.12.1914 Pola. Remont i dokowanie przek Adriatyku dwie linie dozoru, obsługi- Velebit 13.04.1915-06.05.1915 Pola. Remont i zamontowanie dwururowej wyrzutni wane przez lekkie krążowniki i niszczyciele torpedowej typów Tátra i Huszár. Csikós, Streiter Usko‑ Velebit 20.12.1915-26.03.1916 Pola. Remont i dokowanie ke i Ulan wchodziły w skład oddziału lek- Velebit 26.05.1917-29.09.1917 Pola. Remont kiego krążownika Admiral Spaun, przy Velebit 30.09.1917-30.10.1917 Pola. Remont po awarii steru w czasie walki czym pierwszy znajdował się w rejonie wy- Velebit Od sierpnia 1918 do końca wojny Pola. Remont spy Pelagosa, a drugi wraz z niszczycielem Warasdiner 11.10.1914-19.10.1914 Pola. Remont i dokowanie Lika patrolował między Pelagosą a Lagostą Warasdiner 01.12.1916-14.01.1917 Pola. Remont Warasdiner 10.03.1918-24.06.1918 Pola. Remont rufy po zderzeniu z parowcem Herzegowina i wymiana kotłów 7. Austriacy utracili krążownik pancernopokładowy Zenta i torpedowiec Tb-26, a Francuzi krążownik pan- Warasdiner 15.10.1918-do końca wojny Pola. Remont cerny Leon Gambetta, niszczyciel Dague i okręt podwod- Wildfang 11.12.1914-10.01.1915 Pola. Remont i dokowanie ny Curie. Poza tym U 12 storpedował i uszkodził drednot Jean Bart.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 17 Niszczyciele typu „Huszár”

tyleryjskiego między Scharfschützem a brze- gowymi bateriami. Następnie do boju przystąpiły Csikós i Ve‑ lebit, które wchodziły w skład oddziału roz- poznawczego głównych, wyznaczonego na bombardowanie Ankony. Okręty weszły do portu i o godz. 03:35 zaczęły ostrzeliwać na- brzeża, stocznię, koszary, baterie artyleryjskie, a także zaatakowały torpedami stojące przy pirsie statki8. Miasto i port były w pełni oświetlone, co sprzyjało prowadzeniu celnego ostrza- łu. Poza tym w czasie rejsu Velebit (kmdr por. Bauer) ostrzelał włoski sterowiec „Cit- ta di Ferrara”. Następnie podeszły dredno- ty i pancerniki pod eskortą Dinary, Reki, Turula, Pandura i torpedowców, które od godz. 04:00 przez godzinę ostrzeliwały miasto i port. Ostatnia czwórka – Ulan, Wild‑ fang, Uskoke i Streiter wraz z lekkim krą- żownikiem Admiral Spraun stanowiły jedną z osłon, zabezpieczających wyjście floty z Poli od południa. Nad ranem okrę- Kmdr. ppor. Bogumił Nowotny (z prawej) na mostku Scharfschütze. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego ty już same przystąpiły do działań bojowych – Streiter zaatakował stację sygnalizacyj- (obecnie Lastovo) Bezpośrednio po wypo- Nowara i torpedowcami 78T, 79T, 80T, 81T. ną w Torre di Mileto, Wildfang wraz z krą- wiedzeniu wojny realizowano plan ataku na Ten zespół zaatakował Porto Corsini, na żownikiem atakował stację sygnalizacyjną wschodnie wybrzeże Włoch. 23 maja wie- północ od Rawenny. Szczególnie wyróżnił na wyspie Cretaccio Poza tym ostrzelano czorem o godz. 20:00 adm. Haus wyprowa- się Scharfschütze, którego dowódca, kmdr Termoli, Camparino i wyspę Tremitti. Au- dził swą flotę w morze. W operacji uczest- ppor. Bogumił Nowotny odważnie wprowa- striacki atak na włoskie wybrzeże 24 maja niczyło 11 niszczycieli typu Huszár, zaś dził swój niszczyciel rufą do kanału łączące- zakończył się sukcesem, przede wszystkim 2 pozostałe – Huszár i Warasdiner także go port z morzem, a o godz. 03:20 otworzył podniósł bojowego duc mniej 6 takich ope- nie pozostawały w porcie, pierwszy stawiał ogień. W porcie nie było żadnych okrętów, racji, Ulan – 3, Dinara i Streiter – po 2, zaś miny, a drugi zabezpieczał wyjście z Pola ostrzelano, więc przystań, bazę torpedow- Csikós, Reka i Velebit – po jednym. Miny okrętu podwodnego U 9. ców, stację sygnalizacyjną, pozycje wojsk stawiały także same niszczyciele, szczegól- Pierwszy działania wojenne rozpoczął i artylerii. Poza tym zatopiono 2 żaglowce. Scharfschütze, wchodzący w skład zespołu Włosi szybko doszli do siebie po chwilo- 8. Wg austriackich danych, Velebit miał uzyskać tra- kmdr Miklosa Horthy wraz z krążownikiem wym zaskoczeniu i doszło do pojedynku ar- fienie w stojący przy molo statek. Pandur w Boce Kotorskiej w 1915 r. Okręt posiada 3 błękitne pasy na trzecim kominie. Fot. zbiory Franza Bilzera

18 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár” nie wyróżnił się na tym polu Velebit, który nął 1 członek załogi. 27 Uskoke wraz z krą- da. Dwa dni później Csikós przeprowadzał postawił 4 w rejonie Szybenika. Kolejnym żownikami Novara , Admiral Spaun i torpe- poszukiwania nieprzyjacielskich okrę- ważnym, choć trochę rutynowym zadaniem dowcami ostrzelał linię kolejową w pobliżu tów podwodnych w rejonie Rovinj, a Ulan było eskortowanie okrętów podwodnych. Pesaro i Fano, zaś Streiter zabezpieczający i Wildfang z torpedowcem 98M ubezpie- 1 lipca Huszár wyszedł na poszukiwa- nalot lotniczy na włoskie wybrzeże, odho- czały nalot lotnictwa na Wenecję, przy nia wodnosamolotu L41, który nie powró- lował do Poli po przymusowym lądowaniu czym Wildfang odnalazł i odholował nie- cił do bazy, zaś 8 Csikós został bezskutecznie wodnosamolot L42. sprawny wodnopłatowiec L61. Wildfang zaatakowany przez wrogi okręt podwod- 11 sierpnia niszczyciele typu Huszár po- jeszcze dwukrotnie (18 listopada i 9 grud- ny w odległości 30 Mm na zachód od Poli. nownie zaatakowały południowo wschod- nia) wychodził w morze w celu zabezpie- W dniach 17-18 lipca zespół w składzie lek- nie wybrzeże Półwyspu Apenińskiego. Pan‑ czenia działań lotnictwa, a Scharfschütze kie krążowniki Nowara, Admiral Spaun, dur ostrzelał linię kolejową koło Molfetty, wykonał to zadawanie, odnajdując 10 grud- niszczyciele Ulan, Wildfang, Uskoke, Schar‑ Huszár, Turul i Warasdiner zaatakowały nia w odległości 16 Mm od wyspy Porer fschütze i torpedowce przeprowadził roz- Bari, a dwa ostatnie okręty także San Spi- (1,5 mili morskiej od południowego wy- poznanie włoskiego wybrzeża, ostrzeliwu- rito oraz stację semaforową w San Giorgio. brzeża Istrii) wodnosamolot L69, który od- jąc ujście rzeki Tagliamento oraz Rimini. 17 sierpnia Velebit i Dinara wzięły udział prowadził do bazy. W drodze powrotnej wchodzący w skład w ostrzale obsadzonej przez Włochów wy- Tak spora aktywność jednostek typu Hu‑ zespołu torpedowiec 74T zatopił 2 torpe- spy Pelagosa, w rezultacie czego przeciwnik szár czyniła je stałym obiektem ataków tor- dami włoski parowiec Maria Grazia. Na- zmuszony był nazajutrz ewakuować całko- pedowych, na szczęście nieskutecznych, stępnego dnia oddział Novara ponownie wicie swój garnizon. W drodze powrotnej okrętów podwodnych przeciwnika. 7 wrze- zaatakował włoskie wybrzeże w rejonie We- do Szybenika, w rejonie między wyspami śnia zaatakowano Streiter, 25 października necji. Tym razem od południa ubezpiecza- Lissa a Planka Dinara eskortujący krążow- w pobliżu Cittanuovo w trakcie zabezpie- ły go krążowniki Helgoland, Saida, niszczy- nik Helgoland, został bezskutecznie zaata- czania ataku lotniczego na Wenecję – Ulan ciele Velebit, Dinara, Reka i 5 torpedowców. kowany przez francuski okręt podwodny i Wildfang, 10 listopada – Scharfschütze, W dniach 5-6 lipca Ulan, Csikós, Wildfang Monge. 30 sierpnia Pandur doprowadził do a 6 grudnia w zatoce Kotoru – Turul. i torpedowiec 75T eskortowały stawiacz Kotoru grecki statek Cephalonia załado- Rankiem 5 grudnia Pandur, Turul, Hu‑ min Chamäleon, który stawiał zaporę mino- wany 2000 t węgla, zdobyty w przeddzień szar i Warasdiner (ostatni z nowym do- wą u ujścia rzeki Po, zaś 16 Turul przepro- przez okręt podwodny U 5 na trasie z Du- wódcą, kmdr ppor. Potočnikiem wraz wadził wypad rozpoznawczy w rejon Bari. razzo do Włoch. z krążownikiem Novara i 3 torpedowcami W dniach 22-23 lipca 1 flotylla przepro- Po opuszczeniu przez Włochów wy- przeprowadziły ostrzał portu San Giovan- wadziła kolejny wypad na włoskie wybrzeże, spy Pelagosa, do obowiązków niszczycie- ni di Medua, w którego trakcie zniszczono w którym wzięły udział niszczyciele 3 gru- li bazujących w Szybeniku weszło także znajdujące się w nim 2 włoski statki, grec- py. Reka i Velebit wraz z krążownikiem Sa‑ okresowe prowadzenie służby dozorowej ki transportowiec Fira ze sprzętem wojsko- ida ostrzelały mosty kolejowe na rzece Aco i rozpoznawczej w jej rejonie.10 września wym i kilka żaglowców. W drodze powrot- i Tessino, a Dinara linię kolejową w pobli- skierowano tam Scharfschütze’a, 9 listopa- ne, gdy Warasdiner wykrył francuskiego żu San Bernadetto oraz dworzec w Grotta- da – Dinarę, 20 listopada – Rekę, 5 grudnia Fresnela, który wszedł na mieliznę u ujścia mare. W czasie tej ostatniej operacji zbliżył Rekę i Dinarę, a 9 grudnia – Velebita. Bojany, Austriacy otrzymali szansę roz- się na tyle blisko brzegu, że trafił pod ostrzał 11 października Pandur wyszedł na roz- prawienia się z nieprzyjacielskim okrętem broni maszynowej, w rezultacie, czego zgi- poznanie po linii Kotor – wyspa Mele- podwodnym. Turul i pancernik obrony wybrzeża Monarch w Boce Kotorskiej, 2.8.1915 r. Fot. zbiory Georga Pawlika

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 19 Tekst

Huszár (II) w 6 dywizjonie torpedowym w 1916 r. Fot. zbiory Gastona F. Thierry’ego

Zgodnie z informacjami strony francu- podwodnych w rejonie Szybeniku, a 20 Wa‑ Huszár, który 26 kwietnia doprowadził do skiej Fresnel pod dowództwem lieutenan- rasdiner eskortował konwój z cieśniny Sta- bazy wodnosamolot L83 z uszkodzonym ta de vaisseau (kap. mar.) Jouena wyszedł bionullo do Kotaro. W trakcie tej operacji silnikiem. 3 lutego Wildfang wraz z pancer- 4 grudnia z Brindisi by zastąpić pełniący wypadł za burtę i utonął marynarz Johann nym Sankt Georg i torpedowcami 83F, 87F, dozór w rejonie San Giovanni di Medua Patztor. 29 grudnia Dinara uratował oca- 88F, 99M ostrzelał dworzec kolejowy w Or- Gay-Lussaca (kap. mar. Émile Stutz). Na- lałych rozbitków z parowca Kupa, storpe- toli oraz linię w pobliżu San Vito. Trzy dni zajutrz o godz. 05:00 rano jednostka we- dowanego dzień wcześniej przez francuski później w pobliżu Kotoru jednostka weszła szła na mieliznę u ujścia Bojany. Francu- okręt podwodny l’Archimède i tkwiącego na w krótki kontakt ogniowy z włoskim nisz- zi podjęli próby zejścia z mielizny, które mieliźnie w pobliżu przylądka Planka. czycielem Pilade Bronzetti i brytyjskim krą- z uwagi na odpływ nie przyniosły żadne- Nadszedł rok 1916. Do tego czasu Au- żownikiem Liverpool, szybko uchodząc pod go rezultatu. striacy przeformowali swoje siły torpedo- ochronę baterii nadbrzeżnych. W tym czasie zauważono 2 niewiel- we, grupując opalane węglem niszczyciele 26 lutego Reka wchodząc w sztormo- kie nieprzyjacielskie torpedowce i samo- typu Huszár w 2 flotylli. Przez cały styczeń wej pogodzie portu Veruda uderzył w dno, lot, które tkwiący na mieliźnie okręt ostrze- i luty Reka eskortował konwoje między Szy- poważnie uszkadzając lewy wał napędowy lał z działa. Gdy o godz. 08:30 pojawił się benikiem a Metkovićem W początku stycz- i śrubę. Jednostkę odprowadzono do Poli Warasdiner, który zatrzymał się w odległo- nia Wildfang (kmdr ppor. Lichtenstein) na remont, który trwał do 23 maja. Decyzją ści 1000 m, kpt. Jouen otworzył kingstony, i Uskoke wyszły, aby przeprowadzić ope- sądu wojennego na dowódcę okrętu kmdr a z uzbrojoną w karabiny załogą (2 oficerów rację minową u północno-wschodnich ppor. Franza Hausa nałożono grzywnę i 25 marynarzy oraz podoficerów) przeszedł wybrzeży Włoch. Kilka dni później Hu‑ w wysokości 35 593,9 koron. Na prośbę Ma‑ na najbliższą piaskową wysepkę. Z niszczy- szár i Warasdiner ostrzeliwały czarnogór- rinesektion ministerstwo finansów odstąpiło ciela opuszczono szalupę, którą przybył ofi- skie pozycje. Od połowy miesiąca zakty- od zwrotu poniesionej szkody. cer parlamentarzysta, proponujący załodze wizowało się austriackie lotnictwo, które W tym dniu Huszár, Turul i Wildfang Fresnela poddanie się do niewoli, spotkał przeprowadziło szereg nalotów na włoskie wraz z niszczycielami typu Tátra i krążow- się jednak z odmową. W tej sytuacji nisz- wybrzeże, w związku, z czym niszczycie- nikiem Helgoland uczestniczyły w zakoń- czyciel otworzył ogień artyleryjski do okrę- le stale wychodziły w morze dla zabezpie- czonym fiaskiem wypadzie na wody Cie- tu podwodnego z odległości 500 m, a oko- czeni tych akcji. 11 Csikós i Scharfschütze śniny Otranto. Następnego dnia Warasdiner paną na wysepce załogę ostrzelał również wraz z krążownikiem Saida i torpedow- został dwukrotnie bezskutecznie zaatako- z broni maszynowej. Poza tym austriac- cami 75T, 76T i 88F ubezpieczały nalot wany w rejonie Vrsi-Mulo przez nieprzyja- ki wodnosamolot zrzucił bombę, a następ- na Rimini, a w dniach 17-18 stycznia Csi‑ cielski okręt podwodny. nie korygował ogień Warasdinera. Dopiero, kós, Scharfschütze, Velebit, Streiter i torpe- 3 maja Scharfschütze, Velebit, Pandur, gdy na horyzoncie pojawił się Novara, Fran- dowce 76T, 78T i 79T – na Ankonę, przy Csikos i torpedowce 76T, 92F, 93F, 98M, cuzi poddali się, mając 2 rannych. Jeńców czym Csikós wykrył porzucony wodnosa- 99M, 104M znajdujące się 15 Mm na umieszczono na Warasdinerze, który dobił molot L59, którego załogę zdjął już wcze- wschód od Porto Corsini i zabezpieczające okręt podwodny ogniem artyleryjskim. śniej brytyjski okręt podwodny B-2. Wzię- nalot lotnictwa na Rawennę weszły w krót- 12 grudnia Reka i Velebit przeprowadzi- ty na hol wodnosamolot wkrótce zatonął ki kontakt bojowy z włoskimi liderami Ce‑ ły poszukiwania nieprzyjacielskich okrętów z powodu uszkodzeń. Więcej szczęścia miał sare Rossarolim Guglielmo Pepem i turbino-

20 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Wildfang również w składzie 6 dywizjonu torpedowego, 1916 r. Fot. zbiory Franza Bilzera wymi niszczycielami Francesco Nullo oraz czały nalot austriackiego lotnictwa na We- towniczych pomagał również Uskok. Do- Giuseppe Missorim. Następnego dnia Wa‑ necję i Padwę. piero 16 czerwca, po tym jak na niszczycie- rasdiner udzielił pomocy turbinowemu 13 czerwca o godz. 03:03 w czasie przej- lu usunięto ciężary z części rufowej, o godz. niszczycielowi Csepel, storpedowanemu ścia z Pola do Kotoru, idący z prędkościa18 04:37 jednostka ratownicza Herkules wraz przez francuski okręt podwodny Bernouil‑ węzłów Turul wszedł na rafę w pobliżu z Prontem i Belroriem zdołała ściągnąć Tu‑ li w pobliżu Kotoru. 23 maja Scharfschütze, przylądka Planka. Próby tendrów Pron‑ rula na wodę, a następnie odprowadzić do Dinara, Reka i Velebit wraz z torpedowcami ta i Belrorie ściągnięcia jednostki na wodę Poli, które osiągnął po 2 dniach. Remont 75T, 89F, 92F, 98M, 99M i 100M ubezpie- nie przyniosły rezultatów. Przy pracach ra- Turula trwał do 31 lipca, a nazajutrz w cza- Turul po wejściu na skały koło przylądka Planka Fot. zbiory Georga Pawlika

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 21 Niszczyciele typu „Huszár” sie prób w ruchu niszczyciel osiągnął pręd- do Brindisi powracał z nieudanego wypadu Scharfschütze. W czasie manewrowania kość 27,5 węzła. do Durazzo francusko-włoski zespół pod w rejonie Verudy okręt uderzył o dno i sil- W miesiącach letnich kontynuowano komendą capitaine’a de frégate (kmdr por.) nie uszkodził ster oraz śrubę. Z pomocą „łowy” na okręty podwodne. Reka prowa- Josepha Frochota (niszczyciele Commandant 4 tendrów oraz torpedowców Tb-7, Tb-24 dził je 8 czerwca w rejonie Porery i w zatoce Bory, Bisson, Ardito, Indomito i kuter torpe- niszczyciel odholowano do Poli. Naprawa Fiume , a także 4 (wraz z Velebitem) i 19 lip- dowy MAS-6), który otrzymał rozkaz prze- trwała do 22 października. ca. Wildfang miał 15 czerwca krótki kontakt chwycenia austriackich okrętów. Do czasu W dniach 28-29 sierpnia Wildfang, Wa‑ bojowy z 3 włoskimi niszczycielami w po- nawiązania kontaktu z Austriakami do ze- rasdiner i Turul wyszły wraz z zespołem bliżu San Giovanni di Medua. 23 czerw- społu dołączyły niszczyciele Ardente i Giu‑ krążownika pancernego Sankt Georg w celu ca Streiter wraz z Uskokem atakowały wło- seppe Cesare Abba, bazujące w Valonie (alb. demonstracji u wybrzeży Włoch w rejo- skie wybrzeże. Pierwszy ostrzelał fabrykę Vlora, albo Vlorë, gre. Αυλώνας [Aulónas]). nie Brindisi. W nocy na 27 września Wild‑ w rejonie ujścia rzeki Tronto i linię kole- Poza tym alianci wyprowadzili w morze ko- fang, Huszár, Turul i Warasdiner przeprowa- jową w pobliżu Giulianova, a drugi – Giu- lejne 2 zespoły: włoski krążownik Nino Bi‑ dziły bezskuteczną akcję na linię dozorową lianovę i drogi w pobliżu San Bernadetto. xio, niszczyciele Ippolito Nievo, Antonio w Cieśninie Otranto, gdzie nie napotkały W następnym miesiącu szczególnie wyróż- Mosto, Rosolino Pilo i angielski krążow- żadnych dozorowców przeciwnika. 9 paź- nił się Csikós. 2 lipca ubezpieczając działa- nik Liverpool z francuskimi niszczycielami dziernika Dinara wraz z torpedowcami 81T nia własnego lotnictwa prowadził wymianę Casque, Protet, Commandant Lucas. Oko- i 89F odnalazły o godz. 19:10 w rejonie Pa- ognia z 2 włoskimi niszczycielami . Został ło godz. 09:00 austriackie niszczyciele star- renzo (chor. Poreč, łat. Parens, albo Paren- przy tym trafiony w przedział maszyno- ły się z oddziałem Josepha Frochota. O godz. tium; archaiczny niem. Parenz; staro grec. wy, zaś 22, 23 i 27 wychodził na trałowanie 09:19 Giuseppe Cesare Abba i Commandant Pàrenthos = Παρενθος), wodnosamolot min w cieśninie Kvarner (chorw.: Kvarner‑ Bory otworzyły ogień z maksymalnego dy- L124, który odholował do bazy. ski zaljev). W dniu 16 lipca Streiter i Usko‑ stansu. Jak zawsze, liczebna przewaga była Warasdiner 19 października przeszedł ke postawiły zaporę minową w pobliżu wypo stronie Ententy, jednak już o godz. 09:26 do Poli, gdzie do 1 grudnia pełnił funk- spy Lissa. do akcji wsparcia niszczycieli przystąpił krą- cję trałowca i wykonywał zadania związa- W początkach sierpnia doszło do kolej- żownik pancerno – pokładowy Aspern wraz ne ze służbą konwojową. Uskoke w listopa- nego starcia z okrętami Ententy. Wieczorem z torpedowcami 80T i 85T. Alianci wytrzy- dzie i grudniu zajmował się poszukiwaniem 1 sierpnia Wildfang i Warasdiner opuściły mali jeszcze 12 minut, po czym wycofali się, min u wybrzeży Istrii. Pandur i Csikós peł- Kotor i skierowały się ku brzegom Włoch gdy do wejścia do Zatoki Kotorskiej pozo- niły służbę przeciw – podwodną w cieśninie by zaatakować Molfettę. Cel osiągnęły na- stało zaledwie 15 Mm. W dodatku w drodze Kvarnerolo. Dinara powróciła z remontu zajutrz o godz. 05:00 rano i zaczęły ostrzał, powrotnej zespół aliancki został zaatako- 24, a już 27-29 listopada eskortowała paro- Wildfang wybrał za cel hangary lotnicze i ża- wany, na szczęście bezskutecznie, przez au- wiec XIV i holownik Cyklop z Szybeniku do glowce w porcie, a Warasdiner obiekty prze- striacki okręt podwodny U 4. Kotoru, Reka 13 grudnia wyprowadził U 60 mysłowe. Po zakończeniu trwającego 40 mi- Rok 1916 okazał się nader szczodrym (niemiecki UC 20) z Porto-Roso i eskorto- nut ostrzału, niszczyciele ruszyły w drogę w awarie – początkowo dotknęły one Rekę wał do Curzola, gdzie przekazał go Csikos, powrotną do Kotoru. W tym samym czasie i Turuala, a 23 sierpnia przyszła kolej na który 15-go doprowadził jednostkę do Pola. Warasdiner w składzie 6 dywizjonu torpedowego w marszu z dużą prędkością, 1916 r. Fot. Kriegsarchiv

22 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Reka w czarnym malowaniu, za nim widoczne siostrzane jednostki. Fot. Kriegsarchiv

Turul 18 grudnia wyszedł w morze na po- jako obaj poprzednicy. Przedtem od sierp- nimi podążył jedynie Casque. Gdy dopę- szukiwanie min. nia 1914 r. kmdr por. Bauer. dził przeciwnika, wystrzelił torpedę w kie- Przed Świętami Bożego Narodzenia nisz- Podchodząc do linii dozorowej o godz. runku zamykającego szyk Velebita, który czyciele typu Huszar uczestniczyły jeszcze 21:30, niszczyciele atakowały dozorują- zresztą odpowiedział tym samym. Obie sal- w ostatnim w tym roku starciu z nieprzy- ce tam patrolowce. Wg świadectwa F. Bil- wy torpedowe chybiły celu. Austriaccy ar- jacielem, przy czym uderzenie na linię do- zera, Scharfschütze pretenduje do zatopie- tylerzyści byli jednak skuteczniejsi i o 23:00 zorową w Cieśninie Otranto w dniach 22- nia 2 patrolowców, a kolejny zapisują na swe pocisk eksplodował w przedziale przed- 23 grudnia można śmiało uznać za jedno konto wspólnie Velebit i Dinara. Większość niej kotłowni Casque’a. Poza tym zniszcze- z najważniejszych wydarzeń w bojowej ka- jednak źródeł wskazuje, że zaatakowane zo- niu uległ reflektor. Casque próbował jeszcze rierze starych niszczycieli. Około południa stały jedynie 2 brytyjskie dryftery, z których kontynuować pościg, lecz rozwijając jedynie 22 grudnia z Kotoru w kierunku Cieśniny tylko pierwszy został poważnie uszkodzo- 22 węzły do osiągnięciu przylądka Rodoni Otranto wyszedł oddział w składzie Schar‑ ny. Od poważniejszych strat uchroniła do- przerwał pościg i zawrócił do bazy. Wkrót- fschütze, Reka, Dinara i Velebit. Atak na linię zorowce szybka interwencja zespołu france dołączyły do niego Protet, Bory, Dehorter dozorową miał na celu pomoc w jej skrytym cuskich niszczycieli Casque’a, Commandant i Boutefeu. pokonaniu przez niemiecki okręt podwod- Riviere’a, Proteta, Commandanta Bory’ego, Dalsze wydarzenia przypominają już ny UC 35. Dehortera i Boutefeua idących z Brindisi anegdotę. Po otrzymaniu radiogramu Przy okazji autorzy pragną rozwiać je- do Tarentu. Obchodząc przylądek Otranto o starciu z Brindisi o godz. 23:00 wyszły den z mitów, które można spotkać na kar- okręty dostrzegły na południowym wscho- włoskie niszczyciele Giuseppe Cesare Abba, tach publikacji, w tym także rosyjsko-ję- dzie odblaski artyleryjskich salw. Rozkaz Ippolito Nievo i Rosolino Pilo, za którymi zycznych, poświęconych działaniom na dowódcy zespołu o zmianie kursu nie zo- 2 godziny później podążyły brytyjski krą- Adriatyku w czasie I wojny światowej. Dla stał zrozumiany na wszystkich niszczycie- żownik Gloucester i włoskie niszczyciele Im‑ unaocznienia wielonarodowościowego lach i początkowo do działań przystąpi- pavidio oraz Irrequieto. O godz. 02:15 mniej składu cesarsko-królewskiej floty liczni au- ły jedynie Casque i Commandant Riviere. więcej między Menders i Brindisi, fran- torzy wskazywali, że niszczycielami dowo- Wymiana ognia odbywała się na krótkich cuski oddział połączył się z pierwszym ze- dzili oficerowie różnych narodowości – Po- dystansach z wykorzystaniem reflektorów. społem, niestety w dosłownym tego słowa lak, Rumun, Słoweniec i Czech. W rzeczy Austriacy odpalili salwę torped – Riviere znaczeniu. Wpierw Abba idący z prędko- samej było nieco inaczej. Pierwszym okrę- uniknął torpedy, lecz został trafiony poci- ścią 31 węzłów zderzył się z lewą burtą Ca‑ tem dowodził „bohater Porto Corsini”, Po- skiem kal. 66 mm w jeden z kotłów i stra- sque, niszcząc przy tym wyrzutnię torpedo- lak Bogumił Nowotny, dowódcą Dinary cił bieg. W tym czasie Protet i Dehorter je- wą. W rezultacie silnego uderzenia powstał był Rumun Virgil Sandor de Vist (dopiero dynie okresowo pojawiały się z ciemności, przeciek w kadłubie francuskiego niszczy- od 20.3.1917 r., kiedy wprowadzono nowe oddawały strzały w kierunku Austriaków, ciela, a jego radiotelegrafistę wyrzuciło do O.d.B. Do tej pory, od 28.8.1914 r., kontrtor- po czym ponownie znikały. Bory trafił pod morza. Włoch poważnie uszkodził sobie pedowcem dowodził nieprzerwanie kmdr silny ostrzał, lecz nie wiedząc, w jakim kie- stewę dziobową, poza tym siła uderzenia ze- ppor. Gründorf – przyp. red.), Reką – Słowe- runku strzelać, wycofał się z pola walki, zaś rwała żurawik z liną, która wkręciła się na niec Milan von Millinkowić, od 20.3.1917 r. Boutefeu zgubił się w mroku i w ogóle nie śruby napędowe ofiary. Gdy sprawca ko- Do tej pory, nieprzerwanie od 28.8.1914 uczestniczył w starciu. lizji dał „wstecz” i zaczął się cofać, niespo- kmdr ppor. Hugo Morin, a Velebitem – tak- Okręty typu Huszár wycofały się z pola dziewanie z ciemności wynurzył się Bo‑ że Słoweniec Metod Koch., ale tez dopiero walki i skierowały w kierunku Kotoru. Na utefeu, który uderzył Abbę dziobnicą nieco

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 23 Tekst

Csikós w Zatoce Fiume, luty 1917 r. Fot. zbiory Heinza Stockinger przed mostkiem. Włoski niszczyciel został Scharfschütze’a dokonane 20 lutego 1917 r. austro-węgierskiej floty Großadmiral An- ciężko uszkodzony, zaś Francuz praktycznie przez przedstawiciela domu panującego – ton Haus. Na jego stanowisko został wyzna- nie odniósł żadnych uszkodzeń. Ostatecz- arcyksięcia Maksa, który na pokładzie nisz- czony wiceadm. Maximilian Njegovan, co nie w drodze powrotnej Commandant Bory czyciela przeszedł z Teodo (teraz Tivat) do spowodowało pewne ożywienie w opera- holował Casque’a, a Nievo rufą do przodu Zelenika w Zatoce Kotorskiej. cjach floty, zwłaszcza sił lekkich. uszkodzony Abbę. Ledwie 5 dni później okręt odstawio- 17 kwietnia Dinara w czasie zabezpie- Oddział Nowotnego 23 grudnia o godz. no do remontu w Poli. Później rozeszły czania (wraz z torpedowcem 75T) działań 07:00 bezpiecznie powrócił do Kotoru. Wg się drogi dowódcy i jednostki, którą kie- lotnictwa w odległości 35 Mm od Parenzo austriackich źródeł jedynie Dinara została rował przez 33 miesiące, pokonując po- odnalazł wodnosamolot K19. Jego załogę dwukrotnie trafiona i miała 1 poległego ma- nad 23 000 Mm. 1 maja Nowotny otrzymał uratowano, lecz sam płatowiec nie nadawał rynarza. Straty Francuzów wynosiły 2 zabi- awans na kmdr por. i podjął służbę w Ma‑ się do holowania, więc go zatopiono. ty, 1 zaginiony bez wieści i 1 ranny. rinesektion, zaś niszczyciel przejął nowy W dniach 22-23 kwietnia Streiter, Uskok, Po raz kolejny Austriacy potrafili wyjść d-ca kmdr ppor. Alexander von Groeller Warasdiner i Reka przeprowadziły nieuda- z honorem ze starcia z silniejszym przeciw- (Nowotny był dowódcą „swojego” kontr- ny wypad przeciwko liniom dozorowym nikiem9, przy okazji wyrządzając mu szko- torpedowca do 17.1.1918 r. a zastąpił go w Cieśninie Otranto. W maju aktywność dy. To starcie stało się pierwszym w szeregu kmdr ppor. Brettner). W rezultacie rozpa- starych niszczycieli jeszcze wzrosła. 10 maja nocnych potyczek na linii dozorowej Cie- du „szmacianego cesarstwa” Habsburgów Reka uczestniczył w Antivari w gaszeniu śniny Otranto. Poza tym swoimi aktywnymi i powstania państwa polskiego Nowotny pożaru na parowcu Senj a Wildfang tego sa- działaniami austriackie niszczyciele mimo został w 1919 r. pierwszym dowódcą ma- mego dnia zabezpieczając działania wła- woli pomogły niemieckiemu okrętowi pod- rynarki wojennej Polski. snego lotnictwa, został ostrzelany w rejonie wodnemu U 38, dowodzonemu przez zna- Rovijn przez włoskie samoloty. Celem dla nego asa kpt. mar. Maksa Valentinera, który Adriatycki finał lotników przeciwnika stal się także Dinara, w nocy 22 grudnia ugrzązł w jednej z sieci Początek roku 1917 nie obfitował szcze- który przetrwał bombardowanie 25 maja. przeciwtorpedowych niedaleko miejsca bi- gólnie w wydarzenia. Na Turulu, Dinarze, 10 dni wcześniej Warasdiner wchodził twy. Rozpoczęta potyczka zmusiła znajdują- Rece i Scharfschützsie prowadzono rozma- w skład grupy, która wyszła na pomoc ze- cy się w pobliżu dryfter do odejścia do Va- ite prace remontowe i modernizacje, za któ- społowi kmdr Miklós Horthy de Nagybánya lony. W rezultacie Niemcy zdołały wydostać rych ukończeniu pierwsza i druga jednost- przebijającemu się do Kotoru. Niszczyciele się z pułapki i dojść do Zatoki Kotorskiej. ka w czasie prób w ruchu zademonstrowały typu Huszar eskortowały również konwoje. Początkowo Valentiner osobiście podzię- niezłą prędkość 27,48 i 28,0 węzła, która nie 19 maja Reka eskortowała węglowiec Pola kował Nowotnemu za ocalenie, a później odbiegała od lat, kiedy okręt wchodził do do Poli, a Ulan (którym od 5 grudnia 1915 r. 30 grudnia z kaizerowskiego Admiral-Sta- służby. W dniach 28-30 marca Warasdiner dowodził kmdr ppor. Wutscher, bazując bu przyszło specjalne pismo, w którym wy- wraz z torpedowcami 92F, 94F i 95F uczest- 9. Francuskie niszczyciele należały do typu „800 to- rażono szczególne podziękowanie za aktyw- niczył w pracach ratowniczych zbiornikow- nowych” i były uzbrojone w 2 działa kal. 100 mm, 4 dzia- 10 ne działania austriackiego zespołu . Sam ca Vesta, który wszedł na mieliznę w pobli- ła kal. 65 mm oraz 4 wyrzutnie torpedowe kal. 450 mm. Bogumił Nowotny został odznaczony za żu wyspy Ruda w cieśninie Calamotta. 10. Jak zauważa czeski historyk J. Novák, był to wyjąt- kowy jak na lata wojny przypadek, bowiem kierownic- wojenne zasługi orderem Żelaznej Korony Okres pewnego wyciszenia działań miał twa floty niemieckie i austriackiej pozostawały ze sobą III klasy. Apoteozą zasług były odwiedziny swoje przyczyny. 8 lutego zmarł dowódca w niezbyt poprawnych relacjach.

24 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár” w Djenovici, od 24 zajmował się eskortą awarii steru i pożaru. Streiter wziął jednost- bardzo często wykonywały zadania eskor- konwojów między Gravosą (chorw. Gruž), kę na hol i odprowadził do Poli. Remont towe, Csikós wychodził w tym celu 41 razy, do Zatoki Spilica na wyspie Brač i Duraz- niszczyciela trwał miesiąc. Reka – 20, a Warasdiner – 63. zo, a Pandur 1 czerwca zabezpieczał przej- Nie tylko pomoc lotnikom wchodzi- Z chwilą rozpoczęcia ostatniego roku ście doku pływającego do Paludi. ła w zakres obowiązków niszczycieli. Tak wojny na prawie wszystkich pozostałych Przez cały czas, mimo prowadzenia ak- jak poprzednio ochraniały one konwoje, w służbie niszczycielach typu Huszár do- tywnej służby bojowej, niszczyciele typu prowadziły poszukiwania min, prowadzi- szło do zmiany dowódców, jednak zakres Huszár zdołały uniknąć strat. Fortuna to ły działania w zakresie zwalczania okrętów ich obowiązków nie uległ zmianie. Streiter jednak dama kapryśna i jako pierwsza od- podwodnych. W trakcie tych operacji nisz- zajmował się eskortowaniem konwojów wróciła się od Wildfanga. W dniu 3 czerwca czycie typu á często same stawały się cela- i poszukiwaniem min na wodach cieśni- niszczyciel wraz z Csikósem i torpedowcami mi ataków nieprzyjacielskich okrętów pod- ny Kvarneru. 15 stycznia Dinara przepro- 93F, 98F wyszedł w morze by zabezpieczać wodnych. 29 lipca w pobliżu Caorli został wadził na trasie z Poli do Gjenovici statki działania lotnictwa. zaatakowany Turul, 29 listopada w pobli- Abazia, Kalman i Kirali. Następnego dnia Następnego dnia o godz. 01:29 w odle- żu ujścia rzeki Bojana – Csikós, a 8 grudnia Uskoke, Csikós, Warasdiner przeprowa- głości 24 Mm na zachód od wyspy Pene- o godz. 00:43 Dinara w odległości 20 Mm dziły rozpoznanie na linii Brindisi – Valo- da (rejon Pola) w punkcie o współrzęd- na północ od Ankony został trafiony tor- na. 27 stycznia Velebit wraz z torpedowcem nych 44°43’N/ 13°13’E okręt natknął się na pedą w burtę. Na szczęście torpeda nie eks- 70F wyszedł na rozpoznanie w kierunku dryfującą minę i zatonął w ciągu 13 minut. plodowała, jednak uderzenie spowodowało Pelagosy. W rejonie Calomatty, 27 stycznia Straty wyniosły 25 zabitych (w tym d-ca przeciek, z którym załoga poradziła sobie, Warasdiner został bezskutecznie atakowa- kmdr ppor. Albert Machnitsch oraz 7 ran- zakładając plaster na uszkodzenie. Csikós ny przez nieprzyjacielski okręt podwodny. nych. Csikós podjął z wody ocalałych rozbit- 18 września ochraniał węglowiec Pola, zaś Wybiegając wprzód, należy stwierdzić, że ków, a dzień później Turul zajął się ratowa- Scharfschütze 26-go ochraniał konwój u al- do chwili zakończenia działań wojennych nie elementów wyposażenia. bańskich wybrzeży. W dniu 8 października niszczyciele jeszcze trzykrotnie stały się ce- Latem i jesienią 1917 roku podstawo- sztorm zmył z pokładu Uskoka maszynistę lami dla okrętów podwodnych – Uskoke wym rodzajem działań starych niszczycieli Franza Kasala. 6 marca w odległości 6 Mm na zachód od stało się zabezpieczanie nalotów własnego W okresie listopad – grudzień stare nisz- Galioli, Velebit 17 sierpnia w odległości 5 lotnictwa, przy tym często dochodziło do czyciele zaczęły się znów pojawiać u wło- Mm na zachód od San Giovanni in Pelago, holowania postrzelanych i uszkodzonych skich wybrzeży, gdzie w tym czasie trwały a Reka 26 września. wodnosamolotów. 24 czerwca przy poszu- ciężkie walki nad Piawą. W dniach 19 – 1 lutego w Kotorze wybuchło powsta- kiwaniu nieprzyjacielskich okrętów pod- 20 listopada Reka w składzie zespołu kiero- nie. Popierano je także i na okrętach dywi- wodnych Uskoke odnalazł zestrzelony au- wanego przez niszczyciel Triglav prowadził zji torpedowej, choć jako całość zachowała striacki wodnosamolot L96 i zdjął z niego działania rozpoznawcze włoskiego wybrze- lojalność. Już wieczorem dnia następnego ciała pilotów. 30 czerwca Dinara odnalazła ża i stawiał miny na trasie Wenecja – An- powstanie wygasło, przy czym Huszár, Di‑ u włoskich wybrzeży austriacki wodnosa- kona. W tym samym dniu Streiter i Huszár nara i Warasdiner wraz z niszczycielami molot (numer nie ustalony) i odprowadził wyszły także w kierunku wybrzeża Półwy- typu Tatra wyszły z zatoki. Tego samego go do Poli. 14 sierpnia wraz z torpedowcem spu Apenińskiego. 28-29 listopada Reka, dnia z Poli do Kotoru wyszła w celu przy- 90F odnalazł znów, tym razem na południe Dinar, Huszár i Streiter wraz z niszczyciela- wrócenia porządku dywizja okrętów linio- od ujścia rzeki Piawy, austriacki samolot mi typu Tátra i torpedowcami uczestniczy- wych, eskortowana przez Ulana, Turula, K203, jednak w czasie holowania maszyna ły w ostrzale obiektów brzegowych w Fano Csikósa i Dinarę, które następnie powróci- przewrócił się i zatonął. Tego samego dnia i Rimini. ły do głównej bazy floty. Reka z torpedowcem 89F zabezpieczające 7 grudnia zespół kierowany przez Triglav, Rok 1918 zapisał się w dziejach nisz- nalot na Wenecję stały się celem ataku wło- a obejmujący Scharfschütze’a, Streitera, Hu‑ czycieli typu Huszár licznymi poważnymi skich samolotów. szára, Rekę, Dinarę, Turula i torpedowce awariami, z których jedna zakończyła się We wrześniu niszczyciel jeszcze trzykrot- ponownie zaatakował włoskie wybrzeże na tragicznie. nie wykonywał tego rodzaju zadanie. Csikós odcinku Pesaro – Fano. 12 grudnia Turul, Do pierwszej doszło 8 lutego, gdy Schar‑ (kmdr ppor. Janowicz). 22 września w czasie Scharfschütze, Streiter miały uczestniczyć fschütze (kmdr ppor. Brettner) eskorto- ataku austriackiego lotnictwa na Otranto, w ostrzale pozycji przeciwnika w rejonie wał statki Szent Laslo, Meran i Budapest w rejonie Rodoni, podjął zestrzelony K206. Cortelazzo w składzie dużego zespołu na do Porto Rose. Gdy na horyzoncie po- 27-28 września Warasdiner wraz z torpe- czele z pancernikami Árpád i Budapest, jed- jawiły się okręty przeciwnika niszczy- dowcem 97F ubezpieczał nalot na Brindisi. nak z uwagi na złą pogodę wyjście w morze ciel zmienił kurs by osłonić swoich pod- Nie zawsze takie operacje przebiega- opóźniono o tydzień. Zespół wyszedł dopie- opiecznych i w tym właśnie momencie ły pokojowo. W czasie ubezpieczania na- ro 19-go i do 22 grudnia ostrzeliwał nad- w jego rufę uderzył Budapest. Uszkodzo- lotu na Ferrarę 30 września Streiter (kmdr morskie skrzydło włoskiej armii. W dniach ny okręt odprowadzono do Teodo, gdzie ppor. Pokorny), Turul (kmdr ppor. Mayer), 16-17 grudnia Ulan i Warasdiner przepro- został przygotowany do dalszego holowa- Velebit (kmdr ppor. Koch), Huszár (kmdr wadziły rozpoznanie na linii Brindisi – Va- nia. 22 lutego holownik No 200 odholo- ppor. Peter) wraz z torpedowcami 90F, 98M lona. Przy okazji dowódca Ulana zaznaczył wał Scharfschütze’a do Curzoli (dzisiaj Ko- i 99M, znajdując się 34 Mm na wschód od w dzienniku bojowym, że przy powrocie do rčula), skąd tender Pronta odstawił go do ujścia rzeki Po, przez pół godziny walczył bazy przyszło obniżyć prędkość do 20 wę- Fiume. Dopiero 3 marca niszczyciel osią- ze znajdującymi się na równoległym kursie złów, z powodu iskier i płomieni wydoby- gnął Polę, gdzie trafił na dok. Uszkodzenia włoskim liderem Sparviero i niszczyciela- wających się z kominów. Jako ostatni w od- okazały się na tyle poważne, że w stocznię mi Audace, Giuseppe Cesare Abba, Giovan‑ chodzącym roku wyszedł w morze Streiter, trzeba było przygotować dla niszczyciela ni Acerbi, Francesco Stocco, Ardente, Ardi‑ który 31 grudnia eskortował konwój. Ogó- nową końcówkę rufy, zaś sam remont za- to. W trakcie starcia na Velebicie doszło do łem w roku 1917 niszczyciele typu Huszár kończono dopiero 5 sierpnia.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 25 Niszczyciele typu „Huszár”

Następna awaria nie kazała na siebie Niszczyciele typu Huszár uczestniczył tyjskimi niszczycielami wróciły do portu. długo czekać i nastąpiła ledwie tydzień po w nieudanym wyjściu całej austro-węgier- Później aliancka eskadra ostrzelała Du- pierwszej. Tym razem Warasdiner w cza- skiej floty przeciwko liniom dozorowym razzo. Zginęło przy tym 2 ludzi na Schar‑ sie burzy śnieżnej zderzył się z parowcem w Cieśninie Otranto 10 czerwca, znajdu- fschütze (kmdr ppor. Josef Sailer), choć Hercegowina. Na szczęście tym razem skoń- ją się w składzie eskorty okrętów liniowych. sam niszczyciel został tylko nieznacznie czyło się jedynie na wgnieceniach w części Uskoke towarzyszył grupie E Erzherzog Frie‑ uszkodzony. Na tym kartę bojowej służby rufowej. 10 marca skierowano niszczyciel drich , Turul – grupie C Erzherzog Ferdi‑ ostatnich jednostek klasy „destroyer” moż- i wymiany kotłów w Poli. Prace te trwały do nand Max, Csikós, Huszár i Pandur – grupie na uznać za zamkniętą. 24 czerwca. D Erzherzog Karl12, Velebit szedł w składzie Później przyszła kolej na Dinarę (kmdr grupy F prowadzonej przez drednot Teget‑ Po wojnie ppor. Pauer). 25 lutego jednostka eskorto- thoff, nie zdołał jednak przeszkodzić atako- Zawieszenie broni ogłoszone 31 paź- wała okręt podwodny U 32, jednak kolej- wi włoskich kutrów torpedowych, które za- dziernika 1918 r. zastało Pandura, Rekę ne podobne wyjście w morze zakończyło się topiły drednot Szent István. i Scharfschütze’a w Kotorze, a Dinarę, Csi‑ fatalnie. 17 marca o godz. 03:10 niszczyciel 13 czerwca znajdujący się w Kotorze kósa, Huszára, Turula i Ulana w Poli. W tej wraz z torpedowcem 100M zaczął wypro- Csikós został uszkodzony w wyniku nalo- ostatnie bazie znajdowały się również w re- wadzać z Porto Rose U 43. O godz. 03:28 po tu włoskiego lotnictwa, w wyniku, którego moncie (ostatecznie nieukończonym) Usko‑ minięciu trawersu góry Arsa, poruszający rany odniosło 4 członków załogi. W nocy ke, Velebit i Warasdiner. się jako czołowy okręt podwodny wyszedł na 2 lipca jednostka wraz z niszczycielem W styczniu 1920 r. na konferencji w Pa- na pozycję i zatrzymał się. Niestety z nie- Balaton (typ Tátra) i torpedowcami 83F ryżu przedstawiciele aliantów porozumie- znanych przyczyn na U 43 nie były włą- oraz 88F uczestniczyła w starciu z włoskimi li się, co do podziału pozostałości floty au- czone światła pozycyjne i idący jako dru- niszczycielami koło Caorle (okolice Wene- stro-węgierskiej. Ze starych niszczycieli 8 gi niszczyciel dla uniknięcia kolizji musiał cji). Po tych wydarzeniach aktywność bojo- jednostek (Csikós, Dinara, Huszár, Schar‑ gwałtownie zmienić kurs. W tym momen- wa starych niszczycieli stopniowo wygasa- fschütze, Turul, Uskoke, Velebit i Warasdi‑ cie idący za nim 100M uderzył w jego rufę. ła. 24-25 lipca Dinara eskortował konwój ner) otrzymały Włochy, a 3 pozostałe (Ula‑ W rezultacie awarii Dinary utraciła śrubę do Durazzo, 4 sierpnia Huszár z dowódcą na, Pandura i Rekę) – Francji. Wszystkie napędową, miała złamany wał napędowy, 2 flotylli torpedowej, kmdr Erichem Gaisle- włoskie zdobycze zostały w roku 1921 roze- a sama rufa uległa poważnemu uszkodze- rem na pokładzie poszedł do Poli. 12 Schar‑ brane w Pola. Ten sam los spotkał Rekę, zaś niu. W towarzystwie torpedowca niszczyciel fschütze poszukiwał na morzu zestrzelonego Pandur w kwietniu 1920 r. zatonął w czasie dotarł jakoś do Teodo. 20 marca okręt od- włoskiego samolotu, ale zamiast niego od- holowania z Bizerty do Tulonu. holowano do Fiume, a 9 kwietnia holownik nalazł austriacki wodnosamolot K217, który Korzystniej potoczyły się losy jednostki przeprowadził Dinarę do Porto Ré, gdzie odholował do bazy. 1 września Reka poszu- Ulan. Władze francuskie przekazało okręt postawiono go na slip. 18 maja jednostka kiwała min w pobliżu Menders, 16 Huszár Grecji jako rekompensatę za grecki nisz- została postawiona na slipie stoczni „Danu- wykonał rejs na cieśninę Kvarnero, a Pan‑ czyciel Doxa zarekwirowany i utracony pod bius”. Remont Dinary zakończył się dopiero dur przez 3 dni (9-11 września) poszuki- banderą francuską w czasie wojny. Jednost- 27 czerwca. wał nieprzyjacielskiego okrętu podwodne- ka otrzymała nazwę Smyrni (na cześć mia- Szczytem awarii roku 1918 była utrata go w rejonie Platamone, zaś 22 Warasdiner sta Smyrna, obecnie turecki İzmir). Wg in- Streitera (kmdr ppor. Josef Sailer) 10 kwiet- ostrzelał nieprzyjacielski okręt podwodny formacji autorstwa C. Paizisa-Pandelisa, nia o godz. 00:30 w cieśninie Kvarnero mię- koło Punta Nera. w czasie służby w greckiej flocie dokona- dzy Mošćeničkiej Dragi a Lovranem nisz- Ilustracją intensywności wykorzystania no kardynalnego przezbrojenia okrętu, któ- czyciel zderzył się z eskortowanym statkiem starych niszczycieli w ostatnim roku woj- ry otrzymał 2 działa kal. 88 mm L/30 fir- Petka. W ciągu 30 minut jednostka zatonęła ny mogą być poniższe cyfry: Turul wycho- my Krupp, zdemontowane z wycofanych w odległości 1 Mm od brzegu na głębokości dził w morze 55 razy w eskorcie konwojów, niszczycieli typu Keravnos, które zbudowa- 60 m. W wyniku kolizji zginęło 2, a rannych poszukiwaniu min i zabezpieczaniu działań no w niemieckiej stoczni, pojedyncze fran- zastało kolejnych 2 członków załogi. Jedyne, lotnictwa, Dinara eskortował konwoje 13 cuskie działo plot. kal. 65 mm oraz 2 wyco mógł zrobić Petka było dowiezienie oca- razy, Warasdiner – 23, Csikós – 33, Huszár – rzutnie torpedowe kal. 533 mm (przy czym lałych rozbitków do Fiume. 48, a Pandur – 64 razy! te ostatnie budzą poważne wątpliwości). W tym nabrzmiałym awariami okre- Stopniowo I wojna światowa dobiega- Smyrni wykorzystywany był przede wszyst- sie, z pozostałych niszczycieli typu Huszár ła końca. Ostatnim starciem, w którym kim w charakterze okrętu szkolnego, który na uwagę zasługuje jedynie Uskoke (kmdr uczestniczyły niszczyciele odchodzącej w sezonie zimowych wykonywał rejsy z ka- ppor. Zemplen). W marcu okręt krążył w niebyt cesarsko-królewskiej floty, była detami uczelni morskich. Między rokiem wzdłuż wybrzeża Istrii, a 4 kwietnia eskor- potyczka 2 października w pobliżu Du- 1930 a 1932 ostatni z okrętów typu Huszár tował torpedowiec 96F w kierunku włoskie- razzo. W tym dniu duża włosko-brytyjska został skreślony z listy floty i przeznaczony go wybrzeża. Ten ostatni holował barkas eskadra w składzie 3 pancerników, 3 lek- na złom. z liczącą 60 ludzi grupą dywersyjną pod do- kich krążowników, 15 niszczycieli, 11 ści- wództwem kpt. Weigt, której zadaniem było gaczy okrętów podwodnych wraz z kutra- Ogólna ocena projektu zniszczenie bazy włoskich kutrów torpedo- mi torpedowymi podeszła do portu, by go Okręty takie jak Huszár i jego bliźnia- wych w Ankonie11. zaatakować. W tym momencie w porcie ki, bardzo trudno jest ocenić w sposób bez- 7 maja oddział w składzie Turul, Huszár, znajdowały się Scharfschütze, Dinara i tor- 11. Jak pisze francuski historyk A. Tomasi, dywersan- Pandur i Reka bezskutecznie ostrzelał linię pedowiec 87F. Początkowo port zbombar- ci ubrani we włoskie mundury, zostali wysadzeni 30 km kolejową na włoskim wybrzeżu między Mu- dowały włoskie wodnosamoloty. Austriac- na południe od Ankony, a następnie dotarli do miasta. niano a Silvi. Uskoke 3 czerwca prowadził kie jednostki wyszły w morze i odparły Gdy już znajdowali się w porcie zostali wydani Wło- chom przez 2 zdrajców. poszukiwania nieprzyjacielskich okrętów próbujące je atakować włoskie kutry tor- 12. Wg innych źródeł Csikos wchodził w skład podwodnych. pedowe, jednak po wymianie ognia z bry- grupy E.

26 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár” stronny. Były one typowymi przedstawi- ność dział firmy „Škoda” przewaga Austria- Tomazi A., Morskaja wojna na Adriatikie; przekł. z fran- cielami swojej klasy, można powiedzieć, że ków była już wyraźna. cuskiego – Sankt Petersburg, 1997. głównego nurtu budownictwa okrętowego Choć w momencie wybuchu wojny jed- Fłot w Pierwoj mirowoj wojnie T.2 pod. Ed. Belli W. A., swoich czasów, ani gorszymi ani lepszymi nostki typu Huszár pozostawały w linii za- Moskwa1964. od większości niszczycieli innych państw. ledwie 5-8 lat, uważano je jednak za okrę- Bilzer F.F., Die Torpedoschiffe und Zestörer der k.u.k W przypadku jednostek typu Huszár jest to ty całkowicie przestarzałe koncepcyjnie, Kriegsmarine 1867-1918, Graz 1997. tym bardziej sprawiedliwe, bo przecież po- o unikalnej, lecz archaicznej sylwetce. Tym Conway’s All the World Fifgting Ships 1906-1922 – Lon- wstały w oparciu o jeden z najlepszych pro- nie mniej, doskonałe wyszkolenie załóg au- don 1985. jektów i były tak naprawdę niemal identycz- stro-węgierskiej floty, pozwoliło im, prze- Fock H., Schwarze Gesellen Bd. 2 – Herford1981. ne z japońskimi Akebono, szwedzkimi Mode ciętnym niszczycielom, stać się nader po- Garier G., Sous-marin en France T. 3/2 – Nantes 2002. i rosyjskimi Bujnyj, zaś grecki Thyella po- żytecznym, swego rodzaju, „mistrzem do Gogg K., Österreich Kriegsmarine 1848-1918” – Salzbug/ wstał w oparciu o ich plany. wszystkiego”. Stawianie zapór minowych, Stuttgart 1974. Jedynym, co wyróżniało austro-węgier- trałowanie i operacje eskortowe, poszuki- Greger R., Austro-Hungarian Warships of World War I – skie niszczyciele z szeregu im podobnych, wania okrętów podwodnych, rozpoznanie, London 1974. była artyleria. Na pierwszy rzut oka działa służba dozorowa, zabezpieczanie działań Novák J. Přibĕh Ostrostřelce, Praha 2004. kal. 66 mm i 47 mm wydawały się słabymi lotnictwa, działanie na liniach komunika- Paizis-Paradelis C., Hellenic Warships 1829-2001 – (jak tu nie wspomnieć o charakterystycznej cyjnych przeciwnika czy ostrzał obiektów Athens 2002. dla podobnych, rosyjskich „kontrtorpedow- brzegowych – to daleko nie wszystkie za- Schupta P., Die Waffen der k.(u)k. Kriegsmarine im Bild ców” tendencji do przejścia na działa kal. 75 dania powierzane tym jednostkom w czasie 1860-1918, Vien 2006. mm). Nie zapominajmy jednak, przykłado- działań wojennych na Adriatyku. Zapewne Sieche E., Torpedoschiffe und Zerstörer der k. und k. Ma‑ wo o licznych francuskich niszczycielach żaden z licznych typów „niszczycieli”, po- rine. „Marine Arsenal ” Bd. 34, 1996. o wyporności 300 i 350 t, nie lepiej uzbro- zostających jeszcze w służbie w początkach jonych, tymczasem po modernizacji au- I wojny światowej w składach licznych flot, striackie okręty w niewielkim tylko stopniu nie uczestniczył w działaniach bojowych Autorzy wyrażają wdzięczność O.A. An- ustępowały włoskim odpowiednikom. Weź- w takim zakresie, choć na swoje konto zapi- tonowowi, M.S. Barabanowowi, A.J. Ku- my tylko kilka liczb: pierwotna waga sal- sać mogły jedynie 2 zatopione okręty fran- zniecowowi, O.L. Masliennikowowi, D.I. wy burtowej okrętów typu Huszár wyno- cuskie okręty podwodne Curie i Fresnel. Nie Pieskinowi, a także Erwinowi Sieche- siła 15,5 kg, a po przezbrojeniu wzrosła do dziwi też nikogo, że w ostatnim w dziejach mu (Austria), Zvonimirowi Freivoglowi 25,5 kg. Analogiczny wskaźnik dla brytyj- austro-węgierskiej cesarsko-królewskiej flo- (Niemcy) i Ocie Janečkowi (Czechy) za do- skich „destroyerów”, uzbrojonych w 1 dzia- ty starciu (2 października 1918 r.) wzięły starczone materiały i pomoc przy pracy. ło kal. 76 mm i 5 dział kal. 57 mm, równał udział 2 okręty reprezentujące ten typ. się 19,5 kg, włoskich typu „Soldati” (4 x 76 mm) – 23,5 kg, francuskich typu „Claymo- Bibliografia Tłumaczenie z języka rosyjskiego: re” (1 x 65 mm, 6 x 47 mm) – raptem 13,1 Bolnych A., Morskieje bitwy Pierwoj mirowoj: Tragedija Maciej S. Sobański kg. Uwzględniając zaś wyższą szybkostrzel- oszibnok – Moskwa 2000. Turul w składzie 5 dywizjonu torpedowego w Boce Kotorskiej. Fotografia wykonana między sierpniem 1914 a wrześniem 1915 r. Fot. zbiory Franza Bilzera

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 27 Stefano Turr po wcieleniu w skład floty, Siergiej Patjanin (Rosja) pierwsza połowa 1939 r. Tekst Fot. „Unita Veloci Costiere”

Kuter torpedowy Stefano Turr

W okresie między dwoma wojnami cym wojskowy motorowy kuter, torpedo- za to z wyraźnie zaznaczonym jego przegię- światowymi Włochy pozostawały jednym, wy), podczas, gdy określenie „torpediniera” ciem i rozwarciem wręg do 110° przy dnie. z tych nielicznych państw, w których po- zarezerwowane było jedynie dla torpe- Kadłub miał zostać wykonany ze stopów święcono uwagę na rozwój „morskich dowców. Innymi słowy, sama klasyfikacja metali lekkich, gwarantujących wysoką wy- drobnoustrojów”. W latach 1930-tych skład nowego kutra (dosłownie – „motorowy trzymałość konstrukcji przy zachowaniu włoskiej floty zasiliło ponad 20 kutrów tor- torpedowiec”) podkreślała jego zasadnicze oszczędności wagowych. Drugą nowością pedowych. W większości były to niewiel- różnice w stosunku do poprzedników, któ- miała być pracująca na cztery wały siłownia kie ślizgacze o wyporności od 12 do 21 t, re w porównaniu były rzeczywiście „drob- z silnikami wysokoprężnymi, zapewniają- rozwijające prędkość 40 węzłów i uzbro- noustrojami”. ca znaczy zasięg oraz zwiększająca bezpie- jone w 1-2 wkm-y kal. 13, 2 mm oraz 2 Projekt posiadał poniższe podstawowe czeństwo pożarowe. torpedy kal. 450 mm. Niewielkie wymia- parametry: Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ry były podstawowym niedostatkiem tych Wyporność: standardowa 51,5 t Włosi (podobnie jak i inne państwa, poza okrętów, z którego wynikały również słaba normalna 61,68 t Niemcami) praktycznie nie posiadali do- dzielność morska, niewielki zasięg oraz ni- Długość: maksymalna 32,0 m świadczenia w budowie i eksploatacji szyb- ska wytrzymałość. w linii wodnej 30,8 m kich kutrów napędzanych silnikami wy- W roku 1934 dowództwo Regia Mari- Szerokość maksymalna 5,95 m sokoprężnymi. Jedyny eksperymentalny na podjęło decyzję o rozpoczęciu prac nad Wysokość kadłuba 2,75 m MAS-437, zaprojektowany przez Baletko’a, projektem dużego szybkiego kutra o wy- Zanurzenie: dziób 0,667 m z dwoma dieslami FIAT V-1616 wszedł do porności rzędu 50 t, długości około 30 m, rufa 1,227 m służby dopiero w końcu roku 1934 i nie który można było wykorzystywać w wa- maks. (wg steru) 1,327 m zdążył jeszcze ukończyć cyklu prób. Nie riancie torpedowym, minowym oraz do Uzbrojenie: 4 wyrzutnie torpedowe kal. było jednak żadnej alternatywy – zwyczaj- zwalczania okrętów podwodnych. Taka 450 mm typu 100x5,25 ne silniki benzynowe nie były w stanie za- jednostka winna móc działać na otwartym 2-3 wkm-y kal. 13,2 mm Breda pewnić zakładanego zasięgu. W związku morzu w znacznym oddaleniu od własnych 1 km kal. 6,5 mm FIAT z tym projekt Baletko’a został zatwierdzony baz i nie być silnie uzależniona od warun- 2 zrzutnie dla 6 bomb głębi- do realizacji. ków atmosferycznych. Poza tym w porów- nowych 50 kg Doświadczalne jednostka została naniu z torpedowcami czy jednostkami 2 hydrolokatory typu „C” z dniem 27 maja 1935 zaliczona do skła- do zwalczania okrętów podwodnych, ku- Siłownia: 4 silniki wysokoprężne FIAT du Regia Mariny pod nazwą Stefano Turr. ter miał być znacznie tańszy zarówno w bu- V-1616 o łącznej mocy 3000 KM Stępkę położono w czerwcu tego roku dowie jak i eksploatacji, co pozwalałoby na pomocniczy silnik benzyno- na jednej z pochylni firmy „CMA” (Con- wytwarzanie większych serii. wy FIAT J-108 o mocy 13 KM struzioni Meccaniche Aeronautiche S.A.) Zgodnie z wydaną przez kierownictwo Zapas paliwa: solar 10 t (normalny) w miasteczku Marina-di-Pisa. Materia- marynarki wojennej specyfikacją znany 16 t (maksymalny) ły do budowy kadłuba dostarczyła firma włoski konstruktor Vittorio Baletto opra- smar 500 kg (normalny) „Aluminium Limited of Canada”. Budowa cował dla Regia Mariny projekt kutra no- 1500 kg (maksymalny) przebiegała szybko i sprawnie, w rezulta- wego typu, sklasyfikowanego jako „mo‑ Maks. prędkość: nie mniejsza niż 35 węzłów cie, czego 9 maja 1936 r. Stefano Turr został totorpediniera”. Należy w tym miejscu Zasięg: nie mniej niż 2000 Mm przy wodowany, jako w pełni przygotowany do zwrócić uwagę, że we włoskiej flocie kutry prędkości 15 węzłów podjęcia prób. torpedowe określano skrótem MAS (Mo‑ Projekt Baletto’a wyróżniał się oryginal- Kadłub kutra wyróżniał się oryginalną tobarche Armate Siluranti) – oznaczają- nym kadłubem w kształcie V bez redana, konstrukcją o mieszanym systemie wiązań.

28 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Kuter torpedowy Stefano Turr

W rejonie osie symetrii okrętu był to system wzdłużny. Równolegle do stępki z każ- dej burty znajdowały się po 2 wzdłużniki denne z 3 wiązaniami poprzecznymi. Sta- nowiły one podstawę dla wewnętrznego pokładu, który w środkowej części był pła- ski, a w miejscach instalacji silników miał bardziej złożony kształt. Dalej w kierunku dziobu znajdował się odcinek wiązań po- przecznych, obejmujący 64 wręgi (o numeracji od dziobu w kierunku rufy). Dzięki temu kadłub na całej swej długości posiadał podwójne dno. Denna część wiązań pod kątem łączyła się z poszyciem burtowym. Denne i burtowe wręgi były wzmacnia- ne wiązaniami poprzecznymi. W odległo- ści 1050 mm od osi symetrii kadłuba zamontowano belki, wzmacniające sztywność konstrukcji. Kadłub został wykonany ze Komisja odbiorcza w czasie przeglądu kutra. Fot. „Unita Veloci Costiere” stopu aluminium „Alclad” o granicznej wy- trzymałości 38-40 kg/cm² i rozciągliwości kowano po 2 silniki wysokoprężne (dzio- stali wierni swej tradycji i wykonali nadbu- 15-20%. Arkusze poszycia niemal wszędzie bowa para poruszała zewnętrzne wały na- dówkę jako całkowicie zamkniętą, choć we były płaskie (wprowadzono to jako uprosz- pędowe, a rufowa – wewnętrzne), w piątym wszystkich pozostałych państwach uzna- czenie technologiczne, tak by w przypad- przydziale znajdowała się również dziobo- no, że łatwiej kierować szybkimi kutrami ku wojny seryjną budowę kutrów mogły wa grupa zbiorników paliwa oraz silnik po- z otwartego mostka. Nadbudówkę wieńczył prowadzić również nie wyspecjalizowane mocniczy. Siódmy przedział zajmował ma- niewielki komin, przez który wychodzi- stocznie) i łączone za pomocą nitów, które rynarski kubryk. Nie było w nim stałych ły kolektory spalin diesli wraz z tłumikami, wykonano z lotniczego duraluminium. koi, marynarze zmuszeni byli do korzysta- oraz wysoki maszt, na którym zamocowa- Grodzie wodoszczelne umieszczone na nia z hamaków. Ostatni, ósmy przedział no lampę sygnalizacyjną. wręgach nr 8, 11, 15, 29, 40, 48 i 57 dzieli- zajmowały zbiorniki z solarem, benzyną, Etatowe uzbrojenie Stefano Turra skła- ły kadłub kutra na 8 przedziałów. W pierw- smarem oraz słodką wodą. dało się z dwóch wielkokalibrowych kara- szym znajdował się skrajnik dziobowy Płaski pokład opierał się na 8 wzdłużni- binów maszynowych Breda kal. 13,2 mm, i pomieszczenie łańcucha kotwicznego, kach. W celu ograniczenia zalewania pokła- zamontowanych na łożach cokołowych w drugim – komora amunicyjna, w trze- du na długości niemal połowy kadłuba za- w części dziobowej, karabinu maszyno- cim – magazyn żywności. Czwarty prze- montowano nadburcie o wysokości 0,5 m. wego FIAT kal. 6,5 mm, stojącego na ru- dział – największy, w którym znajdował się Praktycznie na środku kutra znajdowała się fie, 4 torped kal. 450 mm i 12 bomb głę- kambuz, masa i kabina podoficerów, ka- opływowa nadbudówka imponujących roz- binowych o wadze50 kg. Torpeda typu bina radiowa, mesa oficerska, kabiny d-cy miarów. Na jej rufowej ścianie znajdowała W200/450x5.25 ważąca 860 kg, posiada- i jego pomocnika. Piąty i szósty przedział się dewiza okrętu – „Senza il cuore niente” ła 200 kg głowicę bojową, a jej zasięg wy- zajmowała siłownia. W każdym z nich ulo- („Bez serca, jesteś niczym”). Włosi pozo- nosił 4000 m przy prędkości 46 węzłów. Warto zaznaczyć, że kali- Stefano Turr w stoczni kilka dni przed wodowaniem. Fot. „Unita Veloci Costiere” ber 450 mm był tradycyj- nym dla włoskich „drob- noustrojów”- potężniejsze torpedy kal. 533 mm po- jawiły się dopiero w czasie wojny na kutrach typu MS. Zastosowanie jednak na okręcie wyrzutni torpedowych o tak znacz- nych wymiarach można uznać za zwykłą omył- kę projektantów, zwłasz- cza, gdy uwzględnimy fakt, że wyrzutnie orygi- nalnej konstrukcji wyróż- niały się całkiem sporymi wskaźnikami masowymi. Zamontowane na kutrze silniki wysokoprężne firmy FIAT model V-1616 ledwie zdążyły przejść cykl prób stacjonarnych.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 29 Kuter torpedowy Stefano Turr

Stefano Turr Rys. „Unita Veloci Costiere”

Były to czterosuwowe diesle prostego dzia- sno szaro-niebieski (Grigio Azzuro Chia- łów korbowych), w związku, z czym sil- łania z 16 cylindrami ustawionymi w ukła- ro), pokład – ciemno-szary metal (Grigio niki trzeba było ponownie odesłać do dzie V. Średnica cylindra 160 mm, a skok Ferro), część podwodna – czerwona, linia producenta. W oczekiwaniu na ich powrót tłoka 180 mm. Uruchomienie silnika nastę- wodna – czarna. Na burcie w części dziobo- w stoczni przeprowadzono pewne zmiany powało przy zastosowaniu sprężonego po- wej naniesiono czerwoną farbą oznaczenie w konstrukcji samego kutra – w szczegól- wietrza o wysokim ciśnieniu. Maksymal- literowe – „TU”. ności zaślepiono kluzę kotwiczną w dziob- na moc każdego silnika wynosiła 750 KM W toku przeprowadzonych w miesią- nicy, która wcześniej zwiększała bryzgi. przy 1800 obrotach na minutę. Z 4 silników cach czerwiec – sierpień 1936 prób Stefa‑ Silniki powróciły na Stefano Turra do- 2, pracujące na zewnętrznych wałach, były no Turr nie zdołał osiągnąć projektowa- piero w kwietniu 1938. Wkrótce po tym ku- rewersyjne. Poza 4 głównymi silnikami, na nej prędkości, najlepszy rezultat stanowiło ter przeprowadzono do La Spezii, w celu kutrze znajdował się także benzynowy sil- jedynie 34,62 węzła przy wyporności 49 przeprowadzeniu dalszych prób, które za- nik FIAT J-108, stanowiący napęd genera- t. Maksymalna prędkość przy pełnym ob- kończyły się w listopadzie. W ich toku tora energii elektrycznej. ciążeniu wynosiła jedynie 30-32 węzły. uzyskano dane dotyczące rzeczywistego Załoga składała się z 16 ludzi, w tym Poza tym w czasie pierwszych prób w ru- zużycia paliwa i zasięgu. Z normalnym za- 2 oficerów, 4 podoficerów oraz 10 mary- chu dały o sobie znać poważne problemy pasem paliwa (10 t solaru) kuter pokony- narzy. z silnikami, w związku, z czym we wrześniu wał 750 Mm z prędkością 25 węzłów, przy Kuter posiadał malowanie standardowe wstrzymano program prób, a kuter powró- czym pracowały wówczas wszystkie 4 silni- dla tych czasów: burta i nadbudówka – ja- cił do stoczni. Tam zdemontowano silniki, ki, a właściwe zużycie wynosiło 13,33 kg na Wyrzutnie torped na kutrze posiadały duże gabaryty. które wysłano do milę. Przy pełnym (maksymalnym) zapasie Fot. „Unita Veloci Costiere” zakładów FIAT (16 t) kuter pokonywał 1145 Mm z prędko- w Turynie w celu ścią 17,9 węzła na 4 pracujących silnikach przeprowadzenia bądź 1582 Mm przy prędkości 13,6 węzła przeglądu i doko- (na 2 silnikach) względnie 3800 Mm przy nania możliwych 6,6 węzła (na 1 silniku). modernizacji ich W dniu 9 stycznia 1939 kuter torpedo- konstrukcji. wy Stefano Turr został oficjalnie włączony W kwietniu do składu Regia Mariny i przydzielony do 1937 silniki po- 1 Flotylli Kutrów Torpedowych, podległej wróciły na ku- okręgowi morskiemu Górnego Morza Tyr- ter, jednak już reńskiego. Okręt bazował w Spezii. następna seria W roku 1939 Stefano Turr w licznych prób zakończy- ćwiczeniach i próbach dotyczących zasto- ła się serią po- sowania uzbrojenia torpedowego oraz sta- ważnych awa- wiania zapór minowych, w których trakcie rii (szczególnie doszło do nowych awarii układu napędo- często dochodzi- wego. Poza tym ujawniono korozję kadłuba ło do złamań wa- w części rufowej, co zmusiło po powrocie

30 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Kuter torpedowy Stefano Turr

Stefano Turr w bazie, na drugim planie widoczna rufa ciężkiego krążownika Fiume. Fot. „Unita Veloci Costiere” do bazy do postawienia jednostki przy na- ju okrętów tej klasy. Doświadczenie II woj- do produkcji lekkiego szybkoobrotowego brzeżu. Tym samym do momentu wybuchu ny światowej wykazało, że dobra dzielność silnika wysokoprężnego. Z tej samej przy- wojny, który zastał Stefano Turra w Spezii, morska i znaczny zasięg działania są waż- czyny nie został zbudowany, zaprojekto- nie udało się osiągnąć pełnej gotowości bo- niejsze od kilku węzłów dodatkowej pręd- wany w roku 1938 zmodernizowany kuter jowej jednostki. Tym samym w działaniach kości. Nie dziwi, zatem, że w czasie wojny o wyporności 50 t, uzbrojony w kilka wiel- bojowych kuter nie uczestniczył. duże kutry typu MS okazały się zdecydowa- kokalibrowych karabinów maszynowych, W kwietniu 1941 r. w ręce Włochów nie bardziej efektywne i pożądane niż małe przeznaczone do jego napędu zmodernizo- wpadło 6 jugosłowiańskich kutrów torpe- szybkie „drobnoustroje” typu MAS. wane silniki lotnicze Isotta-Frascini Asso- dowych, zbudowanych w Niemczech przez Projekt Stefano Turra był krokiem we 1000 również nie wyszły poza stadium prób stocznię Fr. Lürsena. Zostały one wcielo- właściwym kierunku, jednak jego realizację stacjonarnych. Projekt takiego kutra w lane do Regia Mariny i oznaczone jako MAS‑ doskonale ilustrowało powiedzenie „Pierw- tach 1938-1940 Włosi proponowali mary- -3D–MAS-8D. Przy podobnej wyporności, sze śliwki -robaczywki”. Podstawowymi narce wojennej Hiszpanii, jednak ostatecz- zdobyczne jednostki górowały nad swy- mankamentami kutra, które w ostatecznie do podpisania kontraktu nie doszło. No mi włoskimi analogami pod względem nym rozrachunku pogrążyły projekt, były cóż, słowa stanowiące dewizę Stefano Turra wszystkich parametrów: prędkości, uzbro- nieudany materiał, z którego wykonano ka- okazały się rzeczywiście prorocze… jeniu, zasięgu działania oraz charaktery- dłub, podlegający niestety intensywnej ko- styce eksploatacyjnej. W rezultacie zostały rozji w wodzie morskiej oraz zawodne sil- Tłumaczenie z języka rosyjskiego: one wybrane dla budowy podobnych od- niki. Włoski przemysł okazał się niegotowy Maciej S. Sobański powiedników we włoskich stoczniach – już we wrześniu położono stępki pod pierw- Podstawowe dane taktyczno-techniczne sze kutry serii MS-11. Stanowiło to jednak Wyporność: normalne – 66,6 t, pełna – 68,5 t krzyżyk w dalszej karierze Stefano Turra. Wymiary: długość – 32 m, szerokość – 5,9 m, zanurzenie 1,32 m W dniu 27 lipca 1941 r. jednostka zosta- Siłownia: 4 silniki wysokoprężne FIAT V-1616 ła skreślona zer stanu floty. Kadłub kutra Moc: 3000 KM przetrwał do końca wojny przy nabrzeżu Prędkość: 32 węzły arsenału morskiego w Spezii i został ze zło- Zapas paliwa: normalny – 10 t, maksymalny – 16 t mowany dopiero w latach 1947-1948. Zasięg: 750 Mm (25 węzłów) lub 1.582 Mm (16,6 węzła) Podsumujmy, zatem. Podejmując decyzję Uzbrojenie: 4 x wyrzutnie torped kal. 450 mm, 2 x wkm kal. 13,2 mm, 1 x km kal. o zaprojektowaniu dużego kutra torpedowe- 6,5 mm, 12 bomb głębinowych go dowództwo włoskiej marynarki wojennej Załoga: 16 ludzi wyprzedziło zasadniczą tendencję rozwo-

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 31 Christoph Fatz (Niemcy) Tekst

Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej część II

V. Podsumowanie – sukcesy i straty kowanymi jeszcze przed 3 września ma- że załogi pomimo podporządkowania stat- Bilans strat otwiera s/s Olinda (1927/4576 rynarce, było to kilkadziesiąt w większo- ków rozkazom Kriegsmarine nadal pozosta- BRT) samozatopiona1 3.IX ok. godz. 12:00 ści nowoczesnych statków przejętych lub wały przynależne do marynarki handlowej, na północ od La Plata ok. 60 mil morskich „zarezerwowanych” pomiędzy wrześniem co przynosiło pewne korzyści materialne od przylądka Cap Polonio po zatrzymaniu 1939 a styczniem 1941 przez Kriegsmari- w postaci żołdu (we Francji wypłacanego we przez brytyjski lekki krążownik Ajax. Nale- ne i przewidzianych jako zaopatrzeniow- frankach) wypłacanego dodatkowo do upo- ży do 372 statków (1 912 622 BRT) przeby- ce (V‑Schiffe) dla przebywających w mo- sażenia. W nielicznych przypadkach i tylko wających tego dnia z dala od portów macie- rzu ciężkich okrętów floty, a w późniejszym na okres trwania określonych misji kapitan rzystych. Liczba ta obejmuje również statki, okresie czasu dla krążowników pomocni- i oficerowie powoływani byli formalnie do które w różnych okresach czasu podporząd- czych, U-Bootów i łamaczy blokady. Niejed- służby czynnej, a na statki przydzielano do- kowano bezpośrednio rozkazom marynarki nokrotnie przejęte jednostki stały miesią- datkowo personel z Kriegsmarine. wojennej. cami a nawet latami bezczynnie w portach Z wyżej wymienionej liczby 372 statków Poza dziewięcioma zbiornikowcami: oczekując na rozkaz wyjścia. Część z nich powróciły do Niemiec a od września 1940 • Antarktis (1939/10711 BRT) z 14 000 po wykonaniu swojej misji osiągnęła porty roku do okupowanych portów francuskich, ton paliwa, 28.VIII Vigo. francuskie, inne po tygodniach i miesiącach 132 statki (717 362 BRT). • Brake (1937/9925 BRT) pod balastem, spędzonych na morzu kierowano do por- Cztery statki (18 889 BRT) ponownie 28.VIII Vigo (29.VIII Boie). tów japońskich a od 1942 roku do kontro- podniosły niemiecką banderę po kapitulacji • Charlotte Schliemann (1928/7747 BRT) lowanych przez Japończyków portów Azji Francji, a jeden odzyskano w kwietniu 1940 z 10 800 ton paliwa, 2.IX Las Palmas. południowo-wschodniej i dopiero stamtąd roku w Norwegii (5295 BRT). • Emmy Friedrich (1904/4327 BRT) powracały z cennym ładunkiem jako tzw. W portach włoskich, bułgarskich i hisz- z 5480 ton paliwa, 1.IX Tempico/Meksyk łamacze blokady do Europy, kilku z nich pańskich śródziemnomorskich znalazło (26.VIII Boie). udało się tą trasę pokonać parokrotnie. schronienie 59 statków (202 397 BRT). 57 • Max Albrecht (1929/5824 BRT) z 8100 Niewątpliwym sukcesem jest fakt, że z nich w dalszym przebiegu wojny służyło ton paliwa, 27.VIII El Ferrol. większość – przynajmniej do połowy 1942 aktywnie na Morzu Śródziemnym i Morzu • Nord Atlantik (1938/9897 BRT) 14 600 roku – operujących samotnie statków, wy- Czarnym oddając cenne usługi jako trans- ton paliwa, 2.IX Vigo (27.VIII Boie). konała swoje zadanie i szczęśliwie osiągnę- portowce wojska i sprzętu. • Rekum (1920/5546 BRT) 8300 ton pali- ła porty przeznaczenia. Było to możliwe nie Z różnych względów 7 statków (23 372 wa, 6.IX Teneriffe. tylko dzięki doświadczonej kadrze oficer- BRT) pozostało do końca wojny w portach • Rudolf Albrecht (1922/3817 BRT) 5000 skiej, ale przede wszystkim zdyscyplino- hiszpańskich (w tym dwa na Morzu Śro- ton paliwa, 1.9 Ponta Delgada/Azory (27. waniu, determinacji i zaangażowaniu załóg dziemnym), trzy z nich służyły jako stacjo- VIII Boie). tych jednostek. Należy jeszcze nadmienić, narne zaopatrzeniowce okrętów podwod- • Winnetou (1913/5113 BRT) 7000 ton paliwa, od 3.IX Las Palmas, podporząd- 1. Krążownik Ajax miał 24 pociskami i torpedą (?) przyspieszył zatonięcie parowca co nastąpiło ok. godz. 16:00.

32 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Powrót zbiornikowca Antarktis z Hiszpanii do storpedowany 31.I.1942 na Atlantyku przez po ściągnięciu służy jako japoński tender Francji. Fotografię wykonane 11.XII.1942 r. z pokładu eskortowca SG 1 (eks-Sans Peur). U 333. okrętów podwodnych Teishu Maru. Bogota Antarktis przebywał od 28.VIII.1939 r. w Vigo Na skutek samozatopienia, zagarnięcia na od czerwca 1943 w Singapurze jako tender i przewidziany był jako rezerwowy zaopa- morzu przez wroga, bądz konfiskaty w por- dla włoskich i japońskich transportowych trzeniowiec, lecz ostatecznie nie został w tej tach utracono 127 statków (750 287 BRT). okrętów podwodnych. 6.V.1944 w Barebo- roli wykorzystany pozostając nadal w Vigo. at-Charter jako Bogota Maru, w maju 1945 Z uwagi na jego cenny ładunek (m.in. 640 * * * skrzyń cyny), otrzymał w sierpniu 1942 r. roz- przejęty przez Japonię. kaz do powrotu. Po przejęciu ze zbiornikowca W Japonii pozostało 9 statków, były Pozostałe dwa statki to: Winnetou, sta- Nordatlantik 1750 ton oleju napędowego i 162 to: 4 parowce Havenstein (1921/7974 ry zbiornikowiec wyszedł w dniu 9.IV.1940 ton oleju smarnego, przeszedł pod pretekstem BRT), Mosel (1927/8428 BRT), R.C. Rick‑ z Las Palmas z ładunkiem 4410 ton paliwa dokowania w dniach 29-30.XI do El Ferrol. W dniu 8.XII wyszedł w kierunku Francji, docie- mers (1921/5198 BRT) i Ursula Rickmers dla krążownika pomocniczego Orion, po rając 11.XII szczęśliwie do St. Nazaire, następ- (1917/5050 BRT) wyczarterowane finanso- przekazaniu w trzech spotkaniach całego ła- nie pozostając we Francji służył tam w poźniej- wanej przez państwo firmie Teikoku Sem- dunku na Oriona osiągnął 1.IX Kobe, z po- szym okresie jako zbiornikowiec bazowy. paku i motorowiec Havelland (1921/6334 wodu zużycia zastąpiony od października W dniu 10.VIII.1944 r. puszczony w Nantes na dno przez własną załogę. BRT) służący od września 1940 roku 1942 przez Charlotte Schliemann. Zbiorni- Fot. zbiory Klausa Günthera von Martineza w Yokohamie jako hulk dla Etappe Japan, kowiec Winnetou sprzedany Japonii w paź- czyli stacji przerzutowo-ewakuacyjnej. Po dzierniku 1942 otrzymał nazwę Taikan remoncie maszyny (części sprowadzono Maru. Przejęty 2.IX.1939 roku przez Krieg- nych Bessel (1925/1878 BRT) Bernardo, z Niemiec) w 1943 roku, wszedł na krótko smarine zbiornikowiec Charlotte Schlie‑ Max Albrecht (1929/5824 BRT) Arros i Tha‑ do służby. Storpedowany 22.XII.1943 roku mann opuścił w nocy 23/24.II.1942 hisz- lia (1936/1122 BRT) Gata2, kolejne 9 stat- w rejsie z Yokohamy do Singapuru przez pański port Las Palmas z zaopatrzeniem dla ków pozostało na Dalekim Wschodzie amerykański okręt podwodny Gurnard, krążowników pomocniczych Stier i Michel, (48 304 BRT). odholowany 31.XII do Kobe. Pozostał tam po wypełnieniu zadania zawija 20.X.1942 W latach 1939-1943 państwom neu- jako stacjonarna baza okrętów podwodnych do Yokohamy. Charlotte Schliemann słu- tralnym i sprzymierzonym przekazano Tatsumi Maru. ży aż do samozatopienia w nocy 12.II.1944 lub sprzedano 31 statków (130 358 BRT), Kolejne dwa, to przybyłe z Chile małe jako zaopatrzeniowiec marynarki na Oce- w maju 1941 roku Niemcy podarowały Chi- frachtowce Quito (1938/1230 BRT) i Bo‑ anie Indyjskim. le przebywający od 24.VIII.1939 w Talcahu- gota (1938/1230 BRT). Pierwszy z nich Ze statków szukających schronienia na ano żaglowiec Priwall (1920/3185 BRT). od 28.VII.1941 podporządkowany Krieg- początku wojny w Japonii wyruszyły do Eu- W wyniku nieszczęśliwych wypadków smarine, służy od 1943 roku jako trans- ropy trasą wokół przylądka Horn jako tzw. utracono trzy statki: Bahia Blanca poszła na portowiec bazy (tzw. Monsun) U-Bootów łamacze blokady (Blockadebrecher): dno w nocy 9/10.I.1940 w Cieśninie Duń- w Penangu. Przebudowany pomiędzy III- • Ermland (1922/6528 BRT) 28.XII.1940 skiej po zderzeniu z górą lodową oraz Vege‑ -VIII.1944 w Japonii na zaopatrzeniowiec z Kobe, dociera 4.IV.1941 do Bordeaux. sack 7.IX.1939 i Orizaba 26.II.1940 po wej- okrętów podwodnych, we wrześniu 1944 • Elbe (1929/9179 BRT) podporządko- ściu na skały w Norwegii. Jeden statek został w drodze do Penang wchodzi na mieliznę, wany 19.IX.1939 Kriegsmarine. Wyru- omyłkowo zatopiony przez niemiecki okręt 2. Jako stacjonarny zaopatrzeniowiec o.p. służył do połowy 1942 w Las Palmas motorowiec Corrientes („Lima”), sta- podwodny, był nim powracający z Japo- tek został przekazany w marcu 1943 Hiszpanii w zamian za zatopiony omyłkowo statek Monte Corbea. W Cartagenie nii do Europy Spreewald (1922/5083 BRT) do podobnej roli został przygotowany (jednak nigdy nie użyty) parowiec Lipari.

Nowoczesny motorowiec Anneliese Essberger opuścił w dniu 18.VIII.1939 r. z ładunkiem soji koreański port Rashin (Mandżuria) udając się w drogę powrotna do kraju. W dniu 26.VIII zawinął do Nagasaki, gdzie uzupełnił paliwo. Już w dniu 3.IX.1939 r. przejety przez Kriegsmarine jako zaopatrzeniowiec (V-Schiff = Versorgungsschiff)) przeszedł 13.XI.1939 r. do Kobe. W dniu 20.VI.1941 r. opuszcza Dairen udając się w kierunku Europy, okrążając Przyladek Horn. Po spotkaniu z krążownikami pomocniczymi Komet i Orion, przekazał następnie na nie paliwo i prowiant, poczym podążył do Francji i 10.IX.1941 r. osiągnął Bordeaux. W dniu 5.XI.1942 r. wychodzi ponownie na Daleki Wschód. Samozatopiony w dniu 21.XI na południowym Atlantyku, po przechwyceniu przez amerykański niszczyciel Somers. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 33 Tekst

Należący do armatora Hapag motorowiec Burgenland opuszcza 5.VIII.1939 r. Dairen i udaje się w rejs powrotny do Niemiec. W dniu 24.VIII zawija do Kiau-czou (chiński Jiaozhou). Tam też 30.VIII otrzymuje polecenie udania się do Kobe, dokąd dociera 3.IX.1939 r. W dniu 23.IX.39 przejęty przez mary- narkę wojenną jako zaopatrzeniowiec (V-Schiff). W dniu 2.IX.1941 r. opuszcza Kobe i okrążając Przylądek Horn dociera 10.XII.1941 r. do Bordeaux. W dniu 9.XII.1942 r. wyrusza ponownie na Daleki Wschód docierając 12.I.1943 do Kobe. Stamtąd wyrusza 22.I.1943 r. w drogę powrotną, lecz krótko przed osiągnięciem południowego Atlantyku zostaje odwołany do Japonii. 2.IV zawija do Jokohamy. Po zrezygnowaniu z planu użycia go jako zaopa- trzeniowca dla włoskich okrętów podwodnych, stacjonujących w Shōnan (Zatoka Sagami). W dniu 29.X.1943 r. wychodzi ponownie do Francji, lecz zostaje samozatopiony, po przechwyceniu 5.I.1944 r. przez amerykański krążownik Omaha i niszczyciel Jouett. Burgenland był ostatnim łamaczem blokady, który wyruszył do Europy. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza sza 20.IV.1941 z Dairen, zatopiony 6.VI • Münsterland (1922/6408 BRT) podpo- Kondor (1894/439 BRT) przeszedł pod ja- przez samoloty z brytyjskiego lotniskow- rządkowany 29.IX.1939 Kriegsmarine odbył pońską banderę3. ca Eagle 900 Mm NW od Wysp Zielone- kilka rejsów na Pacyfiku i Oceanie Indyj- Największe jednorazowe straty niemiec- go Przylądka. skim zaopatrując krążowniki pomocnicze ka marynarka handlowa poniosła w por- • Regensburg (1928/8068 BRT) podpo- Atlantis, Komet i pryzy Kota Nopan i Silva‑ tach Holenderskich Indii Wschodnich, rządkowany 29.IX.1939 Kriegsmarine za- plana. Wyrusza 18.II.1942 z Yokohamy i do- gdzie zgodnie z depeszą nr 9 w pierwszych opatrywał krążowniki pomocnicze Orion ciera 17.V.1942 do Bordeaux. dniach wojny znalazło schronienie 19 stat- i Komet. Wyrusza 5.IV.1941 z Dairen i do- • Kulmerland (1928/7363 BRT) podpo- ków (118 866 BRT). Już w połowie wrze- ciera 27.VI.1941 do Bordeaux. rządkowany 29.IX.1939 Kriegsmarine od- śnia z tytułu brytyjskich roszczeń obłożono • Ramses (1926/7983 BRT) 12.V.1941 był kilka rejsów na Pacyfiku i Oceanie aresztem pierwsze statki niemieckie, naj- z Dairen, zawrócony do Japonii po stra- Indyjskim zaopatrując krążowniki pomoc- większa fala aresztowań nastąpiła jednak cie m/s Elbe. Wyrusza ponownie 23.X.1942 nicze Orion, Komet i Kormoran. Wyrusza na przełomie listopada i grudnia 1939 roku z Kobe tym razem trasą wokół Afryki, sa- 26.VIII.1942 z Dairen i dociera 7.XI.1942 i objęła prawie wszystkie (tylko dwa frach- mozatopiony 28.XI na Oceanie Indyjskim do Bordeaux. towce należące do Rickmers Reederei unik- 600 Mm na zachód od Australii po przypad- Z przybyłych w 1941 roku z zachodnie- nęły aresztowania) przebywające w holen- kowym spotkaniu z eskortą konwoju OW.1 go wybrzeża Ameryki Południowej statków derskiej kolonii jednostki. Planowane na (m.in. Adelaide i Jacob van Heemskerck). trasą wokół przylądka Horn wyruszyły: styczeń 1940 roku przeprowadzenie przy- • Anneliese Essberger (1936/5173 BRT) • Osorno (1938/6951 BRT) 23.XII.1941 najmniej najwartościowszych jednostek podporządkowany 3.IX.1939 Kriegsmari- z Nomi Bay, dociera 19.III.1942 do Bordeaux. do Japonii nie doszło do skutku. Od 23.III ne. Wyrusza 20.VI.1941 z Dairen i dociera • Rhakotis (1928/6753 BRT) 5.XI.1942 przed portami w których znalazły schronie- 10.IX.1941 do Bordeaux. z Batawii, samozatopiony 1.I.1943 koło nie niemieckie statki patrolują regularnie • Odenwald (1923/5098 BRT) Przylądka Finisterre po napotkaniu brytyj- okręty brytyjskiego Malaya Force, co jeszcze 21.VIII.1941 z Yokohamy, zagarnięty skiego krążownika Scylla. bardziej komplikuje i tak już nie łatwą sytu- 6.XI.1941 na południowym Atlantyku przez Nie były to jedyne niemieckie statki ację niemieckich jednostek w holenderskiej amerykański leki krążownik Omaha i nisz- w portach japońskich, w latach 1940 i 1942 posiadłości. czyciel Somers. Amerykanie zatrzymali sta- Japonia zakupiła pięć jednostek, w tym sta- Jednym z dwóch statków nie obję- tek pod pretekstem podejrzenia o handel tek pasażerski Scharnhorst (1935/18 184 tych aresztem był kotwiczący w Sabang niewolnikami (!) i używania amerykańskiej BRT), późniejszy japoński lotniskowiec na Sumatrze frachtowiec Sophie Rickmers bandery. eskortowy Shinyo. Jeszcze w 1939 roku (1920/7033 BRT) i jako jedyny feralnego • Burgenland (1928/7320 BRT) sprzedano wszystkie statki zatrudnio- 10 maja zostaje samozatopiony przez zało- 21.IX.1941 z Kobe, dociera 10.XII.1941 do ne w „chińskim” kabotażu i na rzece Jang- gę. Drugi kotwiczący w Sabang nie objęty Bordeaux. cy. Pięć trafiło w chińskie ręce, w tym mały aresztem statek Moni Rickmers (1920/5272 • Spreewald (5083 BRT) 17.XI.1941 z Da- Wiking (1919/269 BRT), a niewiele większy BRT) podzielił los pozostałych jedno- iren, 31.I.1942 omyłkowo storpedowany i zatopiony przez U 333. 3. Theo Dorgeist.

34 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej stek i wpadł nieuszkodzony w ręce Holen- swoich jednostek. W wyniku brytyjskiego Pozostałe utracono pod koniec marca i na drów. Jedynie załodze motorowca Rends‑ ataku zabitych zostało 5 marynarzy, 5 było początku kwietnia 1941 roku przy próbie burg (1926/6200 BRT) udało się dokonać rannych (jeden zmarł z ran) a 3 uznano za opuszczenia Morza Czerwonego, bądź na zniszczeń w maszynie, uszkodzenia okaza- zaginionych. Tej nocy w Goa zatonął także Oceanie Indyjskim przy próbie przełamania ły się na tyle poważne, że Holendrom nie włoski statek Anfora (5452 BRT). brytyjskiej blokady na krótko przed kapitu- udało się naprawić statku. Zdobyty w Su- W Zatoce Perskiej przebywało pięć stat- lacją włoskiej kolonii. rabai przez wojska japońskie, po remon- ków należących do armatora DDG Han- W leżącym nad Morzem Czerwonym cie w 1942 roku wszedł do służby jako Tan‑ sa: Hohenfels (1938/7862 BRT), Marien‑ porcie Massawa załogi zatopiły w dniu go Maru. Przeprowadzona nad ranem akcja fels (1921/7575 BRT), Sturmfels (1921/6288 4 kwietnia 6 statków (42 456 BRT). całkowicie zaskoczyła załogi statków, pomi- BRT) Weissenfels (1925/7861 BRT) i Wil‑ Sześć statków i trzy barkasy znalazły mo wcześniejszych ustaleń nie nadano prze- denfels (1922/6224 BRT) zgodnie z depeszą schronienie w portach portugalskiego Mo- widzianego sygnału do zniszczenia statków, nr 9 zawinęły do Bandar Shapur. Nie prze- zambiku, żaden z nich nie powrócił do Nie- powodem było zachowanie ścisłej tajemni- widując rychłego opuszczenia irańskiego miec. Trzy statki Watussi (1929/9521 BRT), cy przez OKW, co do planu „Fall Gelb” i nie portu, odesłano większość załóg na począt- Ussukuma (1921/7834 BRT), Uhlenfels przekazanie odpowiednich informacji dalej. ku 1941 roku via Turcja i ZSRR do Niemiec. (1931/7603 BRT) utracono na południo- Z przebywających w holenderskiej kolo- Na początku maja 1941 roku w celu wym i środkowym Atlantyku przy próbie nii statków, Kriegsmarine „zarezerwowa- wsparcia antybrytyjskiego powstania w Ira- przedarcia się do portów południowo-ame- ła” 3.IV trzy jednostki, były to: Rendsburg ku planowano wykorzystać statki do zablo- rykańskich w listopadzie i grudniu 1939 (6200 BRT), Rheinland (1927/6622 BRT) kowania Schatt-el-Arab (miało to uniemoż- roku, pozostałe jednostki sprzedano Portu- i Wuppertal (1936/6737 BRT). liwić brytyjczykom dostęp do Basry), ale nie galii w maju 1943 roku. Początkowo z braku zadań a później udało się jednak na czas zrealizować tego Z 10 statków (55 615 BRT) przebywają- w wyniku aresztowań stały bezczynnie zamierzenia, na przeszkodzie stanął brak cych na początku września w portugalskich, w portach i wpadły 10.V.1940 – poza mo- dostatecznej ilości załóg. hiszpańskich i belgijskich portach Afryki torowcem Rendsburg – nieuszkodzone Wszystkie statki zostały puszczone na Zachodniej utracono trzy frachtowce: Halle w ręce wroga. dno w dniu 25.VIII.1941 roku po brytyj- (1921/5889 BRT) samozatopiony 16.X.1939 Kolejnym portem w Azji, w którym zna- sko-radzieckim ataku na Iran. Po wydoby- w drodze do Las Palmas po przechwyceniu lazły schronienie niemieckie statki był Mar- ciu, cztery z nich (poza Weissenfelsem) we- przez francuski niszczyciel La Fantasque5 magao w portugalskiej posiadłości Goa. szły do służby pod brytyjską banderą. oraz Adolf Woermann (1922/8577 BRT) W dniu 3.IX kotwiczyły tam należące i Adolf Leonhardt (1921/2990 BRT) samo- do DDG Hansa z Bremen statki Braunfels * * * zatopione 22.XI i 9.XII.1939 na Południo- (1927/7847 BRT), Drachenfels (1921/6342 Statki przebywające w zachodniej części wym Atlantyku po zatrzymaniu przez bry- BRT) i Ehrenfels (1936/7752 BRT). Nie ma- Oceaniu Indyjskiego szukały schronienia tyjskie krążowniki przy próbie dotarcia do jąc najmniejszej szansy dotarcia do kontro- w portach włoskich i portugalskich kolo- brazylijskich portów Santos i Pernambu- lowanych przez państwa Osi terytoriów, po- nii wschodnio-afrykańskich. Próby otrzy- co. Jedynie statek pasażerski Windhuk6 do- zostały w portugalskiej kolonii. Zgodnie mania paliwa nawet w posiadłościach Wło- tarł szczęśliwie 7.XII do brazylijskiego portu z instrukcją statki przygotowano do samo- skiej Afryki Wschodniej okazały się nie lada Santos. Tutaj planowano uzupełnić paliwo zatopienia. Ponad trzy lata później 9 marca problemem. W ten sposób w portach Ery- i prowiant przed powrotem do Niemiec. 1943 roku stały się celem ataku brytyjskich trei i Włoskiej Somalii „ugrzęzło” 13 stat- Niestety, pod koniec grudnia statek zosta- komandosów. ków (84 192 BRT) oraz przybyły z Tangi ho- je obłożony aresztem i uwikłany w niekoń- Trudno zrekonstruować przebieg wyda- lownik Kionga (1921/192 BRT). Holownik czące się rozprawy sądowe m.in. przez bry- rzeń, które doprowadziły do utraty statków. wcielono w skład Kriegsmarine po uprzed- tyjski bank Schröder & Co. W grudniu Według sprawozdania urzędu morskie- nim odmustrowaniu 22 czarnych człon- 1941 roku z powodu niemożliwości opusz- go w Goa dla władz w Lizbonie napastni- ków załogi zastępując ich 15 marynarzami czenia Brazylii załoga dokonała zniszczeń cy wtargnęli do portu ok. godziny 00:45, z przebywającego Chisimayo statku Ucker‑ w maszynie. W dniu 29.I.1942 statek zo- następnie ich łódz mija za rufą Braunfelsa mark. W późniejszym okresie czasu wielu staje skonfiskowany przez władze brazylij- i dobija do Ehrenfelsa. Około 01:15 na stat- członków załóg służyło ochotniczo w nie- skie a następnie sprzedany USA. Z pozosta- kach rozległy się syreny, pomiędzy 01:00- mieckiej kompanii zmotoryzowanej (Com‑ łych jednostek, statek katapultowy Ostmark 01:30 słychać krzyki i strzały na pokładzie, pagnia Autocarrata Tedesca) walczącej (1936/1280 BRT) opuszcza 2.IX port Bo- zauważono pożar na statku, napastnicy u boku włoskich sojuszników. lamie, w portugalskiej Gwinei Bissau i do- schodzą ze statku i udają się w kierunku Tylko dwa statki Tannenfels (1938/7840 ciera 6.IX do Las Palmas. Trzy inne statki, Braunfelsa, ok. godz. 01:35 zauważono po- BRT) i Wartenfels (1921/6181 BRT)4 Wadai (1922/4696 BRT), Togo (1938/5042 żar na pokładzie. umknęły z matni. Uckermark i Askari zato- BRT) i Pionier (1934/3285 BRT) powraca- Napastnicy płyną w kierunku wyjścia nęły 12 i 13.II.1941 przy próbie wyrwania ją pomiędzy 6.X.1939 – 8.I.1940 do Nie- z portu, dochodzi do wybuchu na Braun‑ się ze stojącego przed upadkiem Chisimayo. miec. Przebywające od września 1939 roku felsie, o 01:45 widać pożar na Drachen‑ felsie. Według częściowo sprzecznych ze- 4. Podporządkowany Kriegsmarine m/s Tannenfels opuścił już 31.I.1941 Chisimayo z zaopatrzeniem dla Admiral znań, nie można jednoznacznie stwierdzić, Scheer i Atlantis. Po spotkaniu z nimi ich pryzami Ketty Brövig i Speybank 14.II-17.II, podążył do Bordeaux gdzie do- co było przyczyną zatonięcia statków, jedy- tarł 19.IV, m/s Wartenfels dotarł do Diego Suarez, tam samozatopiony 4.V.1942 w trakcie brytyjskiej Operacji „Ironcla- de”, po wydobyciu bryt. Empire Tugela. nie dla Drachenfelsa można przyjąć, że zało- 5. Według J. Rohwer/G. Hümmelchen – Chronik des Seekrieges był to lekki krążownik Duguay-Trouin. ga zatopiła swój statek. W przypadku dwóch 6. Nocą 5 listopada z kotwiczącego w Lobito statku uciekło w motorowej łodzi ratunkowej 5 członków załogi z 2 ofi- pozostałych jest wielce prawdopodobne, że cerem Gerhardem Trantow na czele. Zawijając jedynie w celu uzupełnienia wody pitnej na hiszpańską wysepkę Anno- bon, docierają 12.I.1940 roku (w/g. L.Dinklage/H.-J-Witthöft 20.I) po ponad dwu miesięcznym rejsie i pokonaniu 4568 napastnicy wzniecili pożary na pokładach Mm (!) do Las Palmas na Wyspach Kanaryjskich. W trakcie rejsu niemieccy marynarze otrzymali prowiant z napotka- a załogi dokonały finalnego zniszczenia nego na oceanie portugalskiego żaglowca szkolnego Sarges.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 35 Tekst

Należący do NDL-u frachtowiec Aachen po opuszczeniu 22.VIII meksykańskiego portu Progreso, miał, zgodnie z planem zawinąć po ładunek do Filadelfii. W dniu 25.VIII po otrzymaniu pierwszej depeszy ostrzegawczej znajdujący się na południe od Przylądka Hatteras statek natychmiast zmienia kurs i po przebyciu Cieśniny Duńskiej dociera 12.IX do Tromsø w Norwegii. Tutaj, po uzupenieniu węgla ze stojącego w porcie parowca Wiegand dociera pomiędzy 22 a 30.IX do Bremy. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza. w Lobito parowce Wagogo (1915/3118 BRT) wyjaśniona do końca, jako prawdopodobny Również powołany w połowie wrze- i Wameru (1920/4076 BRT) sprzedano sprawca zatopienia statku wymieniany jest śnia przez MSZ na stanowisko wicekon- 16.V.1943 roku Portugali. również kotwiczący w Kristiansand torpe- sula, energiczny przedstawiciel Horn Linie dowiec Gyller. Nie można jednak też wyklu- w Curaçao Götscher, będący jednocze- * * * czyć, że stał się ofiarą „friendly fire”, ze stro- śnie szefem komórki NSDAP na wyspie nie Co do losów statków przebywąjacych ny krążownika Karlsruhe. jest w stanie wpłynać znacząco na postawę w portach basenu Morza Karaibskiego i Za- Pozostałe 6 (1929 073 BRT) statków zo- „wątpiących”. Dodatkowo negatywnie na toki Meksykańskiej, to bez wątpienia naj- staje samozatopionych lub wpada w ręce sytuację w Holenderskich Antylach wpły- większe turbulencje towarzyszyły statkom Holendrów w dniu 10.V.1940 roku. Jeden nął wyemitowany 5 października tzn. Ma- szukającym schronienia w Holenderskich z nich Antilla (1939/4363 BRT) wychodzi schke-Telegram: „Do kapitanów wszystkich Indiach Zachodnich (Antyle Holender- wprawdzie 4.III, ale po napotkaniu brytyj- statków przebywających w Curaçao. W od‑ skie). Z kotwiczących w Curaçao i Aru- skiego okrętu zawraca do Aruby i tam też niesieniu do telegramu dotyczącego tymcza‑ bie, na początku wojny 14 statków7 (74 311 zostaje 10.V samozatopiony. sowej rekwizycji nic nie podejmować 612, BRT) utracono 11 jednostek (54 900 BRT). Na utratę tak wielu statków w Cura- lecz odczekać dalszych instrukcji. Kapitan Pięć z nich przy próbie przerwania bloka- çao i Aruba (chociaż właśnie stąd miały Maschke” 9. dy w marcu 1940 roku. Troja (1922/2390 duże szanse przerwania blokady i dotarcia Zgodnie z zawartymi w nim wytyczny- BRT), Heidelberg (1925/6530 BRT) i Han‑ chociażby do położonych po drugiej stro- mi unieważniał częściowo Sonderanweisung nover (1939/5537 BRT) zostają przechwy- nie Atlantyku portów hiszpańskich) miała für Schiffahrt, podporządkowując statki po- cone pomiędzy 1 a 8.III jeszcze na Morzu wpływ niezdecydowana, wręcz kunktator- nownie armatorom. Wyemitowanie tele- Karaibskim, przy czym Hannover po pod- ska postawa części kapitanów. Sprzyja temu gramu nastąpiło bez zgody i wiedzy Mini- paleniu, opuszczony przez załogę (na wo- obłożenie na początku września większości sterstwa Transportu, co było nadużyciem dach terytorialnych Dominikany) wpada statków aresztem. W tej sytuacji nie może ze strony przedstawiciela HAPAG-u kapi- w ręce wroga8. Pozostałe dwa zostają samo- dziwić fakt, że wydany 22.IV rozkaz powro- tana C. Maschkego będącego jednocześnie zatopione po zatrzymaniu przez brytyjskie tu pozostał bez echa. Sytuację komplikuje współpracownikiem Ministerstwa! okręty (Troja po zatrzymaniu przez krążow- dodatkowo bierność ambasadora w Cara- Destruktywna postawa części kapitanów nik Despatch, a Heidelberg przez Dunedina). cas Erwina Poensgena i bezradność podle- próbujących nawet odwieść innych od wy- Dwa statki osiągają Atlantyk, ale Mimi Horn głego mu w Curaçao konsula Fennsona, ten ruszenia w drogę powrotną, prowadzi z bie- (1928/4007 BRT) tonie 28.III w Cieśninie bądź, co bądź 92 letni starzec pomimo wy- giem czasu do konfliktów z oficerami i zało- Duńskiej po napotkaniu brytyjskiego krą- siłków nie był w stanie nakłonić kapitanów gami pragnącymi jak najszybciej powrócić żownika pomocniczego Transylvania. do działania. do kraju. Seattle (1928/7369 BRT) dociera wpraw- 7. W Curaçao znalazły schronienie także dwa małe kabotażowiece Frisia (1930/561 BRT) i Karibia (1921/428 BRT), dzie 31.III.1940 do Norwegii ale tonie 9.IV zajęte przez Holendrów 10.5.1940 późniejsze hol. Saba i St. Eustatius. w trakcie walk o Kristansand, trafiony 8. Zatrzymany przez lekki krążownik Dunedin i kanadyjski niszczyciel Assiniboine. Po przebudowie w 1941 roku prawdopodobnie przez norweską baterię pierwszy brytyjski lotniskowiec eskortowy Audacity. 9. Podawany jest także 9.IX jako data nadania telegramu. Data nadania i tekst telegramu przytoczony na podstawie Odderör (3 x 150 mm). Tak na marginesie L.Dinklage/H.-J-Witthöft – Die Deutsche Handelsflotte... jednocześnie autor stwierdza, że nie jest dziś możliwe jedno- sprawa zatopienia Seattle’a jest do dzisiaj nie znacznie określić datę i odtworzyć dokładne brzmienie tego telegramu. Być może były dwa telegramy!?

36 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Tylko dwom statkom udaje się osiągnąć Listę strat otwiera Emmy Friedrich ku Fritz Schütte na widok zbliżających się bezpieczne porty są to: zbiornikowiec Nord‑ (1904/4327 BRT), ten stary zbiornikowiec okrętów w błędnym mniemaniu, że są to meer (1916/5671 BRT), który ucieka z ła- podporządkowany 25.VIII Kriegsmarine, jednostki brytyjskie poleca zatopić swój sta- dunkiem 8486 ton ropy w grudniu z Cura- po przebudowie kotłów na opalane ropą tek. W rzeczywistości były to amerykańskie çao i dociera 5.I do Vigo oraz Consul Horn i odmustrowaniu obcokrajowców, opusz- niszczyciele Broome (DD‑210), Mc Cormick (1904/8384 BRT) po opuszczeniu w nocy cza 19.X.1939 Tampico z ładunkiem 5480 (DD‑223) i Plunkett (DD‑431)13. 9.I Aruby (zabrał dodatkowo 33 marynarzy ton ropy dla Admiral Grafa Spee’a, cztery Idarwald (1923/5033 BRT) podpalony z innych statków) osiąga szcześliwie ,pomi- dni później 23.X po napotkaniu brytyjskie- 5.XII.194014 na południe od Kuby, po za- mo spotkania z brytyjskim lekkim krążow- go lekkiego krążownika Caradoc zostaje sa- trzymaniu przez przywołany przez amery- nikiem Enterprise, 19.II Hamburg. Dopiero mozatopiony w Cieśninie Jukatańskiej. kański niszczyciel Broome, brytyjski lek- udane przełamanie blokady przez Nordme‑ Kolejne to, statek pasażerski Columbus ki krążownik Diomede. Brytyjczykom po er i Consul Horn na początku stycznia 1940 (1924/35581 BRT) po odysei na Morzu Ka- wejściu na statek nie udaje się ugasić po- roku i raport przybyłego na zbiornikowcu raibskim i w Zatoce Meksykańskiej dociera żaru. Wypalony wrak Idarwalda zatonął Nordmeer, II oficera m/s Hannover Mundta, 4.IX do Veracruz i pozostaje tam do grud- 9 grudnia. obrazujący po raz pierwszy sytuację na stat- nia. Dopiero na rozkaz OKM opuszcza Ostatni z trójki, Rhein (1926/6031 BRT) ku i w Holenderskich Antylach prowadzi do w dniu 14.XII wraz z frachtowcem Arau‑ podpalony w nocy 11.XII.1940 na wysoko- podjęcia energicznych kroków w Berlinie ca (1939/4354 BRT) Veracruz. Nieustan- ści Key West na Florydzie, po przechwy- (m.in. usunięcie 8.II na wniosek Seekrieg‑ nie obserwowany przez amerykańskie ceniu przez holenderski okręt szkolny Van sleitung ze stanowiska kapitana m/s Han‑ okręty chroniące rzekomo ustanowioną jed- Kinsbergen. Holenderski okręt podążał cał- nover Friedricha Müllera10 i zastąpienie go nostronnie przez USA strefę neutralną (na- kowicie zaciemniony w kielwaterze amery- kapitanem Wahnschaffem z s/s Este) i do dające, co jakiś czas otwartym tekstem swo- kańskich niszczycieli Mac Leish (DD‑220) wydania przez Ministerstwo Transportu ją pozycję a tym samym „eskortowanego” i Mc Cormick. Pomimo wielogodzinnych stanowczego rozkazu do powrotu, i w kon- statku) dociera do Cieśniny Florydzkiej. wysiłków również Holendrom nie udaje się sekwencji do wyjścia w lutym i marcu 1940 Tam po południu 19.12, po zatrzymaniu ugasić pożaru. Wrak statku zatopiony został roku wspomnianych wyżej 6 statków. przez czekający na niego brytyjski niszczy- przez brytyjski krążownik Caradoc15. Przebywający w Curaçao parowiec We‑ ciel Hyperion załoga podpala statek i otwie- Przebywające jeszcze w meksykańskich sermünde (1920/5356 BRT) sprzedany zo- ra zawory denne. portach Tampico i Veracruz statki Orinoco stał 28.XII.39 siostrzanej firmie armatora, Również Arauca dociera do Florydy, na (1928/9660 BRT) i Hameln (21/4741 BRT) United Fruit Co., i podniósł banderę Hon- wysokości Miami, w obrębie amerykań- skonfiskowano 1.IV.1941 roku. Kotwiczący durasu. Załoga statku powróciła przez Ko- skich wód terytorialnych i przy próbie za- od 28.VIII w Minatitlan stary zbiornikowiec lumbię, USA, Japonię i ZSRR do Niemiec. trzymania zostaje ostrzelana przez brytyj- Tine Asmussen (1919/6795 BRT), po przej- W innych portach basenu Morza Karaib- ski lekki krążownik Orion12. Arauce udaje ściu 19.XI.1939 do Puerto Mexiko został za skiego kotwiczyły 3 statki. Tylko jeden z nich, się umknąć do Port Everglades. Prawie na- zgodą OKM, 12.II.1940 roku sprzedany Pe- Helgoland (1922/3664 BRT) uciekł 28.X.1940 tychmiast po przybyciu obłożona aresz- troleos Mexicanos S.A. Nowa nazwa statku z Puerto Columbia w Kolumbii i dotarł 30.XI tem, Arauca pozostała w Port Evergla- Juan Casiano. do St. Nazaire. Na nim powróciło 16 mary- des aż do konfiskaty przez USA w dniu Prowadzone równolegle w tym czasie ne- narzy (zastąpili odmustrowanych wcześniej 30.III.1941 roku. gocjacje w sprawie sprzedaży statków Phry‑ Chińczyków) utraconego 7.III koło Domini- Przewidując zajęcie statku załoga zgod- gia, Rhein i Hameln nie zostały uwieńczone kany motorowca Hannover. nie z rozkazem z 17.I.1941 roku dokonała sukcesem. Dwa pozostałe to utracone w wenezu- zniszczeń w maszynie. Statek po naprawie Reasumując można stwierdzić, że w istot- elskich portach Puerto Cabello Sesostris wszedł w lipcu 1941 roku jako USS Saturn ny sposób do strat poniesionych przez że- (1923/3967 BRT) i w Maracaibo mały kabo- (AK-49) do służby w U.S. Navy. Arauca jest glugę niemiecką w Zatoce Meksykańskiej tażowiec Durazzo (1922/1153 BRT). Pierw- typowym przykładem niepotrzebnej utraty przyczyniły się wspierające aktywnie alian- szy obłożony od połowy września aresztem, nowoczesnego frachtowca (dziewiczy rejs tów neutralne podówczas Stany Zjednoczo- zostaje podpalony i całkowicie strawiony statku) z powodu intratnego dewizowo ła- ne. Na konto tej współpracy należy zaliczyć przez pożar w dniu 31.III.1941 roku11 pod- dunku! 5 statków usiłujących wydostać się z Zatoki czas nieudanej próby władz wenezuelskich Rok później w niemniej dramatycznych na Atlantyk. zawładnięcia statkami państw Osi. okolicznościach toną kolejne trzy statki: Nie stanęły na wysokości zadania pla- Natomiast Durazzo internowany już Phrygia (1928/4137 BRT) 16.XI.1940 roku, cówki dyplomatyczne w USA próbujące 4.IX.1939 roku, zostaje ostatecznie przeję- dzień po opuszczeniu Tampico kapitan stat- jeszcze pod koniec sierpnia trzymać stat- ty 2.IV.1941 roku. Wprawdzie otrzymał na- zwę Papajo, ale nie jest do końca pewne, czy 10. Kapitan Friedrich Müller powrócił w 1940 roku na włoskim statku do Europy, i trafił pod zarzutem nie wyko- wszedł do służby pod wenezuelską banderą. nania rozkazu po sąd wojenny Kriegsmarine w Hamburgu, skazany 9.IX.1940 na 10 miesięcy twierdzy zostaje już kilka tygodni później ułaskawiony. Należy jeszcze dodać, że od 17.V.1940 roku 11. Theo Dorgeist (Marine-Doku-Zentrum). J. Rohwer/G. Hümmelchen Chronik des Seekrieges podaje datę obydwa statki przebywały,po uprzednim 1.IV.1941 roku. uszkodzeniu przez załogę maszyn, pod stra- 12.Krążownik Orion miały na Arauca naprowadzić amerykańskie samoloty. 13. J. Rohwer/G. Hümmelchen. w/g. C.Boie Die Deutsche Handelsschiffahrt... były to niszczyciele Barney (DD 149) żą wenezuelskiej marynarki. Z dziewięciu i Blakely (DD 150). statków (80 659 BRT) szukających schro- 14. L.Dinklage/H.-J-Witthöft. C.Boie podaje jako datę zatonięcia 9.XII, a J. Rohwer/G. Hümmelchen w Chronik des Seekrieges 3.XII (!) nienia w meksykańskich portach Tampico, 15. Zatrzymanie i utrata statków Idarwald i Rhein miały bardzo dramatyczny przebieg. Po zatrzymaniu parowca Veracruz i Puerto Mexiko utracono osiem, Idarwald z pokładu brytyjskiego okrętu ostrzelano opuszczającą statek załogę, w wyniku ostrzału czterech maryna- wśród nich Columbus największy niemiecki rzy zostało ranych w tym dwóch ciężko. W przypadku motorowca Rhein, łodzie ratunkowe próbujące dotrzeć do sto- jącego bez ruchu i oświetlającego swoimi reflektorami powierzchnię morza niszczyciela Mc Leish (który i tak odmówił statek, który uległ samozatopioniu podczas podjęcia rozbitków) zostały ostrzelane z pokładu holenderskiego okrętu, ostrzał prowadzono tak długo aż łodzie dobi- II wojny światowej. ły do burty Van Kinsbergena.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 37 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej ki w amerykańskich portach, kierując je za- sokości 98,60 USD! W następnych miesią- chodniego wybrzeża Ameryki Południowej miast bezpośrednio do Europy, do portów cach jakby zapomniano o Pauline Friedrich. statków, nawet w przyjaźnie nastawionych karaibskich i Ameryki Środkowej, co po- Na początku 1941 roku zgodnie z rozka- do Niemiec Chile. średnio przyczyniło się do zagłady większo- zem pozostała na statku załoga dokonała W związku z tym OKM skierowano m/s ści z nich. zniszczeń w maszynie. W dniu 30.III aresz- Düsseldorf (1935/4930 BRT) z 700 ton pali- W Meksyku (podobnie jak w Wenezu- towano załogę pod zarzutem nielegalnego wa z portu Valparaiso do Antofagasty. Sta- eli i Curaçao) niezdecydowany ambasa- przedłużenia pobytu w USA o 60 dni. Na tek opuścił zgodnie z rozkazem 13.XII.1939 dor Baron von Ruedt i konsul w Veracruz początku kwietnia pod zarzutem sabota- Valparaiso17, nie dotarł jednak do por- Eversbusch ulegli nastrojom panującym żu (w związku ze zniszczeniami w maszy- tu przeznaczenia, zatrzymany 15.XII przez wśród części kapitanów, oceniających co- nie) aresztowano kapitana statku Ernsta He- brytyjski krążownik Despatch i po nieuda- raz bardziej pesymistycznie szanse dotar- itzmanna i 7 członków załogi. Wszystkich nej próbie wysadzenia statku, wpadł w ręce cia do Niemiec. Raporty i telegramy wysy- postawiono przed sądem i skazano na kary wroga. Pod brytyjską banderą otrzymał na- łane w tym duchu przez pierwszego z nich 20 lat wiezienia i 20 000 USD grzywny! Sta- zwę Poland, w 1940 roku zmienioną na Em‑ nie wywarły w Berlinie specjalnego wraże- tek po remoncie pływał pod banderą Pana- pire Confidence. nia i rozkaz powrotu pozostał w mocy. my jako Ormandale. W latach 1940/41 z portów zachodnie- Wypełniając instrukcje zawarte w depe- W Ameryce Południowej Kriegsma- go wybrzeża skierowano pięć statków do szy nr 9 prawie wszystkie niemieckie stat- rine „zarezerwowała” 11 statków poza Japonii. Tutaj wypada wspomnieć praw- ki opuściły do 30.VIII porty USA. Jedynym wspomnianym już Emmy Friedrich były dziwą odyseję motorowca Havelland statkiem utraconym w portach USA (nie li- to motorowce: Dresden, München, Leip‑ (1921/6334 BRT), na dryfujący po awarii cząc Arauca) był stary zbiornikowiec Pau‑ zig, Düsseldorf, Königsberg, Weser, Rio maszyn na oceanie statek udaje się napro- line Friedrich (1912/4645 BRT), skonfisko- Grande, Portland, Babitonga, Hermonthis wadzić dwa małe frachtowce Bogota i Qu‑ wany 30.3.1941 roku w Bostonie. Nie jest i Monserrate. ito, holując na zmianę Havelland, wszystkie wiadome, dlaczego statek pomimo zakazu Nie lada problemen okazało się zdoby- trzy docierają 12.VIII.1940 roku szcześli- zawinął pod koniec sierpnia do Bostonu16. cie paliwa dla przebywających w portach zawie do Jokohamy. Dość wcześnie, bo już 10 września, am- basada w Washingtonie zaproponowa- 16. w/g. L.Dinklage/H.-J-Witthöft zbiornikowiec Pauline Friedrich zawinął do Bostonu zgodnie ze specjalnym roz- ła sprzedaż statku i ładunku. Pomimo zgo- kazem OKM o którym Ministerstwo Transportu nie zostało poinformowane. Przeczy temu nieobecność statku na li- dy ze strony OKM do sprzedaży nie doszło. stach jednostek pomocniczych tak w Gröner… jak i w Tanker und Versorger der deutschen Flotte 1900-1980. 17. D.Jung/M.Maass/B.Wenzel – Tanker und Versorger der..., podają, że Düsseldorf skierowano do Antofagasty W dniu 5.I.1940 władze amerykańskie w związku z ciężką sytuacją zaopatrzeniową, miał tam (przejściowo?) pozostać, jako stacjonarny zaopatrzeniowiec pa- aresztowały statek z powodu długu w wy- liwa. W/g. L.Dinklage/H.-J-Witthöft a za nimi (?) C.Boie podaje, że Düsseldorf wypłynął do Montevideo. Portland (Hapag) przebywa w drugiej połowie sierpnia 1939 r. na zachodnim wybrzeżu USA, w Evette. Po otrzymaniu pierwszej wiadomości opuszcza natychmiast USA, kierując się na południe i dociera 22.IX do chilijskiego Coquimbo. Przejęty zostaje przez Kriegsmarine i pozostaje w Coquimbo ponad 14 miesięcy. Po otrzymaniu rozkazu do powrotu przechodzi 4.XII.1940 r. do Talcahuano. Tam statek zadokowano i po przeprowadzeniu niezbędnych napraw i oczyszczeniu kadłuba Portland wyruszył 11.I.1941 r. w drogę powrotna do Europy. 14.III.1941 r. dociera do Bordeaux. Jako łamacz blokady wyrusza w rejs (20.X.1941-1.I.1942 r.) do Japonii. Powraca do Francji 10.X.1942 r. W dniu 22.III.1943 r. wyrusza w kolejny rejs na Daleki Wschód. W dniu 10.IV zostaje puszczony na dno przez własną załogę po zatrzymaniu go przez francuski krążownik Georges Leygues. Fot. zbiory Reinharda Kramera

38 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Należący do DLL parowiec Delos pozostał na Morzu Śródziemnym. Po opuszczeniu 31.VII.1939 r. Hamburga dociera 31.VIII do Burgas. Po wybuchu wojny pozostaje na Morzu Czarnym. W kwietniu 1941 r. przechodzi na Morze Egejskie, służąc jako transportowiec kursujący Afryki Północnej. Delos zostaje ciężko uszkodzony w wyniku nalotu brytyjskiego 12.VII.1942 r. na Tobruk. Tonie 30.VII w trakcie kolejnego nalotu na ten port. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Do Jokohamy docierają 29.VI.1941 przy- ka pomocniczego Orion, lecz zatrzymany Jako ostatni statek opuszcza w dniu byłe z Chile motorowce Osorno (1938/6951 już następnego dnia przez przez krążownik 7.IV.1941 Talcahuano motorowiec Frank‑ BRT) i Rhakotis (1928/6753 BRT). Kolejne pomocniczy Prince Robert staje się pryzem furt (1929/5522 BRT) i dociera 6.VI do Rio pięć statków wyrusza w latach 1939/41 z za- kanadyjskiego okrętu. de Janeiro. Po uzupełnieniu paliwa i ładun- chodniego wybrzeża Ameryki Południo- Jak krytyczna była sytuacja z pozyska- ku wypływa 27.VI w dalszy rejs do Francji. wej wokół Przyląadka Horn do Europy. Były niem paliwa na zachodnim wybrzeżu niech Przechwycony wieczorem 4.VIII.1941 na to: powracający pod koniec sierpnia z Ka- najlepiej zobrazuje przykład motorow- zachód od Azorów przez należący do Ocean lifornii do Hamburga motorowiec Tacoma ca Portland (1928/7132 BRT). Powracają- Boarding Vessel brytyjski okręt pomocniczy (1930/8268 BRT). Statek po dotarciu 10.IX cy do Niemiec z cennym ładunkiem chi- Cavina zostaje zatopiony przez własną zało- do Chile, wychodzi w dniu 9.XI.1939 z Tal- lijskiej miedzi Portland opuścił w styczniu gę. Podczas opuszczania statku lewoburto- cahuano i dociera 22.XI do Montevideo. 1941 roku chilijski port Talcahuano tylko wa łódz ratunkowa została ostrzelana z po- Planowane w następnych dniach wyjście do z minimalnym zapasem ropy. Dopiero po kładu brytyjskiego okrętu. Dziewiętnastu Niemiec pokrzyżowało przybycie w nocy spotkaniu 11.II na Południowym Atlantyku członkom załogi udaje się umknąć w szalu- 13.XII.1939 do Montevideo pancernika Ad‑ z zaopatrzeniowcem marynarki Nordmark pie w kierunku Azorów, po tygodniu zostają miral Graf Spee. W związku z planowanym pobrał od niego wystarczającą ilość paliwa wzięci na pokład przez portugalski niszczy- zatopieniem Admiral Grafa Spee’a, na statek pozwalającą dotrzeć 14.III do Bordeaux. ciel Vouga i odstawieni do Lizbony, stamtąd przeniesiono wiekszość załogi okrętu. Ta‑ Drugim statkiem, który dotarł do Fran- powracają do Niemiec. coma miała również przejąć grupę mary- cji był Dresden (1937/5567 BRT). Statek wy- W międzyczasie pod wpływem USA zmie- narzy przygotowującą okręt do zatopienia szedł 19.X.1939 z chilijskiego portu Valpa- nia się w niektórych państwach Ameryki Po- a następnie dostarczyć wszystkich do Bu- raiso z zaopatrzeniem dla Admiral Grafa łudniowej nastawienie rządzących do państw enos Aires. Statek nie dotarł jednak do ar- Spee’a, lecz z powodu zmiany sektora ope- Osi. W wyniku nacisków ze strony USA do- gentyńskiego portu, na przeszkodzie stanę- racyjnego okrętu nie dochodzi do spotka- chodzi 1.IV.1941 roku w Peru, Ekwadorze ła bowiem urugwajska kanonierka Uruguay nia i Dresden zawija 25.XI.1939 do brazy- i Kostaryce do nieudanej próby zajęcia prze- zawracając statek do Montevideo. Władze lijskiego portu Santos. Pozostaje tam do bywających w portach tych państw pięciu urugwajskie uznały transport załogi okrę- marca 1941 roku. W dniu 28.III.1941 roku statków niemieckich: Friesland (1925/6310 tu przez Tacomę za akt wojenny i zatrzyma- mając na pokładzie 2500 ton mazutu i pro- BRT), Leipzig (1938/5898 BRT), Monser‑ ły statek. Z dniem 1.I.1940 frachtowiec zo- wiant opuszcza Santos, tym razem dla krą- rate (38/5578 BRT), Eisenach (1921/4323 stał internowany. W dniu 17.III.1942 roku żownika pomocniczego Atlantis, po spotka- BRT) i Cerigo (1922/1120 BRT). Tym ra- władze Urugwaju skonfiskowały statek18. niu z nim w dniach 16 i 18.IV wyrusza do zem nie ma zakoczenia (w porę ostrzeżone) Poczynione przez załogę zniszczenia w ma- Francji i osiąga szczęśliwie St. Jean de Luz i wszystkie statki zostają podpalone lub sa- szynie okazały się na tyle poważne, że Taco‑ 20.V.1941 roku. mozatopione przez własne załogi19. Dzień ma weszła do służby dopiero po zakończe- niu wojny. 18. w/g. L.Dinklage/H.-J-Witthöft podaje, że Tacoma przejęta została przez Urugwaj jako rekompensata za zatopio- Motorowiec Weser (1929/9179 BRT) ny w dniu 8.III.1942 roku przez włoski okręt podwodny Enrico Tazzoli (Kmdr.por. C. Fecia di Cossato) urugwajski statek Montevideo. Urugwajczycy błędnie przyjęli, że sprawcą zatopienia był niemiecki okręt podwodny. opuszcza 25.IX.1940 meksykański port 19. J. Rohwer/G. Hümmelchen podają w Chronik des Seekrieges, że Eisenach wszedł pod banderę Kostaryki pod na- Manzanillo z zaopatrzeniem dla krążowni- zwą Ultramarino.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 39 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej wcześniej z peruwiańskiego portu Callao Jeden statek, Kersten Miles (1922/4971 ka ostrzelano łodzie ratunkowe zmusza- uciekają motorowce Hermonthis (1935/4833 BRT) z powodu awarii maszyn zawi- jąc załogę do dobicia do burty Dorsetshire, BRT) i München (1936/5578 BRT), jednak nął 26.X.1939 do Las Palmas (Kersten Mi‑ (dwie łodzie ratunkowe z przestrzelinami już następnego dnia po ukazaniu się na ho- les udało się dwukrotnie zmylić napotkane znaleziono na brazylijskiej plaży. W związ- ryzocie patrolującego przed portem kana- okręty brytyjskie!). ku z tym incydentem, Brazylia wystosowała dyjskiego krążownika pomocniczego Prin‑ Z różnych przyczyn utracono bezpowrot- notę protestacyjną), Wolfsburg (1915/6201 ce Henry, naprowadzonego prawdopodobnie nie 12 statków, w większości na Północnym BRT) i Uruguay (1922/5846 BRT) zatonę- przez ścigające je peruwiańskie samoloty, zo- Atlantyku, jednym z nich była Bertha Fis‑ ły 2.III i 6.III w Cieśninie Duńskiej po prze- stają zatopione przez własne załogi20. ser (1920/4110 BRT) zatopiona przez załogę chwyceniu przez krążownik Berwick a La Na zakończenie należy jeszcze wymienić 20.XI po zatrzymaniu w obrębie islandzkich Corunia (1922/7414 BRT) 13.III na zachód Erlangen (1929/6101 BRT), jedego z dwóch wód terytorialnych przez brytyjski krążow- od Wysp Owczych po zatrzymaniu przez statków przybyłych do Ameryki Południo- nik pomocniczy Chitral. Innym, wspomnia- brytyjski krążownik pomocniczy Maloja. wej z Australii i zapewne najbardziej zna- na na wstępie Bahia Blanca (1918/8558 Ostatnim utraconym statkiem był Nor‑ nego niemieckiego statku w tym okresie. BRT) utracona w nocy 9/10.I.1940 w Cie- derney (1921/3667 BRT), parowiec opu- Po dramatycznym rejsie, który przyniósł śninie Duńskiej po zderzeniu z górą lodo- ścił 9.VIII.1941 brazylijski port Para i zo- mu duży rozgłos dociera 12.XI.1939 do chi- wą. W tej liczbie są cztery jednostki zdoby- stał 17.VIII samozatopiony na północny lijskiego portu Puerto Montt. Negocjacje, te przez Brytyjczyków, wszystkie pomiędzy wschód od ujścia Amazonki po napotkaniu co do sprzedaży parowca Chile nie zostają Islandią a Wyspami Owczymi: Cap Nor‑ krążowników: lekkiego Despatch i pomoc- uwiecznione sukcesem i Erlangen wychodzi te (1922/13 615 BRT) 9.X przez krążownik niczego Pretoria Castle. Przyczyna tak póź- w połowie lipca 1941 roku w rejs powrotny Belfast, Gloria (1917/5896 BRT) 21.X przez nego wyjścia była… dość prozaiczna, brak (z planowanym postojem dla uzupełnienia krążownik Sheffield, Rheingold (1922/5055 załogi, węgla i ładunku! W styczniu 1940 węgla w Montevideo) do Europy. Nie dane BRT) 27.X przez krążownik Delhi, Bor‑ roku po odmustrowaniu Chinczyków sta- mu jest jednak dotrzeć do Francji, 25.VII po kum (1922/3670 BRT) 18.XI przez krążow- nowiących większość załogi, na statku po- napotkaniu brytyjskiego, lekkiego krążow- nik pomocniczy California, ten ostatni już została kadra oficerska i techniczna. Jak nika Newcastle zostaje zatopiony przez wła- w drodze do Kirkwall z załogą pryzową na wynika z informacji asystenta Attaché Mor- sną załogę. pokładzie, został 23.XI zaatakowany (artyle- skiego w Buenos Aires KKpt. H. Bohny, W atlantyckich portach Ameriki Połu- rią) i ciężko uszkodzony przez U 33 (Kptlt. przedstawicielstwo w tym czasie nie dyspo- dniowej nie było generalnie zbytnich pro- von Dresky). W obawie przed zatonięciem, nowało ani odpowiednim personelem22 ani blemów z otrzymaniem paliwa czy ładunku. wrak statku osadzono na mieliźnie. W wy- węglem i miało chwilowe problemy z fun- Tradycyjnie przyjaźnie nastawione kraje, ta- niku ataku z pozostawionych na statku 12 duszami na zakup ładunku, dlatego statek kie jak Argentyna i Brazylia nie uległy w od- niemieckich marynarzy 3 poniosło śmierć, musiał pozostać w Para. różnieniu od krajów na zachodnim wybrze- załoga pryzowa nie poniosła strat. Pozostający od 3.V.1940 w gotowości jako żu (poza Chile) czy Karaibach naciskom Pozostałe sześć: Minden (1921/4318 rezerwowy zaopatrzeniowiec dla krążowni- USA i wpływ Waszyngtonu na politykę tych BRT), Gonzenheim (1929/4574 BRT), Po‑ ka pomocniczego Orion, m/s Rio Grande państw (Brazylia do 1942 roku) w stosunku seidon (1922/5864 BRT), Mecklenburg (1939/6062 BRT), pozostał w Rio Grande do państw Osi był stosunkowo niewielki. (21/7892 BRT) i Parana (1921/6038 BRT) do Sul do jesieni 1940 roku. Wyszedł do- Z przebywających na początku wrze- zostają pomiędzy 26.IX a 12.XI.1939 samo- piero 31.X, ale z przeznaczeniem dla krą- śnia 1939 roku w portach Brazylii, Argen- zatopione w Cieśninie Duńskiej i koło Wysp żownika pomocniczego Thor. Na pokładzie tyny i Urugwaju 40 statków (253 328 BRT), Owczych. Zdobyty na północ od Trinida- znalazło się zaopatrzenie i pilnie oczekiwa- utracono pomiędzy IX.1939 a VIII.1941 17 du 25.X przez Francuzów parowiec Santa ne na krążowniku cześci zamienne dostar- jednostek (101 065 BRT)21. Jeden statek Fé (1921/4627 BRT) powrócił po kapitula- czone do Brazylii włoskimi łodziami latają- s/s Goslar (1929/6040 BRT) zawinął 5.IX cji Francji pod niemiecką banderę i służył cymi. Po spotkaniu z krążownikiem 9-16. do Paramaribo w holenderskim Surina- w następnych latach na Morzu Sródziem- XI Rio Grande zabiera do Francji załogi zamie i tam też został zatopiony przez zało- nym i Czarnym. topionych przez Thora statków i dociera gę 10.V.1940 roku. W pierwszych dniach W roku następnym próbę przełamania szczęśliwie 13.XII do Bordeaux. Na wiosnę wojny u wschodnich wybrzeży Amery- blokady podjęło 8 statków, 4 z nich osią- 1941 roku opuściły Brazylię dwa ostatnie ki Południowej utracono poza wspomnia- gnęły porty macierzyste: Bahia (1927/4117 V-Schiffe. Wspomniany wcześniej Dres‑ ną na wstępie Olindą parowce Carl Fritzen BRT) 17.II, Sao Paulo (1922/4977 BRT) den i Babitonga (1922/4453 BRT). M/s Ba‑ (1920/6594 BRT) i Inn (1929/2867 BRT); 3.III, Santos (1923/5943 BRT) 16.III i Anto‑ bitonga opuścił 24.IV.1941 brazylijski San- pierwszy zatrzymany i zatopiony 4.IX przez nio Delfino (1921/13 589 BRT) 7.IV. tos z wodą, prowiantem i 1120 tonami oleju krążownik Ajax, drugi 5.IX przez krążow- Utracono cztery, wszystkie przez samo- napędowego dla Atlantisa. Po spotkaniu 4.V nik Neptune. zatopienie: Wakama (1921/3771 BRT) 13.II pozostał przy krążowniku do 30.V, po prze- Do końca 1939 roku w drogę powrot- koło Cap Frio w obrębie brazylijskich wód jęciu załóg zatopionych przez Atlantisa stat- ną do Niemiec wyruszyły 24 statki, 10 terytorialnych po zatrzymaniu przez krą- ków, podążył do Francji. Po drodze, 14.VI z nich dotarło szczęśliwie do portów ma- żownik Dorsetshire. Z pokładu krążowni- przekazano załogi alianckich statków na za- cierzystych były to m.in. należące do linii Hamburg – Süd statki pasażerskie Ge‑ 20. Motorowiec München został podpalony przez załogę. Płonący wrak zatopił peruwiański krążownik Almiran‑ neral Artigas (1923/11 254 BRT), Monte te Grau. 21. Osiemnastym statkiem utraconym w drodze powrotnej do Niemiec był parowiec Santa Fe (1921/4627 BRT), Pascoal (1931/13 870 BRT), Monte Olivia zdobyty (po nieudanej próbie samozatopienia) w dniu 25.X.1939 na zachód od Dakaru przez francuskie niszczyciele Le (1925/13 750 BRT) i pasażersko-towaro- Fantasque i Le Terrible. Statek po kapitulacji Francji zwrócono właścicielowi. wy Bahia Laura (1919/8561 BRT), notabe- 22. Norderney nie był odosobnionym przypadkiem! Podobne problemy wystąpiły na wielu innych statkach m.in. Borkum, Nienburg, Anatolia, Mecklenburg gdzie dużą część załóg stanowili Chińczycy, na innych byli to np. Hindusi. ne uszkodzony w polu lodowym w Cieśni- Dla wszystkich trzeba było znaleźć odpowiedni personal, np. dla parowca Erlangen załogę uzupełniono marynarzami nie Duńskiej. sprowadzonymi ze statków w Peru.

40 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej opatrzeniowiec Alstator23. Babitonga została * * * ty to: Bilbao 5 statków (9580 BRT), El Fer- zatopiona przez własną załogę w dniu 21.VI Dogodne położenie i przychylne nasta- rol 2 (7252 BRT), Huelva 4 (9288 BRT), Ka- po napotkaniu brytyjskiego ciężkiego krą- wienie Madrytu miały istotny wpływ na de- dyks 4 (7111 BRT), Sevilla 2 (3332 BRT), po żownika London. cyzje wielu kapitanów, szukania schronienia jednym statku w Gijon Fortuna (1906/2700 Z pozostających jeszcze w połowie 1941 w hiszpańskich portach. Pomiędzy 25 sierp- BRT) i w Ayamonte Spica (1904/1385 BRT). roku w portach brazylijskich i argentyń- nia i początkiem września na Wyspy Kana- Natomiast w Las Palmas i Santa Cruz de skich sześciu statków, sprzedano we wrze- ryjskie i do atlantyckich portów Hiszpanii Tenerife na Wyspach Kanaryjskich kotwi- śniu 1941 roku Brazylii kotwiczące w Ba- zawinęło 86 statków. Jednakże część z nich czyło 9 (59 648 BRT) statków. hia Bollwerk (1917/4173 BRT) i Maceio jeszcze przed wybuchem wojny wyruszyła W następnych tygodniach przybywały (1920/3235 BRT). Bollwerk wyszedł wpraw- w drogę powrotną do Niemiec25. kolejne statki: 16.X z Lizbony do Huelva He‑ dzie 20.IX.1939 roku w drogę powrotną W dniu 3 września w portach nad Atlan- lios a 27.IX z Buenos Aires do Las Palmas do Hamburga, jednak problemy technicz- tykiem przebywało – z podporządkowa- parowiec Asuncion i 26.X.1939 wspomniane zmusiły kapitana do zawinęcia do Bahi nymi marynarce tankowcami – 55 stat- ny już Kersten Miles. Parowiec Kersten Miles gdzie już pozostał. We wrześniu 1942 roku ków (185 531 BRT), z tego najwięcej, bo aż przeszedł 31.XII do Santa Cruz de Tenerife sprzedano Argentynie frachtowce Anato‑ 36 (144 883 BRT) w Vigo! Pozostałe por- gdzie pozostał do końca wojny. lia (1923/2446 BRT), Nienburg (1922/4318 BRT) i przybyły 9.III.1940 z Sydney, via Tal- 23. Planowane początkowo przekazanie załóg alianckich statków na pomocniczy zaopatrzeniowiec marynarki Eger‑ cahualco i Montevideo, do Buenos Aires s/s land nie doszło do skutku. Egerland padł (5.VI.1941) ofiarą „big round up”, brytyjskiej operacji wymierzonej przeciw jednostkom zaopatrzeniowym uczestniczącym w Operacji „Rheinübung”. Lahn (1927/8498 BRT). W tym miejscu na- 24. C. Boie podaje datę 2.XI.1940. leży nadmienić, że wydany 15.I.1940 roku 25. Były to Bahia Castillio (1918/8579 BRT), Bianca (1921/1375 BRT), Bremerhaven (1921/5356 BRT), Casablan‑ ca (1936/2313 BRT), Cläre Hugo Stinnes I (1936/5295 BRT), Freiburg (1923/5165 BRT), Hamm (1921/5874 BRT), rozkaz powrotu dla parowca Nienburg zo- Iris (1921/3323 BRT), Kytheria (1901/3727 BRT), Oslebshausen (1923/4989 BRT), Palermo (1922/1461 BRT), Palime stał jeszcze w styczniu cofnięty i statek po- (1937/2863 BRT), Python (1936/3664 BRT), Rotenfels (1927/7854 BRT), Telde (1934/2969 BRT), Tucuman (1918/4621 został w Buenos Aires. Wcześniej ich zało- BRT), Tübingen (1920/5453 BRT), Ulm (1938/3071 BRT), Wadai (1922/4696 BRT). Rotenfels opuścił 27.8. wieczorem (nie biorąc pilota) Vigo i pomimo zakazu obrał kurs na kanał La Manche, 30.VIII minął Dover i nie niepokojony przez gi zasiliły załogi powracających do Niemiec nikogo dotarł 31.VIII do Bremerhaven. Podobnie Bremerhaven z El Ferrol, Tucuman, Palermo i Iris z La Coruna prze- statków. Natomiast kotwiczący w Rio Gran- szły przez kanał La Manche. Jeszcze 28.VIII Oslebshausen mając na pokładzie 7000 ton rudy żelaza opuścił Bilbao de do Sul Montevideo (1936/6075 BRT) ob- i przeszedł przez kanał La Manche, docierając w nocy 31.VIII do Bremen. Casablanca wpłyneła 28.VIII do Vigo i po uzupełnieniu węgla opuściła port 29.VIII w nocy, płynąc pomiędzy Islandią i Wyspami Owczymi dociera 11.IX do Ki- 24 łożony od 20.XI.1939 aresztem , zostaje lonii. 29.VIII z El Ferrol wypływają Freiburg i Bianca jednak tylko pierwszy z nich osiąga 18.IX Kilonię. Bahia Castillio, na wniosek brytyjskiego banku 24.III.1941 Cläre Hugo Stinnes I, Hamm, Telde, Python i Ulm opuszczają 29/30.VIII Las Palmas i docierają już po wybuchu wojny do Norwegii. Palime, Tübingen z Santa Cruz de Tenerife i Wadai z Las Palmas docierają 9.IX 15.IX i 14.IX do Murmań- zlicytowany i w dniu 27.I.1942 ostatecznie ska. Kytheria wypłynął z El Ferrol i dotarł 2.IX do Hamburga (błędną jest informacja, jakoby jeszcze jako Gerda Ferdi‑ przez władze brazylijskie skonfiskowany. nand pozostał w El Ferrol i w 1940 dotarł do Bordeaux).

Regensburg (NDL) wyruszył 9.VIII.1939 z Yokohamy w drogę powrotną do Niemiec. Zawrócił i 3.IX zawinął do Kobe. Przejęty przez Kriegsmarine zaopatrywał w 1940 roku dwukrotnie krażownik pomocniczy Orion. W dniu 5.V.1941 roku wyruszył z Dairen wokół przylądka Horn do Europy. W dniu 27.VI dociera do Bordeaux. Rok później wyrusza ponownie na Daleki Wschod. W dniu 7.VII.1942 przybywa do Yokohamy. Z Kobe wyrusza 19.IX w rejs powrotny do Europy. Storpedowany w cieśninie Sunda zawija do Singapuru. Po remoncie wyrusza 5.II.1943 z Batawii do Europy. Regensburg ma rozkaz podążać do Niemiec. Dociera do Cieśniny Duńskiej tam też dopełnia się jego los. Zatrzymany 30.III przez krążownik Glasgow zostaje zatopiony przez własną załogę. Na fotografii Regensburg w czerwcu 1941 roku w zatoce Biskajskiej po powrocie z Japonii eskortowany do Bordeaux przez przy- byłe naprzeciw trałowce. Fot. zbiory Reinharda Kramera

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 41 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Bez wątpienia największym „punktem ków opuściła port planowo wieczorem 11.11., Arucas. Pomimo szalejącego sztormu (9°B) zapalnym” było Vigo. Przybycie w krótkim były to parowce: Cordoba (1919/4611 BRT), kapitan Möhring decyduje się zatopić swój czasie do stosunkowo niewielkiego por- Konsul Hendrik Fisser (1928/4458 BRT), Lah‑ statek. Wraz z Arucasem ginie 13 członków tu tak dużej liczby statków z prawie 1500 neck (23/1663 BRT), Livadia (1923/3094 załogi w tym kapitan statku. marynarzami na pokładach musiało mieć BRT), Ludolf Oldendorff (1903/1953 BRT), Pecha ma także Orizaba, statek dociera wpływ na nastroje mieszkańców miasta. Palos (1923/997 BRT), Sebu (1921/1894 BRT) wprawdzie do Hammerfest w Norwegii, ale Niezadowolenie budziło w wyniszczonym i Tanger (1923/1742 BRT), wszystkie poza wieczorem 25.II, wkrótce po opuszczeniu wojną domową kraju przede wszystkim frachtowcem Konsul Hendrik Fisser zatrzy- portu wchodzi na skały (po ewidentnym oprowiantowanie statków. Złożoność sy- manym 22.XI na południe od Islandii przez błędzie pilota) i tonie nazajutrz. Jedynie tuacji potęgowało zauważalne wśród załóg krążownik Calypso osiągnęły pomiędzy 7-18. Wangoni pomimo napotkania przed Kri- rozluźnienie dyscypliny a nawet sporadycz- XII porty macierzyste. stiansandem brytyjskiego okrętu podwodne przypadki niesubordynacji wypływają- Po miesięcznej przerwie w dniu 12.XII nego Triton, szczęśliwie dociera 1.III.1940 ce w pierwszej linii z bezczynności i braku wypływa z Vigo kolejny statek Rio de Janeiro do Kilonii. konkretnych dyrektyw a tym samym nie- (1914/5261 BRT), i (tak jak inne) poprzez Z położonych na południu Hiszpanii pewności, co do dalszych losów. Dość szyb- Norwegię dociera bezpiecznie 29.I.1940 do portów próbę przerwania blokady podjęły ko raporty napływające z Vigo zaalarmowa- Hamburga28. trzy statki. Pierwszym z nich był przebywa- ły przedstawicielstwo w Madrycie i Berlin. Kolejny statek opuścił Vigo dopie- jący w Sevilli Hugo Oldendorff (1904/1876 W połowie września Ministerstwo Trans- ro 13.I.1940, a był nim Albert Janus BRT). Po pobraniu ładunku statek prze- portu w porozumieniu z MSZ i we współ- (1928/1598 BRT). Miał jednak pecha i już szedł do Kadyksu, ze stojącego w porcie pracy z hiszpańskimi władzami podjęto następnego dnia natknął się na francuski parowca Larache (1923/1231 BRT), uzu- kroki mające przeciwdziałać szkodliwym krążownik pomocniczy Victor Schoelcher. pełnił następnie zapas węgla i 25.X.1939 tendencjom i uspokoić nastroje. Pomimo, że Albert Janus wolno tonął, to wyszedł w drogę powrotną do Niemiec, W tym celu utworzono grupę fachow- Francuzom nie udaje się utrzymać statku po postoju pomiędzy 14-24.XI w Reykja- ców mających na miejscu okiełznać sytuację na powierzchni i zostaje on dobity artylerią viku a później w Norwegii. Szczecin osią- i przygotować jak najprędzej statki do po- francuskiego okrętu. ga 7.XII.1939. wrotu. Na prośbę ambasadora w Hiszpanii Przygotowania do wypłynięcia kolejnych W dniu 2.XI.1939 z Huelva wychodzi poprawą dyscypliny zajął się szef hiszpań- jednostek nie uszły uwadze działających Henning Oldendorff (1916/3968 BRT), pa- skiej grupy NSDAP były oficer marynarki w Vigo alianckich szpiegów. rowiec dociera do Cieśniny Duńskiej. 17.XI. handlowej Thomsen, a konsulowi w Vigo Niecały miesiąc po frachtowcu Albert zostaje zatrzymany przez krążownik Co‑ Albertowi Kindlingowi z powodu stanu Janus, w dniu 10.II opuszcza Vigo sześć lombo i odprowadzony do Szkocji. Ostatni zdrowia (cierpiał na zaburzenia słuchu) nie statków: Arucas (1927/3369 BRT), Mo‑ z trójki, Glücksburg (1920/2680 BRT) opu- będącemu w stanie sprostać piętrzącym się rea (1922/1927 BRT), Orizaba (1939/4354 ścił Kadyks 26.XII.1939 i już wkrótce zosta- problemom przydzielono do pomocy szefa BRT), Rostock (1923/2542 BRT), Wahe‑ je wykryty przez brytyjski samolot. W nie- miejscowej grupy NSDAP Meyera. he (1922/4709 BRT) i Wangoni (1921/7848 długim czasie pojawia się przywołany przez Prowiant sprowadzano teraz z Włoch BRT). Tym razem w celu przechwycenia tej pilota niszczyciel Wishart. W związku a Hiszpanie ze swojej strony wprowadzi- grupy statków alianci wydzielają z Home z beznadziejną sytuacją kapitan Andresen li dla załóg godzinę policyjną. Podjęte dzia- Fleet, Western Approaches Command, decyduje się osadzić statek na brzegu. Pod- łania przyniosły wkrótce pozytywne rezul- Northern Patrolu i francuskiego Amiral jęta jeszcze przez Wisharta próba odcięcia taty, szczególnie przygotowania do powrotu Ouest kilka grup poszukiwawczych pod niemieckiego statku od wybrzeża kończy wpłynęły w istotny sposob na poprawę dys- dowództwem admirała Dunbar Nasmitha się niepowodzeniem. Próby ściągnięcia pa- cypliny wśród załóg statków. (CinC Western Apporoaches). Ich łupem rowca przez przybyłe na miejsce zdarzenia Pierwsza grupa złożona z czterech padają aż cztery statki. 4.I.1940 roku hiszpańskie holowniki nie zo- statków: Brake (1920/5347 BRT), Kiel Pierwszą ofiarą jest Rostock, bo już kilka stały uwieńczone sukcesem. Po ostrych pro- (1922/3703 BRT), Nordenham (1915/4592 godzin po opuszczeniu Vigo zdobyty zostaje testach hiszpańskiego rządu, działania bry- BRT) i Rolandseck (1937/1845 BRT) wy- przez francuskie awizo Elan. Statek wszedł tyjskich okrętów w obrębie hiszpańskich ruszyła w drogę powrotną 10.X.1939 roku. pod francuską banderę jako Saint Maurice, wód terytorialnych, jak te niszczyciela Wi‑ Wszystkie statki dotarły pomiędzy 23.X-15. a po kapitulacji Francji został zwrócony pra- shart, stały się rzadsze. W obliczu strat po- XI bezpiecznie do Niemiec. Planowane jesz- wowitym właścicielom. niesionych na przełomie 1939/1940 roku cze tego samego dnia wyjście parowca Sebu Kolejnymi stratami są Morea, zdoby- wstrzymano czasowo dalsze rejsy z hiszpań- przesunięto o miesiąc. ty 12.II na południowy-zachód od Hiszpa- skich portów. Kolejne dwa parowce Leander (1925/989 nii przez brytyjski niszczyciel Hasty (wszedł Chcąc przedłużyć okres przebywania BRT) i Tenerife (1922/4996 BRT) opuści- pod brytyjską banderę jako Empire Seamen) w rejonach patrolowania operujących na ły Vigo 8 i 9.XI26, Obydwa statki nie miały i Wahehe, zdobyty 21.II na południowy Atlantyku U-Bootów, Kriegsmarine przeję- szczęścia i zostały przechwycone przez bry- wschód od Islandii przez krążownik Man‑ ła na początku 1940 roku w Hiszpanii kil- tyjskie okręty, pierwszy z nich zatrzyma- chester i niszczyciel Kimberley (wcielony ka (wspomnianych na wstępie rozdzialu) ny 10.XI na zachód od Przylądka Finister- pod nazwą Empire Citizen). statków mających pełnić funkcję stacjonar- re przez niszczyciel Isis, a drugi tonie 21.XI W dniu 3.III na wschód od Islandii tonie nych zaopatrzeniowców okrętów podwod- w Cieśninie Duńskiej po zatrzymaniu przez zatrzymany przez krążownik York parowiec nych. Po zakończeniu swojej działalności krążownik pomocniczy Chitra27. Pomimo obaw niektórych kapitanów 26. J. Rohwer/G. Hümmelchen w Chronik des Seekrieges podaje datę 9.XI.1939. w związku z zatrzymaniem dzień wcześniej 27. w/g. C. Boie był to krążownik pomocniczy Transylvania. 28. Dwukrotnie przesuwano datę (4.X i 11.XI) wyjścia Rio de Janeiro z Vigo, z powodu jego ładunku, który przewi- przez brytyjski okręt w odległości 100 Mm od dziany był dla państw neutralnych. Dopiero po przeładowaniu na przybyłe w tym celu statki holenderskie i włoski s/s Vigo parowca Leander, następna grupa stat- Manzani i pobraniu nowego ładunku mógł wyruszyć w drogę powrotną do Niemiec.

42 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Rio Grande (Hamburg-Süd). Ten nowoczesny motorowiec wyszedł 17.VII.1939 r. w swój dziewiczy rejs do Porto Alegre w Brazylii. Przejęty po wybuchu wojny przez marynarkę miał służyć jako zaopatrzeniowiec dla operujących na południowym Atlantyku nawodnych okrętów Kriegsmarine. Dopiero 9.XI.1940 r. wyruszył na spotkanie z krążownikiem pomocniczym Thor. Po przejęciu z Thora załóg zatopionych przez niego statków podążył do Francji. W dniu 14.XII.1940 r. dotarł do Bordeaux. Jako łamacz blokady dwukrotnie dociera do Japonii 12.IX.1941 – 6.XII.1941 r. do Kobe; powracając między 31.I.1942 – 10.IV.42 do Bordeaux i maszerując między 28.IX.1942 – 31.XII.1942 r. wchodzi do Jokohamy. W dniu 28.I.1943 r. Rio Grande wyrusza w drogę powrotną do Francji i już będąc na południowym Atlantyku zostaje zawrócony do Japonii, dokąd dociera 31 marca. Po raz kolejny wychodzi w drogę powrotną 4.IX.1943 r. do Francji. W dniu 4.I.1944 r. zostaje zatopiony na południowym Atlantyku przez własną załogę po otworzeniu zawo- rów dennych po przechwyceniu przez amerykański krążownik Omaha. Fot. zbiory Reinharda Kramera wszystkie te statki pozostały do końca woj- podległy Kriegsmarine zbiornikowiec Re‑ ścił Las Palmas w 1939 roku był przybyły ny w Hiszpanii. kum przebywał w Santa Cruz de Tene- z Buenos Aires Asuncion (1921/4626 BRT). Szybkie zwycięstwo nad Francją i zaję- rife. Zgodnie z rozkazem pierwsze dwa Parowiec opuścił port 11.XI i po dłuższym cie francuskich portów nad zatoką Biskajską statki, Amasis (1923/7129 BRT) i Chem‑ postoju w Norwegii dotarł 29.XII.1939 do i kanałem La Manche diametralnie zmie- nitz (1929/5522 BRT) wyruszyły wieczo- Hamburga. niło strategiczną sytuację Niemiec. Zarów- rem 24.IX.1939 w drogę powrotną do kra- Z pozostających jeszcze na Wyspach Ka- no Kriegsmarine jak i marynarka handlowa ju. Pierwszy z nich osiągnął 18.X Hamburg. naryjskich statków, zbiornikowiec Geda‑ otrzymały bezpośredni dostęp do Atlanty- Mniej szczęścia miał Chemnitz, zatrzymany nia (1920/8923 BRT) wyruszył 14.X.1940 ku i poprzez Kanał La Manche połączenie 28.IX przez francuski okręt podwodny Pon‑ roku do Francji docierając 2.11. do St. Na- z niemieckimi portami. Dla żeglugi odpa- celet został odprowadzony do Casablanki. zaire. Niecały miesiąc później 11.XII w jego dła trwająca tygodniami pełna niebezpie- Statek wszedł pod francuską banderę jako ślady podążył parowiec Madrid (1922/8777 czeństw trasa wokół Wielkiej Brytanii. Saint Bernard, a po kapitulacji Francji został BRT) i również on szczęśliwie osiągnął Dlatego we wrześniu 1940 roku wzno- zwrócony prawowitym właścicielom. Dwa 28.XII.1940 St. Nazaire. Służący do po- wiono akcję powrotną kierując teraz wszyst- tygodnie później, 7.X opuścił Las Palmas łowy 1942 roku w Las Palmas jako sta- kie powracające statki do portów francu- zbiornikowiec Biscaya (1927/6326 BRT), cjonarny zaopatrzeniowiec okrętów pod- skich. Brytyjska blokada morska stała się lecz nie dane mu było dotrzeć do Niemiec. wodnych parowiec Corrientes (1921/4565 fikcją. Ostatnie frachtowce z Hiszpanii za- Zostaje zatrzymany 20.X na południe od Is- BRT) – notabene ostrzelany 9.V.1940 roku winęły do Bordeaux na początku 1941 roku. landii przez krążownik pomocniczy Scotsto‑ z morza przez prawdopodobnie francuski Z 10 statków przebywających pod ko- un, a po nieudanej próbie samozatopienia okręt podwodny – przekazany został (po niec września na Wyspach Kanaryjskich został odprowadzony przez załogę pryzową uprzednim przeniesieniu pozostałych jesz- aż 9 kotwiczyło w Las Palmas, a jedynie do Kirkwall. Ostatnim statkiem, który opu- cze na pokładzie zapasów na Kersten Mi‑

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 43 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej les) 1.IX.1943 Hiszpanom, w formie re- Trzeci z nich, parowiec Antochia zostaje Zajęcie w czerwcu 1940 roku francuskich kompensaty za storpedowany omyłkowo samozatopiony 23.XI na południe od Islan- portów nad Atlantykiem otworzyło przed 19.IX.1942 przez U 512 statek Monte Gor‑ dii po przechwyceniu przez brytyjski krą- Niemcami nowe możliwości. Od września bea (1923/3720 BRT). żownik pomocniczy Laurentic. 1940 roku wznowiono przerwaną na po- Natomiast podległe Kriegsmarine zbior- W Horta na wyspie Fayal znalazły schro- czątku roku akcję powrotną kierując po- nikowce Winnetou i Charlotte Schliemann nienie parowce Klaus Schoke (1938/5830 wracające z Hiszpanii, Wysp Kanaryjskich wyruszyły na Daleki Wschód. Jedynie BRT) i Luise Bornhofen (1906/2860 BRT). i portów południowo-amerykańskich statki zbiornikowiec Rekum (1920/5546 BRT) po Kapitan pierwszego z nich pomimo otrzy- (także włoskie) teraz wyłącznie do portów 12 tygodniowym rejsie zaopatrzeniowym mania już w lutym 1940 roku rozkazu do francuskich. W marcu 1941 roku podję- dla krążowników pomocniczych Widder powrotu, opuścił Hortę dopiero 22.XI.1940 to próbę wznowienia połączeń do Amery- i Thor zawija 8.X.1940 do St. Nazaire. (po otrzymaniu 13.XI ponownego rozka- ki Południowej. Udane powroty statków Geopolityczne uwarunkowania i wska- zu do natychmiastowego wyjścia w morze) z Dalekiego Wschodu zachęciły do podję- zówki zawarte w Depeszy nr 9 miały klu- i przeszedł do Punta Delgada, a po pobraniu cia w następnych latach, pod egidą OKM, czowy wpływ na to, że na początku wrze- węgla i ładunku wyruszył 1.XII do Francji. rejsów niemieckich i włoskich statków (tzn. śnia tylko jeden niemiecki statek przebywał Statek przechwycony w nocy 5/6.XII.1940 łamaczy blokady) do Japonii i portów Azji (poza Azorami) w portugalskim porcie. Był przez brytyjski krążownik pomocniczy Ca‑ południowo-wschodniej. Jednak od połowy nim przybyły 25.VIII z Rotterdamu do Li- lifornia zostaje zatopiony przez załogę. 1943 roku wraz ze wzrostem potencjału bo- zbony parowiec Helios (1912/3821 BRT). Po Pozostający jeszcze w Horcie stary pa- jowego aliantów na południowym Atlanty- rozładunku i za zgodą Ministerstwa Trans- rowiec Luise Bornhofen został 30.XI.1943 ku rosły straty państw Osi. portu Helios opuszcza 16.X.1939 hiszpań- sprzedany Portugalii. Utrata na początku stycznia 1944 roku ską Huelvę a następnie 28.I.1940 przechodzi Pomimo, że „po drodze”, tylko 5 stat- trzech z czterech powracających z Azji do Sevilli (Reda Bonanza). Podjęta stam- ków zawinęło na należącą wówczas do Kró- statków, była przyczyną wydania w dniu tąd próba przerwania blokady i dotarcia do lestwa Danii, Islandię. W dniu 3.IX w stolicy 18 stycznia przez Hitlera polecenia, zawie- Niemiec kończy się po kilku godzinach nie- wyspy Reykjaviku przebywały 2 statki. Tego szenia dalszych rejsów frachtowców na Da- powodzeniem i statek zawraca do Sevilli. dnia przybyły parowiec Sardinien (1928/4292 leki Wschód i skoncentrowanie się wyłącz- W dniu 22.IX.1942 Helios zostaje sprzeda- BRT) i kotwiczący od 30.VIII Erika Hen‑ nie na transportach surowców okrętami ny Hiszpanii. drik Fisser (1923/3347 BRT). W ciągu kolej- podwodnymi30. Pomimo, że wielu kapitanów rozważa- nych pięciu dni zawinęły do Rejkiawiku jesz- Dotkliwe straty poniesione przez flo- ło początkowo możliwość schronienia na cze 3 statki: 6.IX płynący z Las Palmas Hamm tę handlową w latach 1939-1941 roku Azorach ostatecznie zawinęło tam tylko sie- (1921/5874 BRT), 7.IX powracający z Kara- (133 8546 BRT), przy czym tylko w 1940 dem jednostek. W stolicy archipelagu Pun- ibów Lübeck (1923/3703 BRT) i 8.IX przybyły roku w trakcie Operacji „Weserübung” utrata Delgada przebywały Rudolf Albrecht z El Ferrol parowiec Bianca (1921/1375 BRT). cono 168 487 BRT, wydatnie uszczupli- (1922/3817 BRT), Germania (1938/9851 W dniu 2.X Hamm i Lübeck opuści- ły stan posiadania Marynarki Handlowej. BRT), Antiochia (1921/3106 BRT), Eilbek ły Reykjavik i docierają po krótkim po- W następnych dwóch latach wspołczyn- (1936/2185 BRT) i Trifels (1922/6198 BRT). stoju w Norwegii odpowiednio 15 i 18.X nik strat wyniósł odpowiednio 371 000 BRT Pierwszy z nich podporządkowany Krieg- do Hamburga. Cztery dni później Reykja- i 326 000 BRT, i wzrósł ponownie do po- smarine przechodzi do Santa Cruz de Te- vik opuszcza parowiec Sardinien i osiąga, nad 545 000 BRT w roku 1944 (patrz tabe- nerife a stamtąd dociera 5.V.1941 do Bor- z międzypostojem w Narwiku, w dniu 30.X la obok). deaux. Germania, planowany początkowo szczęśliwie Hamburg. W dniu 16.X z Islan- Wykruszający się tonaż i wzrastające na luty 1940 roku powrót tego zbiorni- dii wyrusza Erika Hendrik Fisser29 i docie- z biegem wojny zapotrzebowanie na trans- kowca do Niemiec, został przedwcześnie ra 9.XI do Kilonii. Jako ostatni (po katego- port morski m.in. ze strony organizacji Todt odkryty i statek pozostał do październi- rycznym rozkazie z Berlina) opuścił w dniu próbowano po części zaspokoić poprzez za- ka w Punta Delgada. Po przejściu do San- 18.X Islandię parowiec Bianca, lecz pięć dni kup i charter dodatkowych statków za gra- ta Cruz de Tenerife pozostaje od 15.X.1940 później na północ od Wysp Owczych zo- nicą przedewszystkim w Szwecji, z wielu pod rozkazami Kriegsmarine. Zbiorni- staje zatrzymany przez brytyjski krążownik wzgędów nie było to optymalne rozwiąza- kowiec zawinął 23.III.1942 do Bordeaux. pomocniczy Transylvania i odprowadzony nie i podobnie jak nieliczne nowozbudowa- Mniej szczęścia miały pozostałe statki: Tri‑ do Leith. ne jednostki czy nader skromnie przekazy- fels, Eilbek i Antochia, gdyż podjęte w listo- wane żegludze cywilnej pryzy nie wpłynęło padzie 1939 roku próby przerwania bloka- VI. Zakończenie znacząco na poprawę sytuacji. W związku dy i dotarcia do Niemiec zakończyły się dla Chociaż w trakcie zmagań II wojny świa- z tym od samego początku wojny duże zna- wszystkich trzech niepowodzeniem. Pierw- towej punkt ciężkości przypadł na Bałtyk czenie w przewozach morskich przypadło szy z nich opuścił Azory w dniu 12.XI i już i Morze Północne to bynajmniej działalność flotom państ skandynawskich i pozostałym dwa dni później 14.XI.1939 zostaje zatrzy- niemieckiej marynarki handlowej nie ogra- w kraju holenderskim i belgijskim armato- many przez francuski krążownik pomocni- niczyła się tylko do tych dwóch akwenów. rom. W umowach dwustonnych określono czy Koutoubia i po nieudanej próbie podpa- lenia zdobyty przez Francuzów wszedł pod 29. W trakcie pobytu w Reykjaviku doszło na statku do zajść mających znamiona buntu. Po opuszczeniu statku 1 września przez 16 holenderskich członków załogi, doszło wśród oficerów i części załogi do aktów niesubodynacji banderę francuską jako Sainte Louise, po a nawet dezercji. Po powrocie do Niemiec czterech oficerów statku postawiono przed sądem. W dniu 12.III.1940 roku kapitulacji powrócił pod banderę niemiec- I oficer Schmidt został skazany na karę 9 miesięcy więzienia. Trzech pozostałych oficerów Kley, Meyer i Müller, Urząd Morski skazał na karę grzywny w wysokości 60 RM. Szef RSHA Heinrich Himmler uznał zasądzone wyroki za zbyt ła- ką. Drugi po zatrzymaniu 18.XI w Cieśni- godne w czasie wojny, Schmidt po odbyciu kary został przewieziony z więzienia do obozu Sachsenhausen. Również ponie Duńskiej przez krążownik pomocniczy zostali otrzymali dodatkowo do grzywny po 3 miesiące obozu. W październiku 1942 Komisja dyscyplinarna Izby Mor- Scotstoun został odprowadzony do Gre- skiej zawiesiła patent kapitański Schmidta na rok czasu pozostawiając inne uprawnienia w mocy. 30. Warto nadmienić, że dowódca przerywacza blokady Osorio kapitan Paul Hellmann był jedynym cywilem ude- enock, wszedł pod banderę brytyjską jako korowanym Krzyżem Rycerskim Krzyża Żelaznego (odznaczeniem przyznawanym wyłącznie żołnierzom). Motoro- Empire Scout. wiec Osorio był ostatnim przerywaczem blokady który dotarł na początku 1944 roku do Francji.

44 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

wielkość dostępnego tonażu, rodzaj trans- portowanych ładunków i wysokość sta- – – – – – – – 23 21 45 44 21 154

Statki wek frachtowych. Podział ładunków dla po- szczególnych krajów wyglądał następująco:

1945 Szwecja ruda żelaza, drewno i węgiel. Da- nia ruda żelaza, drewno węgiel, zboże. Fin- – – – – – – – BRT 62 245 61 455 99 092 68 602 landia ruda żelaza, siarka i drewno. Holan- 125 894 417 288 dia i Belgia ruda żelaza i drewno. Norwegia ruda żelaza, węgiel, siarka i Związek Ra- dziecki (do czerwca 1941) bawełna, zboże, 9 9 7 28 12 10 10 11 42 18 19 17

192 konopie i len. Statki Na początku grudnia 1940 roku marynarka zapoczątkowała zwrot części statków 1944 przejętych w związku z planowaną Opera- cją „Seelöwe”. Ale w związku z prawie chro- BRT 62 552 59 039 32 216 29 548 34 229 20 303 29 052 17 371 44 798 60 168 49 396 106 901 545 573 nicznym niedoborem tonażu coraz częściej zerkano w stronę Kriegsmarine, wiosną 1942 roku w rezultacie masywnych naci- 7 3 9 5 1 2 6 7 6 12 12 13 sków OKM przekazało armatorom 20 0000 83

Statki BRT, dokładając w późniejszym okresie czasu kolejne 150 000 BRT (te „straty” mary- 1943 narka powetowała sobie przejmując dużą część budowanych w tym czasie w Niem- BRT 5843 25 102 41 098 29 610 53 709 13 420 28 254 21 697 36 000 22 614 28 527 13 389

319 263 czech i krajach okupowanych statków), nie rekompensowało to jednak strat poniesionych przez Marynarkę Handlową od po- czątku wojny. 6 3 7 8 8 6 5 4 6 13 11 15 92

Statki W lecie 1942 roku podjęto wreszcie kroki mające na celu poprawę sytuacji w żegludze

1942 powołując do życia program budowy nowych statków. Powstały z incjatywy ośmiu

BRT armatorów przy czynnym poparciu Komi- 61 539 38 091 14 086 30 047 30 047 23 707 27 519 28 322 22 806 16 587 25 214 53 873 371 838 sarza do Spraw Żeglugi Morskiej tzn. Han‑ sa Programm31 otrzymał wkrótce najwyż- szy stopień pilności stawiający go na równi 4 3 8 7 8 8 12 13 24 13 10 15

125 z programem budowy U-Bootów. Statki Pomimo podejmowanych wysiłków „piętą achillesową” programu pozostawały stocznie, 1941 przeciążone do kresu możliwości zamówie- niami i bieżącymi remontami dla Kriegsma- BRT 8982 30 221 11 832 95 663 37 647 29 038 35 813 67 090 30 728 21 013 36 117 112 362 516 506 rine, nękane od 1943 roku coraz intensyw- niejszymi alianckimi nalotami bombowymi i cierpiące nie tylko na brak fachowców, ale Straty Niemieckiej Marynarki Handlowej w latach 1939-1945 (statki powyżej 500 BRT) 1939-1945 (statki w latach Marynarki Niemieckiej Straty Handlowej 7 6 2 3 1 5 1 4 ogólnie siły roboczej nie były w stanie spro- 12 12 35 30 118 Statki stać w pełni założeniom programu. Zmieniająca się na niekorzyść Nie-

1940 miec sytuacja wojenna prowadzi od końca 1943 roku do wzmożonej rekwizycji stat- 951 BRT 6003 1879 6780 63 631 24 375 23 108 52 477 14 347 19 778 ków w krajach okupowanych (w Norwe- 191 316 165 628 570 273 gii dopiero w ostatnich miesiącach wojny) i przekazywania w czarter niemieckim ar- matorom32. – – – – – – – – 11 13 11 14 49 Statki 31. Hansa-Programm opracował inż. Ernst Gödecke.

1939 Program zakładał budowę frachtowców trzech nośności: 3000 TDW, 5000 TDW i 9000 TDW oraz dwa typy ho- lowników: 600 KM i 1000 KM. Początkowy plan przewi- – – – – – – – –

BRT dywał budowę 209 jednostek w 45 stoczniach (niemiec- 73 483 50 148 60 205 67 931 251 767 kich, szwedzkich, holenderskich, duńskich, belgijskich i fińskich): 128 statków 3000 TDW (inkl.2 dla Danii), 49 statków 5000 TDW (inkl. 16 dla Danii), 20 statków 9000 TDW i po 6 holowników każdego typu. Do maja 1945

I wybudowano 58 statków. V X. IX IV VI II. III XI. VII XII. VIII 32. Rekwizycja następowała na tych samych warun-

W tabeli nieuwzględniono statków należących do MMR i statków przejętych przez Kriegsmarine, uwzględniono natomiast łamacze blokady i transportowce czasowo pod rozkazami Kriegsmarine. pod rozkazami czasowo blokady i transportowce łamacze uwzględniono natomiast Kriegsmarine, przez przejętych należących do MMR i statków W tabeli nieuwzględniono statków kach (Reichsleistungsgesetz) jak w przypadku armatorów niemieckich.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 45 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Innym kluczowym akwenem okazało się W dniu 1.VII.1943 roku (tego dnia ze- Marynarka Handlowa straciła 154 statków Morze Śródziemne. Początkowo jako „wło- szły ze statków hiszpańskie załogi) podpo- (417 288 BRT)35. Z pozostałego w dniu ka- skie mare nostrum” nie odgrywało w nie- rządkowano MMR 10 małych frachtowców pitulacji tonażu36 alianci przejęli do po- mieckich planach żadnej znaczącej roli, zatrudnionych przy transporcie zaopatry- działu 248 statków (1 041 539 BRT), a 33 jednak po niepowodzeniach armii włoskiej wania na Kretę, zakupionych przez OKM (121 800 BRT) wypełnione amunicją ga- pod koniec 1940 roku w Grecji i w Afry- w połowie 1941 roku w Hiszpanii, a po zową zatopili na Bałtyku i Morzu Północ- ce Północnej, Niemcy zmuszeni byli zre- 8 września 1943 roku spółce podporządko- nym, kolejne 100 000 BRT to tzn. X-Ships, widować swoje plany i przyjść z pomocą wano przejęte statki włoskie. statki z niemieckimi załogami zatrzymane swojemu sojusznikowi. W styczniu 1941 Jesienią 1943 MMR przejęła statki na- przez Brytyjczyków do własnej dyspozycji roku utworzono w Rzymie wydział Se‑ leżące do Schwarzmeer-Schiffahrt GmbH (w większości powróciły po 1950 roku pod etransportchef Italien, na jego czele sta- (SS-GmbH). banderę niemiecką). W rękach armatorów nął kadm. G. Horstmann mający za zada- Odczuwany dotkliwie przez cały okres niemieckich pozostało ok. 120 000 BRT nie koordynację transportów morskich na wojny na Morzu Śródziemnym brak do- wyłącznie starych i małych statków żeglu- południowych rubieżach Europy. W dniu statecznej ilości własnych załóg, starano gi przybrzeżnej. 8 lutego opuścił Neapol w kierunku Li- się kompensować poprzez werbunek ma- bii pierwszy konwój z żołnierzami „Afri- rynarzy innych narodowości. Przykłado- Bibliogafia ka Korps” zapoczątkowując tym samym wo na wodach greckiego archipelagu byli L. Dinklage, H.- J. Witthöft – Die Deutsche Handelsflot‑ Operację „Sonnenblume”. Statki niemiec- to w większości Grecy a na przejętych we te 1939-1945 t. I/II. kie od samego początku intensywnie eks- wrześniu 1943 roku włoskich statkach pły- R. Schmelzkopf – Die deutsche Handelsschiffahrt 1919- ploatowane w konwojach afrykańskich po- wały nadal załogi włoskie bądź miesza- 1939 t. I/II. niosły w latach 1941/42 – podobnie jak ne niemiecko-włoskie. W trakcie swoje- C. Boie, B. Oesterle – Die Deutsche Handelsschiffahrt bei żegluga włoska – niezwykle ciężkie straty, go krótkiego istnienia Mittelmeer Reederei Kriegsausbruch 1939. przy czym tylko w 1941 roku utracono aż GmbH posiadała ponad 2000 jednostek33 K.-H. Schwadtke – Deutschlands Handelsschiffe 1939- 27 jednostek (98 244 BRT). i była aż do rozwiązania w dniu 15.IX.1944 1945. Poniesione straty i szybko wzrasta- roku pod tym względem największą spółką A. Kludas – Die Geschichte der deutschen Passagierschif‑ jące zapotrzebowanie na transportow- armatorską świata! W związku ze specyfi- fahrt 1850-1990 t. I-V. ce w związku z nabierającą rozpędu kam- ką swojej działalności (spółka wykonywa- A. Kludas – Die Seeschiffe des Norddeutschen Lloyd 1857- panią afrykańską zmusiły Niemców do ła prawie wyłącznie zadania transportowe 1970. szukania w Hiszpanii i Francji pilnie po- na rzecz Wehrmachtu) statki MMR pływa- A. Kludas – Die Schiffe der deutschen Afrika-Linien 1880- trzebnego tonażu. Na podstawie zawarte- ły pod banderą służbową Rzeszy (Reichs‑ 1945. go 28.VIII.1942 w Nevers niemiecko-fran- dienstflagge). D. Jung, M. Maass, B. Wenzel – Tanker und Versorger der cuskiego porozumienia, rząd francuski Ograniczone przynajmniej w począt- deutschen Flotte 1900-1980. przekazał 29 statków (ok. 115 000 BRT), kowym okresie czasu możliwości pozy- J. Brennecke – Schwarze Schiffe weite See. ich właściciele duńscy, norwescy i grec- skania dodatkowego/nowego tonażu za- E. Gröner – Die deutschen Kriegsschiffe 1815-1945 t. 3-8/ cy armatorzy w zamian za zwrot statków owocowały powstaniem kilku nowych I/II. byli zobowiązani wyczarterować swoje projektów opracowanych z myślą o Morzu H.-H. Hildebrand, A.Röhr, H.-O.Steinmetz – Die deut‑ jednostki Komisarzowi do Spraw Żeglugi Śródziemnym i Czarnym, najbardziej za- schen Kriegsschiffe t. I-X. Morskiej (Reichskommissariat für Seeschif‑ awansowanym z nich był zapoczątkowany Z. Freivogel – Deutsche Hilfskreuzer des Zweiten Welt‑ fahrt), statki wobec braku własnych załóg wiosną 1942 roku w stoczniach niemiec- krieges. przekazano do dalszego użytkowania Wło- kich i włoskich program budowy małych K.von Kurzleben, W.Schroeder, J. Brennecke – Minen‑ chom. Należy dodać, że wcześniej francuzi frachtowców (795-834 BRT) tzn. Krieg‑ schiffe 1939-1945. przekazali 50 statków należących do alian- stransporter, w późniejszym okresie czasu R. Güth – Die Marine des Deutschen Reiches 1919-1939. tów i armatorów z krajów okupowanych, rozszerzony o stocznię francuską, węgier- S. Kiekel – Die Reichsmarine zwischen Küstenverteidi‑ także te jednostki z braku niemieckich za- ską i rosyjską, z planowanych 62 jednostek gung und Weltmachtstreben. łóg podniosły włoską banderę. W trak- (KT 1–KT 62) ukończono do końca woj- J. Rohwer, G. Hümmelchen – Chronik des Seekrieges cie operacji Anton w listopadzie 1942 roku ny 42 statki34. Specjalnie dla małych stocz- 1939-1945. zajęto w portach południowej Francji 177 ni greckich opracowano projekt proste- K.-G. Klietmann – Auszeichnungen des Deutschen Re‑ (ok. 700 000 BRT) statków. go kabotażowca z drewna o nośności 600 iches 1936-1945. Na podstawie podpisanej w dniu ton tzn. H.F.-Transporter. Z zamówionych W. Treue, E. Möller, W. Rahn – Die Marinerüstung 1919- 23 stycznia umowie (tzn. porozumie- statków (W.A.1–W.A.6) zwodowano do 1942. nie Laval-Kaufmann) rząd Vichy przeka- lipca 1944 wszystkie sześć, do końca sierp- J. Miciński – Księga polskich statków 1918-1945 t. I/II. zał w charter państwom Osi 159 (646 000 nia 1944 roku ukończono 2 (3?) jednostki. J. Miciński, B. Huras, M. Twardowski – Księga polskich BRT) stojących bezczynnie w portach jed- Ostatnie miesiące wojny przyniosły po- statków 1918-1945 t. III. nostek, pozostawiając do swojej dyspozycji nownie ogromne straty (m.in. Operacja „Taschenbuch der Kriegsflotten 1914”. jedynie ok. 50 000 BRT. „Hannibal”), pomiędzy 1.I a 9.V.1945 roku „Taschenbuch der Kriegsflotten 1940”. Dla efektywniejszego zagospodarowania przejętego tonażu utworzono 16.XI.1942 33. W tym m.in. ok. 750 włoskich kabotażowców, żaglowców z napędem motorowym i jednostek rybackich, 450 jednostek rzecznych i ok. 600 greckich żaglowców z napędem motorowym. roku z incjatywy Karla Kaufmanna i przy 34. Pierwszy zbudowany w stoczni Deutsche Werft AG Hamburg KT 3 wszedł do służby 16.IX.1942 roku i pozostał udziale 11 tradycyjnie działających na tym w Niemczech. W związku ze zmieniającą się sytuacją wojenną i przejęciem statków francuskich i włoskich część z nich akwenie armatorów półpaństwową spół- ukończono jako Eskortowce (U-Jäger). 35. Powyżej 500 BRT. kę żeglugową Mittelmeer Reederei GmbH 36. Przytoczone liczby pochodzą z opracowania L. Dinklage/H.- J. Witthöft – Die Deutsche Handelsflotte 1939-1945 (MMR). t. I/II.

46 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Michał Jarczyk Ciężki krążownik Pola, jeden z trzech utraconych w feralnej bitwie. Fot. zbiory MaurizioTekst Brescii

Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich Część II – Bitwa koło Przylądka Matapan

Po preludium, w którym przedstawiliśmy zaledwie krótki zarys, podkreślając decydujący wpływ bądź zniszczonych. Za wyjątkiem jedne‑ Ultry na działania morskie śródziemnomorskiego TDW, pora na preludium, czyli bitwie, o któ- go straconego samolotu, nasz flota nie po‑ rej by się wydawało wszystko już zostało napisane, ale … z brytyjskiego punktu widzenia. niosła żadnych strat, czy uszkodzeń. To, co Pora, więc na spojrzenie strony przeciwnej, z pewnością stanowić będzie cenne uzupełnienie. się wydarzyło przed bitwą i wszystkie z tym Szczególnie interesujące wydaje nam się, że pokonani przez niszczący ogień artylerii nieprzyja- związane informacje, na podstawie, których ciela, zostali następnie narażeni na ataki innego, znacznie groźniejszego i bardziej „żarłocznego” opracowałem swój plan, są Waszym lordow‑ wroga, ale nie zdradzamy, kto nim był. Przyjemnej lektury. skim mościom doskonale znane.” Potwierdza to, że już 27 marca napłynęły Pułapka koło Przylądka Matapan Wydarzenia, o których będzie mowa ro- „informacje”, które były aż tak ważne i po- Po tarenckiej katastrofie brytyjskie sa- zegrały się 27 i 28 marca 1941 r. i do hi- chodziły z bardzo pewnego źródła (Ultra!), moloty torpedowe zadały flocie włoskiej storii przeszły pod pojęciem „Bitwy że dowodzący flotą brytyjski admirał uwie- kolejny, nie mniej dotkliwy cios, przyczy- u Przylądka Matapan”. Bardziej adekwat- rzył w nie bez jakichkolwiek zastrzeżeń. niając się do zatopienia krążowników Fiu‑ ne byłaby „Pułapka pod Matapanem”, po- I skłoniły go do przesunięcia uprzednio me, Zara i Pola oraz dwóch niszczycieli. nieważ włoskie okręty dały się zwabić do zaplanowanej, zakrojonej na wielką skalę Postaramy się prześledzić rozwój sytuacji zręcznie zastawionej przez admirała Cun- wcale nie łatwej operacji. Warto posłuchać, godzina po godzinie i faza po fazie, aby wy- ninghama (ABC) pułapki. Cunningham co ABC ma do powiedzenia w tej materii: jaśnić, że zarówno ciężkie błędy popełnio- był dokładnie poinformowany o wyjściu „Było bardzo istotne, aby w przypusz‑ ne przez włoskie dowództwo oraz górujące i kierunku marszu włoskiej eskadry. Poru- czalnym rejonie operacyjnym nie dopu‑ nad włoskimi siły brytyjskie nie były jedy- szony zostaje tutaj bardzo ciemny i dosyć ścić do wyniknięcia niczego wyjątkowego, nymi odpowiedzialnymi nowej katastro- bolesny punkt, aby też dać odpór wszyst- aby przeciwnik nic nie zaczął podejrzewać fy. Ta została spowodowana, przez zatrzy- kim wątpliwościom i spekulacjom po- wzmagając jednocześnie swoją czujność. manie włoskiej eskadry na morzu, tylko po wstałym po bitwie, na podstawie informa- Szczęśliwym zbiegiem okoliczności w morzu to, aby ją samoloty torpedowe z Formida‑ cji z pierwszej ręki. Najlepiej, kiedy głos znajdował się konwój AG 9 (bryt. – przyp. ble’a spokojnie mogły zaatakować, a unie- oddany zostanie brytyjskiemu dowódcy MiJa) z transportem wojska idący do Pieru‑ ruchomione jednostki stały się następnie Eskadry Aleksandryjskiej: su i znajdował się w tym momencie na po‑ ofiarami baterii Warspite’a, Barhama i Va‑ „Proszę przedłożyć lordowskim mościom łudnie od Krety. Konwój szedł swoim kur‑ lianta. Brytyjskie pancerniki nie oddałyby załączone raporty z bitwy koło Przylądka sem do zachodu słońca w dniu 27 marca ani jednego wystrzału, gdyby przedtem sa- Matapan, która rozegrała się w dniach od i potem zawrócił. Inny konwój, który wy‑ moloty torpedowe nie unieruchomiły naj- 27 do 30 marca 1941 r. Pięć nieprzyjaciel‑ szedł z Pireusu w kierunku południowym pierw Vittorio Veneto, a potem Polę. ski okrętów zostało zatopionych, spalonych, został również zawrócony.”

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 47 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

9.a Squadriglia niszczycieli wyplywa z Tarentu jako osłona dywizjonu krążowników. W szyku torowym płyną: Alfieri, Gioberti, Carducci, i Oriani. Fot. Uffico Storico Marina Militare Podstęp, aby pozwolić konwojowi kon- • siły rozpoznawcze z Krety i koło Cyre- wschodni, aby następnie część zespołu tynuować marsz przez cały dzień 27 mar- najki zostały wzmocnione następująco: skierowała się ku wyspie Gaudos, na po- ca i pozwolić mu dopiero w nocy zawrócić, • RAF przeprowadził 28 marca wzmoc- łudnie od Krety, a drugi podzespół skiero- doskonale pasował do planu, bo u dowód- nione rozpoznanie i naloty bombowe na wać się miał w kierunku Morza Egejskie- cy włoskiej eskadry nie mogło się nasunąć Morzu Egejskim i na zachód od Krety; go. Koło południa zostały zauważone przez przez to żadne podejrzenie, co do akwe- • okręty podwodne Rover i Triumph nieprzyjacielski samolot rozpoznawczy. nu, po którym się poruszał. Gdyby na- otrzymały rozkaz patrolować u wejścia do Pomimo, że ten meldunek nie przedstawiał sunęły się mu jakiekolwiek podejrzenie, Zatoki Suda i koło Milos; dla admirała Cunninghama w zasadzie nic to z pewnością by zawrócił. Jego siły były • Grupa „D” (Juno, Jaguar i Defender) nowego, co do pozycji włoskiego zespołu zbyt słabe i mógł mieć obawy, gdyby przy- miała czekać w gotowości bojowej w Pi- (po 18 godzinach), to pomimo tego wydał padkowo natknąłby się na wroga. W samej reusie; rozkazy następującej treści: rzeczy jednak, zaplanował dokonać wypa- • krążownik plot. Carlisle miał wyjść „Grupa Bojowa „B” znajdzie się 28.03. du wyznaczając sobie cel zniszczenia jed- w kierunku Zatoki Suda celem wzmocnie- o godz. 06.30 w punkcie 34°20´N/24°10´O. nego z konwojów chodzących do Grecji. nia tamtejszej obrony plot.; Grupa „C” pozostaje przy zespole pancer‑ Z tego też względu jego zespół składał się • greckie siły morskie zostały postawio- ników. z niemal lekkich jednostek, czyli 8 krążow- ne w stan gotowości bojowej. RAF rozpozna sytuację 28 marca na ob‑ ników i tylko jednego pancernika, Vittorio To wszystko wydaje się dosyć osobliwe szarze w południowej części Morza Jońskie‑ Veneto, na którym admirał podniósł swo- i bardzo dziwne zarazem, kiedy się dowie- go, południowo – zachodniej części Morza ją flagę. Decydującym o sukcesie wypa- my, jak się potoczyły dalsze wydarzenia. Egejskiego i na południe od Krety.” du było zachowanie tajemnicy, gdyż tylko 28 przed południem włoska eskadra mia- Uzgodniony na 28 marca godz. 06:30 dzięki temu były szanse zaatakowania bry- ła się także znaleźć na południe od wyspy punkt spotkania znajdował się mniej więcej tyjskich konwojów, bez obawy spotkania Gaudos i były to owe „ściśle tajne” rozkazy 20 mil na płd. od wyspy Gaudos. Według się z Eskadrą Aleksandryjską. przekazane dowodzącemu eskadrą, admi- wytycznych, które otrzymał adm. Jachi- Sprawy potoczyły się jednak zupełnie rałowi Jachino przez ministerstwo mary- no ze strony włoskiego ministerstwa mary- odwrotnie. Admirał Cunningham znał do- narki i to w podwójnej kopercie z adno- narki, powinien był dokładnie pół godziny skonale, gdzie znajduje się owa „strefa”, tacją „osobiście rozszyfrować”. Dokładnie później, o godz. 07:00 „dotrzeć na odległość w której dojdzie do spotkania obu eskadr, w tym samym miejscu i o tej samej po- 20 mil na płd. od Gaudos.” Chęć „skoordy- więc miał wystarczająco dużo czasu, aby rze admirał Cunningham skoncentrował nowania” i „spotkania” obu zespołów (wro- „wyczyścić” ją z własnych okrętów i stat- swoje siły, co się wydaje doprawdy bardzo gich!) nie mogła być wyreżyserowana bar- ków. Brytyjski admirał potwierdza tym sa- dziwne! dziej wyrafinowanie i doskonale! mym, że orientował się w każdym najdrob- Jeszcze bardziej dziwne i to bez ana- Cunningham kontynuuje: niejszym szczególe i był zupełnie spokojny lizy, i bez kontekstów w tym momencie. „O zmierzchu 27, o godz. 19, dowódca o wynik konfrontacji, co mu pozwoliło ru- Oto, co następuje później. Aby przed prze- wraz z flotą opuścił Aleksandrię. Jego kurs szyć do boju. Zgodnie ze swoim raportem ciwnikiem ukryć swoje prawdziwe zamia- to 300°, 20 węzłów.” podzielił swoje siły następująco: ry, włoskie okręty otrzymały rozkaz, przez Ten szlak wiódł brytyjski zespół pod Grupa Bojowa „B” (4 krążowniki i 4 cały dzień 27 marca krążyć na wysokości Gaudos, gdzie – jak już wspomniano – niszczyciele) miała się znajdować o świcie wschodniego wybrzeża Sycylii, aby w ten włoskie jednostki miały się zjawić 28 mar- na południowy – zachód od wyspy Gaudos. sposób zasugerować swój wypad ku brze- ca przed południem. Grupa „C” – 5 niszczycieli – miała gom Cyrenajki. Dopiero po zapadnię- Jeżeli się chce to wszystko wyjaśnić, to w tym czasie dołączyć do Grupy „B”; ciu ciemności miały się one udać na kurs istnieją dwie możliwości. Można przyjąć,

48 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

że Cunningham był nie tylko wybitnym Około godz. 08 okręty włoskie i brytyj- Do zadań włoskiego admirała, o czym szefem floty, ale też czarownikiem, któ- skie znalazły się w polu widzenia; włoskie nie należy zapominać, było również nisz- ry potrafił przewidzieć przyszłość, lub, że jako pierwsze z dużego dystansu otworzy- czenie wrogich konwojów, których położe- był dokładnie poinformowany przez pew- ły ogień, na co Brytyjczycy się wycofali nie w danej chwili jeszcze nie było wiado- ną osobistość ze strony przeciwnej, a mógł i nie dość, że był to odwrót celowy to jesz- me. Zbyt długie ociąganie się na południe nią jednak być wyłącznie ktoś, kto miał ro- cze bardzo dobrze obmyślony, gdyż w tym od Krety i daleki wypad na wschód ozna- zeznanie w naszych najgłębszych tajem- przypadku dowódca brytyjskich krążowni- czało odejście od pierwotnych zamiarów nicach. Dlaczego, więc flota nie wyszła ków, admirał Pridham-Wippel wspomina: i nawet w przypadku powodzenia, dyspro- z Aleksandrii wcześniej? Tutaj Cunnin- „podjąłem decyzję ściągnięcia przeciwni‑ porcje w stosunku do poniesionego ryzyka gham pisze1: „aby przeszkodzić nieprzy‑ ka pod lufy naszych pancerników i samolo‑ byłyby zbyt wielkie. Na dodatek, nie było jacielowi w ataku na nasze konwoje, naj‑ ty z naszego lotniskowca.” Admirał Jachino zbyt mądre dać się wciągnąć w taką awan- lepszym miejscem do tego dla naszej floty nie spełnił jednak oczekiwań Brytyjczy- turę bez jednego choćby samolotu, a tako- byłby punkt na zachód od Krety. Gdyby taki ka, gdyż o 08:50 wydał rozkaz do odwrotu, we przecież były na pokładzie. rozkaz wydano, to włoski zespół zauważo‑ a Brytyjczycy zwrócili i podążali za Wło- Skutki miały się wkrótce okazać bardzo ny by został w momencie zbliżania się do chami poza zasięgiem ich artylerii. bolesne. Zmniejszająca się z każdą chwilą ww. punktu a jego skutek taki, że wróg był‑ Stan taki trwał prawie dwie godziny. Na odległość umożliwiła Formidable’owi wy- by zmuszony do zweryfikowania swoich za‑ czele szli Włosi, którzy kierowali się w kie- słać w powietrze pierwszą falę samolotów miarów i odczekania przynajmniej do mo‑ runku Półwyspu Apenińskiego, a na pię- torpedowych, która bezskutecznie zaatako- mentu, kiedy zmuszony by został powrócić tach deptali im Brytyjczycy, starając się nie wała Vittorio Veneto o godz. 11:27. W tym do bazy celem uzupełnienia paliwa.” wejść pod zasięg ich artylerii. Admirał Ja- momencie włoskiemu admirałowi otwo- Cunningham mógł, więc, swobodnie chino dał się jednak skusić, pójść na kurs rzyły się oczy, co poskutkowało wydaniem wyjść z Aleksandrii w nocy i w dodatku był przeciwny i ostrzelać nachalnego przeciw- rozkazu o powrocie do bazy, lecz na swo- w stanie sobie pozwolić na luksus nie za- nika dając się złapać na haczyk! O godz. im flagowcu znajdował się jeszcze ponad przątania sobie głowy jakimiś transporta- 10:56 rozkazał otworzyć ogień z bardzo 40 mil na południe od Gaudos, a pierwot- mi własnego wojska, ponieważ on sam je dużej odległości, Brytyjczycy zaczęli zanie miał już być od trzech godzin poza tym zawrócił (podkreślenie MiJa) do portów wracać, na co Włosi rzucili się w pogoń akwenem. wyjścia. za nimi, oddalając się za to coraz bardziej Po południu zaczęły się ataki brytyjskie- Po tym wszystkim otwarta zostaje tyl- w kierunku wschodnim, do czego zresz- go lotnictwa operującego z Krety, które ko kwestia, komu to wszystko było do za- tą wróg dążył. Jachino nie psuł im zabawy, ulokowało o godz. 15:20 w kadłubie Vitto‑ wdzięczenia, no, komu? Jakiś podły zdraj- ale zdecydowanie zbliżał się do nieprzyja- rio Veneto dwie bomby, a samoloty torpe- ca, nie to ULTRA oczywiście! I to nie ulega cielskich pancerników. Włoski admirał nie dowe rozpoczęły ostrzeliwać z lotu koszą- wątpliwości. wiedział, że przeciwnik wyszedł poprzed- cego eskortujące niszczyciele w zamiarze Co się potem wydarzyło, pokrótce zosta- niego wieczora z Aleksandrii, ale istnia- uciszenia ich ognia plot. Następnie scho- nie przedstawione. Włoskie okręty stawi- ły pewne przesłanki, które by go musia- dząc coraz niżej okrążyły burty włoskiego ły się 28 marca punktualnie w określonym ły zmusić do zastanowienia się. Czyż nie pancernika i zrzuciły swoje torpedy, z któ- rozkazem punkcie na południe od Gaudos, była to tylko forpoczta większej i silniejszej rych jedna była celna. Pancernik w mo- wraz z jednostkami, które w zasadzie mia- eskadry? Czy można było wierzyć, że Bry- mencie zastopował, a w tym czasie przez ły pójść na Morze Egejskie. Jeden z rozka- tyjczycy się tylko bawią z Włochami nara- zów wysłany przez ministerstwo marynar- żając się tym samym na jakieś większe nie- 1. Na podstawie wspomnień Patrz: A sailor’s odyssey ki kazał im połączyć się siłami głównymi. bezpieczeństwo? (Odyseja żeglarza) 1951. Fotografia wykonana 28 marca 1941 r. na Morzu Jońskim z pokładu Garibaldiego. Od lewej krążowniki Zara, Pola, Fiume i Abruzzi. Fot. zbiory Erminio Bagnasco

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 49 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich wyrwany w rufie spory otwór do wnętrza zmroku, aby dopiero wtedy zaatakować, silnego światła z reflektorów ludzi znajdu- kadłuba zaczęły się wlewać masy wody. obiecując sobie większy sukces! Około jących się na stanowiskach bojowych z naj- Wydawało się, że okręt jest stracony: koły- godz. 19:30 samoloty spadły niczym soko- bliższej odległości w kadłuby dwóch wło- sał się bezradnie na fali, daleko od brzegu, ły na włoskie okręty, które właśnie znala- skich krążowników weszło w sumie 24 prawie 800 km od Tarentu, bez nadziei na zły się w pobliżu Przylądka Matapan. Kie- ciężkich pocisków. jakąkolwiek pomoc. Swoje uratowanie za- dy atak minął, nie można się było doliczyć Nie inaczej potoczyły się losy dwóch wdzięcza w pierwszym rzędzie swoim sil- Poli, trafionej jedną torpedą. włoskich niszczycieli, Alfieriego i Carduc‑ nym grodziom, które stanowiły skutecz- O ile 11 listopada 1940 r. Brytyjczycy ciego, które znalazły się w zasięgu brytyj- ną tamę dla żywiołu w swoim przenikaniu atakowali nieruchome, bo stojące na ko- skiego ognia. Po wystrzeleniu swojej amu- w kierunku dziobu. Dzięki nieludzkim twicy cele, to na wysokości Przylądka Ma- nicji napastnicy oddalili się. Ich admirał wręcz wysiłkom ludzi udało się w końcu tapan, czy na południe od wyspy Gaudos, uważał jednak za stosowne powiadomić uruchomić część maszyn. Pancernik zaczął włoskie okręty wykorzystały wprawdzie włoski sztab marynarki, gdzie szukać roz- powoli poruszać się do przodu, próbując w zupełności swoje możliwości manewro- bitków. Za ten rycerski gest należą się wro- stopniowo zwiększać swoją prędkość, co wania, co je jednak nie uchroniło przed za- gowi głębokie wyrazy podziękowania, gdyż sprawiło, że admirał na mostku ponownie kasowaniem trafień. Torpeda lotnicza tym umożliwił on w ogóle, że Rzym dowiedział zaczął żywić nadzieję, że uda mu się bez samym udowodniła swoją siłę ofensywną się o stracie aż pięciu swoich jednostek! szwanku wyjść z opresji. W postanowie- i skuteczność w przypadku będących w ru- W jaki nieświadomy sposób podchodzono niu dać wrogu w razie kolejnego ataku zde- chu celów. Mussoliniego utrzymywano tam do tragedii koło Przylądka Matapan cydowany opór, rozkazał pozostałym jed- jednak w wierze, że do tego są zdolne wy- niech świadczy fakt, że w nocy nie obudzo- nostkom utworzyć coś na wzór pierścienia łącznie bombowce. 30 marca 1938 r. duce no Mussoliniego, aby otrzymać jego zgodę ochronnego. Idące w grupie będącej da- oświadczył: „Technika zrzutu bombowego na zatopienie Poli, jeżeli próby odholowa- leko na przedzie krążowniki Trento, Trie‑ stała się lepsza i skuteczniejsza, co umożli‑ nia jej nie powiodłyby się i zaistniałaby po- ste i Bolzano zawróciły a po dwóch godzi- wia trafienie nawet poruszającego się celu.” trzeba jej zatopienia. W tym też duchu do nach dołączyły do nich jeszcze krążowniki Odkomenderowane do unieruchomio- znajdującego się na Zarze admirała Catta- Fiume, Zara i Pola. Te zajęły swoje pozycje nej Poli krążowniki Fiume i Zara pode- neo wysłany został odpowiedni radiogram, po prawej burcie jednostki flagowej. Przed szły w jej pobliże o godz. 22:30, natykając który jednak już nie został odebrany, po- nim i za nim ubezpieczały niszczyciele. się na brytyjskie pancerniki Warspite, Bar‑ nieważ w tym czasie krążownik palił się już Owe „skrzyknięcie” się Włochów obser- ham i Valiant, które za pomocą swoich ra- jak pochodnia. Kiedy Brytyjczycy odeszli, wowało z oddali osiem brytyjskich samolo- darów bezproblemowo zlokalizowali pozy- na wodzie kołysały się cztery olbrzymie ża- tów torpedowych lecących za osłaniający- cję nadchodzących krążowników. Zupełnie gwie, które oświetlały morze swą ponurą mi je myśliwcami i czekały do zapadnięcia nieoczekiwanie dla oślepionych snopami czerwienią. Następnie cicho jeden po dru-

Pancernik Warspite, okręt flagowy admirała Cunninghama. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

50 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

Mimo posiadania przez Włochów dobrych maszyn, jak widoczny na fotografii wodnosamolot rozpoznawczo-torpedowy Cant Z. 506B, zawiodło rozpoznanie lotnicze. Szczególnie newralgicznego akwenu łączą- cego Włochy z Dodekanezem. Również koordynacja niemiecko-włoska w tym zakresie pozo- stawiała wiele do życzenia, co przyniosło tak fatalne skutki. Fot. zbiory Stato Maggiore

gim owe upiorne i rozpalone do czerwono- kiny przejść mieli jeszcze bardzo długą ge- ne przez ministerstwo marynarki poprzez ści monstra zaczęły się opuszczać na dno, hennę, umierając z zimna, głodu, czy pra- „umyślnych”, co lotnicy uradzili ze swoimi a na powierzchni jeszcze długo unosiły się gnienia. niemieckimi kolegami. Z uwagi na fakt, że krzyki i wołania o pomoc rannych i tysię- Niecałe 160 uratował w dniach od włoskie lotnictwo miało działać w tym cza- cy rozbitków. 31 marca do 2 kwietnia statek szpitalny sie nad Morzem Egejskim, marynarka po- Wkrótce po tym dramacie, fale z uno- Gradisca. Niektórych podjęły z wody grec- informowała niezależnie od tego włoskie szącymi się na nimi płonącymi resztkami kie i brytyjskie jednostki, które w tym wła- „Comando Supremo”; było to konieczne, rozpruły kadłuby kilku okrętów, idące na śnie celu wyszły z Pireusu i z Zatoki Suda. ponieważ – z uwagi na wrażliwość człon- dużej prędkości; były to wrogie jednost- Jervis przejął z Poli 258. Wśród nich znaj- ka tetrarchii2 de Vecchiego3 użycie lotnic- ki, które kierowały się na Polę, Ta utrzy- dował się kmdr por. Bredola, I oficer krą- twa stacjonującego na wyspach Dodeka- mywała się jeszcze na powierzchni. Po jej żownika. Kiedy wprowadzono go do mesy nezu uzależnione było nie od ministerstwa ostrzelaniu, Brytyjczycy znikli tak pręd- oficerskiej na Jervisie, zauważył wiszący na lotnictwa w Rzymie, ale od decyzji guber- ko, jak przybyli, lecz wracali z bardzo prze- ścianie rozkaz dzienny admirała Cunnin- natora tego archipelagu. rażającymi łupami. Pióra ich śrub okręto- ghama z 26 marca 1941 r., w którym do- Skutkiem tego było, że w dniu wyjścia wych wyrwały krwawe ochłapy ludzkiego wódca Floty Śródziemnomorskiej zwra- brytyjskiego zespołu w morze nad Alek- mięsa z dryfujących na wodzie nieszczęśli- ca uwagę na planowaną na ten dzień akcję sandrią nie krążył żaden włoski samolot wych rozbitków, przez grupy, których toro- włoskiej floty, oczekując od swoich za- rozpoznawczy. Gdyby Brytyjczycy zosta- wały sobie drogę. łóg dania z siebie wszystko! Komandor nie li zauważeni, akcja zostałaby odwołana, ale Około godz. 3 powrócili jednak, ale wi- wierzył własnym oczom, bo 26 w zupełnej sprawy potoczyły się następująco: dok, jaki zastali na podejściu, świadczący nieświadomości przemierzał wody Zatoki Operujące nad Morzem Egejskim wło- o tragedii, która się tutaj rozegrała, zmu- Tarenckiej, a wróg już wtedy o wszystkim skie lotnictwo otrzymało rozkaz 28 marca sił Brytyjczyków do zmniejszenia pręd- wiedział i doskonale się do tego przygoto- rozpoznania kanału Caso – Aleksandria, kości. Jeden z okrętów, Jervis podszedł do wał i to w najdrobniejszym szczególe! ale wstrzymać się od rozpoznania, co się burty Poli i zaczął przejmować ludzi, któ- Nie mniej do katastrofy przyczyniła się dzieje w samej Aleksandrii. Mówiąc krót- rzy uniknęli tej krwawej jatki, a następnie niedostateczna współpraca między mary- ko, z pewnym jednak zastrzeżeniem, ozna- odpalił w kierunku krążownika dwie tor- narką a lotnictwem, która wynikała z na- czało to, że tego właśnie dnia stacjonująca pedy, które okazały się być ciosem łaski. gannych wręcz stosunków panujących tam duża brytyjska flota została po prostu Brytyjczycy odeszli w noc. Czy nadejdzie między tymi dwoma częściami sił zbroj- pominięta przez włoskie lotnictwo rozpo- kiedykolwiek jeszcze tak tragiczny świt, nych i zamiast dążyć do ich polepszenia, znawcze, a znajdujące się w swoich sekto- jaki nastał 29 marca 1941 r.? W pierwszym stawały się z czasem nie do wytrzyma- rach, niedaleko wejścia do bazy włoskie brzasku dnia, ci co przeżyli zostali skon- nia. Główną winę ponosi tutaj marynar- okręty podwodne też nie stwierdziły żad- frontowani odpychającymi częściami pew- ka wojenna, która gardziła lotnikami i nie nego ruchu! nej masy o brunatnym zabarwieniu, któ- uzgadniała z nimi jakichkolwiek operacji, Z podobnych przyczyn włoskiemu ze- re poprzylepiane było do martwych ale co było nie tylko jej obowiązkiem, ale po- społowi w dniu 28 marca brakowało tak- obecnie bardzo zniekształconych ciał, któ- winna to dla zapewnienia własnego inte- że osłony powietrznej myśliwców znad re huśtały się na fali. Teraz już było wiado- resu wręcz żądać! Ministerstwo marynarki Morza Egejskiego, Również i tutaj rozkaz me, co owe straszne i trudne do opisania preferowało natomiast konsultować swo- brzmiał: „Marynarka zabezpiecza ochronę krzyki bólu, który wydawał się nie do wy- je pociągnięcia i decyzje ze stacjonującym 2. z greckiego rządy czterech, czwórwładza; łac. kwa‑ trzymania w nocy oznaczały. Krew z mie- na Sycylii niemieckim korpusem lotni- drumwirat = Rada Faszystowska we Włoszech Mussoli- lących rozbitków śrub brytyjskich okrę- czym, do którego prawdopodobnie miało niego. 3. Cesare Maria De Vecchi (1884-1959) włoski po- tów zwabiły stada rekinów z głębi morza, większe zaufanie. To niewątpliwie nieco- lityk, lider faszystów Mussoliniego, w latach 1939-1940 a inne przybyły nawet z odległych miejsc, dzienne zachowanie jest ewenementem na gubernator Dodekanezu, od 1941 r. jeden z czterech aby wziąć udział w tej osobliwej kolacji. skalę światową. Na 24 godziny przed wyj- w najwyższej Radzie Faszystowskiej. W roku 1943 gło- sował przeciwko Mussoliniemu, za co został skazany na Tym nieszczęśliwcom, którym dane ściem włoskich okrętów w morze, mini- karę śmierci; uciekł do Paragwaju; powrócił do Włoch było przeżyć i nie zostali pożarci przez re- sterstwo lotnictwo zostało poinformowa- w roku 1949.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 51 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich powietrzną dla siebie w okolicy Krety mię‑ jąc przy tym błędy i pomyłki. Powinni byli ność manewrowania. Gdyby ministerstwo dzy godziną 7 a 9.” raczej skoordynować operację włoskich lotnictwa nie szepnęła, oczywiście w „za- Samoloty rzeczywiście zastały tam okrętów z samolotami sojusznika i to mi- ufaniu”, do ucha „Comando Supremo”, w tym czasie okręty admirała Jachino. Po nuta po minucie, z chronometrem w ręku, ową wiadomość, kto wie, jak długo by godzinie 9 samoloty powróciły na swoje co zapewniłoby, że obie siły w razie potrze- jeszcze trwało, zanim by się ci ludzie zo- lotniska, aby tam odczekać dalszych rozka- by nawzajem by sobie pomogły. rientowali. Działanie wsteczne tego sposo- zów, które jednak przez cały dzień nie nad- To jednak przekraczało siły każdego, aby bu przekazywania informacji można sobie chodziły i nikt nie wpadł na pomysł, aby je tak zwaśnionym ze „przeciwnikom” coś ta- doskonale wyobrazić. zaalarmować, nawet w momencie wykony- kiego zaproponować, z których jeden był „Comado Supremo” bezczelnie przyzna- wania przez Vittorio Veneto niebezpieczne- tak rozeźlony, że jeden z samolotów znad ło się, że „stąpało po omacku”, zapewniając go manewru zwrotu. Morza Egejskiego podczas rozpoznania, jednak, że natychmiast postara się dowie- Tak samo bezowocny przebieg mia- pomylił włoski okręt z nieprzyjacielskim, dzieć czegoś więcej o szczegółach i nie wy- ła również akcja niemieckich myśliwców. a drugi się oburzył, kiedy włoskie okręty klucza, aby lotnictwu stacjonującemu na Uzgodniono z Włochami, że Niemcy nie gwałtownie ostrzelały dwa samoloty tor- lotniskach wysp Morza Egejskiego wydać przekroczą 21 stopnia szerokości. Wło- pedowe, które w dobrej wierze się do nich rozkaz wzbicia siew powietrze. skie okręty, które w tym czasie nie trzy- zbliżyły, aby im zapewnić ochronę po- Dzień się jednak już kończył, a godzina mały się już ustalonego „rozkładu jazdy” wietrzną. ciemnej tragedii dla tysięcy włoskich ma- z wymienionych już wcześniej powodów Każdy ze wspomnianych tutaj rodza- rynarzy nieubłaganie zbliżała się! i przebywały przez cały dzień 28 po dru- jów broni prowadził swoją własną wojnę W przeciągu zaledwie kilku tygodni giej, bliżej wschodu, 21 stopniu szeroko- i to na swój sposób, a że to było w ogóle brytyjskie samoloty torpedowe pośred- ści geograficznej i przekroczyły go dopie- możliwe, można wytłumaczyć wyłącznie nio wzgl. bezpośrednio zatopiło 4 pancer- ro po godz. 20. Wykluczyć można tutaj wszechwładnie panującym w „Comado niki, 3 ciężkie krążowniki i 7 niszczycie- fakt, że włoscy admirałowie nie mieli bla- Supremo” niedbalstwem, które 28 mar- li. Wstrząsnąć Włochami Brytyjczykom dego pojęcia o grożącym niebezpieczeń- ca jeszcze o godzinie 17 nie wiedziało, że udało się właśnie za pomocą broni, którą stwie, gdyż w przeciwnym wypadku nie do od półtorej godziny jeden z największych Włosi mogli użyć pierwsi, ale z tego zre- wyjaśnienia by był fakt, że nie sprawdza- włoskich pancerników po trafieniu torpe- zygnowali. ją rozkazów, zmieniając je potem w zależ- dą znalazł się w śmiertelnym niebezpie- ności od zmieniającej się sytuacji, korygu- czeństwie, ponieważ utracił swoją zdol- (ciąg dalszy nastąpi) FOTOCIEKAWOSTKA

Podobnym sukcesem jak Brytyjczycy po Matapan, mogą się pochwalić Japończycy w Bitwie koło wyspy Savo 9 sierpnia 1942 roku. Eskadra wicead- mirała Mikawy zatopiła w nocnej bitwie amerykańskie krążowniki ciężkie: Vincennes (na fotografii), Astoria, Quincy oraz australijski Canberra. Ponadto ciężkie uszkodzenia odniósł krążownik Chicago. Warto nadmienić, że Japończycy nie posiadali radaru oraz nie znali amerykańskich szyfrów. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

52 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Łukasz Stach I 58 odniósł duże sukcesy w zwalczaniu alianckiej żeglugi na wodach Holenderskich Indii Wschodnich. Fot. „Maru Special”Tekst

Japońskie okręty podwodne w trakcie walk

FOTOCIEKAWOSTKA o Holenderskie Indie Wschodnie

Walki o Holenderskie Indie Wschod- swoje zapotrzebowania na paliwa płynne, sły one tak spektakularnych sukcesów jak nie (dzisiejsza Indonezja), które miały miej- których wciąż im brakowało. Toczona od lotnictwo pokładowe marynarki, armii czy sce od grudnia 1941 do marca 1942 roku, 1937 r. wojna z Chinami wysysała japoń- siły lądowe Cesarstwa. Jednakże storpedo- są stosunkowo mało znanym wydarzeniem skie zapasy paliw, co skutkowało drastycz- wanie lotniskowca Saratoga (11 stycznia wojny na Pacyfiku. Nawet najbardziej zna- nymi ograniczeniami w sektorze cywil- 1942 r.), zatopienie kilku frachtowców po- ne wydarzenie tej kampanii, czyli stoczona nym. Przykładowo, rząd nakazał zakładom łączone z ostrzałem instalacji za Zachod- pod koniec lutego 1942 roku bitwa na Mo- przemysłowym ograniczenie zużycia paliw nim Wybrzeżu USA, czy wykrycie pocho- rzu Jawajskim, znajduje się w cieniu takich o 37%, a posiadaczom samochodów o 65%. du brytyjskiego zespołu Force Z, co ułatwiło batalii jak Midway, Morze Koralowe czy Pe- Jednakże nie przynosiło to poprawy i sytu- jego odnalezienie i zniszczenie przez lot- arl Harbour. Jeszcze mniej wiadomo o po- acja Japonii w tej materii wciąż pogarsza- nictwo Japonii, wskazywały, że w okrętach wietrznych i lądowych (a także pozostałych ła się. W gronie japońskich decydentów podwodnych Cesarstwa tkwi znaczący po- morskich) zmaganiach toczonych na tym obawiano się, że pozbawione paliw gospo- tencjał. ogromnym obszarze. Jednym z najmniej darka Japonii jak i całe siły zbrojne Cesar- Do wsparcia uderzenia na Holenderskie znanych epizodów tej kampanii są działa- stwa (a zwłaszcza pochłaniająca ogromne Indie Wschodnie sformowano trzy gru- nia japońskich okrętów podwodnych. War- ilości ropy marynarka wojenna) popadną py okrętów podwodnych. Grupa A skła- to naświetlić ten temat nie tylko ze względu w stan letargu. Z tego też tytułu zdecydo- dała się z dwóch eskadr okrętów podwodna sukcesy, które odnieśli japońscy pod- wano się na zbrojną konfrontację z kraja- nych (4 i 6), dowodzonych odpowiednio wodnicy, ale także, dlatego, że ich głównym mi zachodnimi, takimi jak Wielka Bryta- przez kontradmirała Setsuzō Yoshitomiego celem stała się wtedy żegluga handlowa, co nia, Holandia, a przede wszystkim Stany i kontradmirała Chimakiego Kōno. Liczy- stało w pewnej sprzeczności z obowiązują- Zjednoczone. Jak już zostało to wspomnia- ła łącznie 12 okrętów podwodnych, głów- cą w tym czasie japońską doktryną użycia ne, głównym celem agresji było opanowa- nie typu KD3 i KRS. Grupa B składała się sił podwodnych. nie pól naftowych znajdujących się na tere- z 5 Eskadry Okrętów Podwodnych, dowo- Samo zdobycie kolonialnych posiadłości nie dzisiejszej Indonezji. dzonego przez kontradmirała Tadashige- Holandii było głównym celem japońskiej Oprócz lotnictwa, silnych zespołów na- ’a Daigo, a mającej na stanie sześć nieco już ofensywy podjętej przeciwko krajom Za- wodnych floty i sił lądowych, do realiza- leciwych I-bootów (typu KD4 i KD5). Gru- chodu. Uderzenie na Pearl Harbour, a tak- cji tego celu przeznaczono siły podwodne. pa C, dowodzona przez kontradmirała Hi- że podbój Filipin i Malajów miały być eta- W okresie grudzień 1941 – styczeń 1942 ja- sashiego Ichioke’a, składała się z 2 Eskadry pem do zrealizowania najważniejszego celu pońskie okręty podwodne brały udział za- Okrętów Podwodnych (jednostki typu J1 sił zbrojnych Cesarstwa: opanowania ro- równo w operacji hawajskiej, jak też w in- i J2), które przemieszczono w rejon operacji ponośnych terenów dzisiejszej Indonezji. wazji na wyspę Wake czy ataku na Malaje aż spod Hawajów. Grupy te miały patrolo- Dzięki temu Japończycy zabezpieczyliby oraz Filipiny. W walkach tych nie odnio- wać wyznaczone im rejony, a ich zadaniem

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 53 Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie było przede wszystkim wykrycie sił mor- ten wyrzucił się na plażę, a jego wszyscy pa- Ohasi cierpliwie odczekał, aż Dornier odle- skich przeciwnika. Oczywiście, miały też sażerowie i załoga, łącznie 187 osób, ocaleli. ci, po czym wynurzył się, aby dobić Patra‑ atakować napotkane jednostki wroga. Gru- W rewanżu łódź latająca „Catalina” zaatako- sa. Jednakże Holendrowi dopisało szczęście, pę A rozmieszczono w okolicach Cieśni- wała I 55, ale zdołał on umknąć bez uszko- gdyż I 56 zdołał wystrzelić tylko dwa poci- ny Sunda, Grupa B została skierowana do dzeń. Paradoksalnie, 8 lutego lekkie uszko- ski odłamkowe w jego kierunku, w momen- rejonu Zatoki Bengalskiej, natomiast gru- dzenia zadał tej jednostce japoński samolot, cie, gdy Patras wpływał już do portu w Ban- pa C działa pomiędzy Jawą a Australią. Ze który ostrzelał I 55 z lotu koszącego. 13 lute- joewangi. Spowodowały one niewielkie względu na liczbę zaangażowanych w nią go, w pobliżu cieśniny Sunda, I 55 zanoto- uszkodzenia, chociaż kilku marynarzy zo- jednostek była to jedna z największych ope- wał kolejny sukces, topiąc uzbrojony statek stało rannych. To niepowodzenie nie prze- racji japońskich sił podwodnych początku amunicyjny Derrymore (4799 BRT) będą- kreśliło jednak dorobku I 56, a dodatkowo wojny. Te dwadzieścia pięć okrętów dzia- cy w drodze z Singapuru do Dżakarty. Dwie po krótkim pobycie w Cam Ranh I 56 cel- łało aktywnie, odnosząc przy tym znaczą- celne torpedy posłały go na dno wraz z canie ostrzelał holenderski frachtowiec Togian ce sukcesy. Historycy japońscy przypisują łym ładunkiem amunicji i sześcioma wyma- (979 BRT). Stało się to 4 lutego, a sam To‑ im zatopienie około czterdziestu jednostek gającymi napraw myśliwcami „Hurricane”. gian został potem zatopiony przez załogę wroga, chociaż nie wszystkie zgłoszenia wy- 18 lutego komandor podporucznik Naka- w Koepang na wyspie Timor. glądają na w pełni wiarygodne. Oto jak wy- jima, dowodzący I 55, zgłosił zatopienie • Kolejny okręt podwodny – dowodzo- glądały działania poszczególnych okrętów uzbrojonego frachtowca. Najprawdopodob- ny przez komandora podporucznika Naka- z grupy A: niej zaatakował on norweski parowiec Man‑ jimę Sakaego I 57 – patrolował w okolicach • Dowodzony przez komandora Naka- drono (5804 BRT), tyle tylko, że jednostka ta cieśniny Lombok. 7 lutego zatopił ogniem murę Shozo I 53 patrolował w pobliżu Sin- uszła z opresji bez szwanku. artyleryjskim holenderski pomocniczy gapuru, by następnie przenieść się w okolice • I 56 przeprowadził owocny i agresyw- zbiornikowiec Djirak (3077 BRT) płynący Cieśninie Lombok i wschodniego wybrzeża ny patrol na południe od Jawy i w pobliżu z Balikpapan do Surabaji. Na tym lista suk- Jawy. Według autorów strony http://www. cieśniny Lombok. Okręt ten zatopił już je- cesów I 57 w tej operacji zakończyła się, po- combinedfleet.com/ 7 lutego okręt ten za- den niewielki statek (11 grudnia 1941 ofiarą nieważ trudno zaliczyć do niej atak dyzen- topił statek handlowy na południe od Jawy, I 56 padł norweski frachtowiec Hai Tung), terii, który dotknął część załogi. jednakże niemiecki autor pracy Axis Sub‑ a dowodzący nim komandor podporucz- • I 58 operował w rejonie cieśnin Lom- marine Successes 1939-1945, prof. Jürgen nik Ohashi Katsuo nie zamierzał poprzestać bok i Sunda. Już 3 stycznia storpedował, Rohwer, nie potwierdza tego zatopienia. Na- na tym skromnym łupie. W trakcie swoje- a następnie dobił ogniem artyleryjskim, ho- tomiast z całą pewnością 27 lutego, na Mo- go drugiego wojennego patrolu, 5 stycznia lenderski statek handlowy Langkoeas (7395 rzu Jawajskim I 53 zatopił niewielki holen- ogniem artyleryjskim posłał na dno bry- BRT) w pobliży wyspy Bawean. Około 90 derski statek handlowy Moesi (913 BRT) tyjski frachtowiec Kwangtung (2626 BRT), rozbitków zdołało dostać się do łodzi ra- idący z Surabaji do Australii. Dzień później, a dzień później ostrzelał holenderski statek tunkowych, ale nagle z I 58 padły w ich kie- na południowy zachód od Sumatry ofiarą handlowy Tanimbar (8169 BRT). Jednak- runku salwy z broni maszynowej. Trzech jego torped padł duży brytyjski frachtowiec że potencjalna ofiara okazała się uzbrojona ocalałych rozbitków wciągnięto na pokład City of Manchester (8917 BRT). W wyni- i otworzyła ogień. Aby uniknąć uszkodzeń japońskiej łodzi podwodnej, gdzie dowo- ku tego drugiego ataku zginęło (lub zaginę- dowódca I 56 zanurzył swój okręt. Niepo- dzony nią komandor podporucznik Ki- ło) 9 osób, pozostałych 128 członków zało- wodzenie w tym ataku powetował sobie do- tamura Soshichi przesłuchał ich. Następ- gi i pasażerów uratowały jednostki eskorty. syć szybko, bowiem popołudniem 8 stycz- nie wrzucono ich z powrotem do morza. Jürgen Rohwer przypisuje I 53 zagładę nia zatopił on holenderski statek handlowy Szczęśliwie, udało im dostać się na dryfują- frachtowca Pariri (1172 BRT), ale jednostka Van Rees (3000 BRT), a wieczorem tego sa- cą w pobliżu tratwę, na której spędzili kilka ta padła najpewniej łupem I 2. mego dnia do listy jego ofiar dołączyła ko- dni. W końcu zostali uratowani przez holen- • I 54 działał w rejonie cieśniny Sunda, lejna holenderska jednostka – Van Riebe‑ derską „Catalinę”. Po dokonaniu tej zbrodni w pobliżu zachodnich wybrzeży Jawy. 20 lu- eck (2263 BRT). 12 stycznia w pobliżu Bali wojennej załoga I 58 ruszyła na dalsze łowy. tego jego ofiarą miały paść dwa niezidenty- I 56 wystrzelił torpedę w kierunku holen- 5 stycznia I 58 o mało nie został storpedo- fikowane frachtowce, 24 lutego zaatakował derskiego statku Patras (2065 BRT). Jednak- wany przez niezidentyfikowany okręt pod- on nieskutecznie aliancki zbiornikowiec, że kapitan atakowanej jednostki zauważył wodny, ale torpeda minęła Japończyka do- natomiast 25 lutego i 2 marca kapitan I 54 nadciągające niebezpieczeństwo i gwałtow- słownie o włos. 9 stycznia I 58 storpedował zgłosił zatopienie dwóch frachtowców. Po- nym zwrotem uratował statek. Dowódca i zatopił holenderski frachtowiec Camphuys wojenne źródła różnią się w ocenie skutecz- I 56 jednak nie miał zamiaru rezygnować (2380 BRT). Tym razem wszystkich rozbit- ności ataków dowodzonej przez komandora z powiększenia swego konta, wydał rozkaz ków uratował amerykański niszczyciel Paul podporucznika Kobayashiego Shigeo’a jed- wynurzenia i obsadzenia działa pokładowe- Jones. Po pobycie w Cam Ranh I 58 ruszył nostki, przypisując jej mu zatopienie jednego. I 56 otworzył ogień w kierunku Patrasa. na kolejny patrol. 22 lutego, na Morzu Ja- go lub dwóch statków handlowych. Holenderski statek rozwinął maksymalną wajskim ostrzelał on a następnie storpedo- • Rejon działania I 55 wyznaczono w na prędkość 13 węzłów, aby uciec przed nie- wał holenderski statek pasażerski Pijnacker północ od cieśniny Lombok, a następnie na bezpieczeństwem, ale kilka pocisków trafiło Hordijk (982 BRT). Następnie Japończycy południe od cieśniny Sunda. Według części uchodzący statek. Na rufie wybuchł pożar, przesłuchali kapitana nieszczęsnej jednost- źródeł 4 lutego miał on zatopić holenderski a kolejne pociski z I 56 wciąż nadlatywa- ki, po czym go uwolnili. Trzy dni później, statek pasażerski Van Lansberge (1937 BRT), ły. Kres Patrasa wydawał się bliski. Niespo- na południe od cieśniny Sunda, I 58 zaata- ale według autorów strony www.combined- dziewanie, na arenie starcia pojawiła się ho- kował holenderski statek handlowy Boeroe fleet.com nie wykonał on takiego ataku. Jed- lenderska łódź latająca Dornier Do-24. I 56 (7135 BRT). Komandor podporucznik Ki- nak źródła są zgodne co do tego, że 7 lutego wykonał alarmowe zanurzenie, ale okaza- tamura wynurzył I 58 i rozpoczął ogień ar- celnie ostrzelał on kolejny holenderski sta- ło się, że Do-24 nie jest uzbrojony w bom- tyleryjski, ale przybyły na miejsce holender- tek pasażerski Van Cloon (4519 BRT). Okręt by głębinowe. Komandor podporucznik ski niszczyciel zagonił go pod powierzchnię

54 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie

Fotografia Ro 33 wykonana w czasie walk z Holendrami. Na drugim planie z lewej widoczny lekki krążownik typu Sendai. Fot. „Ships of the World” wody. W tej sytuacji I 58 wystrzelił dwie tor- cieli i krążownika Houston, ale nie zdołał kierunku I 124 wystrzelił torpedę, którą pedy, które trafiły Boeroe’a. Jednostka ta to- zająć pozycji do ataku. C. Boyd i A. Yoshi- korweta zdołała jednak wymanewrować. nęła bardzo powoli, co pozwoliło całej jej da przypisują mu zatopienie jednego stat- Deloraine namierzyła azdykiem okręt wroga załodze uratować się w komplecie. 28 lutego ku handlowego, który J. Rohwer identyfi- i przystąpiła do ataku bombami głębinowy- I 58 storpedował i uszkodził brytyjski zbior- kuje jako holenderski statek Bantam (9312 mi. Na mostku korwety spostrzeżono kiosk nikowiec British Judge (6735 BRT) 10 mil na BRT), dodając jednocześnie, że to nieko- okrętu podwodnego. Australijska jednost- południe od cieśniny Sunda. niecznie I 121 zatopił ten statek. Natomiast ka zrzuciła serię bomb głębinowych w tym • Ro 33 (dowódca kmdr ppor. Sakamo- według autorów strony www.combinedfle- miejscu, co najprawdopodobniej przypie- to Eichii) patrolował na południe od Jawy. et.com I 121 chybił strzelając do nieziden- czętowało los I 124. Na powierzchni oceanu 15 lutego otrzymał rozkaz przechwycenia tyfikowanego frachtowca. pojawiły się bąbelki powietrza i plamy ole- zespołu okrętów holenderskiego kontrad- • I 122 patrolował okolice cieśniny Tor- ju. Jednakże okręty i samoloty patrolowały mirała Karela Doormana, ale nie udało mu resa, pomiędzy Australią a Nową Gwineą. dalej, w stopniowo pogarszających się wa- się nawiązać kontaktu z siłami wroga. Na Jego jedynym dokonaniem było postawie- runkach atmosferycznych. Co ciekawe, tuż początku marca Ro 33 wykonał ataki na kil- nie 30 min na zachodnim podejściu do cie- po akcji Deloraine zameldowała posłanie na ka transportowców i niszczycieli, jednakże śniny Torresa. dno dwóch okrętów podwodnych, a kolejna nie udało mu się trafić żadnego z nich. • I 123 postawił miny w okolicach Dar- korweta jednego. W każdym razie w star- • Również na południe od Jawy patro- win. Jego konto nie wzbogaciło się o żadną ciu tym na dno poszedł tylko I 124, które- lował Ro 34, dowodzony przez komando- zniszczoną aliancką jednostkę. go wrak zlokalizowali potem australijscy ra podporucznika Otę Takeshiego. 5 lutego • I 124 patrolował w okolicach północ- nurkowie1.W starciu tym zginęła z cała za- spostrzegł on zespół floty brytyjskiej, w tym nego wybrzeża Australii. 12 stycznia po- łoga I 124, wraz z dowódcą jednostki kmdr ciężki krążownik Exeter, jednakże nie uda- stawił zaporę minową w pobliżu Darwin, ppor. Kishigamim Koichim oraz dowodzą- ło mu się wyjść na pozycję do strzału. Tego a 17 stycznia został zauważony przez cięż- cym 9 Dywizjonem Okrętów Podwodnych samego dnia nieskutecznie zaatakował ho- ki krążownik Houston. Wysłany niszczyciel komandorem Enemo Koichim. lenderski niszczyciel, a następnie zgłosił zanie zdołał jednak wykryć I 124. 20 stycznia, Działania sześciu jednostek grupy B wy- topienie eskortowca z atakowanego kon- 60 mil na zachód od Portu Darwin, zało- glądały następująco: woju. Powojenne źródła nie potwierdzają ga amerykańskiego zbiornikowca floty Tri‑ • I 59 (dowódca kmdr ppor. Yoshimatsu tego sukcesu. Po wyczerpaniu zapasu tor- nity (5375 BRT) zameldowała, że w jej kie- Tamori) najpierw patrolował rejon cieśni- ped Ro 34 przerwał patrol, uzupełnił ich za- runku wystrzelono trzy torpedy. Podwodne ny Sunda, następnie udał się na wody Zato- pas, jednakże nie odniósł żadnych sukcesów pociski chybiły, a wysłany na poszukiwanie ki Bengalskiej. O ile pierwsza część patrolu w ciągu kolejnych tygodni. okrętu podwodnego niszczyciel Alden wy- nie przyniosła tej jednostce sukcesów, to już • I 121 (dowódca kmdr ppor. Endo Shi- konał jeden atak bombami głębinowymi. na wodach Oceanu Indyjskiego odniósł on nobu) patrolował w pobliżu wyspy Timor. Nad ranem 21 stycznia Alden po raz kolej- dwa zwycięstwa. 20 stycznia posłał na dno Na początku rejsu bojowego postawił zany zaatakował okręt podwodny. Do ataku norweski frachtowiec Eidsvold (4184 BRT), porę minową w pobliżu australijskiego przyłączyły się samoloty z starego transportu Darwin, a następnie zauważył nie- portowca samolotów Langley oraz kilka au- 1. Według autorów pracy The Japanese Submarine For‑ wielki zespół w składzie dwóch niszczy- stralijskich korwet, w tym Deloraine. W jej ce and World War II I 124 został zatopiony 20 stycznia.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 55 Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie a pięć dni później niezidentyfikowany bry- lili dwie torpedy, ale chybiły one celu. Rów- nak zdołał dotrzeć o własnych siłach do tyjski statek handlowy. W tym drugim wy- nież Jupiter wystrzelił dwie torpedy w kie- Colombo. Dzień później sytuacja się powtó- padku Japończycy wzięli kilku członków za- runku I 60, ale one także nie doszły celu. rzyła - celna torpeda uszkodziła niezidenty- łogi jako jeńców. Dzień później I 59 przybył W końcu niszczyciel zdołał oddalić się od fikowaną jednostkę, której jednak udało się do Penang, a 21 lutego ruszył w swój drugi I 60 i rozpoczął ostrzał z swoich 120 mili- uciec. Na tym lista sukcesów I 62 w trakcie patrol bojowy. Tym razem na zachód od Su- metrowych dział. Kilka pocisków trafiło ja- zmagań o Indie Holenderskie ulega wyczer- matry jednostka ta zatopiła holenderski sta- poński okręt, co praktycznie przesądziło los paniu. tek pasażerki Rooseboom (1035 BRT), któ- starcia, bowiem wyłączyły one z akcji dzia- • Kolejny okręt – I 64 – udał się na Ocean ry z Jawy starał się przedostać do Colombo ło pokładowe I 60. Japończycy prowadzi- Indyjski. W swym drugim patrolu wojenna Cejlonie. Atak ten kosztował życie oko- li jeszcze ogień z karabinów maszynowych, nym ofiarą tej jednostki padły cztery alianc- ło 500 osób, głównie cywilów i brytyjskiego ale w okolicach kiosku pojawiły się dym kie statki. I tak: 22 stycznia I 64 zatopił ho- personelu wojskowego. Zaledwie czterech i płomienie. Los I 60 przypieczętowała seria lenderski statek handlowy Van Overstraten rozbitków zdołało dotrzeć do wybrzeża, bomb głębinowych, nastawionych na eks- (4482 BRT), 29 stycznia amerykański statek a kolejnych czterech uratował holenderski plozję na małej głębokości. Tylko trzech Ja- Florence Luckenbach (5049 BRT), a w prze- statek Palopo. pończyków przeżyło zatopienie swej jed- ciągu następnych dwóch dni stycznia jego • W rejonie cieśniny Sunda działał też nostki i zostało wziętych do niewoli, przy ofiarą padają indyjskie frachtowce Jalata‑ I 60 dowodzony przez komandora pod- czym jeden z nich wkrótce zmarł. rang i Jalapalaka (odpowiednio: 2498 BRT porucznika Hasegawę Shuna. Według C. • I 62 udał się w rejon Zatoki Bengal- i 4215 BRT). Dodatkowo, 28 stycznia uszko- Boyda i A. Yoshidy posłał on na dno jeden skiej. 28 stycznia zaatakował zbiornikowiec dził on ogniem artyleryjskim niewielki bry- zbiornikowiec, jednakże pozostałe źródła na zachód od Cejlonu, ale torpedy chybiły tyjski frachtowiec Idar (391 BRT), którego nie potwierdzają tego sukcesu. Wszystkie celu. Rankiem 31 stycznia, 24 Mm od Co- załoga opuściła statek. Wysłana z I 64 gru- są jednak zgodne do tego, co miało miejsce lombo, I 62 napotkał zbiornikowiec Lon‑ pa abordażowa próbowała go podpalić, ale 17 stycznia 1942 roku. Brytyjski niszczyciel gwood (9463 BRT), który udało mu się cięż- nie zdołała jednak dokończyć dzieła znisz- Jupiter, eskortujący transportowiec wojska, ko uszkodzić. Na poszukiwanie napastnika czenia. Większość lutego I 64 spędził w ba- odebrał zniekształcony sygnał od atakowa- Brytyjczycy wysłali kilka okrętów jednakże zie w Penangu, natomiast 13 marca ofiarą nego statku handlowego. Po dwóch godzinie zlokalizowały one I 62. 3 lutego, na połu- tego okrętu padł norweski frachtowiec Ma‑ nach poszukiwania namierzył azdykiem dniowy-zachód od Cejlonu I 62 zaatakował bella (1513 BRT), który to został zatopiony okręt podwodny i przeprowadził atak bom- ogniem artylerii zbiornikowiec Spondilus 150 Mm na wschód od Madrasu. Jak widać, bami głębinowymi. Kolejny atak zmusił I 60 (7402 BRT). Okazało się jednak, że brytyj- dowodzący I 64 komandor podporucznik do wynurzenia, jednakże znalazł się on tak ska jednostka nie była całkowicie bezbron- Ogawa Tsunayoshi nie zmarnował nadarza- blisko Jupitera, że ten nie mógł użyć swe- na. Artylerzyści Spondilusa zgłosili uszko- jących się okazji do przysporzenia Aliantom go głównego uzbrojenia. Załoga I 60 obsadzenie okrętu podwodnego, który zdołał strat. dziła działo pokładowe. W odpowiedzi ma- jednak kilkakrotnie trafić zbiornikowiec. • Równie agresywnie prowadził pa- rynarze z Jupitera zasypali japoński okręt Uszkodzenia nie okazały się jednak dla nie- trol komandor podporucznik Harada Ha- gradem pocisków z rufowych stanowisk go śmiertelne. Również do I 62 uśmiech- kue dowodzący I 65. Już 9 stycznia zatopił działek przeciwlotniczych 20 mm. Pociski nęło się szczęście, ponieważ przybyłe w re- ogniem artyleryjskim i torpedami holen- małokalibrowych Oerlikonów dziesiątko- jon walki okręty brytyjskie nie zdołały go derski parowiec Benkoelen (1003 BRT). Sta- wały obsługę działa I 60, ale w miejsce każ- wykryć i zaatakować. 10 lutego, I 62 przy- ło się to na Morzu Jawajskim. 14 stycznia, dego zabitego Japończyka z kiosku wybie- był do bazy w Penangu, skąd ruszył na swój już na wodach Oceanu Indyjskiego, I 65 po- gali następni, aby zająć jego miejsce. Jeden kolejny patrol 18 dni później. 10 marca jego większył swoje konto o brytyjsko-indyjski z pocisków I 60 trafił w stanowisko działek ofiarą pada niewielki żaglowiec Lakshimi uzbrojony frachtowiec Jalarajan (5102 BRT) przeciwlotniczych Jupitera zabijając trzech Govinda. 21 marca, I 62 storpedował zbior- płynący z Singapuru do Kalkuty. Pomiędzy marynarzy. Następnie Japończycy wystrze- nikowiec San Cirilo (8012 BRT), który jed- 20 stycznia a 5 lutym I 65 przebywał w ba-

I 22 należał do nowo oddanych do służby dużych okrętów podwodnych. Fot. „Ships of the World”

56 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie

I 66 na fotografii z lat 30 w marszu z dużą prędkością. Fot. „Ships of the World” zie Penang, skąd też wyruszył na swój trze- bowej załogi zginęło pięciu marynarzy. Po • I 2 (kmdr ppor. Inada Hiroshi) patro- ci wojenny patrol. 9 lutego storpedował on pobycie w Penangu, I 66 rusza na swój trze- lował zachodnie wybrzeże Australii. 28 lute- brytyjski statek Laomedon (6693 BRT) idą- ci wojenny patrol, w trakcie, którego topi go odniósł on sukces, topiąc niewielki (1345 cy w niewielkim konwoju z Colombo do jeden statek. Jego ofiarą staje się brytyjski BRT) brytyjski parowiec Nam Yong, udają- Trincomalee. Pomimo uszkodzeń, jednost- parowiec Kamuning (2076 BRT), który tra- cy się z Batawii do Fremantle, biorąc pięciu ka ta dotarła do celu przeznaczenia. 15 lute- fiony torpedą zatonął w trakcie holowania członków jego załogi jako jeńców. Wieczo- go, już na wodach Morza Arabskiego, celna do Trincomalee. rem 1 marca I 2 storpedował i zatopił nie- torpeda posłała na dno statek Johanne Juste‑ Działania okrętów grupy C wyglądały na- wielki holenderski frachtowiec Parigi (1172 sen (4781 BRT) poruszający się pod bala- tomiast następująco: BRT) maszerujący z Jawy do Zachodniej stem z Akyaby do Cohinu. Pięć dni później • I 1 patrolował wzdłuż północno – za- Australii. Tuż po północny 2 marca, z po- konto I 65 powiększyło się o brytyjski frach- chodniego wybrzeża Australii. Wczesnym kładu I 2 spostrzeżono kolejny frachtowiec, towiec Bhima (5280 BRT), który został zato- rankiem 3 marca wykrył on uciekający ale tym razem załoga japońskiej jednostki piony na zachód od Indii. Po tym sukcesie z Jawy do Australii uzbrojony holender- spudłowała. 11 marca, na zachód od Suma- I 65 zawrócił do bazy w Penangu, gdzie się ski transportowiec Siantar (8806 BRT). I 1 try, I 2 napotkał dowodzony prze kapitana pojawił 28 lutego. zanurzył się i wystrzelił pojedyńczą torpe- Waltera Birda uzbrojony frachtowiec Chil‑ • Równie dobrze poczynał sobie dowo- dę do wykrytego celu, ale ta chybiła. W tej ka (4360 BRT) przemieszczający się z Kal- dzony przez komandora podporucznika sytuacji dowodzący I 1 komandor An- kuty do Padangu. I 2 zaatakował go ogniem Yoshitome’a Zennosukego I 66. Okręt ten kyu Eitaro wydał rozkaz wynurzenia i za- artyleryjskim, jednakże i z pokładu Chilki miał już na koncie zatopiony holenderski topienia wrogiej jednostki ogniem arty- padły strzały w kierunku napastnika. Prze- okręt podwodny K-XVI, kiedy na począt- lerii. Tymczasem Sianrat ruszył z pełną waga była jednak po stronie japońskiej. ku stycznia wyruszył na swój drugi wojen- prędkością, aby uciec prześladowcy i jed- W ciągu 25 minut Chilka otrzymał 14 tra- ny patrol. 11 stycznia, w pobliżu cieśniny nocześnie otworzył ogień ze swego 75 mi- fień, zginęło 7 członków jego załogi, a jego Lombok storpedował transportowiec Liber‑ limetrowego działa. Po pierwszym strza- jedyne działo zostało uszkodzone. W tej sy- ty Glo (4979 BRT), transportujący ładunek le uległo ono zacięciu, a artylerzyści z I 1 tuacji kapitan Bird wydał rozkaz Maszy‑ gumy i części kolejowych na Filipiny. Cięż- popisali się dużymi umiejętnościami, tra- ny stop! i poddał swój statek Japończykom. ko uszkodzony statek spoczął nieruchomo fiając Siantara już drugim pociskiem. Na I 2 wstrzymał ogień, pozwalając Brytyjczy- na wodzie. Dwa niszczyciele – amerykański jego pokładzie wybuchł pożar, a załoga za- kom zająć miejsca w łodziach ratunkowych. Paul Jones i holenderski Van Ghent – pró- częła opuszczać statek. I 1 kontynuował Chilka poszła na dno, natomiast kapitan bowały doholować ciężko uszkodzonego dzieło zniszczenia, wielokrotnie trafiając Bird otrzymał „Medal Wojenny Lloyda” za Liberty Glo’a do portu Singaraya, ale statek Siantara, a następnie dobijając podziura- odwagę wykazaną w tym starciu. Trzy dni ten stopniowo nabierał wody i w końcu wy- wiony statek torpedą. 21 holenderskich później I 2 zawinął do Penangu, kończąc ten rzucił się na jedną z plaż Bali. 21 stycznia marynarzy zginęło w trakcie tej walki, na- dosyć owocny patrol. na Morzu Andamańskim I 66 zatopił idą- tomiast pozostałych 37 uratował holen- • Tak, jaki I 2, I 3 patrolował zachodnie cy pod flagą panamską statek Nord (3193 derski parowiec Van Sipelbergen. 9 mar- wybrzeża Australii. 23 lutego zauważył on BRT), z ładunkiem 2500 ton węgla. O ile ca załoga I 1 spostrzegła canoe, na którym wynurzony okręt podwodny, ale nie zdołał statek jak i ładunek przepadły, to cała zało- znajdowali się sierżant i czterech żołnie- zająć pozycji do ataku. 2 marca zaatakował ga wyszła z opresji bez szwanku. 22 stycz- rzy starający się przedostać ze straconych ogniem z działa pokładowego duży (9540 nia w Zatoce Bengalskiej, I 65 torpeduje Holenderskich Indii Wschodnich do Au- BRT) nowozelandzki frachtowiec Narbada. brytyjski statek pasażersko-handlowy Chak stralii. Załoga I 1 wzięła ich do niewoli, po Jednakże nie dość, że artylerzyści I 3 sparta- Sang (2358 BRT). Komandor podporucz- czym dwa dni później przekazała ich na czyli sprawę nie mogąc trafić celu, to jeszcze nik Yoshitome dobił uszkodzoną jednostkę okręt-bazę okrętów podwodnych Santos okazało się, że Narbada jest uzbrojony i nie ogniem artyleryjskim. Tym razem z 66 oso- Maru, skąd też trafili na statek szpitalny. zamierza tanio sprzedać skóry. W tej sytu-

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 57 Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie

Tym razem I 2, również na fotografii z lat 30. Fot. „Maru Special” acji dowódca I 3, komandor podporucznik • Niewiele lepiej poszło okrętowi I 6 (do- około 32 jednostek. Dane zebrane przez J. Tonozuka Kinzo wydał rozkaz przerwania wódca kmdr ppor. Inaba Michimune). Rohwera wskazują, że liczba zatopień oscy- ataku i zanurzenia. Dzień później sytuacja Opromieniony wspomnianym już trafie- luje wokół czterdziestu jednostek. Abstra- powtórzyła się – ścigając napotkany nowo- niem Saratogi wyruszył na swój drugi wo- hując od tych ustaleń należy podkreślić, że zelandzki parowiec Tongariro (8719 BRT) jenny patrol. Początek był niezbyt fortun- atakując słabo bronione jednostki handlo- I 3 musiał przerwać atak, kiedy okazało ny – płynąc razem z I 5 został ostrzelany we japońskie okręty podwodne były w sta- się, że i Tangariro jest uzbrojony. Dodatko- przez japońskie samoloty, ale w przeciwień- nie zadać im stosunkowo duże straty przy wo, tego samego dnia I 3 ponownie napo- stwie do towarzyszącej mu jednostce unik- niewielkich kosztach. Niszcząc od 32 do 42 tkał Narbadę i również tym razem nie zdo- nął trafień. Ten patrol nie przyniósł żadnych alianckich statków Japończycy stracili za- łał trafić tego statku. 6 marca z pokładu I 3 sukcesów, chociaż A. Yoshida i C. Boyd ledwie dwa okręty podwodne, co stanowi- zauważono amerykański okręt podwodny przyznają I 6 zatopienie dwóch frachtow- ło bardzo korzystny kurs wymiany. Gorzej S-40. I 3 wycelował w amerykańską jednost- ców trakcie działań w Indiach Holender- wypadają statystki zatopień przypadają- ką swoje działa pokładowe. Początkowo za- skich. Najprawdopodobniej jednakże cho- cych na pojedyncze okręty – średnio każ- łoga S-40 pomyliła I 3 z operującym w tym dzi o jednostki zatopione przez I 6 w trakcie dy z dwudziestu operujących okrętów ja- regionie okrętem podwodnym Stingray, ale kwietniowego ataku floty japońskiej, w tym pońskich zatopił w tej operacji około 1,6-2 kiedy I 3 otworzył ogień S-40 szybko wyko- zespołu lotniskowców, na brytyjskie bazy statków, w zależności od wysokości strat, nał zanurzenie unikając trafień. Po tym wy- w rejonie Cejlonu. W kwietniu 1942 I 6 fak- które przyjmiemy jako podstawę wylicze- darzeniu I 3 udał się w stronę bazy Penang, tycznie zatopił dwa frachtowce. nia. Ten uśredniony wynik nie jest już może gdzie się pojawił 14 marca. • I 7 patrolując na południe od Jawy od- porywający, ale i tak był to niezły rezultat, • I 4 działał w tym okresie na południe niósł jeden sukces. 4 marca posłał na dno o którego powtórzeniu japońscy podwodni- od Jawy. W trakcie drugiego wojennego pa- ogniem artyleryjskim holenderski frachto- cy mogli potem tylko pomarzyć, zwłaszcza trolu zatopił on holenderski parowiec Ban wiec. Według J. Rohwera oraz A. Yoshidy w starciu z flotą amerykańską. Ho Guan (1693 BRT), a następnie ostrze- i C. Boyda był to parowiec Le Maire, nato- Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ja- lał z dział pokładowych Wyspy Kokosowe. miast autorzy strony www.combinedfleet. pońscy podwodnicy mieli w tej operacji Wydarzenia te miały miejsce odpowiednio: com podają, że ofiarą dowodzonego przez do czynienia ze stosunkowo słabymi siłami 28 lutego i 3 marca. komandora podporucznika Koizumie- Zwalczania Okrętów Podwodnych. Na tym • Okrętowi I 5 zupełnie nie odpisało go Kiichiego okrętu był statek Merkus (865 obszarze Alianci nie dysponowali silnym lot- wojenne szczęście. Najpierw, 25 lutego na BRT). Również i I 7 nie uniknął pomyłko- nictwem, a liczba okrętów eskorty także była zachód od wyspy Timor, został on pomył- wego ataku, niezidentyfikowany japoński niewystarczająca. Brytyjskie, amerykańskie kowo ostrzelany przez japońskie samo- samolot jednak chybił i Japończyk szczęśli- czy holenderskie maszyny (w tym łodzie la- loty. Trafienia wywołały pożar w kiosku wie uniknął uszkodzeń. tające) szybko wykruszały się w trakcie walk i eksplozję rakiet sygnalizacyjnych. Do- Jak widać w trakcie walk o Holenderskie z lotnictwem Japonii, a niszczycieli (i innych wodzący okrętem komandor podporucz- Indie Wschodnie japońskie okręty podwod- jednostek ZOP) było zbyt mało jak na tak nik Nakamura Otoji i dwóch oficerów zo- ne działały aktywnie i skutecznie. Jak już ogromny obszar, który zajmuje dzisiejsza In- stało poważnie rannych. W tej sytuacji I 5 zostało to wspomniane, historycy japoń- donezja. Do tego okręty te potrzebne były do musiał przerwać patrol, a w bazie Kupang scy przypisują im około 40 zatopień. Au- walki z siłami inwazyjnymi, a zadania eskor- dokonano prowizorycznych napraw. Nie torzy pracy The Japanese Submarine Force ty frachtowców zeszły na dalszy plan. był to jednak koniec jego złej passy. 28 lu- and World War II w zasadzie potwierdza- Warto tu podkreślić, że w trakcie tej kam- tego okręt ten wszedł na rafę, ale w koń- ją te dane przyznając japońskim podwodni- panii okręty podwodne Cesarstwa walczyły cu udało się go z niej ściągnąć i usunąć kom 42 zatopienia, natomiast według strony głównie z żeglugą, co okazało się trafionym uszkodzenia. www.combinedfleet.com ich ofiarą padło posunięciem. Tymczasem ukształtowana

58 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie okręty podwodne w trakcie walk o Holenderskie Indie Wschodnie przez koncepcję „decydującej bitwy”(czy- 1. Okręty podwodne zostaną wysłane japońskie nie wyciągnęło wniosków z dosyć li starcia z flotą amerykańskich pancerni- w kierunku regionu Hawajów oraz wschod‑ owocnych operacji przeciwko statkom han- ków) japońska doktryna użycia okrętów niego wybrzeża Australii i Nowej Zelandii, dlowym i w trakcie dalszych walk kierowało podwodnych zakładała wykorzystanie ich a także Zachodniego Wybrzeża Stanów Zjed‑ okręty podwodne do zwalczania silnie bro- do rozpoznania baz i kotwicowisk wroga, noczonych i Kanału Panamskiego z zada‑ nionych zespołów okrętów wojennych, na- śledzenie ruchów jego floty, oraz atakowaniem przecięcia linii komunikacyjnych po‑ rażając je na poważne straty. Przy ówcze- nie zespołów okrętów wojennych. Według między Australią a Ameryką. snym poziomie techniki okręty podwodne japońskich sztabowców to właśnie zwalcza- 2. Na południu siły podwodne mają być miały poważne problemy z atakowaniem nie dużych okrętów wojennych i rozpozna- rozmieszczone w rejonie Oceanu Indyjskiego tego typu dobrze bronionych celów. nie miało być głównym zadaniem okrętów oraz zachodniego wybrzeża Australii, a ich podwodnych. Japończycy zaniedbali kwestię celem ma być przecięcie linii komunikacyj‑ Tekst ten jest fragmentem przygotowywa‑ atakowania nieprzyjacielskich linii zaopa- nych na Oceanie Indyjskim oraz połączeń nej większej publikacji dotyczącej działań trzeniowych i żeglugi handlowej. Uznano, z Atlantykiem. japońskich okrętów podwodnych w trakcie że okręty podwodne nie powinny mieć pro- 3. W razie konieczności krążowniki po‑ II wojny światowej. blemu z ewentualnym wypełnieniem tego mocnicze oraz okręty podwodne zostaną – w oczach japońskich strategów – drugo- skierowane w rejon Kanału Panamskiego, Bibliografia rzędnego zadania. Stąd też problem ten po- południowej Afryki oraz zachodniego wy‑ C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and mijano w planowaniu oraz w praktycznych brzeża USA z zadaniem przecięcia morskich World War II, Naval Institute Press Annapolis 2002. manewrach. W takim kontekście okrętom linii komunikacyjnych2. H. J. Krug, Y. Hirama, B. J. Sander-Nagashima, A. Nie- podwodnym przypisano rolę pomocniczych Rozkaz ten stanowił ustępstwo w sto- stlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Relations jednostek, współpracujących i działających sunku do obowiązującej dotychczas dok- in World War II, Naval Institute Press Annapolis 2001. na rzecz głównych sił floty, czyli pancerni- tryny. Można było odnieść wrażenie, że ja- K. Lipiński, A. Worona, Geneza, rozwój i doktryna wyko‑ ków. Według Marka Stille’a, w latach 30 XX pońskie dowództwo doceniło konieczność rzystania japońskich okrętów podwodnych, „Okręty Wo- wieku ta doktryna urosła do rangi dogma- przecięcia linii komunikacyjnych, zwłaszcza jenne”, nr 6 (98), listopad-grudzień 2009. tu. Paradoksalnie, to odmienne niż zakła- tych łączących USA z Australią, która mo- J. Rohwer, Axis Submarine Successes, Naval Institute dała doktryna użycie okrętów podwodnych gła być ewentualną odskocznią do alianc- Press Annapolis 1983. wyszło Japończykom na dobre. Wydawało kiej kontrofensywy. Tyle tylko, że przebieg M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941 – się także, że dowództwo wyciągnęło wnioski działań wojennych w dużej mierze przekre- 1945, Osprey Publishing Ltd 2007, z tej sytuacji. ślił powyższe założenia. Podwodnicy Ce- http://www.combinedfleet.com 1 marca 1942, jeszcze w trakcie walk sarstwa przeprowadzili, co prawda, szereg o Holenderskie Indie Wschodnie, Cesarska akcji mających na celu zwalczanie żeglu- 2. H. J. Krug, Y. Hirama, B. J. Sander-Nagashima, A. Niestlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Rela‑ Kwatera Główna wydała następujący rozkaz gi handlowej, zwłaszcza na Oceanie Indyj- tions in World War II, Naval Institute Press Annapolis dotyczący operacji sił podwodnych: skim, jednakże okazało się, że dowództwo 2001, s. 49-50. FOTOKOLEKCJA

Brytyjski niszczyciel Brillant 9 lipca 1944 r. Radar dozoru morskiego Typ 271 na pomoście, radar obserwacji przestrzeni powietrznej Typ 291 na topie fokmasztu, pojedyncze działka kal. 20 mm na skrzydłach pomostu i między kominami, antena radionamiernika HF/DF na grotmaszcie, działo Y (rufowa armata) zastąpione przez bomby głębinowe. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 59 Krążownik Dragon na fotografii wykonanej 18 września TekstAndrzej S. Bartelski 1943 r., zapewne na wodach Scapa Flow. Fot. World Ship Society

O.R.P. Dragon – nieznana historia

W polskiej literaturze przedmiotu wiele aspektów historii służby pierwszego polskiego krą- Świrski odrzucił propozycję przejęcia Cale‑ żownika O.R.P. Dragon jest wciąż niewyjaśnionych, bądź przedstawianych w fałszywym świe- dona.4 tle. Artykuł ten ma na celu przedstawienie, w oparciu o archiwalia brytyjskie, perturbacji związa- Polska bandera została podniesiona na nych z proponowaną zamianą nazwy krążownika na O.R.P. Lwów, jak również przyczyn dla któ- krążowniku 15 stycznia 1943 roku,5 zaś rych Polska Marynarka Wojenna nie otrzymała większego krążownika. kwestia nadania nazwy polskiemu krążow- nikowi została poruszona po raz pierwszy Zgodnie z dotychczasową „obowiązują- stawach, na jakich było to dokonane w sto‑ 4 lutego, gdy kdr por. dypl. Tadeusz Stokla- cą” wersją, Dragon został przekazany Pol- sunku do kilku kontrtorpedowców i jednego sa przesłał na ręce sir Henry Vaughan Mar- skiej Marynarce Wojennej (dalej PMW), okrętu podwodnego”. 3 khama (Stały Sekretarz Rady Admiralicji) ponieważ zdaniem Brytyjczyków Polacy Odpowiedź ze strony Brytyjczyków na- list, w którym zawiadamiał, że Naczelny nie posiadali wymaganego doświadczenia deszła dopiero po przeszło 6 miesiącach, Wódz gen. Sikorski zadecydował o nadaniu do operowania tak dużymi jednostkami1. choć już 12 maja 1942 roku Pierwszy Lord krążownikowi nazwy O.R.P. Lwów, w związ- Dlatego też proponowano przekazanie Po- Admiralicji stwierdzał, że „byłoby wła- ku z czym Kier.Mar.Woj. zwracało się do lakom jedynie jednego ze starych okrętów ściwym zaoferować im [tj. PMW – przyp. brytyjskiej Admiralicji o akceptację nazwy. typu D. Równocześnie zgodnie z polskimi ASB] jeden z krążowników typu D, tak by Choć początkowo nazwa polskiego krą- przekazami oryginalną nazwę pozostawio- nabrali praktyki a następnie, jeśli pozwo- żownika nie wzbudzała żadnych zastrze- no za namową Premiera oraz Naczelnego li na to sytuacja, by otrzymali jeden z now- żeń, to jednak 16 lutego szef I Oddziału Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. broni szych krążowników”. 14 lipca 1942 roku Fo- Wojskowego (w org. Military Branch I – Władysława Eugeniusza Sikorskiego, który reign Office zawiadamiało Raczyńskiego, dalej M.B. I) Claud Humphrey Meredith nie chciał wywoływać skandalu związane- że „przekazanie jednego z będących w bu‑ 1. Jerzy Pertek, Krążowniki Dragon i Conrad, Minia- go ze zwrotem krążownika Brytyjczykom. dowie krążowników nie jest możliwe, nato‑ tury Morskie, Gdańsk 1969; Józef Wiesław Dyskant, Na‑ Jak wykazuje lektura brytyjskich archiwów, miast Rząd Jego Królewskiej Mości jest gotów wodne bliźniaki, Wydawnictwo MON, Warszawa 1985; Stanisław Mariusz Piaskowski, Kroniki Polskiej Marynar‑ oba powyższe stwierdzenia są dalekie od zaoferować Polskiej Marynarce Wojennej je‑ ki Wojennej 1918-1946, t. III, Sigma Press, Albany 1990; 2 prawdy. den z krążowników typu D.” Po dwóch tygo- Marek Twardowski, Pierwsze i ostatnie polskie krążow‑ dniach Raczyński przesłał do Foreign Office niki, Morza Statki i Okręty 1/1996, s. 49-57; Stefan Dra- miński, Grzegorz Nowak, „Dragon” pod polską banderą, Semper Fidelis pismo, w którym stwierdzał że „został upo‑ OKRĘTY 3D 5(5-6)/2011, s. 42-53. Na żądanie gen. Sikorskiego, 13 grud- ważniony przez Rząd RP do zaakceptowa‑ 2. The National Archives, ADM 1/12676 HMS Dra‑ nia 1941 roku Minister Spraw Zagranicz- nia propozycji” oraz że „PMW będzie goto‑ gon taken over by Polish Navy, to retain her name as ORP Dragon oraz ADM 1/13248 Use of Polish manned HMS nych hrabia Edward Bernard Raczyński wy- wa przejąć przyznany jej krążownik typu D Dragon on Operation „Overlord”. stosował memorandum do Foreign Office, w dniu 1 czerwca 1943 roku”. Nim jednak 3. Opierając się na podanej w piśmie wyporności mo- żemy zauważyć, że Polacy byli zainteresowani jednostka- w którym zwracał się w sprawie przekaza- tak się stało jeszcze 7 września 1942 roku mi typu Dido bądź Fiji. nia PMW „jednego z nowych obecnie budu‑ Admiralicja zaproponowała Kierownictwu 4. Niestety nie są znane przyczyny dla których Bry- jących się krążowników pojemności od 5400 Marynarki Wojennej (dalej Kier.Mar.Woj.) tyjczycy chcieli dokonać zamiany krążownika typu D na typ C. do 8500 ton, możliwie bardziej zbliżonego do obsadzenie krążownika typu C, jednak szef 5. Co ciekawe w tym czasie krążownik pozostawał tego wyższego tonażu, na tych samych pod‑ Kier.Mar.Woj. wadm. Jerzy Włodzimierz formalnie bez polskiej nazwy.

60 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE O.R.P. Dragon – nieznana historia

POLISH NAVY THE NAVAL ATTACHÉ 51, NEW CAVENDISH STREET, LONDON, W.1 . No. 42/43 4th February, 1943

Dear Sir Henry Markham,

In connection with the taking over of HMS DRAGON by the Polish Navy, I have the ho- nor to inform you that Commander-in-Chief of the Polish Armed Forces, General Sikorski, has chosen the name LWÓW for this ship and the Chief of the Polish Navy has now pleasu- re in submitting this name for approval.

Believe me, Yours very truly Stoklasa Sir Henry V. Markham, K.C.B., M.C.

Waldock wysłał list do Pierwszego Lorda najwyższych władz brytyjskich, które win- ty, które przedstawił w lutym Raczyńskie- Admiralicji (adm. sir Albert Victor Alexan- ny nakłonić Polaków do zmiany decyzji co mu, jak również ponownie proponując der), zgłaszając silne polityczne obiekcje co do nazwy polskiego krążownika. użycie nazwy miasta związanego z polską do proponowanej nazwy. Waldock suge- W odpowiedzi na ten list – jeszcze tego marynarką tj. Gdyni. Gen. Sikorski odpo- rował, że nazwa nie jest tak „niewinna” na samego dnia (sic!) – adm. Alexander wysłał wiedział, że nie widzi najmniejszego powo- jaką wygląda, ponieważ po wojnie Rosja- list do Ministra Spraw Zagranicznych Ro- du do zmiany nazwy polskiego krążownika nie z pewnością zgłoszą roszczenia co do berta Anthonego Edena, w którym przed- i podkreślił, że jeśli Brytyjczycy nie zgodzą tego miasta, które uważają za własne. Co stawił pokrótce całą sprawę. Podkreślał, że się na przyjęcie nazwy Lwów to on wolałby więcej uważał on, że Polacy postępują „wy- Lwów leży daleko od morza i nie ma żad- w takim wypadku oddać okręt z powrotem jątkowo nieuprzejmie” wobec Brytyjczy- nych związków z PMW, co wskazuje na czy- Royal Navy. Wrażenie z obu rozmów z pol- ków, starając się wykorzystać dar w celach sto polityczne motywy nadania tej nazwy. skimi politykami Eden zawarł w liście ad- politycznych.6 Dlatego też, ze strony Fore- Prosił również o radę Edena co do dalszego resowanym do Pierwszego Lorda z 10 mar- ign Office przyjęcie nazwy Lwów dla pol- postępowania w tej materii. ca. Jako podsumowanie istniejącej sytuacji skiego krążownika nie wchodziło w grę. Eden poinformowany o całej sprawie za- stwierdził, że Foreign Office nie da zgody na W dalszej części listu Waldock podkreślił, czął działać i 19 lutego podczas spotkania polską propozycję nazwy, a wobec postawy że zgodnie z informacjami uzyskanymi od z Ambasadorem RP Raczyńskim poruczył gen. Sikorskiego doszło do impasu. Dwa dni Oficera Łącznikowego ds. PMW (w org. kwestię nazwy dla krążownika, wskazując później adm. Alexander wysłał list do Ede- Polish Navy Liaison Officer) cmdr Geof- na niestosowność tej nazwy dla Brytyjczy- na, w którym w pełni podzielał zdanie Mi- freya Williama Samuela Childsa kierow- ków. Jednocześnie zaznaczył, że wybór ta- nistra Spraw Zagranicznych. nictwo polskiej floty nie miało obiekcji co kiej nazwy jest wyjątkowo prowokujący dla Ponieważ sytuacja była bardziej niż kło- do utrzymania nazwy Dragon, natomiast Rosjan. Wyraził również nadzieję, że Rząd potliwa cmdr Childs rozpoczął sondowanie musiało ustąpić pod naporem politycz- Polski rozpatrzy możliwość uhonorowania Kier.Mar.Woj., starając się pozyskać nieofi- nym. Stąd też, sytuacja zdaniem Waldoc- innego polskiego miasta np. Gdyni, poprzez cjalne informacje dotyczące zmiany nazwy ka była wyjątkowo trudna, ponieważ decy- nadanie jej nazwy pierwszemu polskie- zję o nadaniu nazwy Lwów podjął osobiście mu krążownikowi. 3 marca Eden spotkał 6. Waldock pisał wręcz o „złośliwostkach” w stosun- gen. Sikorski. Stąd też niezbędny był udział się z gen. Sikorskim powtarzając argumen- ku do Rosjan ze strony polskiej.

M.P.01600/43 2th April, 1943

CONFIDENTIAL

Dear Captain Stoklasa,

You proposed in your letter of the 4th February that H.M.S. DRAGON should be re- -named LWOW upon being taken over by the Polish Navy. I’m sorry to say that the Admiral- ty do not find the name suitable for the cruiser and I shall be glad to know your further wishes in the matter.

Believe me, Yours very truly Markham Commander T. Stoklasa, O.B.E. Naval Attaché, Polish Embassy, 47, Portland Place, W. 1.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 61 Tekst

Jeszcze jedno ujęcie Dragona, tym razem od rufy, również z 18 września 1943 r. Fot. World Ship Society przez Dragona. W oparciu o uzyskane in- ca zszokowany Waldock pisał do adm. Ale- miralicji przesłał na ręce kdr. Stoklasy ofi- formacje 18 marca szef M.B. I raportował xandra, że cmdr Childs ponownie odbył cjalne pismo, w którym Admiralicja – bez do Pierwszego Lorda Admiralicji, że najwy- rozmowę z adm. Świrskim, który przeka- podania przyczyny – stwierdzała, że nazwa raźniej doszło do przełamania impasu po- zał mu informację, iż gen. Sikorski wobec Lwów jest nieodpowiednia dla polskiego nieważ gen. Sikorski nadał jednemu z puł- oporu Brytyjczyków postanowił odstąpić krążownika. ków blisko-wschodnich nazwę „Lwów” od przejęcia krążownika i że w najbliższych Przewidywania adm. Świrskiego okaza- i odstąpił od nadania tej nazwy polskiemu dniach decyzja ta zostanie oficjalnie prze- ły się słuszne i oficjalna odpowiedź Bry- krążownikowi.7 Taki obrót sprawy był na kazana Admiralicji! Jednocześnie podczas tyjczyków zaktywizowała poczynania rzą- rękę Brytyjczykom, którzy nie chcieli wy- spotkania adm. Świrski wystąpił z propozy- du polskiego. W odpowiedzi 6 kwietnia stosować oficjalnej noty odrzucającej polską cją by brytyjska Admiralicja wysłała oficjal- gen. Sikorski polecił Raczyńskiemu pi- propozycję i dlatego Waldock proponował ne pismo, w którym nie zgadza się na nada- smem L.dz. 926/VIIa/43 „definitywnie zre‑ się jeszcze wstrzymać kilka dni z ostatecznie polskiemu krążownikowi nazwy Lwów, dagować i złożyć rządowi brytyjskiemu ną decyzją, nim otrzyma się potwierdzenie licząc że oficjalne stanowisko Rządu Jego noty, w której wyjaśni polskie stanowisko informacji uzyskanych przez cmdr Childsa. Królewskiej Mości pomoże w przełamaniu w sprawie nadania nazw okrętom mającym Jednak nadchodzące dni spowodowa- impasu. Zgodnie z życzeniem adm. Świr- ły prawdziwe „trzęsienie ziemi”. 30 mar- skiego 2 kwietnia Stały Sekretarz Rady Ad- 7. Najprawdopodobniej chodzi o 6 Brygadę Piechoty.

M.P.01600/43 29th April, 1943

CONFIDENTIAL

Dear Captain Stoklasa,

Thank you for your letter of 5th April about the renaming of H.M.S. DRAGON. The Ad- miralty did not, of course, wish to call into question the right of an Allied Navy to choose names for its ships itself. It has, however, been the invariable practice for us to be consulted when it has been proposed to rename one of H.M. Ships on loan to an Ally under agreed terms. In view of the many considerations involved this practice is obvio- usly a desirable one as we hope you will agree. In similar cases, we have, in fact, al- ways obtained Royal approval to such changes since the ships still remain the property of the British Government.

I should perhaps explain that although we found that your first proposal raised certain practical difficulties, this should not be regarded as implying any modification of the official attitude of H.M. Government towards Poland as it was expressed in the note handed to General Sikorski by the Foreign Secretary on July 31st, 1941.

Believe me, Yours very truly Markham Commander T. Stoklasa, O.B.E. Naval Attaché, Polish Embassy, 47, Portland Place, W. 1.

62 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kolejna fotografia również datowana na 18 września 1943 roku. W tym przypadku data jest błędna i pochodzi z późniejszego okresu, zapewne po remoncie w stoczni Swan-Hunter. Proszę zwrócić uwagę, że na platformie przed rufowym masztem zainstalowany jest radar dozoru morskiego Typ 271 w okrągłej osłonie. Brak go na dwóch poprzednich fotografiach prezentowanych na poprzednich stronach artykułu, platforma jest tam pusta. Fot. World Ship Society pływać pod polską banderą” jednocze- śnie zaznaczając, że nie należy wszczynać z Brytyjczykami sporu, zwracając krążow- nik Royal Navy. Natomiast 12 kwietnia do- szło do spotkania pomiędzy Pierwszym Lordem Admiralicji, a ministrem Janem Kwapińskim oraz pracownikiem polskiego Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Że- glugi Jerzym Szapiro, w trakcie którego przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycz- nej (co podkreślali sami Polacy!) starali się nakłonić adm. Alexandra do zmiany zda- nia przez Admiralicję. Równocześnie am- basador Raczyński spotkał się z Ministrem Spraw Zagranicznych celem omówie- nia kwestii nazwy dla polskiego krążow- nika. Raczyński podtrzymywał wcześniej- sze stanowisko rządu co do nazwy Lwów, jednocześnie jednak podkreślał niechęć do oddania krążownika Brytyjczykom.8 Ad- miralicja w oparciu o sugestie cmdr Child- sa podejrzewała również, że niechęć do przejęcia krążownika przez Polaków może także wynikać z faktu, iż nie są oni w stanie podołać przejęciu tak dużej jednostki. Dalsze dyskusje na temat nazwy dla polskiego krążownika odbywały się pomiędzy polskim ambasadorem oraz przedstawicielami Foreign Office. 14 kwietnia pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicz- nych – F. K. Roberts – przesłał na ręce szefa II Oddziału Wojskowego (w org. Military Branch II – dalej M.B. II) Johna Drew Hi- ghama wypracowane rozwiązanie, które pozwalało na wyjście z impasu. Raczyński proponował, by Admiralicja wysłała kolejny list do Kier.Mar.Woj., w którym wy- jaśniono by, iż nazwa Lwów jest nie do za- akceptowania ponieważ mogłaby wpłynąć negatywnie na wysiłek wojenny aliantów. Jednocześnie podkreślanoby, iż Rząd Jego Królewskiej Mości podtrzymuje swoje do- tychczasowe stanowisko, nie uznawania jakichkolwiek zmian w kontekście polskiej wschodniej granicy. W pięć dni później szef M.B. II odpisał Robertsowi, aprobując przy- jęte rozwiązanie jednocześnie nalegając na przyśpieszenie całego procesu, ponieważ czas wprowadzenia krążownika do służby szybko się zbliżał. Co ciekawe w proces po- wstawania listu do Kier.Mar.Woj., zaanga-

8. Był to z pewnością efekt memorandum wysłane- go przez gen. Sikorskiego do Raczyńskiego z 6 kwietnia, o którym była już uprzednio mowa.

Nr 116 (6/2012) 63 O.R.P. Dragon – nieznana historia

POLISH NAVY THE NAVAL ATTACHÉ 51, NEW CAVENDISH STREET, LONDON, W.1 . No. 160/43 10th May, 1943

Dear Sir Henry Markham,

In reply to your letter M/P.O.1600/43 of 29th April, 1943, and further to my let- ters 42/43 of 4th February, 1943 and 111/43 of 5th April, I am desired by the Chief of the Polish Navy to inform the Admiralty that the Commander-in-Chief of the Polish Armed Forces, General Sikorski, has proposed that the Cruiser DRAGON should retain her British name and be called ORP DRAGON.

Admiral Swirski would be very grateful if he could be informed as soon as possible whether the Admiralty approve this proposal.

Believe me, Yours very truly Stoklasa Sir Henry V. Markham, K.C.B., M.C.

żowano również… pracownika polskiej am- Woj. zaproponowało kontrowersyjną – dla Walker został poproszony o sugestie co do basady Balińskiego, który udzielił pewnych Brytyjczyków – nazwę. Tym razem wybór możliwych jednostek do obsadzenia. Do- wskazówek co do treści listu. padł na Wilno. Niestety i tym razem nazwa datkowym warunkiem był czas, ponieważ Po serii rozmów z przedstawicielami pol- została zakwestionowana przez Admirali- załoga Dragona już od jakiegoś czasu pozo- skiego rządu sytuacja dla Brytyjczyków sta- cję i ostatecznie krążownik otrzymał nazwę stawała bez zajęcia oczekując na zakończe- ła się klarowna – tylko gen. Sikorski upierał O.R.P. Conrad na cześć wielkiego polsko- nie remontu krążownika. się przy nazwie Lwów dla polskiego krążow- -brytyjskiego marynisty Józefa Teodora Kon- Trzy dni później w tej sprawie wypo- nika, podczas gdy dla Kier.Mar.Woj. czy też rada Korzeniowskiego / Josepha Conrada. wiedział się adm. King, który w pełni zga- Raczyńskiego nie miało to większego zna- dzał się z poglądem D.o.D.(F) co do jako- czenia. Pozostawało więc „jedynie” przeko- Kłopotliwy krążownik ści polskich załóg. Podkreślał ich wysoki nać polskiego Naczelnego Wodza do zmia- Z polskiego punktu widzenia bardzo in- poziom wyszkolenia i znakomite osiągane ny decyzji. Wobec takiego obrotu spraw teresująca była również korespondencja wyniki, jednak jego zdaniem poważnym Brytyjczycy wytoczyli „najcięższe działa” dotycząca stanu technicznego Dragona, problemem Polaków był brak persone- i 15 kwietnia podczas rozmowy pomiędzy podczas której podnoszono różne aspek- lu, który szczególnie jaskrawo był widocz- premierami rządów brytyjskiego i polskiego ty przekazania krążownika PMW. Punk- ny wśród podoficerów. Następnie P.N.L.O. sir Winston Churchill poruszył zagadnienie tem wyjścia na temat dyskusji dotyczącej przedstawił krótką analizę odnoszącą się nazwy dla polskiego krążownika proponu- stanu technicznego i przyszłości polskie- co do możliwości obsadzenia przez PMW jąc przyjęcie rozwiązania zaproponowane- go krążownika była notatka sporządzona nowego krążownika. Zdaniem adm. Kin- go przez Raczyńskiego oraz Foreign Office. 15 października 1943 roku przez zastęp- ga w zasięgu Polaków był jedynie krążow- Zostało ono przez gen. Sikorskiego zaak- cę szefa Zagranicznego Wydziału Opera- niku typu Royalist, którego załoga składała ceptowane z zaznaczeniem, że Admiralicja cyjnego (w org. Director of Operations Di- się z około 570 marynarzy, czyli około 80- winna wysłać do Kier.Mar.Woj. list z wy- vision (Foreign) – dalej D.o.D.(F)) capt. 90 więcej niż liczyła załoga Dragona. Adm. szczególnionym stanowiskiem brytyjskim Hugh Dalrymple-Smitha. W swoim memo- King podkreślał, że już w przypadku ob- dotyczącym nazewnictwa jednostek brytyj- randum cpt. Smith podkreślał, że osiągnię- sadzenia Dragona występowały problemy skich przekazywanych PMW. Jednocześnie cie pełnej gotowości bojowej przez Drago‑ z obsadzeniem etatów, a co za tym idzie Brytyjczycy przypuszczali, że nowa nazwa na jest poważnie opóźniane przez defekty mało jest prawdopodobne by Polacy posia- krążownika będzie brzmiała Danzig (sic!).9 instalacji elektrycznej oraz ogólny bardzo dali odpowiednie rezerwy dla obsadzenia Wobec takiego obrotu spraw 29 kwiet- zły stan mechanizmów okrętowych. Ponie- większego krążownika.11 nia Admiralicja ponownie wysłała ofi- waż w przypadku brytyjskich okrętów tego 20 października w imieniu szefa M.B. cjalny list przesłany na ręce kdr. Stoklasy, samego typu rozpoczęto w tym roku spisy- II zabrał głos E. W. Austin, który zazna- w którym poruszała zagadnienie nazwy dla wanie ich z listy okrętów, szef D.o.D.(F) wy- czył, że zgodnie z polsko-brytyjską umo- polskiego krążownika. Wreszcie 10 maja stąpił z propozycją przeniesienia załogi Dra‑ wą morską przekazywane jednostki po- nadeszła odpowiedź ze strony Kier.Mar. gona na nowocześniejszą jednostkę. Dlatego 9. Choć brzmi to kuriozalnie to jednak również Woj., w którym kdr Stoklasa informował też zdaniem Smitha, Główny Oficer Łącz- w przypadku Lwowa Brytyjczycy czasami w swej kore- brytyjską Admiralicję, że krążownik otrzy- nikowy (w org. Principal British Naval Lia- spondencji używali nazwy Lemberg (sic!). 10. Romuald Nałęcz-Tymiński, Żagle staw – bande‑ ma nazwę O.R.P. Dragon. ison Officer – dalej P.N.L.O.) vadm. Edward rę spuść!, Muzeum Marynarki Wojennej, Gdynia 1999. Na koniec warto jeszcze poruszyć kwe- Leigh Stuart King powinien uzyskać infor- 11. Jak zatem widać, podstawową przeszkodą w ob- jęciu przez PMW większego i nowszego krążownika, nie stię nazwy dla H.M.S. Danae, o czym pisał macje czy PMW dysponuje nadwyżką per- był rzekomy brak doświadczenia polskich marynarzy, w swych wspomnieniach kadm. Romuald sonelu, którą można skierować na nowy a braki kadrowe. Potwierdzała to informacja przekaza- Nałęcz-Tymiński.10 Podobnie jak to miało krążownik, zaś szef Wydziału Personalnego na przez przedstawiciela Home Fleet szefowi D.o.D. (F), w której potwierdzono wysokie kwalifikacje polskiej za- miejsce w przypadku Dragona, również i dla (w org. Director of Personal Services – dalej łogi krążownika. Więcej na temat związany z persone- drugiego polskiego krążownika Kier.Mar. D.P.S.) radm sir Harold Thomas Coulthard lem Dragona znajduje się w ramce zamieszczonej obok.

64 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE W 1942 roku Kierownictwu Marynarki Wojennej odrzucił propozycję przejęcia krążownika Caledon, który następnie został przebudowany do standardu krążownika przeciwlotniczego. Tutaj okręt na fotografii z 1930 roku w maltańskim porcie La Valetta. Fot. World Ship Society winny znajdować się w dobrym stanie, żało zatem doprowadzić Dragona do stanu powiedział się cdr. Peter Douglas Herbert w pełni wyposażone i zdolne do rozpoczę- pełnej gotowości bojowej, lub też zapropo- Raymond Pelly, którego zdaniem bez wąt- cia służby. Ponieważ Polacy objęli Dragona nować przekazanie jednostki znajdującej 12. Ponieważ Brytyjczycy mieli poważne trudności w styczniu 1943, na wyraźną prośbę Ad- się w odpowiednim stanie. z zebraniem niezbędnego personelu do obsady krążow- miralicji, jednostka wciąż znajdowała się Również 20 października w kwestii Dra‑ nika na czas remontu, wystosowano do Kier.Mar.Woj. prośbę o wcześniejsze obsadzenie polską załogą krążow- w remoncie i nie spełniała warunków opi- gona w imieniu szefa Wydziału Planowania nika. W efekcie polscy marynarze przejęli jednostkę, gdy sanych powyżej.12 Zdaniem M.B. II nale- (w org. Director of Plans – dalej D.o.P.) wy- ta znajdowała się jeszcze w trakcie remontu.

Jednym z mniej znanych, a jednocześnie ważniejszych aspektów PMW podczas Drugiej Wojny Światowej była kwestia stanu osobowe- go polskiej floty. Problem ten jak do tej pory rzadko był podejmowany przez rodzimych badaczy, dlatego też dla lepszego przedstawienia problemu warto przytoczyć kilka danych liczbowych*. Zgodnie z zestawieniem stanów ewidencyjnych z 18 stycznia 1943 roku etat Dragona wynosił 21 oficerów oraz 434 podoficerów i marynarzy. Natomiast stan ewidencyjny dla całej PMW na 1 lipca 1942 roku (tj. momentu w którym PMW otrzymała informację o przekazaniu krążownika typu D) wynosił 1720 podoficerów i marynarzy. Jak zatem widać by obsadzić krążownik stan polskiej floty musiał się gwałtownie zwiększyć o przeszło 25% w przeciągu niecałego roku. Warto podkreślić, że we wcześniejszym okresie podobny przyrost (tj. o ¼ stanu PMW) trwał przeszło dwa lata (od 1 lipca 1940 do 1 lipca 1942 roku). Ukazuje to skalę wyzwania przed jakim stanęły władze polskie wobec przejęcia krążownika i konieczności znalezienia dodatkowych prawie 500 rekrutów. Działania podjęte przez Kier.Mar.Woj. w celu zapewnienia odpowiedniej obsady polskiego krążownika były dwutorowe. Z jednej strony starano się „rozrzedzić” załogi posiadanych już okrętów, a z drugiej strony starano się uzyskać od wojsk lądowych dalszych ochotników. W rozkazie dziennym z 9 grudnia 1942 roku, szef Kier.Mar.Woj. adm. Świrski zwracał się do dowódców okrętów i oficerów specjali- stów by przesunięcia personalne związane z obsadzeniem krążownika, traktowali jako konieczność i ofiarę ponoszoną dla dobra sprawy: „dla skompletowania tej pierwszej partii załogi (a również dla partii następnych) trzeba będzie zdjąć z okrętów większą ilość starszych specja‑ listów przydzielając element zupełnie młody i niedoświadczony, a dla pierwszej partii może częściowo nie dając w zamian nikogo”. Z kolei w depeszy wysłanej 3 lutego 1943 roku gen. Sikorski pisał do dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie gen. dywizji Władysła- wa Andersa, iż „należy za wszelką cenę wydobyć dalszych 300 ochotników do Marynarki. […] Bez tych marynarzy zmuszeni bylibyśmy od‑ dać dwa kontrtorpedowce Ślązak i Krakowiak z powrotem Anglikom”. Problemy kadrowe potwierdzał również komunikat Kier.Mar.Woj. z 22 października 1943 roku spisany dla Inspektora Zarządu Wojsk gen. dywizji Mariana Januszajtisa-Żegoty, w którym przedstawiono problemy z personelem floty: „Dużą bolączką MW jest brak rezerwy. Stąd duże przemęczenie naszych załóg i duże ich wykruszenie się, które bę‑ dzie wzrastało w miarę trwania wojny.” Ostatecznie na pokład krążownika w dużej części trafili marynarze, którzy na mocy układu Majski-Sikorski zostali zwolnieni z łagrów radzieckich. Również energiczne działania podjęte przez szefa Kier.Mar.Woj. umożliwiły nie tylko obsadzenie nowego krążownika, ale również utrzymanie w ruchu istniejących już okrętów. Jednak jak to już było wykazane powyżej efektem tych posunięć były zmniejszenie do absolutnego minimum rezerwy ludzkiej (pozwalającej w praktyce jedynie na wymianę zabitych i rannych), co – jak słusznie przewidywali Brytyjczycy – unie- możliwiało przejęcie większej jednostki. Jak zatem można zauważyć rozwój PMW w bardzo dużym stopniu ograniczały możliwości kadrowe.

* W oparciu o prace Waltera Patera Lista imienna podoficerów i marynarzy PMW w Wielkiej Brytanii (1939-1947) [w:] Kadry Morskie Rzeczypospolitej, tom V, redakcja Jan Kazimierz Sawicki, Gdynia 2011, s. 117-176 oraz dokumentów publikowanych w książce Polska Marynarka Wojenna 1939-1947, Wybór dokumentów, tom I, wybór i opracowanie Zbigniew Wojciechowski, Gdynia 1999, jak i Wojskowe Biuro Badań Historycznych, V/20/68 Komunikat Marynarki Wojennej Nr 1/43 Kierownictwo Marynarki Wojen‑ nej L.dz. 1344/Pl.Tjn.43.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 65 Przy dozie cierpliwości ze strony polskiej oraz brytyjskiej pomocy, możliwym było obsadzenie krążownika przeciwlotniczego typu Royalist (prototyp serii na fotografii), którego załoga składała się z około 570 marynarzy, czyli około 80-90 więcej niż liczyła załoga Dragona. Fot. World Ship Society pienia Polacy zasługiwali na coś lepszego Polski M.B. II proponowało jeden z krążow- Mar.Woj. zawsze dotrzymywał słowa i nie niż Dragon i zgadzał się z sugestią przyzna- ników włoskich, które znajdowały się pod należy spodziewać się z jego strony utrudnia PMW krążownika typu Royalist. Jedno- kuratelą brytyjską. Tu jednak zwracał uwa- niania w kwestii przerzucenia Dragona na cześnie proponował, by w wypadku gdyby gę na liczne problemy z uruchomieniem Pacyfik. prace przy wykończeniu nowego krążowni- krążownika pod polską banderą i długi czas W dalszej części memorandum Austin ka przeciągały się, Polacy obsadzili niektóre oczekiwania, związanego z przekazaniem rozważał dwie zasadnicze kwestie: czy krą- z australijskich niszczycieli floty, ponieważ krążownika. żownik jest zdolny do służby oraz czy war- ze względu na braki kadrowe cały perso- Pierwszą część dyskusji zamykał list to wysyłać Dragona na Daleki Wschód. Jego nel australijski miał być w niedługim czasie z 31 października zastępcy Szefa Sztabu zdaniem krążownik przedstawiał sobą pew- odesłany do Australii. (w org. Vice Chiefs of the Naval Staff) radm. ną wartość bojową. Co więcej w przypad- Dwa dni później w końcu wypowiedział Edwarda Syfreta. Jego zdaniem fakt złego ku utrzymania Dragona w służbie mógł- się szef D.P.S., stwierdzając że w najbliż- stanu Dragona nie ulegał najmniejszej wąt- by on służyć jako platforma treningowa szej przyszłości nie będzie możliwe prze- pliwości, stąd też należało zaproponować dla Polaków, gdzie zbieraliby doświadcze- kazanie Polakom nowego krążownika i je- Polakom rozwiązanie alternatywne. Adm. nia niezbędne w operowaniu krążowni- dyną jednostką jaką mogą zaproponować Syfret odrzucał możliwość obsadzenia au- kiem. Biorąc jednak pod uwagę stan okrę- jest Caledon. stralijskich niszczycieli ponieważ te opero- tu oraz niedoświadczoną załogę krążownik 26 października wypowiedział się szef wały na Dalekim Wschodzi, z kolei w przy- nie byłby kierowany do bezpośredniej wal- M.B. II Higham, który stwierdził że obsa- padku Diadema uważał za mało możliwe ki. W przypadku przydziału krążownika na dzenie Caledona lub australijskich niszczy- zebranie pełnej załogi dla krążownika. Dla- Daleki Wschód, zdaniem M.B. II, należa- cieli jest jak najbardziej w zasięgu możli- tego też, należało jego zdaniem zapropono- ło wziąć pod uwagę podstawowy problem wości PMW, jednak najprawdopodobniej wać przejęcie Caledona. W przypadku od- związany ze stanem okręty. Zdaniem Austi- nie będzie ono przez Polaków pożądane. rzucenia tej propozycji polska załoga winna na fatalny stan Dragona, po części wynikał W szczególności po otrzymaniu Dragona kontynuować służbę na Dragonie i w miarę z niedostatków prac remontowych wykona- propozycja obsadzenia niszczycieli, lub sta- możliwości w przyszłości należało rozważyć nych w stoczni Cammel Laird. W przypad- rego krążownika mogłaby zostać przez Po- możliwość przekazania PMW krążownika ku prawdopodobnych usterek okrętu, po- laków przyjęta z dużą dozą podejrzliwości. typu Arethusa bądź Dido. wodujących wycofanie jednostki na dłuższy Higham również podkreślał, że Polacy za- 21 listopada memorandum w sprawie czas z linii, polska załoga pozostałaby bez sługują na nowy krążownik i jeśli będą go polskiego krążownika wystosował w imie- przydziału i możliwości zatrudnienia. Na- w stanie obsadzić powinien on zostać prze- niu szefa M.B. II Austin. Zdaniem M.B. II tomiast gdyby Dragon pozostał na rodzi- kazany PMW. Jego zdaniem możliwym by- należało podkreślić, że choć z ust niektó- mych wodach, polskich marynarzy można łoby przekazanie Diadema, przy którym rych polskich oficerów można było usły- by rozdzielić na inne jednostki stacjonują- prace wyposażeniowe miały się rozpocząć szeć gorzkie wyrzuty co do stanu Drago‑ ce w Wielkiej Brytanii. Stąd też Austin wy- w listopadzie 1943 roku. Zdaniem Higha- na, to jednak stanowisko oficjalnych władz powiadał się za pozostawieniem krążownika ma należało zaproponować Polakom jako polskich było bez zarzutu. Co więcej nawet na wyspach brytyjskich i nie wysyłanie jed- rozwiązanie przejściowe obsadzenie Cale‑ gdy Polakom zakomunikowano, iż Dragon nostki na Pacyfik. dona (który był w pełni sprawny) lub au- rozpocznie służbę na Dalekim Wschodzie stralijskich niszczycieli, z zaznaczeniem, że adm. Świrski nie protestował.13 Rozważa- 13. Kwestię tę regulowała umowa polsko-brytyjska z 18 listopada 1939 roku, która stwierdzała iż „oddział w przyszłości PMW otrzyma nowy krążow- nia na temat postawy polskich władz Au- polskiej marynarki wojennej […] będzie pod operacyj- nik. Jako kolejną propozycje krążownika dla stin zamknął stwierdzeniem, że szef Kier. nym dowództwem admiralicji brytyjskiej”.

66 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE O.R.P. Dragon – nieznana historia

W kwestii zamiany Dragona na Caledo‑ Swan Hunter, dowódca krążownika przed- gona na szkolenie artyleryjskie. Ponieważ na Austin zauważył, że adm. Świrski już raz stawił długą listę ponad 60 usterek, związa- nikt nie zgłosił obiekcji co do nowej pro- odrzucił propozycję przejęcia Caledona wy- nych w dużej mierze z elektryką. Co więcej pozycji zatrudnienia polskiego krążowni- stosowaną przez Admiralicję, stąd też moż- dowódca polskiego okrętu złożył również ka, 15 grudnia podjęto ostateczną decyzję na było z dużą dozą pewności stwierdzić, że wizytę w Admiralicji, chcąc uzyskać zgo- oraz poinformowano Kier.Mar.Woj. o anu- w obecnej sytuacji Polacy postąpią podobnie. dę na temat ewentualnej modernizacji arty- lowaniu decyzji co do przydziału Dragona Zdaniem Austina należało zatem wstrzymać lerii okrętowej. Jednakże biorąc pod uwagę na Daleki Wschód. się z ofertę przekazania Caledona. wiek Dragona, gdzie usterki mogły się stale W związku z propozycją przydziału pol- Reasumując Austin proponował zatrzy- powtarzać, podjęto decyzję o nie prowadze- skiego krążownika do operacji OVER- manie przez PMW Dragona i jednoczesne niu dalszych nieopłacalnych modernizacji LORD 20 grudnia głos zabrał zastępca pozostawienie jednostki na wyspach bry- krążownika. D.o.D. z ubolewaniem również szefa Wydziału Artylerii i Broni Przeciw- tyjskich. Co więcej należało jego zdaniem donosił, że nieoficjalnie polscy oficerowie lotniczej (w org. Director of Gunnery and rozważyć możliwość zamiany krążownika wyrażali jak najgorszą opinię na temat stanu Anti-Aircraft Warware) capt. Henry Alex- na jednostkę typu Dido lub australijskich okrętu, a kdr Pławski w rozmowie z F.O.I.C. ander King. Jego zdaniem by Dragon sku- niszczycieli. Tyne wyraził swoje przerażenie, co do stanu tecznie wypełniał swoje zadania niezbęd- W międzyczasie na zarzuty związa- technicznego krążownika. nym była instalacja nowego „fire control”, ne z niewłaściwym remontem krążow- W cztery dni później szef D.o.D.(F) capt. jak również R/T wraz z brytyjską obsługą. nika 10 grudnia odpowiedział szef Wy- Andrew Dacres Nicholl podzielił pogląd W odpowiedzi na powyższe pismo zastęp- działu Stoczniowego (w org. Director of M.B. II co do wysyłania Dragona na Dale- ca szefa Wydziału Łączności (w org. Direc- Dockyards – dalej D.o.D.) vadm. sir Ce- ki Wschód podkreślając, że ze względu na tor of Signal Department) capt. John Peter cil Ponsonby Talbot. Jego zdaniem opis stan techniczny krążownika nie mógłby być Lorne Reid stwierdził, że wymagane wypo- stanu Dragona opierał się na oczywistym uznawany za w pełni sprawny okręt i został- sażenie radio-techniczne z łatwością może nieporozumieniu, ponieważ nie jest moż- by on przydzielony jedynie do służby eskor- zostać zainstalowane na polskim krążowni- liwym przekształcenie 25-letniego okrę- towej, gdzie możliwości stoczenia bitwy ku, do którego obsługi skierowany zostałaby tu w nową jednostkę w przeciągu siedmiu z Japończykami byłyby najmniejsze. Z kole- brytyjski personel. miesięcy.14 Choć we wrześniu krążownik gi w piśmie z tego samego dnia (tj. 25 listo- Ostatnią notatką dotyczącą Dragona jest na krótko powrócił do Liverpoolu na krót- pada) zastępca szefa Krajowego Wydziału wypowiedź Dicksona z 2 lutego 1944 roku, gdy kie naprawy, to podczas końcowej inspek- Operacyjnego (w org. Director of Opera- zamykał całą dyskusją stwierdzeniem o osta- cji okrętu przeprowadzonej 21 października tions Division (Home)) capt. Wilfrid James tecznym przydzieleniu Dragona do działań ar- przez Oficera Flagowego Tyne (w org. Flag Cameron Robertson stwierdzał, że jego wy- tyleryjskich w operacji „Overlord”. Officer in Command Tyne – dalej F.O.I.C. dział nie widzi możliwości przydziału Dra‑ Tyne) – również w obecności przedstawi- gona do zadań na wodach ojczystych. 14. Remont generalny krążownika połączony z mo- dernizacją uzbrojenia rozpoczął się 15 grudnia 1942 cieli PMW – nie zgłoszona żadnych uwag W odpowiedzi na pismo D.o.D.(F) za- roku w stoczni Cammel Lairds i zakończył się 24 lipca co do stanu krążownika. Tymczasem już po stępca szefa D.o.P. Robert Kirk Dickson 1943 roku. We wrześniu 1943 roku Drgaon jeszcze raz zakończeniu remontu otrzymano informa- 30 listopada zaproponował przydzielenie na krótko trafił do stoczni w Liverpoolu, a 9 październi- ka 1943 roku okręt wprowadzono do doku w Swan Hun- cję, iż Dragon ma uszkodzoną śrubę i wy- polskiego krążownika do operacji OVER- ter by dokonać naprawy uszkodzonej śruby oraz prze- magane będzie dokowanie. Po przybyciu do LORD, co wiązało się ze skierowaniem Dra‑ prowadzić wymianę kabli elektrycznych. SUPLEMENT

Caledon po przebudowie na krążownik przeciwlotniczy. Fot. World Ship Society

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 67 Błagorodnyj po przebudowie według projektu 56PŁO. Jan Radziemski Fotografia wykonana w Leningradzie na Newie w 1988 r. Tekst Fot. zbiory Oty Janečka

Najpiękniejsze w całej klasie Część II – Nieudana kuracja odmładzająca

Wcielone do służby w latach 1955-1957 obu stronach dziobowego stanowiska dział Niszczyciele Moskowskij Komsomolec niszczyciele typu Spokojnyj (projekt 56) SM-20-ZIF). Zdemontowano rufowy 5 ru- i Biessliednyj zamiast RBU-2500 otrzyma- okazały się ostatnimi „klasycznymi” tzn. rowy zespół aparatów torpedowych kalibru ły po dwa miotacze typu RBU-6000 syste- torpedowo-artyleryjskimi niszczycielami 533 mm. Dziobowy zespół wyrzutni tor- mu Smiercz-3. Później na 12 okrętach za- radzieckiej floty. Ale, jak sądzi wielu spe- pedowych przystosowano do wystrzeliwa- miast Buruna ustawiono jeszcze po dwa cjalistów, ich pojawienie się było spóźnio- nia torped przeciwko okrętom podwodnym miotacze typu RBU-2500 (doprowadzając ne co najmniej o 10-15 lat. Efektywnością z samonaprowadzającymi się głowicami. ich liczbę do 4).4 Nie doszła do skutku prze- uzbrojenia artyleryjskiego i pop ustępo- Zdemontowano też miotacze klasycznych budowa niszczyciela Moskowskij Komsomo‑ wały one zachodnim odpowiednikom, np. bomb głębinowych i zlikwidowano zrzutnie lec według projektu 56PM. Przewidywał on amerykańskim niszczycielom typu Forrest znajdujące się pod rufowym pokładem. Na instalację nowej stacji radiolokacyjnej An- Sherman. rufie zamiast nich zainstalowano dwa mio- gara i holowanego hydrolokatora Wega, ale Rosnące wymagania odnośnie możli- tacze rakietowych bomb głębinowych typu w związku z tym, że w stadium zaawanso- wości zwalczania okrętów podwodnych, Burun. wanym znajdowały się prace projektowe nad w szczególności tych o napędzie jądrowym, Niektóre z niszczycieli otrzymały dwa nowymi okrętami wyposażonymi w stację spowodowały konieczność przystąpienia lub cztery podwójne 25 mm automatyczne Wega zrezygnowano z tego zamiaru. Moder- do modernizacji okrętów, które miały za działka 2M-3M do zwalczania nisko lecą- nizacja niszczyciela ograniczyła się więc tyl- sobą zaledwie kilka lat służby. Decyzja w tej cych rakiet; Biessliednyj i Wdochnowiennyj ko do instalacji miotaczy RBU-6000 z syste- sprawie została podjęta przez WMF i resort w trakcie modernizacji, inne podczas pla- mem kierowania ogniem PUSB Buria (tylko przemysłu stoczniowego 14 grudnia 1957 nowych średnich remontów (Bliestiaszczyj, na okres prób), zamiast Wegi zamontowa- roku. W następnym roku w CKB-53 pod Burliwyj, Błagorodnyj, Płamiennyj, Napori‑ kierunkiem K.A. Masliennikowa (główny styj, Wyzywajuszczij, Wozmuszcziennyj, Mo‑ 1. Dwa niszczyciele: Skromnyj i Skrytnyj w później- konstruktor) opracowano projekt technicz- skowskij Komsomolec). Natomiast Bywałyj, szym czasie przebudowano kolejny raz wg projektu 56A, dlatego w wielu publikacjach podaje się liczbę 12 okrę- ny wzmocnienia ich uzbrojenia pop. W la- Skromnyj, Skrytnyj i Swieduszczij nie otrzy- tów proj. 56PŁO. tach 1958-1979 według tego projektu prze- mały ich w ogóle. Dozbrojenie niszczycieli 2. Ponadto w automaty 2M-3M uzbrojono niszczy- 1 ciele Swietłyj, Spiesznyj”, Wlijatielnyj, Wieskij i Dalniewo‑ budowano 14 jednostek. miało miejsce w latach 70 XX wieku. Część stocznyj Komsomolec, które w ogóle nie były moderni- Zakres modernizacji był dość ograni- jednostek miała je na uzbrojeniu do końca zowane. czony i obejmował instalację dwóch mio- służby.2 Po tych zmianach wyporność okrę- 3. Pod red. I.D. Spasskiego; Istorija oteczestwiennogo sudostrojenija. T.V. St. Petersburg. 1996, s. 178. taczy rakietowych bomb głębinowych typu tów wzrosła o 450 ton, a prędkość obniży- 4. J.W. Apałkow; Esmincy projektow 56, 57bis i ich RBU-2500 w części dziobowej okrętu (po ła się do 34 w.3 modyfikacii. Moskwa 2009, s. 59.

68 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie

Daty przebudowy niszczycieli wg proj. 56PŁO. L.p. Nazwa Data przebudowy Stocznia 1 Bliestiaszczij 06.02.1958 – 10.03.1960 „Siewmorzawod” Nr 201 w Sewastopolu 2 Bywałyj 23.06.1962 – 28.10.1965 SRZ w Tallinie 3 Swieduszczij 31.08.1977 – 19.06.1979 „Siewmorzawod” Nr 201 w Sewastopolu 4 Wyzywajuszczij 25.03.1970 – 13.03.1972 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 5 Smyszliennyj 12.11.1958 – 01.12.1961 SSZ Nr 190 im. A.A. Żdanowa w Leningradzie 6 Biessliednyj 25.05.1973 – 08.05.1976 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 7 Wdochnowiennyj 22.01.1960 – 27.03.1961 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 8 Burliwyj 12.12.1961 – 25.03.1963 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 9 Wozmuszcziennyj 15.02.1961 – 18.07.1962 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 10 Błagorodnyj 01.1963 – .12.1964 „Siewmorzawod” Nr 201 w Sewastopolu 11 Płamiennyj 18.01.1961 – 04.06.1962 „Siewmorzawod” Nr 201 w Sewastopolu 12 Naporistyj 08.02.1961 – 19.08.1962 „Siewmorzawod” Nr 201 w Sewastopolu 13. Skromnyj* 12.11.1958 – 29.11.1960 SSZ Nr 190 im. A.A. Żdanowa w Leningradzie 14. Skrytnyj * 04.1958 – 04.1960 KMOLZ w Kronsztadzie * później przebudowane wg proj. 56A. no doświadczalne urządzenie poszukiwania wy aparat własnej konstrukcji. W tym celu 53-61. Później okręty dysponowały nowo- atomowych okrętów podwodnych po śladzie na niszczycielach Dalniewostocznyj Kom‑ cześniejszymi torpedami pop typu SET-65 radioaktywnym Kolos-2000, przypominają- somolec i Wieskij umieszczono niewielkie z akustycznym pasywnym systemem napro- ce zewnętrznie BGAS.5 platformy startowe.6 wadzania, oraz samonaprowadzające się po Należy też wspomnieć o niszczycie- śladzie torowym torpedy 53-65K przeciwko lu Swietłyj, który w 1957 roku otrzymał na Charakterystyka uzbrojenia okrętom nawodnym. Kierowanie ogniem rufie lądowisko dla śmigłowca. W latach niszczycieli proj. 56PŁO torpedowym odbywało się za pomocą 1958-1959 prowadzono na nim próby startu Omawiając nowe uzbrojenie pop nale- PUTS Zwuk-56 z przystawką Zummer-56, i lądowania śmigłowca Ka-15, który z braku ży zacząć od broni torpedowej, która sta- który otrzymywał dane do naprowadzania hangaru nie mógł tam stacjonować na sta- ła się dla tych jednostek podstawowym wt z systemu stabilizacji S-3M, połączone- łe. Poza tym możliwości zwalczania okrę- orężem do walki z okrętami podwodny- go z PUSB Smiercz-56 (lub Smiercz-56M). tów podwodnych przez Ka-15 okazały się mi. Zmodernizowane wt MPTA-53-56 kali- Stanowiska PUTS i PUSB były połączone dość skromne. Zasięg lotu śmigłowca wy- bru 533 mm miały w stosunku do poprzed- i przy tym oba systemy wykorzystywały jed- nosił 350 km, prędkość przelotowa 120 km/ nich (PTA-53-56) wydłużone rury i inne ne i te same urządzenia przelicznikowe.7 godz., pułap do 3,5 km. Wzorem Ameryka- drobne ulepszenia pozwalające wykorzy- nów, którzy w owym czasie wprowadzili na stywać samonaprowadzające się na cel tor- 5. A.S. Pawłow; Eskadriennyje minonoscy projekta 56.Jakuck 1999, s. 13. swoje niszczyciele zdalnie sterowane śmi- pedy pop typu SET-53 (Jenot-1) oraz torpe- 6. Tamże. głowce DASH, Rosjanie testowali bezpiloto- dy do zwalczania okrętów nawodnych typu 7. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 60. Błagorodnyj w Lenigradzie w ujęciu ½ od rufy, na której widoczne są dwa 6-lufowe miotacze „Burun”. Fot. zbiory Oty Janečka

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 69 Najpiękniejsze w całej klasie

Naporistyj (1966) Rys. copyright Siegfried Breyer

Taktyczno-techniczna charakterystyka torped wchodzących w skład uzbrojenia niszczycieli proj. 56 PŁO Wyszczególnienie 53-61 SET-53 (Jenot-1) 53-65K SET-65 Rok przyjęcia do uzbrojenia 1961 1958 1969 1965 Kaliber (długość), mm 533 (7800) 533 (7800) 533 (7800) 533 (7800) Prędkość, w 55 lub 35 23 45 40 Zasięg, m (z prędkością, w) 15 000 (55) lub 22 000 (35) 8000 (23) 19 000 (45) 15 000 (40) Głębokość poruszania się, m Od 2 do 14 Od 20 do 200 Od 2 do 12 do 400 Typ silnika (źródło energii) Turbinowy (Nf + NW)* Elektryczny (ASC)** Parowy (Nf + T)*** Elektryczny (ASC)** Typ systemu naprowadzania (SSN) AKSK**** DAKPSN***** AKSK**** DAKPSN***** Zasięg działania SSN, m - 600 - 800 Masa torpedy (ładunku w głowicy), kg 2100 (305) 1480 (100) 2070 (307,6) 1750 (200) * Nf – nafta, NW – nadtlenek wodoru **** AKSK – akustyczny z naprowadzaniem na ślad kilwateru. ** ASC – akumulator srebrowo-cynkowy ***** DAKPSN – dwupłaszczyznowy akustyczny pasywny system naprowadzania. *** Nf- nafta, T – tlen

Broń torpedowa okazała się jednak mało Nawet te nowsze torpedy jak SET-65 były cych dodatkowo sonarami o zasięgu prze- skuteczna w zwalczaniu okrętów podwod- bezradne wobec szybkich (30 węzłów) ato- wyższającym zasięg działania wymienionej nych manewrujących w dużej odległości. mowych okrętów podwodnych dysponują- torpedy. Dzięki temu amerykańskie AOP

Tym razem Swieduszczij w Leningradzie w burtowym ujęciu, 1978 r. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

70 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie

Naporistyj (1973) Rys. copyright Siegfried Breyer

Moskowskij Komsomolec (1978)

Ujęcie rufy Moskowskogo Komsomolca urzą- dzeniem Kolos-2000 służącym do wykrywania atomowych okrętów podwodnych po śladzie radioaktywnym. Fot. zbiory Siegfrieda Breyer

działania akustyczno-aktywnej, o promieniu reagowania 6 m. WB-1M umieszczony był w kadłubie zapalnika UDW-25 w kom- binacji z tym ostatnim.8 Jednostka ognia dla dwóch miotaczy wynosiła 128 bomb (zapas na cztery salwy) RGB-25 przechowywanych w komorze amunicyjnej nr 3 pod stanowiskiem miotacza. Podawanie bomb z komory odbywa- ło się za pomocą podajników, mechanicz- nie (5 bomb/min) lub ręcznie (2 bomby/ mogły zawczasu uchylić się przed taką tor- cjonalny zapalnik uderzeniowo-dystanso- min). Natomiast ładowanie bomb do mio- pedą. Próbowano znaleźć wyjście z sytuacji wy UDW-25; ważyła 85 kg a masa głowicy tacza odbywało się ręcznie po jednej bom- wprowadzając metodę strzelania całą 5 tor- burzącej wynosiła 26 kg. Maksymalna głę- bie. Czas załadunku jednego miotacza wa- pedową salwą, ale to sprawiało, że torpedy bokość rażenia celu – 330 m. Ogniem mio- hał się od 3 do 4 minut. stawały się bronią jednorazowego użytku. taczy kierował system PUSB Smiercz-56 Drugi z systemów pop bliskiego zasię- Miotacze rakietowych bomb głębino- z przystawką Zwuk. Jeden system PUSB gu – Burun składał się z dwóch 6-lufowych wych stanowiły broń pop bliskiego zasię- Smiercz-56 (Smiercz-56M) zapewniał bo- miotaczy bez możliwości ich naprowadza- gu uzupełniającą torpedy. Jak wspomniano jowe wykorzystanie dwóch miotaczy RGB- nia. System ten przeznaczony był do zwal- w części dziobowej okrętów instalowano po 2500. Dane wyjściowe do strzelania dla czania okrętu podwodnego znajdującego dwa miotacze rakietowych bomb głębino- systemu Smiercz zabezpieczała stacja hy- się pod wodą za rufą atakującego okrętu. wych typu RBU-2500 natomiast na rufie po drolokacyjna Pegas-2M lub Herkules-2 Zasięg strzału bomby RKB wynosił od 80 dwa miotacze systemu Burun. (Herkules-2M) żyrokompas i log. do 114 metrów. Bomba o masie 180 kg Skonstruowany w 1957 roku 16 lufo- Oprócz wymienionych elementów (w tym 101 kg materiału wybuchowego), wy miotacz RBU-2500 systemu Smiercz w skład systemu wchodziła jeszcze bomba wyposażona była w akustyczny niekontak- mógł prowadzić ogień do okrętów podwod- kierunkowa Swiecza. Ta ostatnia służyła do towy zapalnik WB-1M o promieniu reago- nych pojedynczymi bombami lub salwa- oznaczenia miejsca wykrycia okrętu pod- wania 6 m. Mogła razić podwodny cel na mi. Miotacz był zdalnie naprowadzany na wodnego. Miała takie same gabaryty i masę głębokościach od 10 do 355 m, przy szyb- cel w dwóch płaszczyznach i strzelał bom- jak bomby RGB-25. W 1960 roku przyję- bami RGB-25 kalibru 213 mm na odległość to do uzbrojenia WMF dla bomby RGB-25 8. A.B. Szirokorad; Orużije oteczestwiennogo fłota od 500 do 2800 m. Bomba miała konwen- niekontaktowy zapalnik WB-1M o zasadzie 1945-2000. Mińsk-Moskwa 2001, s. 569.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 71 Najpiękniejsze w całej klasie

Podstawowe dane miotaczy RBU-2500, RBU-6000 i Burun Nazwa (rok przyjęcia do uzbrojenia) Charakterystyka RBU-2500 (1957) RBU-6000 (1961) Burun (1957) Typ amunicji (rok przyjęcia do uzbrojenia) RGB-25 (1957) RGB-60 (1961) RKB (1957) Zasięg strzału, m 500-2800 500-5700 80-114 Głębokość zanurzenia celu, m 330 450 355 Szybkostrzelność w salwie, strz/s 3,2 2,4 - Typ głowicy Burząca Burząca Burząca Masa materiału wybuchowego , kg 26 23,5 101 Masa startowa bomby 85 119,5 180 Długość i średnica kadłuba bomby, mm 1340 x 213 1830 x 213 - Prędkość zanurzania w wodzie, m/s 11,0 11,6 11,4 Typ miotacza Pokładowy, naprowadzany Pokładowy, naprowadzany Pokładowy, nienaprowadzany Liczba luf 16 (213) 12 (213) 6 (-) kości opadania w wodzie 11,4 m/s. Dane głębokość zadziałania zapalnika. Kierowa- z prędkością do 150 m/s. Masa pocisku wa- niezbędne do kierowanie ogniem (moment nie ogniem miotaczy RBU-6000 odbywało hała się w granicach 644-672 g. Prędkość wystrzelenia bomb, kurs i czas ataku) wy- się za pośrednictwem PUSB Buria z przy- początkowa pocisku 900 m/s. Zasięg strzału pracowywał system PUSB Smiercz 56. Bu- stawką Zummer.9 Efektywność miotacza (teoretyczny) do celów powietrznych wyno- run miał trafić na wszystkie niszczyciele RBU-6000 była niezbyt wysoka, stąd w po- sił 2400-2800 m. Obsada 2 ludzi.10 proj. 56 uzupełniając klasyczne miotacze łowie lat 60. stał się środkiem obrony okrętu Mimo sporych wydatków i czasu poświę- bomb głębinowych, ale ostatecznie otrzy- przed torpedami. conego na modernizację niszczycieli typu mały go tylko jednostki modernizowane Wszystkie trzy systemy: RBU-2500, Bu- Spokojnyj (Kotlin) do standardu pop, Ro- wg proj. 56PŁO. Przy czym wszystkie ru- run i RBU-6000 nie spełniły pokładanych sjanom nie udało się stworzyć pełnowarto- fowe klasyczne miotacze zdemontowano. w nich nadziei na stworzenie skutecznej ściowych okrętów eskortowych zdolnych do Sam miotacz Burun nie znalazł szerszego broni pop. Analizując ich podstawowe para- walki z nowoczesnymi okrętami podwod- zastosowania i w połowie lat 70. został zdję- metry można mieć wątpliwości czy nie jest nymi. W pierwszym rzędzie z powodu po- ty ze wszystkich niszczycieli proj. 56 PŁO to przypadkiem opinia krzywdząca. Ow- zostawienia na nich przestarzałych środ- (za wyjątkiem Błagorodnego). szem jakościowo miotacze na pewno były ków radiotechnicznych. W tym charakterze System Smiercz-3 służył (podobnie jak lepsze niż stosowane jeszcze na przełomie ustępowały one nie tylko równolatkom typu RBU-2500) do niszczenia okrętów podwod- lat 50 i 60 XX wieku popularne „jeże”. Pro- Forrest Sherman, ale również starszym ame- nych pojedynczymi bombami lub salwa- blem jednak leżał gdzie indziej. Chodzi tu- rykańskim niszczycielom zmodernizo- mi w odległości od 500 do 5700 m. System taj przede wszystkim o środki hydroloka- wanym w ramach programu FRAM. Tym obejmował dwa lub cztery 12-lufowe miota- cyjne wykrywania okrętów podwodnych. ostatnim programem, amerykanie udo- cze RBU-6000 o kącie podniesienia luf od W tej dziedzinie radzieccy konstrukto- wodnili, że instalując na podstarzałych -15 do +60 stopni i w płaszczyźnie horyzon- rzy i przemysł ZSRR pozostawali daleko i wyeksploatowanych już nieco jednost- talnej – od 0 do 180 stopni. Bomba RGB-60 w tyle za państwami NATO. Stacje hydro- kach, nowoczesną broń wspartą nowocze- kalibru 213 mm, napędzana silnikiem ra- lokacyjne Pegas-2 (lub Pegas-2M) ze swo- sną elektroniką można uczynić z nich bar- kietowym na paliwo stałe, mogła niszczyć imi ograniczonymi parametrami praktycz- dzo efektywne okręty zwalczania okrętów cele na głębokości do 450 m. RGB odbywa- nie nie dawały szans na zbliżenie się do celu podwodnych. W ciągu zaledwie siedmiu lat ły lot po trajektorii balistycznej i wodowały dla użycia miotacza bomb rakietowych. Sy- (program wystartował w 1959 r). Ameryka- na zadanej odległości. W momencie upad- tuację próbowano ratować konstruując nienie zmodernizowali ponad 130 niszczycieli ku do wody zapalnik bomby głębinowej konwencjonalne urządzenia do wykrywania typów Gearing i Allen M. Sumner oraz Flet‑ UDW-60 uzbrajał się i zapewniał wybuch okrętów podwodnych. Jednym z nich było cher. Najgłębszą modernizację, w ramach głowicy bojowej przy uderzeniu jej o cel urządzenie do wykrywania okrętu podwod- wariantu FRAM 1 przeszło 79 niszczycie- lub na ustawionej głębokości w przedziale nego po śladzie cieplnym Mi-110K, a także li typu Gearing. W procesie modernizacji od 15 do 350 m. Od 1966 roku bomby za- stacja wykrywania okrętów podwodnych na zdjęto z nich całą artylerię zlokalizowaną na częto uzbrajać w nowy niekontaktowy aku- promieniowanie podczerwone powierzch- rufie (rufową wieżę kalibru 127 mm i dzia- styczny zapalnik WB-2 o promieniu reakcji ni wody Mi-110R. Oba systemy okazały się ła kalibru 76 mm) oraz wyrzutnie torped. 6 m. Eksplozja jednej z bomb powodowa- kompletnie nieudane i nie wykorzystywano W zamian okręty otrzymały silne uzbroje- ła zadziałanie zapalników innych bomb sal- ich zgodnie z przeznaczeniem. nie w postaci wyrzutni rakietotorped pop wy w promieniu do 50 m. Jednostka ognia Automat 2M-3M wprowadzony do Mk-112 ASROC (8 rakietotorped RUR-5a liczyła 96 bomb (4 salwy dwóch miotaczy) uzbrojenia w 1953 rok i później zmoder- mod. 4) oraz po obu burtach 3-rurowe wt umieszczonych w magazynie pod miota- nizowany miał szybkostrzelność 270-300 Mk-32 dla krótkich samonaprowadzających czem. Podawano je do miotacza za pomo- strz/min z jednej lufy. Był jednym z najpow- się torped pop Mk 46 kalibru 324 mm. No- cą automatycznego urządzenia z napędem szechniej stosowanych w WMF systemów watorskim rozwiązaniem było wyposaże- hydraulicznym, zapewniającym podawanie artylerii, produkowanym do 1984 roku. nie tych jednostek w dwa zdalnie sterowane 12 bomb (jednej obejmy) na minutę. Przed Masa stanowiska 1515 kg, kąt podniesienia (bezzałogowe) śmigłowce ZOP typu DASH, wprowadzeniem do lufy do każdej z bomb lufy od -10 do + 85 stopni. Zasilanie amuni- RGB-60 automatycznie (wg danych, wypra- cją – dwustronne taśmowe. Mógł prowadzić 9. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 62. cowanych przez PUSB Buria) wprowadzano skuteczny ogień do celów poruszających się 10. A.B. Szirokorad. Orużije…, s. 119.

72 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel Brawyj po przebudowie według projektu 56K, fotografia z1972 r. Fot. zbiory Anatolija Odajnika wyposażone w samonaprowadzające się żu jednej z wież artylerii głównej. To z kolei dopiero co zainstalowaną nowiutką sta- torpedy i bg. Zestaw ten uzupełniały dwa ograniczało zakres modernizacji. Po trze- cję radiolokacyjną MR-300 Angara, której (przestarzałe) miotacze rakietowych bomb cie projektantom z góry postawiono zadanie główny model przeszedł w 1958 roku pró- głębinowych typu „Hedgehog”. Śmigłowce o bardzo ograniczonym zakresie. Moder- by państwowe.14 Urządzenie to zaliczało się bezpilotowe okazały się co prawda komplet- nizacja dotyczyła więc w zasadzie wymia- w tym czasie do najnowocześniejszych ra- na klapą, ale generalnie przebudowa była ny części uzbrojenia i w niewielkim stopniu darów wykrywania celów powietrznych udana. Ponadto okręty otrzymały również urządzeń elektronicznych. Nie dokonano i wskazywania celów ogniowym środkom unowocześniony sonar i urządzenia radio- żadnych istotnych przeróbek kadłuba, nad- plot. w radzieckiej flocie. Nie bez znaczenia techniczne. Radykalnie przebudowano sys- budówek, czy też siłowni okrętowej.12 Wy- był też fakt bliskości poligonu w Piesczanej tem pomieszczeń wewnątrz okrętów. Otrzy- mienione czynniki nie tłumaczą jednak tak Bałkie (24 km na wschód od Teodozji) na mały zakryte pomosty oraz zadbano o takie długiego czasu modernizacji. Ślamazarne którym miano przeprowadzić próby kom- szczegóły jak urządzenia do zmywania szyb tempo wynikało z przyjętego w ZSRR sys- pleksu rakietowego. Niszczyciel trafił do pomostu z osadu soli. W ramach FRAM 2 temu pracy. Stocznie nastawione były na stoczni nr 445 w Nikołajewie, gdzie w ciągu (52 niszczyciele tyu Gearing, Allen M. Sum‑ oddawanie nowych okrętów za które kie- kilku miesięcy 1960 roku przebudowano go ner i Fletcher) zdejmowane były tylko dzia- rownictwo i załoga otrzymywali premie, na- według opracowanego w CKB-53 projek- ła kalibru 76 mm i wyrzutni torpedowych. grody i inne gratyfikacje. Dlatego wszyst- tu 56K (główny konstruktor A.I. Taptygin). W zamian niszczyciele otrzymywały dwie kie zasoby ludzkie i materialne kierowano Miał być okrętem doświadczalnym prze- potrójne wt dla krótkich torped pop, dwa na nowo budowane jednostki, a remonto- znaczonym dla prób tego właśnie komplek- miotacze „Hedgehog”, 1 śmigłowiec DASH wane okręty musiały latami czekać cierpli- su rakietowego.15 oraz sonar holowany. Czas trwania moder- wie na tzw. wolne „moce przerobowe”. Prze- Projekt techniczny przebudowy okrętu nizacji wynosił 7 miesięcy dla programu to nic dziwnego, że kiedy ostatni okręt proj. był gotowy w 1959 roku. Zmiany w porów- FRAM 2 i 1 rok dla FRAM 1.11 56 PŁO wszedł do służby, był już moralnie naniu do pierwotnego projektu sprowadzały Zwróćmy uwagę na porażającą dyspro- przestarzały i stał się dla floty zbędnym ba- się do demontażu rufowego stanowiska ar- porcję: modernizacja 131 niszczycieli zaję- lastem. Kolejna modernizacja „Kotlinów” tylerii głównej 130 mm i 45 mm stanowiska ła Amerykanom zaledwie 7 lat, natomiast miała już charakter bardziej radykalny. artylerii plot, rufowych miotaczy rbg. Zde- ograniczona przebudowa 14 radzieckich niszczycieli trwała aż 21 lat! Można zgo- Modernizacja wg proj. 56K 11. S. Terzibaschitsch; Zerstörer der U.S. Navy. Augs- burg 1997, ss. 237-242. dzić się z częścią argumentów znanego ro- W końcu lat 50. powstał pierwszy plot 12. J.W. Apałkow; Esmincy.., s.59. syjskiego autorytetu w sprawach floty ZSRR kompleks rakietowy bliskiego zasięgu, opra- 13. Prace nad kompleksem rozpoczęto latem 1957 J.W. Apałkowa, który zwraca uwagę na to, cowany przez I.A. Ignatowa i P.D. Gruszina, roku w CKB-7 (później część prac przeniesiono do 13 MAP). Przeznaczony był początkowo dla krążowni- że ZSRR nie posiadał wystarczającego po- specjalnie dla WMF ZSRR. Aby przetesto- ków proj. 58 i niszczycieli proj. 61. Pierwotne oznacze- tencjału finansowego i technicznego aby wać kompleks w naturalnych warunkach nie kompleksu to M-1, później zastąpione nazwą Wołna. 14. Próby kompleksu planowano przeprowadzić na sprostać wymogom kompleksowego pro- morskich postanowiono zainstalować go niszczycielu Komsomolec Ukrainy (proj. 61). Jednak pra- gramu modernizacji niszczycieli. Po drugie na jednym z będących w linii okrętów. Wy- ce nad M-1 wyprzedziły harmonogram budowy okrę- Rosjanie swoje niszczyciele wykorzystywa- bór padł na niszczyciel Brawyj projektu 56 tu i w 1959 roku trzeba było dokonać wyboru innej jednostki. Decyzję ułatwił też fakt planowanego właśnie re- li również jako jednostki wsparcia desantu, należący do Floty Czarnomorskiej. Wybór montu Brawego. w związku z tym nie było mowy o demonta- nie był przypadkowy bowiem Brawyj miał 15. Istorija oteczestwiennogo sudostrojenija…s. 178.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 73 Najpiękniejsze w całej klasie

Brawyj (1961) Rys. copyright Siegfried Breyer

montowano również rufowe nadbudówki płyty azbestu. Przebudowano rufowy ko- Pozostałe uzbrojenie oraz środki tech- z drugim kominem i grotmasztem. Przebu- min, nadając mu kształt odbijającej gazy niczne zachowano niezmienione. W wy- dowano także pomieszczenia znajdujące się tarczy. niku tych przeróbek wyporność okrętu pod wieżą SM-2-1, w tym komory amuni- Rakiety przechowywane miały być wzrosła o ok. 220-250 ton. Zaważyło to na cyjne 130 mm i 45 mm amunicji. Na miej- w dwóch bębnach, mieszczących po 8 pio- stateczności okrętu, której parametry nie- sce grotmasztu zamontowano wieżo podob- nowo umocowanych rakiet. Bębny mie- bezpiecznie obniżyły się. Zastosowanie ba- ną konstrukcję pod stację radiolokacyjną ściły się w komorze bezpośrednio pod sta- lastu twardego nieco poprawiło sytuację, ale Jatagan. W zamian w rufowej części jed- nowiskiem startowym rakiet. Przebudowa za to doprowadziło do przeciążenia okrę- nostki (na nowo zabudowanej nadbudów- pomieszczeń pod rufowym pokładem, tu i konieczności wzmocnienia kadłuba. ce) zainstalowano rakietowy kompleks plot w szczególności przekształcenie części ku- W celu zapewnienia właściwej stateczno- bliskiego zasięgu M-1 w składzie jednej po- bryków załogi pod magazyn rakiet oraz ści zastosowano balast płynny w postaci nie dwójnej wyrzutni pocisków kierowanych urządzenia obsługujące wyrzutnię spowo- rozchodowanego zapasu paliwa w ilości 265 ZIF-101 (indeks fabryczny) i systemu kiero- dowało zmniejszenie liczby miejsc i pogor- ton (50% pełnego zapasu) lub ekwiwalentu wania radiem. szenie warunków bytowych pomimo ogra- wody zaburtowej, którą zapełniano opróż- W celu ochrony przed gazami silników niczenia liczby załogi z 284 do 266 ludzi. nione z paliwa zbiorniki.16 Aby skrócić startujących rakiet górnej powierzchni ru- Załogę „upchnięto” w pozostałych kubry- 16. W.N. Burow; Oteczestwiennoje wojennoje kora‑ fowej nadbudówki okrętu położono ar- kach instalując tam 3-poziomowe i podwie- bliestrojenije w tretiem stoletii swojej istorii. St. Peters- kusze blachy stalowej, pod które ułożono szane koje. burg, 1995, s. 404.

Ciekawe ujęcie śródokręcia Brawego dobrze ukazującym jego elektroniką. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

74 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie czas przebudowy na niszczycielu początko- uzbrojeniem plot. niszczyciela pozostawał łych niszczycieli tego typu. Dodatkowym wo próbowano zainstalować już przetesto- kompleks Wołna. Możliwości okrętowej argumentem w tej sprawie były działania waną na poligonie eksperymentalną część artylerii w latach 60. ubiegłego wieku były podejmowane po drugiej stronie Atlanty- wyrzutni z mechanicznymi środkami po- już mocno ograniczone. Uzbrojenie pop na ku. Amerykanie już od 1956 roku testowa- dawania i przechowywania pocisków w ma- czas prób zostało zdemontowane. Na miej- li wyrzutnię przeciwlotniczych pocisków gazynie. Ostatecznie zrezygnowano z tego sce dziobowej wt umieszczono kontener kierowanych „Terrier” na przezbrojonym rozwiązania instalując seryjną wyrzutnię z aparaturą telemetryczną. Po zakończe- niszczycielu Gyatt (DD 712) typu Gearing. ZIF-101, co odwlekło jego wejście do służ- niu prób Brawyj odzyskał dziobowy zespół Ponadto w pierwszej połowie lat 60. do li- by po przebudowie do grudnia 1960 roku.17 wt, ale w pierwotnej wersji PTA-53-56. Na nii wprowadzili 23 niszczyciele typu Charles Po rocznych przygotowaniach, 3 stycznia okręcie pozostawiono też dotychczasowy F. Adams uzbrojone w pojedynczą wyrzut- 1962 roku w rejonie Cieśniny Kerczeńskiej system kierowania ogniem torpedowym nię plot. pocisków kierowanych „Tartar”. przystąpiono do prób kompleksu M-1, któ- PUTS Stalingrad T-56 i stację hydroloka- Najlepszym sposobem zniwelowania tej re trwały do 30 kwietnia 1962. Podczas te- cyjną Pegas-2. Dopiero podczas remontu przewagi było szybkie przezbrojenie w ra- stów dokonano najpierw 13 startów makiet w latach 1970-1971 otrzymał dwa miota- kiety niszczycieli typu Spokojnyj. Na podsta- rakiety. W kolejnym etapie dokonano 46 cze RBU-2500. Ustawiono je po obu stro- wie decyzji dowództwa WMF i GKS ZSRR odpaleń rakiet w wariancie telemetrycznym nach dziobowego stanowiska SM-20-ZIF. z 21 lutego 1964 roku w CKB-53, pod kie- i bojowym. Zestrzelono 6 samolotów-celów W tym celu trzeba było poszerzyć dziobo- runkiem głównego konstruktora N.P. So- (MiG-15M).18 Ponadto w charakterze celów wą nadbudówkę. Pod pokładem urządzo- bolewa opracowano projekt moderniza- wykorzystywano także bojowe myśliwce no magazyn bomb głębinowych. Jednocze- cji w celu wzmocnienia ich możliwości plot MiG-17 (12 wylotów) i MiG-19 (24 wyloty). śnie wt doprowadzono do standardu pop i pop. Dnia 26 października tegoż roku za-

Burtowe ujęcie niszczyciela Niesokruszimuj przebudowanego według projektu 56A. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Odpalanie rakiet odbywało się z okrętu idą- (MPTA-53-56) i stację hydrolokacyjną Pe- twierdzono projekt techniczny oznaczo- cego prędkością od 5 do 8 węzłów (pierwsze gas-2 zastąpiono nowszą Pegas-2M. System ny kodem 56A. W czerwcu następnego trzy odpalenia) do 25 w (następne trzy od- kierowania ogniem torpedowym Stalin- roku gotowe były rysunki robocze i moż- palenia). W tym ostatnim przypadku am- grad T-56 zamieniono na PUTS Zummer- na było przystąpić do przebudowy pierw- plituda kołysań burtowych okrętu dosięgała -56A. Ponownie, tym razem na zawsze zni- szej jednostki. Modernizacja „Kotlinów” 4-9 stopni.19 Po zakończeniu prób komplek- kły dwa burtowe stanowiska 45 mm dział wg projektu 56A była bardziej radykal- su Wołna został przyjęty do uzbrojenia po- SM-20-ZIF. Dzięki likwidacji komory amu- na od poprzedniej. W procesie przebudo- stanowieniem Rady Ministrów ZSRR Nr nicyjnej tych dział można było urządzić ku- wy zdemontowano wszystkie, poczynając 889-382 z dnia 24.8.1962 r. bryk dla 24 członków załogi. Zmniejszenie od pierwszego zespołu wyrzutni torpedowej Uzbrojenie artyleryjskie Brawego po załogi o obsady dwóch stanowisk artylerii znajdującej się na rufie, (PTA-53-56, trzy przebudowie i w czasie prób kompleksu 45 mm (14 ludzi) poprawiło warunki byto- automaty SM-20-ZIF, rufową wieżę SM- M-1 składało się z dziobowej wieży 130 mm we załogi. 2-1), a także grotmaszt z ustawionymi na dział SM-2-1 i jednego poczwórnego stano- nim antenami. Zlikwidowano też tory mi- wiska 45 mm SM-20-ZIF na nadbudów- Projekt 56A nowe. Zmianie uległ kształt rufowej nad- ce dziobowej. W 1967 roku powtórnie za- Pomyślne rezultaty prób kompleksu Woł- 17. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 65. instalowano dwa stanowiska 45 mm dział na skłoniły dowództwo WMF do podję- 18. A.S. Pawłow, s. 32. SM-20-ZIF. Jedynym pełnowartościowym cia decyzji o uzbrojeniu w niego pozosta- 19. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 74.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 75 Najpiękniejsze w całej klasie

Ciekawe ujęcie niszczyciela Soznatielnyj w doku z 1975 r. Okręt posiada już działka Ak-230 oraz radar MR-104. Fot. zbiory Oty Janečka budówki. Jej pokład wzmocniono i zamon- Angara (na topie fokmasztu). Wzmocnie- no w aparaturę wykrywania śladu termicz- towano płytę odbijającą gazy startujących niu uległo także uzbrojenie pop, a to za nego okrętów podwodnych Mi-110K. Przy rakiet. Dzięki temu znacząco obniżyła się sprawą zainstalowania dwóch miotaczy tym zachowały przestarzałą stację hydrolo- masa całej konstrukcji i odpadła koniecz- RBU-6000 (lub RBU-2500, Sprawiedliwyj kacyjną Pegas-2M. Zmieniono także kształt ność zmiany konstrukcji rufowego komina. i Skromnyj) z systemem kierowania ogniem rufy, która stała się teraz bardziej zaokrą- Zamiast usuniętego uzbrojenia zainstalowa- PUSB Buria-56A. Potem wzorem Brawego glona. Likwidacji uległy podpokładowe no podwójną wyrzutnię rakiet plot. Woł- z 1971 roku nieco zmieniono nadbudówkę zrzutnie bomb, zdemontowano także ru- na wraz z dwoma bębnowymi magazynami dziobową, a w kubryku nr 4 urządzono ma- fową kotwicę o masie 1 tony.20 Moderniza- mieszczącymi po 8 rakiet każdy. Na nowym gazyn dla bomb RGB-60 lub RGB-25. Wy- cja pociągnęła za sobą wzrost wyporności maszcie piramidowym o pełnej konstruk- rzutnie torped dostosowano do strzelania o 380-400 ton i odpowiednio spadła pręd- cji umieszczono anteny systemu kierowania torpedami pop typu SET-65 (MPTA-53-56) kość. Ważnym novum na niszczycielach ogniem rakietowym Jatagan. Zastosowano z systemem kierowania ogniem torpedo- także nowy radar dozoru ogólnego MR‑310 wym PUTS Zummer-56. Okręty wyposażo- 20. A.S. Pawłow; Eskadriennyje.., s. 13. Daty przebudowy niszczycieli proj. 56K, 56A i 56AE L.P. Nazwa Data przebudowy Stocznia Projekt 56 K 1. Brawyj 27.05.1960 – 23.08.1960 SSZ Nr 445 im. 61 Kommunarda w Nikołajewie Projekt 56 A 1. Skromnyj 07.07.1965 – 19.11.1969 KMOLZ w Kronsztadzie 2. Skrytnyj 30.12.1970 – 31.01.1972 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 3. Soznatielnyj 05.1971 – 02.1972 SSZ Nr 445 im. 61 Kommunarda w Nikołajewie 4. Niesokruszimyj 11.10.1969 – 31.12.1970 SSZ Nr 445 im. 61 Kommunarda w Nikołajewie 5. Nachodcziwyj 25.12.1965 – 06.11.1966 SSZ Nr 445 im. 61 Kommunarda w Nikołajewie 6. Wozbużdiennyj 24.08.1965 – 16.07.1969 „Dalzawod” Nr 200 we Władywostoku 7. Nastojcziwyj 08.1967 – 12.1969 SSZ Nr 445 im. 61 Kommunarda w Nikołajewie Projekt 56 AE 1. Sprawiedliwyj 14.05.1966 – 02.11.1969 SSZ Nr 190 im. A.A. Żdanowa w Leningradzie

76 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie proj. 56A było hermetyczne kabiny zdalne- stronach rufowego komina) i stacje radio- pod banderą wojenną ZSRR pływało już go sterowania głównymi mechanizmami, lokacyjne kierowania ogniem MR-104 Ryś. 20 okrętów projektu 61, a do służby szyko- rozmieszczone w każdym przedziale kotło- Powodem była niewystarczająca produkcja wały się pierwsze krążowniki proj. 1134A wo-maszynowym.21 automatów przez rodzimy przemysł. i 1134B oraz dozorowce proj. 1135 i 1135M. Zamiarem dowództwa WMF ZSRR było Zmodernizowane niszczyciele proj. 56 Wszystkie one dysponowały nowoczesnym zmodernizowanie w pierwszej kolejności stały się pierwszymi okrętami radzieckiej uzbrojeniem pop i obrony plot. Przebudo- niszczycieli, które nie przeszły modernizacji floty z plot. rakietami kierowanymi. Ponie- wa pozostałych niszczycieli proj. 56 straciła wg proj. 56PŁO, a potem w przyszłości, je- waż modernizacja wg projektu 56A przecią- w tym momencie wszelki sens. śli koszty przebudowy okażą się niezbyt wy- gała się w czasie, okazała się pracochłonna sokie również tych ostatnich. Na „pierwszy i droga, sześć pozostałych niszczycieli serii Charakterystyka nowego uzbrojenia ogień” poszedł czarnomorski Nachodczi‑ dosłużyło do końca w pierwotnej postaci. niszczycieli wyj, który przebudowany został w stoczni Jeden z niszczycieli, Sprawiedliwyj, prze- Kompleks Wołna nr 445 w Nikołajewie w okresie od 25 grud- kazany w 1970 roku Polsce (ORP War‑ Główne uzbrojenie niszczycieli proj. nia 1965 r. do 6 listopada 1966 r. Proces mo- szawa), przeszedł modernizację wg nieco 56A stanowił kompleks M-1 Wołna. Służył dernizacji wg proj. 56A w Nikołajewskiej zmienionego projektu 56AE (eksportnyj). on do zwalczania celów powietrznych (sa- stoczni przebiegał dość sprawnie. Znacz- Różnił się od pozostałych jednostek tego molotów i rakiet) w bliskiej strefie obrony nie gorzej z przebudową niszczycieli radzi- typu uproszczonym zestawem urządzeń plot okrętu. Kompleks wywodził się z lądo- ły sobie pozostałe stocznie, co uwidacznia- elektronicznych. Polska MW była jedynym wego kompleksu Newa (S-125) eksploato- ją dane w tabeli nr 4 . Tak więc w przeciągu zagranicznym użytkownikiem niszczycie- wanego przez Wojska Obrony Powietrznej 7 lat program modernizacji niszczycieli wg li proj. 56. Kraju. Prace nad kompleksem M-1 rozpo- proj. 56A zakończono, co biorąc pod uwa- Można jeszcze wspomnieć o Chinach, częły się w 1956 r. Głównym wykonawcą gę liczbę okrętów poddanych przebudowie które budowały niszczyciele typu Luda, był NII-10, rakiety projektowało OKB-2 trudno uznać za wyczyn. o konstrukcji powtarzającej praktycznie a wyrzutnię CKB-7 (później PO Arsenał). Po roku 1970 cztery z dziewięciu przebu- rozwiązania projektu 56, z tym, że zamiast W skład kompleksu wchodziła podwój- dowanych wg proj. 56K/A/AE niszczycie- wyrzutni torpedowych posiadały wyrzut- na stabilizowana wyrzutnia pocisków kie- li (Wozbużdiennyj, Niesokruszimyj, Skrytnyj nie przeciwokrętowych pocisków rakie- 22 21. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 71. i Soznatielnyj) otrzymało po cztery dwulu- towych. Kiedy stocznię opuszczał ostat- 22. W. Kuzin, Eskadriennyje minonoscy projektow 41 fowe automaty AK-230 (montowane po obu ni zmodernizowany niszczyciel proj. 56A, i 56. „Morskoj Sbornik”, s. 56.

Polski niszczyciel Warszawa (eks-Sprawiedliwyj) przebudowany według projektu 56AE. Tutaj okręt w trakcie wizyty kurtuazyjnej w Portsmouth (28- 31.5.1975) z trałowcami bazowymi Pelikan i Mewa. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 77 Najpiękniejsze w całej klasie

z heksogenem) a 22 kg to elementy rażące. Zapalnik radiolokacyjny Proliw detonował w maksymalnej odległości ok. 60 m od celu. Skuteczne rażenie celu w promieniu maksymalnie 45-48 m. Prawdopodobieństwo zniszczenia celu w promieniu 20 m od miejsca eksplozji wynosiło od 75 do 90%. Rakie- ta W-600 posiadała samolikwidator, który działał w 26 sekundzie jej lotu. Oba silniki rakiety działały łącznie przez 27 sekund (5 I stopień i 22 II stopień).24 M-1 przyjęto do uzbrojenia 24 sierp- nia1962 r. W połowie lat 60. kompleks M-1 przystosowano do rażenia celów nawodnych na małych odległościach. Jego zaletą był szybki czas reakcji. Do naprowadzania rakiet na cel służył system Jatagan złożony z 5 anten. Dwie małe anteny naprowadza- ły rakietę na cel na początkowym odcinku lotu, dwie duże śledziły cel i naprowadza- ły dokładnie na cel, ostania antena przeka- zywała komendy radiowe. Ze względu na tylko jeden sterujący kanał radiowy można było strzelać dwoma rakietami tylko do jednego celu. System mógł pracować w dwóch trybach: półautomatycznym i automatycz- Dwie sekwencje wystrzelenia rakiety W-600 systemu M-1 Wołna z niszczyciela Warszawa. nym. Ten ostatni wykorzystywano w wa- Fot. Stanislaw Pudlik runkach zakłóceń stwarzanych przez przeciwnika. W trakcie prób stwierdzono, że prawdopodobieństwo przechwycenia celu (samolot myśliwski MiG-17) w odległości 42 km wynosi zaledwie 50%, a w odległości 36 km – 80%. Aktywne zakłócanie zmniej- szało odpowiednio ten zasięg do 32 i 20 km. Kompleks M-1 raził cele lecące z prędkością do 600 m/sek. Czas przejścia kompleksu z położenia wyjściowego w położenie bojowe wyno- sił 5 minut. Odpalenie pierwszej rakiety ze stanu wyjściowego następowało po 6 minutach. Czas gotowości kompleksu do odpalenia kolejnej salwy (przy poprzedniej salwie na maksymalny zasięg 15 km) wynosiła 50 s. W połowie lat 60. przeprowadzono mo- dernizację kompleksu. Powodem tego były niezadowalające zdolności rakiety W-600 w zakresie niszczenia celów na niskim puła- pie i jej ograniczony zasięg. Już w 1964 roku przyjęto do uzbrojenia nową rakietę W-601 (4K91) dla kompleksu lądowego S-125. W nowej rakiecie zastosowano nowy silnik marszowy i nową głowicę bojową. Ta ostatnia o symbolu 5B18 dawała ok. 4500 odłam- rowanych ZIF-101, z dwoma prowadnica- i stabilizacji -15°/s. Obsługa kompleksu li- ków, co znacznie podwyższyło prawdopo- mi pod którymi podwieszane były rakiety; czyła 22 osoby.23 dobieństwo zniszczenia celu. Dzięki nowym magazyn rakiet; system podawania rakiet Rakiety przechowywano w dwóch bęb- rakietom W-601 (4K91) maksymalny zasięg i system kierowania przeciwlotniczym nach typu rewolwerowego, które mieściły zwiększył się do 22 km, a pułap do 14 km. ogniem rakietowym 4R90 Jatagan. Kąty 16 rakiet (2x8) typu W-600 (4K90). Rakieta Unowocześniono także system kierowania naprowadzania wyrzutni wynosiły od -330 W-600 była pierwszą sowiecką rakietą prze- ogniem rakietowym Jatagan. Moderniza- do +330 stopni w poziomie i od -10 do +95 ciwlotniczą na paliwo stałe. Rakieta była cja miała miejsce w latach 1967-1968. W la- stopni w pionie i w zakresie stabilizacji od wyposażona w głowicę burząco – odłamko- -20 do +20 stopni. Prędkość horyzontal- wą typu 4G90 o masie 60 kg, z tego 32-33 kg 23. J.W. Apałkow; Esmincy.., s. 72. nego naprowadzani 40°/s, w pionie – 30°/s stanowił materiał wybuchowy (masa trotylu 24. Tamże.

78 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie

Podstawowe dane taktyczno-techniczne rakiet kompleksu Wołna W-600 (4K-90) W-601 (4K-91) Rok przyjęcia do uzbrojenia 1962 1968 Długość rakiety, m 5885 5948 Długość I stopnia (średnica), mm 1810 (610) 1817 (552) Długość II stopnia (średnica), mm 4075 (379) 4131 (390) Zasięg, km Od 3,7-5,5 do 15 Od 3,5 do 22-23 Pułap, m Od 100 do 12 000 Od 100 do 14 000 Masa startowa rakiety, kg 923 980 Masa głowicy bojowej, kg 60 78 System kierowania RKM* RKM* Liczba kanałów celowania 1(2)** 1(2)** Tempo strzelania, s 50 50 Prędkość lotu, mach 3 3 Prędkość poruszania się celu, m/s do 610 do 700 Na podstawie: J.W. Apałkowa; Esmincy projektow 56, 57bis i ich modyfikacji, s. 73. * System komend radiowych. ** Dwie rakiety mogły być naprowadzane na jeden cel. tach 1974-1976 kompleks poddano kolejnej niając wykrywanie celów powietrznych celów na dystansie 14 000 m. W sprzyjają- modernizacji. Polegała ona na zwiększeniu i nawodnych i automatyczne ich śledzenie. cych warunkach, przy wykorzystaniu syste- odporności na zakłócenia, którą osiągnięto Pod względem architektury zmoderni- mu dennych odbić zasięg wykrywania okrę- dzięki zastosowaniu dodatkowych kanałów zowane niszczyciele nie straciły na urodzie. tu podwodnego sięgał nawet 100 km. Radar optycznych (telewizor 9Sz33) prowadzenia Dalej prezentowały się elegancko i żwawo. obserwacji powietrznej SPS-37 (1960) po- celu. Nowy kompleks otrzymał oznaczenie Jak twierdzą niektórzy, nabrały nawet bar- siadał zasięg 300 mil. Wołna-P. dziej agresywnego wyglądu. Przy czym mia- ło się wrażenie, że oglądamy okręt, który Podsumowanie Automaty AK-230 powstał z połączenia dwóch różnych jedno- Modernizacja niszczycieli proj. 56 to jed- Dwulufowe automaty AK-230 oficjal- stek. Dziobowa część ze swoim uzbrojeniem no z niewielu przedsięwzięć o takiej skali nie przyjęto do uzbrojenia WMF postano- należała do lat 50., natomiast część rufowa w historii WMF ZSRR. Ograniczone moż- wieniem Rady Ministrów ZSRR nr 882-378 do przełomu lat 60/70. liwości produkcyjne Kraju Rad nie pozwoli- z 24 sierpnia 1962 roku pod nazwą AK- Przebudowa wg projektu 56A uczyni- ły na głębszą ich modernizację i objęcie nią 230-MR-104 (ich produkcję rozpoczęto ła z „Kotlinów” okręty bardziej uniwersal- wszystkich jednostek. Według części rosyj- już w 1959 r). Przeznaczone były do zwal- ne. Zwiększyła ich możliwości w zakresie skich specjalistów wojenno-morskich mo- czania nisko lecących celów powietrznych zwalczania celów powietrznych, a w wal- dernizacja pod kompleks Wołna była uza- (samolotów i rakiet przeciwokrętowych) ce z okrętami podwodnymi dysponowały sadniona. Dzięki niej zetknięto się po raz oraz lekkich jednostek nawodnych. Dzia- one dokładnie takim samym potencjałem pierwszy ze złożonym problemem wza- łanie dwóch synchronicznych luf NN-30 jak jednostki proj. 56PŁO. Dodajmy, w tym jemnego zakłócania się pracujących jedno- opierało się na wykorzystaniu energii od- ostatnim zakresie tak samo ograniczonym cześnie urządzeń elektronicznych. Możliwe rzutu ruchomych części armat przy nie- jak wariant PŁO. Wszystkiemu winne były, było przećwiczenie zasad użycia kompleksu wielkim ruchu tych części. Lufy dział były jak już wspomniano archaiczne środki ra- rakietowego Wołna, który wszedł do uzbro- chłodzone cieczą, przepływającą między diotechniczne. Dlatego były również mało jenia okrętów nowego już pokolenia. W po- zewnętrzną powierzchnią lufy i wewnętrz- efektywne w walce z AOP prawdopodob- dobny sposób wykorzystano doświadczenia ną powierzchnią koszulki, nasuniętej na nego przeciwnika. Zmodernizowane „Ko- z prób zaokrętowanych śmigłowców. Jed- lufę. Zasilanie automatu taśmowe (dwie ta- tliny” proj. 56A nie wytrzymywały porów- nym słowem, gdyby nie modernizacja wg śmy po 500 naboi). Tempo strzelania wy- nania z amerykańskimi niszczycielami typu proj. 56A, pierwsze okręty z rakietami plot nosiło 980-1000 wystrzałów/min. na lufę. Charles F. Adams. Te ostatnie zbudowane pojawiłyby się w WMF dopiero w latach 70. Ogień prowadzono seriami do 100 wy- w latach 1960-1964 (29 jednostek dla U.S. Długotrwały proces modernizacji spowo- strzałów ciągłego ognia, poczym lufę chło- Navy, 3 dla Australian RN i 3 dla Bunde- dował, że w jego trakcie flotę ZSRR zasiliło dzono przez 15-20 minut.25 Masa jednego smarine) dysponowały silnym uzbrojeniem wiele nowych jednostek rakietowych i „Ko- stanowiska, w zależności od wariantu, wy- artyleryjskim (2 x 127 mm Mk 42), pop (2 x tlinami” przestano się interesować. Zaczęto nosiła od 1,85 do 1,90 t. Obsługa liczyła 2 III wt 324 mm Mk 32, 1 x VIII wr-t Mk 112 je przesuwać do rezerwy, a potem jednocze- ludzi. Zasięg balistyczny strzału (bez samo- ASROC) i plot. Amerykańska wpk Tartar śnie spisywać z listy floty nie bacząc na to, likwidatora) – 6700 m przy kącie podnie- o zasięgu 16 km, mimo pojedynczej pro- w jakim stanie technicznym pozostają. sienia lufy +45°. Zasięg z samolikwidato- wadnicy mogła wystrzelić 6 rakiet w ciągu rem – 5000 m, zasięg po torze nachylonym minuty, a zapas pocisków wynosił 42 sztu- (ciąg dalszy nastąpi) – 4000 m. W skład jednostki ognia wcho- ki dla wyrzutni Mk 11 (późniejsze jednost- 25. W wyjątkowych okolicznościach dopuszczało dziły trzy rodzaje pocisków: odłamkowo- ki miały wpk typu Mk 13 i 40 pocisków). Co się strzelanie do rozchodowania całego zapasu amuni- -burząco-zapalające OF-83, burzące F-83 istotne amerykańskie jednostki dyspono- cji (500 naboi) z krótką przerwą (15-20 s) po każdej se- i przeciwpancerno-trasujące Br-83.26 wały nowoczesnym sonarem AN/SQS-23 rii 100 wystrzałów. Ale w takim przypadku następowa- ło całkowite zużycie kanału lufy, i lufa nie nadawała się Jedna stacja radiolokacyjna MR-104 ob- (1958) z anteną w opływce pod kilem (albo do użytku. sługiwała dwa stanowiska AK-230, zapew- na dziobie), który pozwalał na wykrywanie 26. A.B. Szirokorad; Orużije.., ss. 203-204.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 79 Najpiękniejsze w całej klasie

Podstawowe elementy taktyczno-techniczne niszczycieli proj. 56, 56PŁO, 56K, 56A

Wyszczególnienie Spokojnyj Bliestiaszczij Brawyj Skromnyj Numer projektu 56 56PŁO 56K 56A Rok wejścia do służby 1956 Mod. 1958 Mod. 1960 Mod. 1966 Elementy okrętowe Wyporność, t - standard 2667 3140 3030 3030 (3060)* - normalna 2949 — 3310 3310 - pełna 3249 3680 3590 (3447)* 3590 (3620)* Wymiary, m - długość maks./ na LW 126/117,9 126/117,9 126,2/117,9 126,2/117,9 - szerokość maks./ na LW 12,76/12,41 12,76/12,41 12,76/12,41 12,76/12,41 - zanurzenie 4,2/4,0 4,5 4,2 4,6 Prędkość, w 38 34 36,5 34,5 Zasięg, Mm/w 3850/14,0 2140/17 2190/17,9 2150/17 Typ siłowni kotłowo-turbinowa Moc turbin 72 000 Liczba wałów 2 Załoga, ludzie /oficerowie 284/19 252/18 245/21 268/20 Autonomiczność, doby 10 10 10 10 Uzbrojenie Rakietowe: - plot — — 1 x 2 wpk (16) 1 x 2 wpk (16) - pop — 2 x RBU-2500** 2 x Burun 2 x RBU-2500 2 x RBU-6000 2 x 2-130 mm SM-2-1 2 x 2-130 mm SM-2-1 1 x 2- 130 mm SM-2-1 1 x 2-130 mm SM-2-1 Artyleryjskie 4 x 4- 45 mm SM-20-ZIF 4 x 4- 45 mm SM-20-ZIF 3 x 4-45 mm SM-20-ZIF 1 x 4 – 45 mm SM-20-ZIF — 2- 4 x 2-25 mm 2M-3M*** — 4 x 2- 30-mm AK-230****

Torpedowe 2 x V 533-mm PTA-53-56 1 x V-533 mm MPTA -53-56 1 x V-533 mm PTA-53-56 1 x V 533-mm PTA-53-56

Miotacze bg 6 BMB-1 (lub BMB-2) — — — BIUS Planszet-56 Planszet-56A Stacja radiolokacyjna obserwacji Fut-N Fut-N Angara A Angara A powietrznej Stacja radiolokacyjna kierowania Jakor-M Jatagan Jatagan Jakor-M2 ogniem (Jakor-M2) Jakor-M2 Jakor-M2 Nawigacyjna stacja Neptun Neptun Neptun Don radiolokacyjna Stacja hydrolokacyjna Pegas-2 Pegas-2M Pegas-2 Pegas-2M, Mi-110R + Mi-110K Środki WRE — — Bizań-4A Bizań-4A * w nawiasie dane wg innych źródeł. ** Moskowskij Komsomolec i Biessliednyj – po dwa miotacze RBU-6000. *** w trakcie modernizacji wg proj. 56 PŁO otrzymały je tylko Biessliednyj i Wdochnowiennyj. **** tylko Wozbużdiennyj, Niesokruszimyj, Skrytnyj i Soznatielnyj.

80 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Jarosław Palasek Wykonana w dniu 2 marca 1959 roku fotografia Independence podczas powrotu z morza do New York Naval Shipyard na Brooklynie. Fot.Tekst zbiory Arthura D. Bakera III

Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” Część VIIa – Służba „Independence” (CVA/CV-62)

Stępkę ostatniego z lotniskowców typu Forrestal położo- niskowca. Tego samego dnia na pokładzie jednostki miał miej- no w New York Naval Shipyard na Brooklynie w dniu 1 lipca sce wypadek kiedy to lądujący myśliwiec F8U „Crusader” uderzył 1955 roku. Okręt wodowano w dniu 6 czerwca 1958 roku, a na- w tylną część pokładu lotniczego. Skutkiem wypadku był pożar zwę Independence nadała mu Millicent Anne Gates – żona Tho- i śmierć jednego z członków załogi okrętu. Kolejny śmiertelny wy- masa Sovereign Gatesa Jra – ówczesnego Sekretarza Marynarki. padek na pokładzie Independence miał miejsce w dniu 11 stycznia Jednostka, która otrzymała sygnaturę lotniskowca uderzeniowe- 1960 roku, kiedy to okręt operował u wybrzeży Florydy. Pęknię- go „CVA-62” została uroczyście wprowadzona do służby w dniu cie liny aerofiniszera podczas lądowania jednej z maszyn jego gru- 10 stycznia 1959 roku. W ceremonii uczestniczyli min. Sekretarz py powietrznej spowodowało śmierć członka pokładowej obsługi Marynarki Thomas S. Gates, Szef Operacji Morskich admirał Ar- lotniczej. leigh A. Burke, dowódca III Dystryktu Marynarki kontradmi- Pod koniec lutego 1960 roku na pokładzie okrętu odbyła się ce- rał Chester C. Wood oraz dowódca stoczni marynarki w Nowym remonia zmiany dowódcy Floty Atlantyku, którym został admi- Jorku kontradmirał Schuyler N. Pyne. Pierwszym dowódcą no- rał Robert L. Dennison. Uroczystość uświetnili swą obecnością Se- wego lotniskowca został komandor Rhodam Yarrott McElroy, Jr. kretarz Marynarki William B. Franke oraz Szef Operacji Morskich W dniu 2 lutego okręt wyszedł na pierwsze próby morskie, z któ- admirał Arleigh A. Burke. W kwietniu pokład najnowszego lotni- rych trzy dni później powrócił do stoczni gdzie dokończono prace skowca amerykańskiego wizytował jordański książę Muhammad. wyposażeniowe oraz przygotowano go do prób odbiorowych. Po- W dniu 13 maja na Independence gościli członkowie rodzin jej za- czątek służby Independence spędziła na wodach Morza Karaibskie- łogi, po czym następnego dnia jednostka weszła do Norfolk Na- go wychodząc w morze z Nowego Jorku w dniu 23 kwietnia. Ope- val Shipyard. Zakończywszy okres przygotowawczy, lotniskowiec rując z Guantanamo na Kubie lotniskowiec prowadził szkolenia w dniu 4 sierpnia 1960 roku wyruszył w swe pierwsze oddelego- zgrywające załogę odwiedzając także w dniach 30-31 maja w towanie na Morze Śródziemne. Przeszedłszy Cieśninę Gibraltarską warzystwie niszczyciela Claude Jones (DD-1033) stolicę Domini- okręt zawinął do Walencji, skąd niektórzy z członków jego załogi kany Ciudad Trujillio1. Zakończywszy szkolenie, w dniu 30 czerw- pojechali do Rzymu na spotkanie z papieżem Janem XXIII podczas ca jednostka po raz pierwszy zawinęła do swej macierzystej bazy gdy inni mieli okazję kibicować reprezentantom amerykańskim w Norfolk w stanie Wirginia. uczestniczącym w odbywających się właśnie Igrzysk Olimpijskich. Kolejne miesiące służby Independence spędziła na przeglądzie W następnych miesiącach rejsu Independence odwiedziła Majorkę, porejsowym w New York Naval Shipyard, po którym uczestniczy- Sardynię, Fumicino, Cannes, Ateny, Pireus, Neapol, Palermo i Ge- ła w ćwiczeniach i szkoleniu prowadzonym na akwenach u przy- nuę. Święta Bożego Narodzenia jej załoga spędziła ponownie od- lądków Wirginii. Podczas prób prowadzonych w dniu 25 sierpnia wiedzając Neapol. Pierwsze detaszowanie lotniskowca na Morze z pokładu Independence wniósł się w powietrze ciężki bombowiec Śródziemne mimo, że nie uczestniczył on w żadnych działaniach A3D „Skywarrior”, którego masa w startowa wynosiła 38 136 kg. Był to najcięższy samolot jaki do tamtej pory wystartował z lot- 1. Od 196 1 r. Santo Domingo

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 81 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” bojowych, przyniosło 25 wypadków wśród członków jego załogi, stal. Trzy dni później w maszynowni głównej Nr 4 Independence z których kilka było śmiertelnych. Jednego z marynarzy jednost- wybuchł pożar, który nie spowodował wprawdzie poważnych strat ki zamordowano na plaży, drugi został pobity ze skutkiem śmier- materialnych, ale ciężkim obrażeniom uległo kilku członków za- telnym przez kolegów z innego działu okrętu w barze w Neapolu, łogi jednostki. Podczas kolejnych miesięcy oddelegowania na Mo- kolejny popełnił samobójstwo, a czwarty zginął spadając w prze- rze Śródziemne okręt odwiedził Cannes, Ateny, Stambuł, wyspę paść podczas górskiej wycieczki na Sycylii. Ofiary śmiertelne przy- Rodos, Genuę i Livorno. W dniu 9 grudnia Independence zosta- niosły także wypadki lotnicze związane zwłaszcza z eksploatacją ła zluzowana przez bliźniaczą Saratogę i 10 dni później powróci- ciężkich bombowców A3D „Skywarrior”. Zginęli dowódca dywi- ła do bazy w Norfolk. zjonu uderzeniowego VA-86 i jego zastępca, których samoloty zde- W następny rejs na wody europejskie okręt wyszedł 19 kwiet- rzyły się podczas podchodzenia do lądowania i wpadły do wody. nia 1962 roku. Jego zespół operacyjny oraz zespoły lotniskow- Wracając do Stanów Zjednoczonych okręt zawinął do Barcelony, ców: przeciwpodwodnego Randolph (CVS-15) i uniwersalnego a później do hiszpańskiej bazy floty w Rota. Następnie przeszedł- Shangri-La (CVA-38) stanowiły wówczas największe zgrupowa- szy Atlantyk w dniu 3 marca 1961 roku przybył do Norfolk. nie floty na Morzu Śródziemnym od czasu zakończenia II wojny Podczas następnego okresu służby Independence operowa- światowej. Podczas tego pobytu na wodach południowej Europy ła u atlantyckich wybrzeży Stanów Zjednoczonych. W kwietniu Independence odwiedziła: Cannes, Genuę, Neapol, Tarent, i wyspę na pokładzie stojącego w Norfolk lotniskowca gościli uczestni- Korfu. W czasie postoju w Cannes, w dniu 4 lipca na pokładzie cy dorocznego Festiwalu Azalii, włącznie z Królową Azalii Lindą okrętu wizytę złożył książę Monako Rainier III wraz z małżonką Byrd Johnson – córką ówczesnego wiceprezydenta Stanów Zjedno- księżną Grace. Opuszczając Morze Śródziemne jednostka zawinę- czonych Lyndona B. Johnsona. W dniu 27 kwietnia na Morzu Ka- ła do Gibraltaru. W dniu 20 sierpnia znajdujący się już na Atlan- raibskim okręt, manewrując podczas uzupełniania zapasów, uległ tyku lotniskowiec został zluzowany przez bliźniaczy Forrestal. kolizji z transportowcem amunicji Diamond Head (AE-19). O ile Wracająca do kraju Independence dostała się u wybrzeży Wirgi- lotniskowiec nie odniósł poważniejszych uszkodzeń, to skutkiem nii pod wpływ huraganu „Alma”, w którym prędkość wiatru się- wypadku na transportowcu zostały zalane dwa przedziały kadłuba. gała 160 km/h. Do macierzystej bazy jednostka zawinęła w dniu Koniec wiosny Independence spędziła w New York Naval Shipyard 27 sierpnia. Lotniskowiec opuścił Norfolk ponownie w dniu gdzie dokonano jej przeglądu porejsowego, po którym okręt po- 11 października przechodząc do bazy floty w Mayport na Flory- został w Nowym Jorku aby uczestniczyć w obchodach Dnia Nie- dzie. Stamtąd po kilkudniowym postoju wyszedł na wody Morza podległości. Na początku sierpnia jednostka opuściła Norfolk uda- Karaibskiego. Zanim jednak Independence przystąpiła do działań jąc się w swe drugie oddelegowanie na Morze Śródziemne i w dniu operacyjnych została zmuszona do powrotu do Mayport dla unik- 16 sierpnia zluzowała operujący na tym akwenie bliźniaczy Forre‑ nięcia zagrożenia jakie tworzył nadciągający huragan „Ellen”, któ- Independence w ujęciu od rufy na fotografii wykonanej w maju 1959 roku. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

82 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Independence płynący równolegle z Amerigo Vespucci – żaglowcem szkolnym włoskiej Marynarki Wojennej. Fotografia wykonana na Morzu Śródziemnym w dniu 12 lipca 1962 roku. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III rego prędkość wiatru przekraczała 180 km/h. Po poprawie pogo- wiec uczestniczył na Adriatyku we wspólnych ćwiczeniach ame- dy jednostka ponownie wyszła w morze rozpoczynając działania rykańsko-włoskich, podczas których operował z włoskimi kutrami na wodach przyległych do Puerto Rico. Stamtąd od 24 paździer- torpedowymi. Później jego samoloty zwalczały zespół jednostek nika okręt wraz z lotniskowcem atomowym Enterprise (CVAN- przeciwdziałających francuskiego krążownika Colbert (C-611). 65) wspierał amerykańskie siły morskie blokujące Kubę podczas Święta Bożego Narodzenia załoga Independence spędziła w Can- kryzysu spowodowanego zamiarem rozmieszczenia na wyspie nes, po czym jednostka dalej operowała w basenie Morza Śród- przez ZSRR wyrzutni pocisków rakietowych dalekiego zasięgu. ziemnego odwiedzając także ponownie Neapol i Palma di Mallor- Po osiągnięciu kompromisu i zdemontowaniu przez Rosjan czę- ca. Zluzowana przez atomowy lotniskowiec Enterprise (CVAN-65), ściowo wykonanych instalacji, zespoły lotniskowców otrzymały Independence powróciła do Norfolku w dniu 4 marca 1964 roku. rozkaz opuszczenia Morza Karaibskiego. Po zaliczeniu krótkiego Przez kolejne miesiące jednostka prowadziła szkolenie wzdłuż postoju dla odpoczynku załogi w Montego Bay na Jamajce Inde‑ Wschodniego Wybrzeża od Nowego Jorku do Mayport na Flory- pendence odeszła do Stanów Zjednoczonych i w dniu 25 listopada dzie. W dniu 3 lipca weszła do portu w Nowym Jorku gdzie uczest- zawinęła do Norfolk. Do końca 1962 roku jednostka pozostawała niczyła w obchodach Dnia Niepodległości uświetniając także swą na Wschodnim Wybrzeżu wchodząc na przegląd do Norfolk Na- obecnością odbywają się tamże Wystawę Światową. Od 8 września val Shipyard w Portsmouth. okręt brał udział w manewrach NATO „Teamwork’ 64”, które od- Po zakończeniu prac okręt opuścił stocznię w dniu 29 maja 1963 bywały się na wodach Europy od Morza Norweskiego po wybrzeże roku, po czym odbył odświeżające szkolenie załogi w kubańskiej Francji i Gibraltar. Zastępował w nich lotniskowiec Franklin D. Ro‑ Zatoce Guantanamo. Następnie w dniu 6 sierpnia 1963 roku lot- osevelt (CVB-42), który musiał odejść do kraju na remont awaryj- niskowiec został po raz kolejny detaszowany na wody europejskie. ny. Podczas trwania ćwiczeń, w dniu 22 września Independence Najpierw Independence wzięła udział w międzynarodowych ćwi- przekroczyła Krąg Polarny. W dniu 5 listopada jednostka powró- czeniach na Zatoce Biskajskiej, w których uczestniczyły także jed- ciła do Norfolk, po czym dwa dni później weszła do stoczni mary- nostki brytyjskie i francuskie, po czym w dniu 21 sierpnia weszła narki w Portsmouth na kolejny przegląd. na Morze Śródziemne gdzie trzy dni później zluzowała bliźniaczy Po zakończeniu remontu z końcem zimy 1965 roku, Indepen‑ Forrestal. Przez kolejne miesiące służby w składzie amerykańskiej dence przeszła szkolenie odświeżające, po czym w dniu 10 maja 6 Floty lotniskowiec uczestniczył w ćwiczeniach NATO zapew- opuściła na czele swego zespołu Norfolk i odeszła ku południo- niając min. rozpoznanie, łączność a także wsparcie powietrzne sił wej części Morza Karaibskiego. Następnie, po krótkim postoju eskortowych oraz oddziałów tureckich spadochroniarzy. Indepen‑ w St. Thomas na amerykańskich Wyspach Dziewiczych okręt ob- dence odwiedziła wówczas: Cannes, Neapol, Bejrut i Palmę na Ma- rał kurs na południowy Atlantyk. Jako pierwszy z lotniskowców jorce. W dniu 7 października wizytę na okręcie złożył prezydent Floty Atlantyku Independence została bowiem detaszowana na Za- Republiki Cypru Arcybiskup Makarios III. Następnie lotnisko- chodni Pacyfik aby wspierać działania amerykańskiej VII Flo-

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 83 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” ty w Wietnamie. W dniu 21 maja lotniskowiec przekroczył rów- jego załogi odbyli wycieczkę do Paryża), Barcelonę, Neapol (skąd nik, co stało się okazją do „Chrztu Morskiego” licznych neofitów. marynarze udali się na wycieczkę do Rzymu), Maltę, grecką zato- W drodze dookoła południowej Afryki i następnie przez Ocean kę Argostoli, Stambuł i Bejrut. Później okręt odwiedził Genuę, Li- Indyjski okręt wielokrotnie ćwiczył alarmy bojowe. Podróż przez vorno i Cannes – gdzie spędził Święta Bożego Narodzenia, a Nowy dwa oceany jednostka zakończyła w dniu 10 czerwca w Singa- Rok 1967 przywitał w Atenach. Po ich opuszczeniu w dniu 3 stycz- purze. Po czterodniowym postoju okręt przeszedł na Filipiny zania odwiedził Barcelonę i Palmę na Majorce. W dniu 18 stycz- wijając w dniu 17 czerwca do bazy floty amerykańskiej w Subic nia jednostka została zluzowana przez lotniskowiec uderzeniowy Bay, w której pobrał zaopatrzenie i przeszedł ostateczne szkolenie Shangri-La (CVA-38) i odeszła ku Stanom Zjednoczonym. Pod- przedoperacyjne. Po jego zakończeniu, w dniu 28 czerwca lotni- czas zakończonego w dniu 1 lutego w Norfolk rejsu Independence skowiec, w którego zespole operacyjnym był krążownik rakietowy przebyła ponad 50 tys. mil, a samoloty jej grupy powietrznej spę- Richmond K. Turner (CG-22), odszedł ku wybrzeżom Wietnamu. dziły w locie ponad 17 tys. godzin. W dniu 1 lipca Independence rozpoczęła działania operacyj- Tydzień po wejściu do bazy z okrętu wyładowano amunicję, ne na wodach Indochin będąc jednostką flagową kontradmira- po czym wszedł na remont kapitalny od Norfolk Naval Shipy- ła Jamesa R. Reedy – dowódcy Task Force 77 – zespołu uderze- ard w Portsmouth. Przez kolejne miesiące jednostka pozostawa- niowego lotniskowców2. Przez kolejne miesiące zaokrętowane ła w stoczni marynarki, chociaż jej dokowanie zostało przerwane na Independence samoloty 7 Skrzydła Powietrznego uczestniczyły dla zrobienia miejsca uszkodzonemu w wyniku pożaru bliźnia- min. w pierwszych seriach skoordynowanych uderzeń przeciwko czemu Forrestal3. Po zakończeniu prac remontowych w listopa- ważnym zaopatrzeniowym liniom komunikacyjnym na północ dzie Independence prowadziła szkolenie oraz rejsy kwalifikacyjne od aglomeracji Hanoi-Hajfong. W czasie ich trwania maszyny In‑ do działań operacyjnych. Pierwsze miesiące 1968 roku jednost- dependence z powodzeniem uniknęły pierwszego w historii lot- ka spędziła na przygotowaniach do następnego oddelegowania nictwa zmasowanego ataku przeciwlotniczymi pociskami rakie- na wody europejskie. W dniu 27 marca na pokładzie okrętu mia- towymi, a później wykonały pierwszy zakończony powodzeniem ło miejsce 100-tysięczne lądowanie hamowane za pomocą aerofi- atak na nieprzyjacielskie wyrzutnie tych rakiet. Podczas pobytu niszerów. Podczas pobierania w morzu zaopatrzenia w czasie jedna Morzu Południowochińskim samoloty lotniskowca wykonały nego z rejsów ćwiczebnych, w dniu 13 kwietnia lotniskowiec uległ przeszło 8 tysięcy misji powietrznych niszcząc 73 ze 135 atako- kolizji z zaopatrzeniowcem Wrangell (AE-12). Uszkodzenia oby- wanych różnych celów nieprzyjaciela. Zaokrętowane na Indepen‑ dwu jednostek były szczęśliwie niewielkie tak, że w dniu 30 kwiet- dence 7 Skrzydło Powietrzne straciło 12 maszyn oraz 18 lotni- nia Independence odeszła ku południowej Europie. Dziewięć dni ków, z których 10 zginęło, 6 uznano za zaginionych, a 2 dostało później jednostka zmieniła w służbie na Morzu Śródziemnym lot- się do wietnamskiej niewoli. Pokład operującego w Wietnamie niskowiec Franklin D. Roosevelt (CV-42). Podczas tego oddelego- okrętu odwiedzili min. Sekretarz Obrony Robet F. McNamara wania Independence uczestniczyła w obchodach 20-lecia 6 Floty, oraz Szef Operacji Morskich admirał David McDonald, a także które miały miejsce w czerwcu 1968 roku. Jej pokład wizytowali Premier Południowego Wietnamu Nguyen Cao Ky wraz z towa- min.: amerykańscy ambasadorowie we Francji Sargent R. Shriver rzyszącym mu generałem Williamem C. Westmorelandem – do- i we Włoszech Gardner Ackly oraz senator David Niven, a także wódcą wojsk amerykańskich w Wietnamie. Za działania bojowe król Norwegii Olav V i irański książę Gholax Reva Pahlavi. Lot- na wodach Indochin załoga Independence została uhonorowana niskowiec odwiedził min. włoskie Genuę, Katanię i Neapol, Ate- Navy Unit Commendation. Opuściwszy Wietnam, lotniskowiec ny, Stambuł, Cannes i Palmę na Majorce. Od 1 października na popo krótkim postoju w Hong Kongu, zastąpiony przez lotniskowiec kładzie okrętu kotwiczącego w greckiej zatoce Argostoli odbyła atomowy Enterprise (CVAN-65), w dniu 21 listopada odszedł się trzydniowa konferencja dowódców morskich NATO. W dniu do Stanów Zjednoczonych. Kiedy w dniu 13 grudnia Indepen‑ 18 stycznia jednostka została zluzowana przez lotniskowiec Shan‑ dence zbliżała się do bazy znajdując się 220 mil na południowy- gri-La (CVA-38) i odeszła ku Stanom Zjednoczonym. Do Norfolk -wschód od Norfolk, na jej pokładzie wybuchł pożar spowodo- Independence powróciła w dniu 27 stycznia 1969 roku. wany rozszczelnieniem zbiornika paliwa startującego samolotu. Kolejne trzy miesiące lotniskowiec spędził w stoczni marynarki Skutkiem awarii były poparzenia 15 członków załogi lotniczej w Portsmouth, po czym operował na wodach Wschodniego Wy- okrętu. Jeszcze tego samego dnia jednostka weszła do bazy koń- brzeża. Wczesną jesień tego roku jednostka prowadziła działania cząc tym samym jedyne swoje detaszowanie do Wietnamu. Było na Północnym Atlantyku wychodząc w dniu 3 września z Norfolk to najdłuższe, bo 217-dniowe oddelegowanie Independence, uho- do Irlandii, aby uczestniczyć w ćwiczeniach NATO o kryptoni- norowane Navy Unit Commendation za ponad 100-dniowe dzia- mie „Peace Keeper”. Podczas prowadzenia jednej z wrześniowych łania bojowe na Morzu Południowochińskim. operacji na pokładzie okrętu miał wypadek kiedy to ze startujące- Początek 1966 roku okręt spędził na postoju w bazie, po czym go samolotu odpadły i zapaliły się dwa odrzucane w locie zbior- wszedł na przegląd do Norfolk Naval Shipyard. Po jego zakończe- niki paliwa. Dzięki szybkiej reakcji będącej w pogotowiu drużyny niu na pokładzie lotniskowca przeprowadzono pierwsze w ame- przeciwpożarowej, która wykorzystała stojący obok nadbudów- rykańskiej Marynarce Wojennej testy samolotu pionowego star- ki wyspowej agregat gaśniczy MB-5, pożar został ugaszony w cza- tu i lądowania. Następnie operując z Norfolk, po uzupełnieniu sie zaledwie 48 sekund! Po zakończeniu manewrów Independence zapasów i uzbrojenia jednostka prowadziła szkolenie swej gru- złożyła wizytę w brytyjskim Portsmouth. W dniu 19 października py powietrznej, podczas którego min. w dniu 4 maja uczestni- okręt powrócił do Norfolk. czyła w ćwiczeniach „Strikex”. W dniu 13 czerwca okręt odszedł Początek 1970 roku lotniskowiec spędził w stoczni, po czym na wody europejskie zawijając w drodze na Morze Śródziem- operował na wodach Zachodniego Atlantyku. W połowie roku ne do Gibraltaru. W dniu 1 lipca zluzował w służbie 6 Floty ze- okręt został ponownie oddelegowany na Morze Śródziemne spół operacyjny lotniskowca America (CVA-66) zostając okrętem opuszczając bazę w dniu 23 czerwca i przez kolejne miesiące ope- flagowym kontradmirała George P. Kocha dowódcy 6 Dywizjonu rował w składzie 6 Floty. Od 9 września, kiedy to narastało napię- Lotniskowców. Następnie do grudnia Independence uczestniczyła 2. W jego skład wchodziły wówczas: Bon Home Richard (CVA-31), Oriskany w licznych manewrach flot państw NATO odwiedzając także min. (CVA‑34), Midway (CVA-41) i Coral Sea (CVA-43) zatokę Pollensa na Majorce, Cannes (skąd niektórzy członkowie 3. Patrz: „OW” 5/2010

84 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” cie po śmierci prezydenta Egiptu Gamala Abdula Nassera, prze- nocnym Atlantyku, przechodząc w dniu 28 września Krąg Po- bywał wraz z lotniskowcami John F. Kennedy (CV-67) i bliźniaczą larny. Następnie operowała na Morzu Północnym uczestnicząc Saratogą we wschodniej części Morza Śródziemnego. Independen‑ w międzynarodowych ćwiczeniach pod kryptonimem „Royal Kni- ce pozostawała na tym akwenie do 31 października stanowiąc wraz ght”. Brały w nich udział okręty brytyjskie: lotniskowiec Ark Royal z towarzyszącymi okrętami przeciwwagę dla jednostek radziec- (R‑09), niszczyciel rakietowy Dahlgren (DLG‑12) i fregata Jupiter kich. Podczas tego pobytu na Morzu Śródziemnym lotniskowiec (F-60), duńskie: niszczyciel Noord Brabant (D-810) i fregata Tjerk odwiedził Barcelonę, Maltę, Ateny, Tarent, Neapol, Cannes (gdzie Hiddes (F-804), a także amerykański ciężki krążownik Newport jego załoga spędziła Boże Narodzenie i Nowy Rok) oraz Walencję. News (CA-148) będący okrętem flagowym wiceadmirała Vincen- W dniu 23 stycznia jednostka została zluzowana w służbie 6 Flo- ta du Poix – głównodowodzącego atlantycką flotą uderzeniową. ty przez bliźniaczy Forrestal. Do Norfolk Independence powróci- Pierwszym portem pod drugiej stronie Atlantyku, który Inde‑ ła w dniu 31 stycznia 1971 roku. Za służbę u wybrzeży Jordanii pendence odwiedziła w październiku było szkockie Rosyth. Stąd otrzymała Navy Unit Commendation. część jej załogi pojechała na wycieczkę do Edinburgha. Następnie Kwiecień i maj lotniskowiec spędził na rutynowym przeglądzie przez Kanał La Manche i Cieśninę Gibraltarską jednostka przeszła w Norfolk Navy Shipyard w Portsmouth, po którym prowadził na Morze Śródziemne gdzie zluzowała bliźniaczą Saratogę. Póź- szkolenie na wodach Wschodniego Wybrzeża. Min. od 4 sierpnia niej, przez kilka kolejnych tygodni operowała wspólnie z Ark Roy‑ na jego pokładzie odbyli szkolenie kwalifikacyjne piloci bombow- al. W listopadzie Independence zawinęła do Neapolu, skąd część ców uderzeniowych Douglas A-4 „Skyhawk” lotnictwa korpusu jej załogi miała okazję odbyć wycieczkę do Rzymu. W następnym piechoty morskiej. W trzydniowych zajęciach uczestniczyło 4 pilo- miesiącu okręt odwiedził Ateny, gdzie niektórzy członkowie jego tów czynnych z dywizjonów VMA-131, -133 i 142 oraz 20 pilotów- załogi odwiedzili tamtejszy sierociniec oraz grecką wyspę Korfu. -rezerwistów. W sierpniu na pokładzie lotniskowca miała miejsce Później lotniskowiec powrócił do Aten gdzie jego załoga święto- ceremonia przekazania dowództwa 2 Floty. Od 16 września wała Boże Narodzenie. Na początku 1972 roku jednostka zawinęła 1971 roku Independence, która wchodziła w skład 2 Dywizjo- do Saloników, Triestu i Wenecji, a w dniu 30 stycznia na pokładzie nu Lotniskowców dowodzonego przez kontradmirała Williama będącego w morzu okrętu wizytę złożył Szef Operacji Morskich D. Housera, ponownie była detaszowana na wody europejskie. admirał Elmo Zumwalt. W lutym na pokładzie Independence mia- Najpierw jednostka uczestniczyła w ćwiczeniach NATO na Pół- ło miejsce 150-tysięczne lądowanie hamowane aerofiniszerami. Pochodząca przypuszczalnie z lat 1973-75 lotnicza fotografia Independence podczas bunkrowania w morzu ze zbiornikowca floty Marias (T-AO-57). Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 85 Tekst

Independence w dniu 3 grudnia 1975 roku podczas oddelegowania na Morze Śródziemne. Na pokładzie lotniczym samoloty 7 Skrzydła Powietrznego. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III Krótko po nim lotniskowiec odwiedził Palmę na Majorce. Przed Prace remontowe na okręcie zakończono w marcu 1973 roku, opuszczeniem Morza Śródziemnego jednostka weszła do Barcelo- po czym prowadził on szkolenie załogi na wodach Wschodniego ny, po czym zluzowana przez bliźniaczy Forrestal w dniu 16 mar- Wybrzeża. W dniu 28 kwietnia Independence została przeklasyfi- ca wróciła do Norfolk. Kolejne tygodnie wiosny Independence spę- kowana na lotniskowiec uniwersalny otrzymując sygnaturę „CV- dziła w bazie, aby w dniu 1 maja wejść na remont do Norfolk Naval 62”. Podczas prowadzenia przez jednostkę operacji u przylądków Shipyard w Portsmouth. W stoczni jednostka przebywała do po- Wirginii, w dniu 5 kwietnia 1973 roku wybuchł pożar w kanałach czątków następnego roku. systemu wentylacyjnego jednej z jej katapult. Ogień, który został ugaszony po 45 minutach spowodował wyłączenie uszkodzonej Dowódcy lotniskowca Independence (1959-1980) katapulty z użytkowania. W dniu 19 maja na pokładzie Indepen‑ Imię i nazwisko Okres dowodzenia okrętem dence miała miejsce uroczystość, podczas której doroczne prze- Komandor Rhodam Yarrott McElroy, Jr. 10.01.1959 – 03.10.1959 mówienie do Sił Zbrojnych z okazji ich Święta wygłosił prezydent Stanów Zjednoczonych Richard M. Nixon. Z początkiem lata lot- Komandor James Wadsworth O’Grady 03.10.1959 – 15.10.1960 niskowiec po raz kolejny odszedł na wody europejskie opuszcza- Komandor Harvey Peter Lanham 15.10.1960 – 22.09.1961 jąc Norfolk w dniu 21 czerwca. Wszedłszy na Morze Śródziem- Komandor Evan Peter Aurand 22.09.1961 – 02.09.1962 ne okręt zluzował w służbie 6 Floty bliźniaczy Forrestal. Podczas Komandor Leroy V. („Roy”) Swanson 02.09.1962 – 23.08.1963 tego oddelegowania zespół operacyjny Independence wraz z ze- Komandor James David („Jig Dog”) Ramage 23.08.1963 – 31.07.1964 społami lotniskowca Franklin D. Roosevelt (CV-42) i śmigłowcow- Komandor Robert Wilkes („Duke”) Windsor, Jr. 31.07.1964 – 11.08.1965 ca desantowego Guadalcanal (LPH-7) zostały postawione w stan Komandor John Eugene („Blackie”) Kennedy 11.08.1965 – 25.08.1966 gotowości po wybuchu arabsko-izraelskiej wojny Jom Kippur. Komandor John P. Fox 25.08.1966 – 08.07.1967 Od 8 do 13 października Independence operowała u wybrzeży Kre- ty przygotowana do podjęcia gotowości ewakuacji kontyngentu Komandor Clarence Arthur Hill, Jr. 08.07.1967 – 02.09.1968 amerykańskiego. W czasie tego okresu służby jednostka odwiedzi- Komandor Herbert Spencer Matthews, Jr. 02.09.1968 – 14.08.1969 ła Stambuł i Ateny, a jej pokład wizytowali min. były Szef Operacji Komandor Bernard Brown Forbes, Jr. 14.08.1969 – 19.08.1970 Morskich George W. Anderson, Jr oraz Miss Stanów Zjednoczo- Komandor Gerald Gerrard („Gerry”) O’Rourke 19.08.1970 – 09.10.1971 nych Amanda Jones. Kolejne oddelegowanie na Morze Śródziem- Komandor William Newell Small 09.10.1971 – 01.12.1972 ne okręt zakończył zawijając do Norfolk w dniu 19 stycznia 1974 Komandor Carl Ray Smith, Jr. 01.12.1972 – 25.06.1974 roku. Komandor William B. Warwick 25.06.1974 – 24.06.1975 Początek roku Independence spędziła w stoczni marynarki Komandor James Edward („Jim”) Service 24.06.1975 – 29.03.1977 w Portsmouth, po którym w marcu powróciła do bazy floty w Nor- folk. Przez kolejne miesiące lotniskowiec prowadził szkolenie za- Komandor George M. („Skip”) Furlong, Jr. 29.03.1977 – 09.09.1978 łogi na wodach Wschodniego Wybrzeża, po którym opuściwszy Komandor Thomas Campbell („Tom”) Watson, Jr. 09.09.1978 – 28.05.1980 bazę w dniu 19 lipca odszedł na wody europejskie. Następnie za-

86 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” winął do hiszpańskiej bazy w Rota luzując wraz z bliźniaczą Sara‑ Jednostki powietrzne lotniskowca Independence togą w służbie 6 Floty lotniskowiec Franklin D. Roosevelt (CV-42), po czym przeszedł na Morze Śródziemne. Pod koniec lata Indepen‑ dence uczestniczyła w poszukiwaniach szczątków samolotu Bo- Jednostka eing 707 towarzystwa Trans World Airlines, który w dniu 8 wrze- powietrzna Okres śnia po starcie z Aten spadł do Morza Jońskiego 50 Mm na zachód (Oznaczenie Dywizjony (Samoloty/Śmigłowce) służby od Kefallonii4. Samoloty i śmigłowce lotniskowca prowadziły ob- Literowe) serwację powietrzną akwenu katastrofy naprowadzając jednost- Akwen operacyjny ki nawodne na zlokalizowane szczątki maszyny. Po dwudnio- wych poszukiwaniach akcja została przerwana przed południem VF-41 (McDonnell F3H-2 „Demon”) 10 września. Podczas tego oddelegowania Independence odwiedzi- ła Neapol, Barcelonę, Palmę na Majorce i Cannes. Pokład operują- VF-84 (Vought F8U-2 „Crusader”) cego na Morzu Śródziemnym lotniskowca odwiedzili min. Sekre- VA-72 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) tarz Obrony James R. Schlesinger, Sekretarz Marynarki William 7 Grupa Powietrzna VA-75 (Douglas AD-6 „Skyraider”) 04.08.1960- J. Middendorf oraz Szef Operacji Morskich admirał James L. Hol- (AG) VMA-224 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) 03.03.1961 loway. Tą turę służby na wodach europejskich jednostka zakończy- Morze Śródziemne VAH-1 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) ła wracając do Norfolk w dniu 21 stycznia 1975 roku. VAW-12 (Grumman WF-2 „Tracer”) Powróciwszy do bazy okręt przeszedł standardowy przegląd w Norfolk Navy Shipyard, po którym prowadził szkolenie zało- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) gi na wodach Wschodniego Wybrzeża. W dniu 15 czerwca w jego HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) kotłowni miała miejsce awaria, która skutkiem cofnięcia pło- mienia spowodowała uszkodzenie dwóch kotłów oraz ich kana- VF-41 (McDonnell F3H-2 „Demon”) łów spalin. W dniu 15 października Independence po raz kolejny VF-84 (Vought F8U-2 „Crusader”) wyszła na wody europejskie zawijając po drugiej stronie Oceanu VA-72 (Douglas A4D-2N „Skyhawk”) do hiszpańskiej bazy floty w Rota. Później okręt przeszedł na pół- 7 Grupa Powietrzna VA-75 (Douglas AD-6 „Skyraider”) noc, gdzie wziął udział w odbywających się na wodach Północne- 04.08.1961- (AG) VA-86 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) go Atlantyku manewrach NATO pod kryptonimem „Ocean Safa- 19.12.1961 ri 75”. Lotniskowiec odwiedził także Portsmouth, skąd część jego Morze Śródziemne VAH-1 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) załogi pojechała na wycieczkę do Londynu. Nocą 20 listopada VAW-12 (Grumman WF-2 „Tracer”) podczas pobierania zaopatrzenia na Morzu Północnym jednost- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) ka uległa kolizji z zaopatrzeniowcem Denebola (AF-56). Szczęśli- HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) wie, żadna z nich nie odniosła poważniejszych uszkodzeń. Kolejne miesiące służby Independence spędziła na Morzu Śródziemnym, na którym pierwszym jej portem była włoska Katania, a kolejny- VF-84 (Vought F8U-2 „Crusader”) mi Neapol (skąd część załogi odwiedziła Rzym) i Tarent. W dro- VMF-115 (Douglas F4D-1 „Skyray”) dze powrotnej z oddelegowania okręt odwiedził Genuę, Barcelonę, VA-72 (Douglas A4D-2N „Skyhawk”) Palmę na Majorce oraz Malagę. Następnie, zluzowany w służbie 7 Grupa Powietrzna VA-75 (Douglas AD-6 „Skyraider”) 19.04.1962- 6 Floty przez lotniskowiec America (CV-66), przeszedł Atlantyk (AG) VA-86 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) i w dniu 5 maja 1976 roku powrócił do Norfolk. 27.08.1962 Morze Śródziemne VAH-1 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) Po okresie przeznaczonym tradycyjnie na przegląd w stoczni marynarki w Portsmouth oraz poremontowe szkolenie załogi In‑ VAW-12 (Grumman WF-2 „Tracer”) dependence w dniu 31 marca 1977 roku ponownie odeszła ku Eu- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) ropie. Tydzień później pokonujący Atlantyk jej zespół operacyj- HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) ny, znajdując się w odległości 1 000 mil na zachód od hiszpańskiej bazy w Rota, dostał się pod wpływ ciężkiego sztormu. Wszystkie VF-41 (McDonnell F-4B „Phantom”) 9 jego okrętów odniosło mniejsze lub większe uszkodzenia pod- VF-84 (Vought F-8C „Crusader”) czas gdy kilka samolotów z grupy powietrznej lotniskowca musiało VA-72 (Douglas A-4C „Skyhawk”) lądować w bazie lotnictwa Lajes na Azorach. W dniu 12 kwietnia 7 Skrzydło Powietrzne jednostka zluzowała na Morzu Śródziemnym lotniskowiec Fran‑ 06.08.1963- VA-86 (Douglas A-4C „Skyhawk”) (AG) klin D. Roosevelt (CV-42). Osiem dni później pobierająca paliwo 04.03.1964 VAH-1 (North American A-5A „Vigilante”) Morze Śródziemne na Morzu Tyrreńskim Independence uległa kolizji ze zbiornikow- VAW-12 (Grumman E-1B „Tracer”) cem Truckee (AO-147), który utracił sterowność. Szczęśliwie, żad- VFP-62 (Vought RF-8A „Crusader”) na z jednostek nie odniosła poważniejszych uszkodzeń. W służbie HU-2 (Kaman UH-2A „Seasprite”) 6 Floty lotniskowiec operował najpierw z zatoki Suda na Krecie, a następnie przeszedł na kontynent gdzie pierwszym portem, który odwiedził był Neapol. Stąd część jego załogi tradycyjnie pojecha- VF-41 (McDonnell F-4B „Phantom”) ła na wycieczkę do Rzymu, podczas gdy inni zwiedzali Pompeje 7 Skrzydło Powietrzne VA-72 (Douglas A-4E „Skyhawk”) lub Florencję. Po kolejnym okresie działań operacyjnych jednost- 08.09.1964- (AG) VA-75 (Grumman A-6A „Intruder”) 05.11.1964 Północny Atlantyk VA-86 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 4. W luku bagażowym samolotu TWA lot 841 lecącego z Tel Awiwu do Nowego Jor- ku wybuchła bomba, która znajdowała się w bagażu pasażera będącego bojownikiem Morze Śródziemne VAW-12 (Grumman E-1B „Tracer”) Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Był to pierwszy w historii samobójczy zamach ter- HU-2 (Kaman UH-2A „Seasprite”) rorystyczny. Skutkiem katastrofy była śmierć wszystkich 79 pasażerów i 9 członków za- łogi maszyny.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 87 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

Fotografia Independence wykonana w dniu 9 stycznia 1979 roku podczas szkolenia na Morzu Karaibskim. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III ka zawinęła do Brindisi. W lipcu, podczas kolejnego postoju w Za- na Zachodnim Atlantyku. W listopadzie lotniskowiec zawinął toce Neapolitańskiej załoga lotniskowca świętowała Dzień Nie- do Bostonu, gdzie jego pokład odwiedziło przeszło 70 tys. miesz- podległości, przy czym samolotem czarterowym przybyło z kraju kańców miasta. Początek 1979 roku okręt spędził na Morzu Ka- kilkadziesiąt żon jego marynarzy. Około 200 ochotników z zało- raibskim wychodząc z Norfolk w dniu 4 stycznia. Jednostka ope- gi okrętu uczestniczyło ponadto w gaszeniu pożarów, które trawiły rowała wówczas z kubańskiej bazy Guantanamo odwiedzając lasy na wyspie Capri. Następnie jednostka przeszła do zachodniej także Wyspy Bahama oraz St. Thomas na Wyspach Dziewiczych. części Morza Śródziemnego gdzie kotwiczyła w Palma di Mal- W dniu 12 lutego na jej pokładzie złożył wizytę Sekretarz Mary- lorca odwiedzając później Barcelonę. Podczas postoju w Alas- narki Edward Hidalgo. Podczas prowadzenia przez Independen‑ sio na Riwierze Włoskiej pokład lotniskowca odwiedził Eugene ce operacji na wodach przyległych do bazy floty Roosevelt Roads Cernan, dowódca załogi statku kosmicznego „Apollo XVII”, któ- na Puerto Rico, w dniu 28 marca w centrali manewrowej siłow- ry jako ostatni człowiek stąpał po Księżycu. Ostatniego wieczoru ni wybuchł niewielki pożar. Szczęśliwie ogień został szybko uga- w Alassio na Independence odbył się koncert w ramach doroczne- szony bez żadnych strat ludzkich i istotnych materialnych. W dniu go Festiwalu Muzyki Popularnej. Oprócz kwintetu jazzowego zna- 18 czerwca krótki rejs morski na pokładzie lotniskowca odbyli nej włoskiej orkiestry rozrywkowej Enrico Simonetti grał w nim członkowie rodzin jego załogi. Na przełomie wiosny i lata na po- także reprezentacyjny big-band amerykańskiej VI Floty. W dro- kładzie Independence odbyły się kwalifikacje dla pilotów operują- dze powrotnej do kraju jednostka zawinęła do Nicei (skąd część cych z lotniskowców. W dniu 20 czerwca przeszła je pierwsza w hi- jej załogi pojechała do Monte Carlo) i Malagi, a następnie prze- storii amerykańskiej Marynarki Wojennej kobieta – porucznik szła do bazy w Rota. Tam Independence została zluzowana w służ- Donna L. Spruill będąca dowódcą załogi samolotu transportowego bie 6 Floty przez lotniskowiec America (CV-66) po czym w dniu Grumman C-1A „Trader”. 11 października odeszła do Stanów Zjednoczonych. Dziesięć dni Zakończywszy okres przygotowawczy, w dniu 28 czerwca lot- później jednostka zawinęła do Norfolk. W dniu 3 grudnia lotni- niskowiec opuścił Stany Zjednoczone wychodząc po raz kolej- skowiec wszedł do Norfolk Naval Shipyard, w której podczas ko- ny na wody europejskie. Jego zespół operacyjny stanowiły wów- lejnych miesięcy lat 1977-78 kosztem ponad 90 mln dolarów prze- czas niszczyciele Farragut (DDG-37), Mahan (DDG-42), Peterson szedł remont kapitalny. (DD-969) i Caron (DD-970), fregaty Garcia (FF-1040) i McCan‑ Po opuszczeniu stoczni w dniu 18 września 1978 roku Inde‑ dless (FF-1084) oraz szybki transportowiec Detroit (AOE-4). pendence odbyła rejsy kwalifikacyjne oraz cykl szkoleń i ćwiczeń W dniu 7 lipca jego okręty spotkały się na Atlantyku z zespo-

88 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

VF-41 (McDonnell F-4B „Phantom”) VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VF-84 (McDonnell F-4B „Phantom”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) VA-72 (Douglas A-4E „Skyhawk”) VA-12 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 7 Skrzydło Powietrzne VA-65 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 19.07.1974- VA-75 (Grumman A-6A „Intruder”) (AG) VA-66 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 21.01.1975 7 Skrzydło Powietrzne VA-86 (Douglas A-4E „Skyhawk”) Morze Śródziemne RVAH-9 (North American RA-5C „Vigilante”) 10.05.1965- (AG) VAH-4 (Douglas A-3B „Skywarrior”) VAW-117 (Grumman E-2B „Hawkeye”) 13.12.1965 VS-31 (Grumman S-2G „Tracker”) Zachodni Pacyfik RVAH-1 (North American RA-5C „Vigilante”) HS-5 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) VAW-13 (Douglas EA-1F „Skyraider”) VQ-1 (Douglas EA-3B „Skywarrior”) VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VAP-61 (Douglas RA-3B „Skywarrior”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) HU-2 (Kaman UH-2A „Seasprite”) VA-12 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 7 Skrzydło Powietrzne VA-65 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 15.10.1975- (AG) VF-41 (McDonnell F-4B „Phantom”) VA-66 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VF-84 (McDonnell F-4B „Phantom”) 05.05.1976 Północny Atlantyk RVAH-13 (North American RA-5C „Vigilante”) VA-75 (Grumman A-6A „Intruder”) Morze Śródziemne VAQ-132 (Grumman EA-6B „Prowler”) VA-86 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 7 Skrzydło Powietrzne 13.06.1966- VMA-324 (Douglas A-4E „Skyhawk”) VAW-117 (Grumman E-2B „Hawkeye”) (AG) 01.02.1967 RVAH-1 (North American RA-5C „Vigilante”) HS-5 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) Morze Śródziemne VAW-33 (Douglas EA-1F „Skyraider”) VAW-12 (Grumman E-1B „Tracer”) VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VQ-2 (Douglas EA-3B „Skywarrior”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) HC-2 (Kaman UH-2A „Seasprite”) VA-12 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VA-65 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 7 Skrzydło Powietrzne VF-41 (McDonnell F-4J „Phantom”) 31.03.1977- VA-66 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) (AG) VF-84 (McDonnell F-4J „Phantom”) 21.10.1977 RVAH-12 (North American RA-5C „Vigilante”) Morze Śródziemne VA-64 (Douglas A-4C „Skyhawk”) VAQ-136 (Grumman EA-6B „Prowler”) 7 Skrzydło Powietrzne VA-76 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 30.04.1968- VAW-? (Grumman E-2? „Hawkeye”) (AG) VSF-1 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 27.01.1969 VS-31 (Lockheed S-3A „Viking”) Morze Śródziemne RVAH-7 (North American RA-5C „Vigilante”) HS-5 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) VAQ-33 (Douglas EA-1F „Skyraider”) VAW-124 (Grumman E-2A „Hawkeye”) HC-2 (Kaman UH-2B „Seasprite”) VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VA-15 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VA-87 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) 6 Skrzydło Powietrzne VA-64 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 28.06.1979- VA-176 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 7 Skrzydło Powietrzne (AE) 03.09.1969- VA-106 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 14.12.1979 VAQ-130 (Grumman EA-6B „Prowler”) (AG) Morze Śródziemne 19.10.1969 VSF-1 (Douglas A-4C „Skyhawk”) VAW-124 (Grumman E-2C „Hawkeye”) Północny Atlantyk RVAH-12 (North American RA-5C „Vigilante”) VFP-63 (Vought RF-8G „Crusader”) VAW-122 (Grumman E-2A „Hawkeye”) VS-28 (Lockheed S-3A „Viking”) HC-2 (Kaman UH-2C „Seasprite”) HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”)

VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom”) VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom”) łem operacyjnym lotniskowca atomowego Dwight D. Eisenhower 7 Skrzydło Powietrzne VA-12 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) (CVN-69), od którego Independence przejęła funkcję jednostki fla- 16.09.1971- (AG) VA-65 (Grumman A-6A i KA-6D „Intruder”) gowej Carrier Task Force 60.2. Pierwszym portem na Morzu Śród- 16.03.1972 Północny Atlantyk VA-66 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) ziemnym, do którego zawinął okręt był włoski Neapol. Później lot- Morze Śródziemne RVAH-12 (North American RA-5C „Vigilante”) niskowiec odwiedził Hajfę, następnie Palermo na Sycylii i Ateny. VAW-122 (Grumman E-2B „Hawkeye”) Po przejściu do zachodniej części Morza Śródziemnego jednost- HC-2 (Sikorsky SH-3 „Sea King”) ka kotwiczyła w Palma de Mallorca, a następnie przeszła do Genui. Tam na jej pokładzie koncert dla załogi dał zespół rockowy „The VF-33 (McDonnell F-4J „Phantom II”) McPhearson Band”. Później Independence zawinęła do Tulonu, VF-102 (McDonnell F-4J „Phantom II”) Malagi oraz Zatoki Suda na Krecie, w której w dniu 12 październi- VA-12 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) ka świętowano 204 rocznicę utworzenia Marynarki Wojennej Sta- 7 Skrzydło Powietrzne 21.06.1973- VA-65 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) nów Zjednoczonych. Z początkiem ostatniego miesiąca 1979 roku (AG) 19.01.1974 VA-66 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) okręt opuścił Morze Śródziemne zostając w dniu 6 grudnia zastą- Morze Śródziemne RVAH-14 (North American RA-5C „Vigilante”) piony w służbie 6 Floty przez bliźniaczy Forrestal. Osiem dni póź- VAW-122 (Grumman E-2B „Hawkaye”) niej Independence powróciła do Norfolk. HS-5 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) (ciąg dalszy nastąpi)

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 89 Hartmut Ehlers (Niemcy) U 20 w czasie ćwiczeń na Bałtyku, 24 maja 1989 r. Tekst Fot. Hartmut Ehlers

Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej część IV

7.5 Typ 206 korzystano stal antymagnetyczną o znacz- o mocy 600 KM/441 kW; ster kierunku Uwagi ogólne: nie lepszej jakości. w strumieniu śrub napędowych (Przybrzeżne) okręty podwodne zbudo- Początkowo w ramach tego typu nie • Prędkość: ↑ 10,0 w; ↓ 17,0 w, maksy- wane według projektu opracowanego przez planowano budować U 25-U 30. Zamie- malna, 5 w z chrapami IKL (nr IK 34). Faza wstępnego planowa- rzano z nich utworzyć nowy typ 208. Zle- • Zasięg: ↓ 4500 mil/5 w (chrapy); 200 nia trwała od 1962 roku, prace nad projek- cenie, które zostało udzielone IKL-owi na mil/5 w; 23,5 m³ paliwa tem ukończono w połowie 1967 roku. Za- opracowanie dokumentacji w roku 1966 • Elektrownia: zasilana z akumulatorów mówienie złożone w kwietniu 1969 roku zostało jednak anulowane w roku 1971. • Załoga: 22 (4 oficerów, 18 niższych ran- opiewało na dwanaście UBootów: od U 13 Wyporność jednostek tego typu mia- gą lub 5 oficerów, 6 podoficerów starszych, do U 24, a jesienią 1970 roku na dalsze ła oscylować wokół 1000 ts, na co WEU 11 podoficerów młodszych) sześć, w zastępstwie za U 4-U 8: U 25-U 30. (Unia Zachodnioeuropejska = UZE) wy- • Rozmieszczenie uzbrojenia: jak w przy- Generalnym wykonawcą (Generalunter- raziła zgodę w dniu 19 października 1962 padku typu 205 (torpedy Mk 37, DM-1, nehmer [GU]) była: HDW w Kilonii re- roku. DM-2A1) alizująca zlecenie jako podwykonawca fir- Dane techniczne (Typ 206): • Środki nawigacyjne: radar nawigacyjny my Rheinstahl-Nordseewerke, w Emden • Wyporność: ↑459 m³ (bojowa), ~ 425 ts Thomson-CSF CALYPSO, wzgl. CALYPSO (proszę zwrócić uwagę na podwójny nu- (standard); ↓498 m³ II; żyrokompas zakładów Anschütz, system mer stoczniowy). Całkowity koszt budo- • Wymiary: długość 48,62 m maksymal- telefonii podwodnej ELAC wy wraz z uzbrojeniem wynosił około 900 na; szerokość 4,59 m; zanurzenie 4,30 m • Dodatkowe wyposażenie: cyfrowe urzą- mln DM. (bojowe) dzenie H.S.A. M 8-8-168 Du; hydrolokator: Była to kontynuacja zbudowanego typu • Napęd: jak w przypadku typu 205, z tą WSU AN410A4, szumonamierniki: GHG 205 (zmodyfikowanego), charakteryzują- różnicą, że składał się on z dwóch silni- AN 5039A1, DUUX-2C, Safare VELOX, ca się powiększoną częścią dziobową, gdzie ków wysokoprężnych MTU 12V493AZ80 hydrolokator zakłócający EDO-900 Hydro- zamierzano umieścić hydrolokator o jeszcze większych gabarytach. Oprócz tego zamon- U 13 Rys. zbiory Harmuta Ehlersa towana tam miała zostać nasadzona, do- datkowa obudowa części pelengatora. Dal- sze modyfikacje w porównaniu z typem poprzednim dotyczyły: wykorzystania torped sterowanych przewodowo, znacznego obniżenia hałasu, a co za tym idzie utrud- nienia lokalizacji okrętu przez akustyczne środki namiaru wroga, poprawy własności manewrowych w zanurzeniu oraz poprawy zwrotności, w tym również na wodach płyt- kich. Przy budowie jednostek tego typu wy-

90 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej lokator przeciwminowy ECM: DR 953 lub kupującego, w ciągu 1999 roku, „wypatro- budowa od 27.11.1989 r. do sierpnia 1991 Thomson-CSF DR-2000U szony” HDW a następnie za pośrednictwem roku w TNSW, jako nr budowy 310, jako • W przypadku typu 206A: zintegrowane firmy VEBEG przekazany firmie Berg, typ 206A. W lutym 2006 r. po rozwiąza- urządzenie hydrolokatora Atlas-Elektronik w Diepholz, która go następnie sprzedała do niu 3. UG w składzie 1. UG. Poza ruchem DBQS-21D oraz urządzenie ECM Thorn- pocięcia na złom, do Holandii 2.6.2010 r., 14.12.2010 r. wycofany ze służby -EMI SARIE-2 i kierowania uzbrojeniem i „na sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven. LWU 83 zamiast M 8-8. U 14 (S 193) • Informacje dodatkowe: jak w przypad- Rheinstahl-Nordseewerke, U 16 (S 195) ku typu 205 Emden (32/441) Rheinstahl-Nordseewerke, • Wyposażenie: jak w przypadku typu 205 01.03.1970 Emden (34/442) Inne: na okrętach typu 206A używano 01.02.1972 01.11.1970 nowych torped (SEAL 3, DM-2A3, DM- 19.04.1973 29.08.1972 -2A4) oraz nowych peryskopów Zeissa ASC Nr okrętu 206/02. Próby 3.7.1972 r., wa- 09.11.1973 17 lub NavS. Załoga: maksymalnie 23 oso- runkowe przyjęcie przez BWB 18.4.1973 r., Nr okrętu 206/04. Warunkowe odebranie by (3 oficerów, 7 podoficerów starszych, w momencie oddania do służby w składzie przez BWB 2.10.1973 r., w służbie w 3. UG. 12 podoficerów młodszych, 1 marynarz). 3. UG, od 15.6.1986 w 1. UG. Wycofany ze W 1985 roku jednostkę pokryto pewnym służby 23.9.1997 r. w stoczni HDW, tego sa- rodzajem plastikowej osłony celem prze- Nazwa mego dnia przekazany formalnie Indonezji; prowadzenia z nią testów. Przebudowa- Stocznia (nr budowy) nowa nazwa Nagabanda (404), w służbie. ny od 14.3.1988 r. do listopada 1989 roku Położenie stępki Po rezygnacji przeprowadzony do MAr- w stoczni HDW oznaczony jako nr budo- Wodowany sa Wilhelmshaven; tam „na sznurkach” wy 303 i przedstawiciel typu 206A. W lutym W służbie (wewnętrzna data przejęcia przez MAr- 2006 roku po rozwiązaniu 3. UG przydzie- U 13 (S 192) sa to 26.2.1999 r.). Za pośrednictwem fir- lony 1. UG. 2.6.2010 r. wycofany z ruchu, HDW, Kilonia (31) my VEBEG sprzedany firmie ISR, w Itzehoe 31.3.2011 r. ze służby i od tej pory „na 15.11.1969 i 22.10.2001 r. przeholowany do Wewels- sznurkach” w kilońskim MArsie. 28.09.1971 fleth celem złomowania na terenie stoczni 19.04.1973 Peters-Werft. U 17 (S 196) Nr okrętu 206/01. Warunkowe przejęcie HDW, Kilonia (35) przez BWB 18.4.1973 r., w momencie od- U 15 (S 194) 01.10.1970 dania do służby przydzielony: 3. Unterse- HDW, Kilonia (33) 10.10.1972 ebootgeschwader (3. UG), od 1.10.1987 r. 01.06.1970 28.11.1973 w składzie 1. Unterseebootgeschwader (1. 15.06.1972 Nr okrętu 206/05. Warunkowy odbiór UG). Wycofany ze służby 13.3.1997 r. ce- 17.07.1974 przez BWB 16.11.1973 r., w służbie w 3. lem przekazania Indonezji, co nastąpiło Nr okrętu 206/03. Warunkowe przeję- UG. W sierpniu 1986 r., w pobliżu Bornhol- 23.9.1997 r. w stoczni HDW; nowa nazwa cie przez BWB 12.7.1974 r., w momencie mu zderzył się z kanadyjska fregatą Sagu‑ Nagarangsang (403). Po rezygnacji przez wejścia do służby w składzie 3. UG. Prze- enay. Przebudowany w okresie 18.9.1989 r.

U 14 w kilońskiej bazie, 11 września 1997 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 91 Tekst

Pełna ekspresji fotografia U 15 na Bałtyku, 2 grudnia 1981 r. Fot. Hartmut Ehlers do maja 1991 roku w stoczni HDW jako do grudnia 1991 roku w stoczni HDW jako brzeżnej Einstein. W nocy z 27/28.1.1989 r. nr budowy 309 i przedstawiciel typu 206A. nr budowy 311 i przedstawiciel typu 206A. również koło tej samej wyspy do ponow- W lutym 2006 r. po rozwiązaniu 3. UG W lutym 2006 r. po rozwiązaniu eskadry nej kolizji doszło z trałowcem typu „Kon- skierowany do 1. UG. 2.6.2010 r. wycofa- przydzielony 1. UG. Am 2.6.2010 r. wycofa- dor II” Volksmarine NRD, w wyniku czego ny z eksploatacji i 14.12.2010 r. wycofany ze ny z ruchu i 31.3.2011 r. ze służby a od tej doznał uszkodzeń kiosku. Wycofany ze służ- służby, od tej pory „na sznurkach” w MAr- pory „na sznurku” w MArsie, w Kilonii. by 30.4.1998 r., przekazany Indonezji; nowa sie Wilhelmshaven. nazwa Bramastra (405). Po rezygnacji kupu- U 19 (S 198) jącego „na sznurkach” w MArsie Wilhelm- U 18 (S 197) HDW, Kilonia (37) shaven. Za pośrednictwem firmy VEBEG Rheinstahl-Nordseewerke, 05.01.1971 sprzedany holenderskiej firmie Hoffland Emden (36/443) 15.12.1972 i 11.7.2001 r. odszedł na holu do Amsterda- 01.04.1971 09.11.1973 mu, celem pocięcia na złom. 31.10.1972 Nr budowy 206/07. Warunkowy odbiór 19.12.1973 przez BWB 30.10.1973 r., w służbie w 3. UG, U 20 (S 199) Nr okrętu 206/06. Warunkowy odbiór od 15.1.1987 r. w składzie 1. UG. 13.7.1987 r. Rheinstahl-Nordseewerke, przez BWB 11.12.1973 r., w służbie w 3. podczas marszu pod wodą koło wyspy Feh- Emden (38/444) UG. Przebudowany w okresie 9.4.1990 r. marn zderzył się motorowcem żeglugi przy- 03.09.1971

U 18 w kilońskiej bazie, 1 września 1998 r. Fot. Hartmut Ehlers

92 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

16.01.1973 su. Jeszcze 7.2.2002 r. znajdował się jednak przez BWB 25.4.1975 r., w służbie w skła- 24.05.1974 w Brunsbüttel. Po zrezygnowaniu z planów dzie 3. UG. Przebudowany od 10.8.1987 r. Nr okrętu 206/08. Warunkowy od- utworzenia muzeum, HDW sprezentowała do 10.1.1990 r. w TNSW jako nr budowy biór przez BWB 16.5.1974 r., w składzie 3. okręt miastu Eckerförde. W związku z tym, 302, typu 206A. W lutym 2006 r. po roz- UG, od 1.4.1988 r. w składzie 1. UG. Wy- zamierzano tam powołać do życia prywatną wiązaniu 3. UG przydzielony do 1. UG. cofany ze służby 26.9.1996 r. znalazł się fundację, która planowała utworzyć w tym 2.6.2010 r. wycofany z ruchu, 31.3.2011 r. „na sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven. mieście stosowne muzeum. Z pobudek czy- i ze służby, a następnie postawiony na 23.9.1997 r. przekazany Indonezji; nowa stego patriotyzmu lokalnego, miasto nie „sznurkach” w kilońskim arsenale. W dniu nazwa: Alugoro (407), przewidziany zresz- zgodziło się wprawdzie na muzeum, propo- 28.8.2012 r. U 23 przejęła Kolumbia i wcie- tą jako tamtejsza rezerwa materiałowa1. nując w grudniu 2004 r. sprzedanie U 21 na liła go do swojej floty pod nazwą Intrepido. Po zrezygnowaniu kupującego ponownie aukcji za pośrednictwem internetu. Nabyw- „na sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven. cą okazała się być jedna z firm z Holandii. U 24 (S 173) Za pośrednictwem firmy VEBEG sprze- Rheinstahl-Nordseewerke, dany firmie Abbruchunion w Bochum, U 22 (S 171) Emden (42/446) 31.1.2001 r. przeholowany do Emden i po- Rheinstahl-Nordseewerke, 20.03.1972 cięty na złom na terenie przemysłowym fir- Emden (40/445) 26.06.1973 my TNSW. 18.11.1971 16.10.1974 27.03.1973 Nr okrętu 206/12. Warunkowy odbiór U 21 (S 170) 26.07.1974 przez BWB 22.8.1974 r., w składzie 3. UG. HDW, Kilonia (39) Nr okrętu 206/10. Warunkowy odbiór Przebudowany w okresie od lipca 1989 r. 15.04.1971 przez BWB 18.7.1974 r., w służbie w 3. UG. do marca 1991 r. w TNSW, jako nr budo- 09.03.1973 Przebudowany od 9.1.1989 r. do września wy 308, typu 206A. W lutym 2006 r. po roz- 16.08.1974 1990 roku w stoczni TNSW jako nr budo- wiązaniu 3. UG przyporządkowany 1. UG. Nr okrętu 206/09. Warunkowy odbiór wy 306, obecnie już przedstawiciela typu 12.6.2010 r. Wycofany z ruchu, 31.3.2011 ze przez BWB 15.8.1974 r., w służbie w 3. UG. 206A. W lutym 2006 r. po rozwiązaniu 3

10.12.1975 r. w ogóle nie zauważona lekka Eskadry OP przyporządkowany 1. UG. 1. Indonezja początkowo planowała przejąć i od- kolizja (sic!) z promem Nils Holgerson. Od Wycofany ze służby 18.12.2008 r., od tej dać do służby Alugoro (z tego też względu przydzielo- 1.3.1988 r. w składzie 1. UG. Wycofany ze pory „na sznurkach” w MArsie Wilhelm- no jednostce nawę i nr taktyczny). Z uwagi na zbyt wy- soką cenę, którą HDW zażyczyło sobie za pięć zbudo- służby 11.6.1998 r. i przekazany Indonezji; shaven. W czerwcu 2011 roku ciągle jeszcze wanych okrętów podwodnych, z pakietem obejmują- nowa nazwa Cundamani (406). tam przebywał. cym także części zamienne, Indonezja czuła się zmuszo- Po zrezygnowaniu przez kupującego „na na, że jeden z tych okrętów przeznaczyć będzie musia- ła do wykorzystania go jako rezerwuar części zamien- sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven. Za U 23 (S 172) nych dla pozostałej czwórki znajdującej się w aktyw- pośrednictwem firmy VEBEG sprzedany Rheinstahl-Nordseewerke, nej służbie. Plany na rok 1997, w stosunku do przeję- tych o numerach taktycznych 403, 404 i 407 przewidy- firmie ISR, Itzehoe, ale stoczni HDW udało Emden (51/450) wały ich kapitalny remont, tropikalizację, wymianę ba- się odkupić okręt, z zamiarem wykorzysta- 05.03.1972 terii akumulatorów, a miało się to zamknąć w łącznym nia jako eksponatu w planowanym własnym 05.05.1973 okresie 16 miesięcy, licząc do tego transport tych jednostek w doku do Indonezji. Dla każdej jednostki pla- muzeum (HDW-Museum). 11.12.2001 r. 02.05.1975 nowana była instalacja systemu zrzutu min (MWA) 24 na haku holownika opuścił teren Mar- Nr okrętu 206/11. Warunkowy odbiór typu G1 DM41/48.

U 21 w bazie Eckernförde, 16 sierpnia 1987 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 93 Tekst

U 23 w Zatoce Eckernförde, 11 kwietnia 1989 r. Fot. Hartmut Ehlers służby i skierowany „na sznurek” do MAr- skierowany do 1. UG. 31.1.2008 r. wycofany duszek do podnoszenia wraków. Następnie sa Kilonia. W dniu 28.6.2012 r. U 24 prze- ze służby i tego samego dnia przydzielony przeprowadzony do WTD 71 i po nieuda- jęła Kolumbia i pod nową nazwą Indomable WTD 71 w charakterze obiektu przeznaczo- nej próbie wypompowania z niego wody, wcieliła go w skład swojej floty. nego do prób wybuchowych prowadzonych osadzony na względnie płytkiej wodzie, metodą minerską. Tamże obecny jeszcze przy zewnętrznej stronie Mola Zachodnie- U 25 (S 174) maju 2011 roku. W tym celu wbudowa- go. Około 1,5 m kiosku wystaje ponad taflę HDW, Kilonia (41) no mu zewnętrzny system sprężonego po- wody. W sierpniu 2012 roku jego stan nie 01.07.1971 wietrza celem kontrolowania jego opusz- uległ zmianie. 23.05.1973 czania. 23.11.2011 r., po przeprowadzonej, 14.05.1974 piątej z kolei, próbie minerskiej zatonął na U 26 (S 175) Nr okrętu 206/13, jednostka zastęp- Bałtyku w pobliżu miejscowości Damp po Rheinstahl-Nordseewerke, cza za U 3. Warunkowy odbiór przez przypadkowym uszkodzeniu dziobowego Emden (48/447) BWB 11.6.1974 r., w składzie 1. UG, od zbiornika zanurzania. Pierwsza próba pod- 14.07.1972 15.2.1988 r. w składzie 3. UG. Przebudo- niesienia go z dna, zaplanowana na 49 ty- 20.11.1973 wany od 29.8.1988 r. do czerwca 1990 r. dzień kalendarzowy 2011 roku, z uwagi na 13.03.1975 w stoczni HDW, jako nr budowy 305, typu niesprzyjającą pogodę, została podjęta do- Nr okrętu 206/14, jednostka zastęp- 206A. W lutym 2006 po rozwiązaniu 3. UG piero 18.1.2012 r., z wykorzystaniem po- cza za U 4. Warunkowy odbiór przez BWB

U 24 w bazie Eckernförde, 20 lipca 1995 r. Fot. Hartmut Ehlers

94 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

U 26 wypływający z Travemünde, 13 października 1986 r. Fot. Hartmut Ehlers

7.3.1975 r. w służbie w 1. UG. 21.1.1983 r. 21.08.1973 04.10.1972 lekkie uszkodzenia w wyniku kolizji ze stat- 16.10.1974 22.01.1974 kiem pasażerskim NRD Völkerfreundschaft, Nr okrętu 206/15, jednostka zastęp- 18.12.1974 od 15.6.1988 r. w składzie 3. UG. Przebudo- cza za U 5. Warunkowy odbiór przez BWB Nr okrętu 206/16, jednostka zastąpi- wany od 2.7.1990 r. do kwietnia 1992 roku 29.8.1974 r., w służbie w 1. Unterseebootge- ła U 6. Warunkowy odbiór przez BWB w TNSW, nr budowy 312, typu 206A. Wy- schwader. 6.3.1988 r. podczas marszu pod- 9.12.1974 r., w służbie w 1. UG. 26.6.1985 r. cofany ze służby 9.11.2005 r., „na sznur- wodnego zderzył się na Morzu Północnym podczas wejścia do Kanału Kilońskiego koło kach” w MArsie Wilhelmshaven. Za pośred- z platformą wiertniczą. Wycofany ze służ- Brunsbüttel doszło do kolizji z motorow- nictwem firmy VEBEG sprzedany 14.5.2008 by 13.6.1996 r., „na sznurkach” w MArsie cem przybrzeżnym Wilhelmine Oltmann. na złom holenderskiej firmie Hoffland; Wilhelmshaven. Za pośrednictwem firmy Uszkodzona część rufowa. Od 1.3.1988 r. 17.2.2010 r. wyszedł na holu polskiego ho- VEBEG sprzedany firmie Berg, Diepholz, w 3. UG, 1.2.1989 r. Kattegat kolizja z duń- lownika Ikar udając się do firmy HKS Me- a następnie odsprzedany celem pocięcia na skim kutrem rybackim Niklas Klibo. Prze- tals B.V. w’s-Gravendeel, w Dordrecht. złom do Holandii. budowany od 17.4.1989 r. do grudnia 1990 roku w stoczni HDW, nr budowy 307, typ U 27 (S 176) U 28 (S 177) 206A. Wycofany ze służby 30.6.2004 r., „na HDW, Kilonia (47) Rheinstahl-Nordseewerke, sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven. Za 01.10.1971 Emden (50/448) pośrednictwem firmy VEBEG sprzeda-

U 27 w kilońskiej bazie, 19 czerwca 1983 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tekst

U 29 w Eckernförde, 25 lipca 2001 r. Fot. Hartmut Ehlers ny na złom holenderskiej firmie Hoffland, tym 2006 roku, po rozwiązaniu 3. UG 304, typu 206A. W lutym 2006 roku po roz- 22.2.2010 r. na holu polskiego Ikara prze- przeniesiony do 1. UG. Wycofany ze służ- wiązaniu 3. UG, skierowany do 1. UG. szedł do firmy HKS Metals B.V. w ’s-Gra- by 20.12.2006 r., następnie „na sznurkach” Pod koniec 2006 roku rozpoczęcie robót vendeel w Dordrecht. Tam dopiero w lutym w MArsie Wilhelmshaven. W czerwcu 2011 wstępnych przed wycofaniem ze służby 2011 roku pocięty na złom. roku jeszcze tam przebywał. w Peenewerft w Wolgast, z usunięciem baterii akumulatorów włącznie. 15.1.2007 r. U 29 (S 178) U 30 (S 179) na holu przeprowadzony do Wilhelmsha- HDW, Kilonia (49) Rheinstahl-Nordseewerke, ven, tam 28.2.2007 r. w MArsie wycofany ze 10.01.1972 Emden (52/449) służby i „ustawiony na sznurkach”. Za po- 05.11.1973 05.12.1972 średnictwem firmy VEBEG sprzedany ho- 27.11.1974 04.04.1974 lenderskiej firmie Hoffland. 2.3.2010 r, na Nr okrętu 206/17, jednostka zastępu- 13.03.1975 holu polskiego Ikara odprowadzony do fir- jąca U 7. Warunkowy odbiór przez BWB Nr okrętu 206/18, jednostka zastąpi- my HKS Metals B.V. w ’s-Gravendeel, w Do- 25.11.1974 r., w służbie w składzie 1. UG. ła U 8. Warunkowy odbiór przez BWB rdrecht, tam dopiero w listopadzie 2010 3.5.1978 podczas manewru holowniczego 28.2.1975 r., w składzie 1. UG. 3.5.1978 r. roku złomowany. dochodzi do kolizji z U 30, od 15.1.1987 r. podczas manewru holowania zderzył się w składzie 3. UG. Przebudowany od z U 29, od 1.10.1987 r. w składzie 3. UG. 7.6 Typ 212A 1.7.1987 r. do lipca 1989 roku w stocz- Przebudowany od 30.5.1988 r. do stycz- Informacje ogólne: Podczas prac studyj- ni HDW; nr budowy 301, typ 206A. W lu- nia 1990 roku w stoczni TNSW, nr budowy nych nad projektem jednostek typu 212A

U 30 w Hamburgu, 8 maja 1987 r. Fot. Hartmut Ehlers

96 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Wycofany ze służby U 28 „na sznurkach” w MArsie Wilhelmshaven, 24 sierpnia 2004 r. Fot. Hartmut Ehlers wykorzystano wiele charakterystycznych klowo-metalowo-wodorowych. Jedynym Ponieważ przy pracy silnika w zakresie ni- cech okrętów poprzedniego typu 206, nieja- produktem ubocznym tego procesu jest wy- skich prędkości moment obrotowy jest więk- ko „żeniąc” je z zastosowanymi na jednost- korzystywana następnie czysta chemicznie szy, niż to ma miejsce w przypadku napędu kach przeznaczonych na eksport. Decydu- woda użytkowa. Dwa, wspomniane już wy- konwencjonalnego, to taki okręt może zo- jące przede wszystkim były tutaj elementy żej, zbiorniki ciśnieniowe w kształcie cylin- stać wyposażony w większą, a co za tym idzie przejęte z typu TR 1700, gdyż nowy typ miał dra oraz rurowe „magazyny” wodoru znaj- efektywniejszą śrubę napędową charaktery- również dwa pokłady w części dziobowej, dują się poza kadłubem naciskotrwałym zującą się mniejszą emisją szumów. podobnie jak te zbudowane w ramach typu okrętu podwodnego. Odparowanie płyn- Budowa drugiej partii okrętów typu 212A 212A. Dzięki temu centrala została zapro- nego tlenu (LOX, od ang. Liquid Oxygen) bazowała na sprawdzonym planie ogólnym jektowana w tak komfortowy sposób, aby i wydalenie wodoru z akumulatorów nastę- zgodnie, z którym powstały pierwsze cztery znajdującemu się w niej dowódcy nie prze- puje za pomocą znajdującej się w ogniwach okręty podwodne. Podobnie jak poprzedni- szkadzał zbędny ruch przechodzących tam paliwowych wody chłodzącej. cy, obie nowe jednostki U 35 i U 36 wyko- osób. Dzięki zapewnieniu większej po- Urządzenie napędowe umożliwia marsz nane zostały ze stali antymagnetycznej oraz wierzchni mieszkalnej załogi wzrósł stopień na akumulatorach (na powierzchni lub pod wyposażone w napęd niezależny od powie- komfortu przebywania jej na pokładzie. chrapami) wyłącznie po włączeniu silników trza zewnętrznego, dzięki zastosowaniu sys- Przykładowo po raz pierwszy zastosowano wysokoprężnych. Ogniwa paliwowe nie- temu ogniw paliwowych. Inwestycje uloko- mokre ogniwa (Naßzellen), a w odróżnie- ustannie oddziałują na akumulatory. Rzeczy- wane w drugiej partii przekroczyły sumę niu od zbudowanych dotychczas dla Deut- wisty napęd i to przy każdym trybie porusza- 864 mln Euro. sche Marine okrętów podwodnych, na któ- nia się, pochodzi od śruby okrętowej, której Jednostki przystosowano do zadań, któ- rych zawsze dwóch członków załogi dzieliło wał bezpośrednio sprzężony jest za pomo- re w niedalekiej przyszłości mogą się oka- jedną koję, to w opisywanym typie niemal cą sprzęgła kołnierzowego z silnikiem syn- zać bardziej wymagające. W porównaniu każdy miał do dyspozycji swoją. chronicznym permanentnie wzbudzanym z pierwszą serią, będą się charakteryzowały Pojęcie napędu hybrydowego stosuje się magnetycznie (Permasyn). W porównaniu bardziej zaawansowanymi możliwościami w przypadku jednostek typu 212A, ponie- do stosowanych na okrętach podwodnych dzięki zastosowaniu nowoczesnych środ- waż oprócz napędu konwencjonalnego za- konwencjonalnych silników napędowych na ków komunikacji i dowodzenia, co pozwa- instalowano również zespół prądotwórczy prąd stały są one bardziej kompaktowe, a co la wypełnić pewną lukę zauważoną w przy- z silnikiem Diesla, silnik trakcyjny i aku- za tym idzie również i lżejsze. Te bardzo no- padku jednostek pierwszej serii. Będą one mulatory oraz system ogniw paliwowych woczesne silniki sterowane są przez inwer- mogły wziąć udział w wojnie sieciocentrycz- (HDW-Brennstoffzellenanlage (w skrócie tery, inaczej nazywane również przetworni- nej (niem. vernetzte Operationsführung, [BZ-Anlage]). System ten uniezależniony cami napięcia lub konwerterami mocy, czy ang. Network Centric Warfare [NCW]). od powietrza pobieranego z zewnątrz, dzię- przekształtnikami napięcia, które nie zajmu- Zdolność określenia zwiększonych zakre- ki zachodzącej między tlenem a wodorem ją zbyt dużo miejsca z uwagi, że jego umiesz- sów lokalizacji przyczyni się do znacznego reakcji chemicznej, jest w stanie wytworzyć czone w dzwonowatym wirniku moduły polepszenia ich możliwości pozyskania no- i następnie dostarczyć prąd stały. Chłodzo- mają kształt klinowy. Ponadto, może być on wych informacji, a co za tym idzie do prze- ne płynnym tlenem, pochodzącym ze zbior- również regulowany bezstopniowo, nie bę- prowadzenia bardziej efektownego rozpo- nika ciśnieniowego, ogniwa wodorowo-tle- dąc źródłem znacznego hałasu oraz powsta- znania. Zastosowane zmiany obejmują: nowe z membraną do wymiany protonów wania skoków napięcia w całym zakresie • zamontowanie systemu komunika- (elektrolit polimerowy), typu BZM 34 (Po- prędkości obrotowych, niezależnie od jego cyjnego możliwego do przystosowania do limer-Elektrolyt-Membran-Module, PEM) wartości. Jest przy tym niewielkim źródłem udziału w wojnie sieciocentrycznej, mają moc w sumie 306 kW. Wyprodukowa- emisji radiacyjnych i emituje mniej ciepła • zamontowanie zintegrowanego systemu na energia elektryczna jest następnie grom odpadowego. Dźwięki o niskich częstotliwo- niemieckich czujników (sensorów), dowo- adzona przez zespół akumulatorów ni- ściach zmniejsza aktywna redukcja szumów. dzenia i uzbrojenia,

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 97 Tekst

U 31 w Eckernförde, 30 maja 2006 r. Fot. Hartmut Ehlers

• zastąpienie bocznego, przytwierdzone- torpedowych kal. 533 mm; 12 torped typu przypadku dwururowe w trzech rzędach. go do kadłuba, sensora przez pracującą po- DM-2A3 (lub DM-2A4) lub 24 miny Torpedy wypychane są z nich na zewnątrz wierzchniowo antenę boczną, • Środki nawigacji: radar KH 1007; Litef za pomocą wody pod ciśnieniem. Głębo- • zastąpienie klasycznego peryskopu PL-42 Mk 4 Inercyjny system nawigacyjny kość zanurzenia: nominalna – 300 m, a do- masztem optronicznym, (Trägheits – Navigationssystem) puszczalna – około 600 m. • zintegrowanie śluzy dla płetwonurków • Systemy dowodzenia i wykorzystania (ludzie-żaby), uzbrojenia: FüWES typu Kongsberg MSI-90 U 31 (S 181) • tropikalizację, tzn. przystosowanie jed- Mk 2; zintegrowany system hydrolokacyjny TNSW/HDW (318) nostki do nieograniczonego operowania na STN-Atlas-Elektronik DBQS-40 (CSU-90) 01.07.1998 wszystkich akwenach morskich świata. z bocznym, przytwierdzonym do kadłuba 15.04.2002 hydrolokatorem FAS 3-1, pasywnym syste- 19.10.2005 Dane techniczne: mem pomiaru odległości PRS 3-15, szumo- Nr okrętu 212A/01.Poszeczególne seg- • Wyporność: ↑ 1450 m³, ↓ 1830 m³ namierniki = Gruppenhorchgerät (GHG) menty kadłuba złożone w Kilonii; chrzest • Wymiary: długość: 57,15 m (maksy- AN 5039A1, aktywne hydrolokatory MF 20.3.2002 r., pierwsze wyjście celem odby- malna), 55,9 m pp; szerokość: 6,9 m; zanu- w części dziobowej Atlas DSQS-21DG, Fer- cia prób morskich 7.4.2003 r., rozszerzone rzenie: 5,75 m (6,0 m UKK) ranti FMS 52 HF (MOA 3070); hydroloka- o dodatkowe próby zejścia pod powierzch- • Napęd: spalinowo-elektryczny, cztero- tor ostrzegania minowego oraz holowany nię, które odbyły się na wodach norweskich. suwowy, 16 cylindrowy silnik wysokopręż- hydrolokator LF-Schleppsonar TAS-3. Odbiór 7.9.2005 r.; w służbie, w składzie 1. ny MTU 16V 396 SE84; 1040 kW, generator • Elektroniczne środki wsparcia: (ESM Unterseebootgeschwader. Pillera o mocy 970 kW; silnik synchronicz- = Electronic. Support Measures): EADS- ny permanentnie wzbudzany magnesem -FL-1800U; HDW-WASS C303/S Circe – U 32 (S 182) Siemensa, typu 1FR6134; 3875 KM/2852 urządzenie zakłócające działanie wrogiej TNSW/HDW (319) kW; zestaw ogniw wodorowo-tlenowych torpedy 11.07.2000 BZ: dziewięć chłodzonych wodą modułów • Wyposażenie: zestaw peryskopów Ze- 04.12.2003 PEM o łącznej mocy 306 kW; issa: obserwacyjny + bojowy (SERO 14/15) 19.10.2005 • Akumulatory: kwasowo-ołowiowe (Er- • Urządzenia pomocnicze (awaryjne): Nr okrętu 212A/02. Poszczególne seg- Sys – ogniwa ustawione na dwóch pozio- system generatorów gazowych do awaryjne- menty kadłuba złożone w Emden; odbiór mach) 300 V – 600 V; go szasowania balastów 27.9.2005 r., w służbie w składzie 1. UG. • Siedmioskrzydłowa śruba nastawna, Inne: Obie stocznie realizujące budo- Między 11 a 25.4.2006 r. U 32 odbył rejs stery o planie litery „X” wę tej serii wykonały po cztery takie same z Zatoki Niemieckiej do Kadyksu porusza- • Prędkość: ↑ 12 w; ↓ 20 w maksymalna, połowy (TNSW rufowe, HDW dziobowe) jąc się z prędkością 4-6 w. przez cały czas 8 w przy użyciu systemu ogniw wodorowo- montując następnie na przemian dwie jed- pod powierzchnią wody korzystając wyłącz- -tlenowych BZ, bez akumulatorów nostki. Kadłuby naciskotrwałe wykonanie z systemu AIP (Air Independent Pro- • Zasięg: ↑ 8000 m/8,0 w, ↓ 420 m/ 8 w, no ze stali antymagnetycznej typu 1.3946; pulsion; napęd niezależny od powietrza), 3000 m/4 w przy użyciu systemu ogniw wo- o Ø 6,80 m z przodu i 5,75 m za centralą, czyli bez używania chrap. dorowo-tlenowych BZ tzn. były to jednokadłubowe okręty w czę- • Elektrownia: zasilana z akumulatorów ści dziobowej i dwukadłubowe w rufowej. U 33 (S 183) • Załoga: 27 (8 oficerów, 19 podoficerów Maksymalna wysokość wraz z kioskiem TNSW/HDW (320) i marynarzy) wynosiła 11,5 m. Niesymetryczne rozmiesz- 03.04.2001 • Uzbrojenie: 6 dziobowych wyrzutni czenie wyrzutni torpedowych, tj. w tym 13.09.2004

98 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ciekawa fotografia zmiany pokoleniowej. Na pierwszym planie U 23, za nim U 34, 15 grudnia 2010 r. Fot. Hartmut Ehlers

13.06.2006 dzie 1. UG. 5.06.2009 r., U 34 powrócił do U 36 (S 186) Nr okrętu 212A/03. Poszczególne seg- Eckernförde z cztero i pół miesięcznego po- HDW, Kiel menty kadłuba złożone w Kilonii; odbiór bytu na Morzu Śródziemnym. Wziął tam Nr okrętu 212A/06. Ostatni moduł, część 20.4.2006 r., w składzie 1. UG. 29.5.2008 r. m.in. udział w operacji „Active Endeavo- rufowa, dla U 36 przybył do HDW na ho- z wyrzutni torpedowej zanurzonego U 33 po ur” (OAE) oraz w ćwiczeniach, które odby- lenderskim pływającym dźwigu Matador raz pierwszy odpalono nowy pocisk rakieto- ły się w ramach manewrów „Noble Manta” 20.1.2012 r. wy IDAS, który trafił w symulowany cel. i „Shark Hunt”. (ciąg dalszy nastąpi) U 34 (S 184) U 35 (S 185) TNSW/HDW (321) HDW, Kiel 17.12.2001 21.08.2007 Tłumaczenie z języka niemieckiego: 01.07.2005 15.11.2011 Michał Jarczyk 03.05.2007 Nr okrętu 212A/05. Zbudowana w Em- Korekta techniczna: Nr okrętu 212A/04. Segmenty złożo- den rufowa część dotarła na pontonie Jarosław Palasek no w Emden; Odbiór 29.11.2006 r., w skła- w dniu 28.2.2011 r. do stoczni.

Tym razem nastrojowe ujęcie U 34 na Łabie, 12 maja 2012 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 99 Portretowa fotografia Meteoro. Aleksandr Mitrofanov (Litwa) Fot. Armada Española Tekst

Hiszpańskie patrolowce typu „Meteoro”

W dniu 31 lipca 2006 roku hiszpańska • zbieranie informacji . BAM w wariancie rozpoznawczym: marynarka wojenna (Armada Española) za- Projekt BAM powstał jako konstruk- • strefa Vertrep i Medevac bez pokładu warła z firmą „Navantia” kontrakt na bu- cja modułowa, ba, której bazie można było lotniczego i hangaru, dowę 4 oceanicznych patrolowców (Bu‑ tworzyć jednostki różnego przeznaczenia. • pomieszczenia dla 20 osób personelu que de Accion Maritima Oceanico – BAM). Poza wariantem patrolowym opracowano specjalnego, Nowe jednostki miały zastąpić przestarzałe projekty jednostek rozpoznawczych, hy- • pomieszczenia i wyposażenie do zbiera- już okręty typu Descubierta, Barcelo, Anaga, drograficzno-oceanograficznych oraz ra- nia, analizy i przekazu informacji, Conejera oraz Toralla. Miały one realizować towniczych. • odrębne, wydzielone pomieszczenia poniższe zadania zarówno na wodach wła- mieszkalne dla personelu specjalnego, snych jak i międzynarodowych: BAM w wariancie hydrograficzno-oce- • wydzielona, odrębna kabina radiowa, • reprezentowanie marynarki wojennej, anograficznym posiadał następujące specja- • system ochrony przed bronią ABC, • kontrola żeglugi, listyczne wyposażenie: • wyposażenie hydroakustyczne • sonar • ochrona żeglugi, • pokład lotniczy dla średniego śmigłow- z liniową holowaną anteną oraz anteną cylin- • walka z piractwem i terroryzmem, ce (Lynx) bez hangaru, dryczną o zmiennej głębokości zanurzenia, • współdziałanie z siłami specjalnymi, • dziobowe i rufowe urządzenia sterow- • batytermograf i system podwodnej • walka z narkobiznesem i nielegalną imi- nicze, łączności dźwiękowej, gracją, • pomieszczenia dla 20 pracowników na- • silna winda holownicza, ukowych, • 3 maszty do rozmieszczenia anten, SAR (poszukiwania i ratownictwo), • pomieszczenia i wyposażenie do prac • autonomiczność co najmniej 3 miesiące • udział w operacjach pokojowych i hu- naukowo-badawczych (oceanograficznych, • systemy RAS-FAS do przeładunku na manitarnych, grawimetrycznych, meteorologicznych, bio- morzu. • kontrola rybołówstwa, logicznych, geologicznych i innych) • udział w działaniach bojowych o niskiej • warsztaty do napraw specjalistycznego BAM w wariancie poszukiwawczo-ra- intensywności, wyposażenia, towniczym (SAR): • zabezpieczenie materiałowo • technicz- • wyposażenie nurkowe z komorą de- • strefa Vertrep bez pokładu lotniczego ne i medyczne małych jednostek floty, kompresyjną, i hangaru, • kontrola i zwalczanie zanieczyszczania • wyposażenie hydroakustyczne, obej- • uzupełniający personel – 20 nurków, środowiska morskiego, mujące sonar obserwacji burtowej ze • hangar dla załogowego i bezzałogowego • zapewnienie praktyki morskiej słucha- zmienną głębokością zanurzenia i sonar urządzenia podwodnego, czy szkół marynarki wojennej, holowany. • dziobowe i rufowe urządzenia sterownicze,

100 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Hiszpańskie patrolowce typu „Meteoro”

• system podwodnej łączności dźwięko- Podstawowe dane taktyczno-techniczne okrętów typu Meteoro (Avante 3000 Patrol) wej, Długość maksymalna 93,9 m • zasięg co najmniej 8000 Mm (przy Szerokość maksymalna 14,2 m prędkości 10 węzłów), Zanurzenie 4,5 m • wyposażenie hydroakustyczne, obejmu- Wyporność, t 2670 t jące sonar obserwacji burtowej ze zmienną Moc głównych silników wysokoprężnych 4 x 4960 kW Moc napędowych silników elektrycznych 2 x 750 kW głębokością zanurzenia, Prędkość maksymalna 20,5 węzła • wyposażenie nurkowe i 3 komory de- Prędkość maksymalna na silnikach elektrycznych 12 węzłów kompresyjne Zasięg 8700 Mm /10 węzłów • system SCOMBA informacji bojowej 1 x 76 mm i kierowania 2 x 25 mm Uzbrojenie: Jednostki typu Meteoro zaprojektowane 2 x 12,7 mm i zbudowane zgodnie z wymogami klasy- 2 x VI – 7,62 mm (Minimi) fikacyjnymi towarzystwa „Bureau Veritas” Autonomiczność wg zapasów żywności 35 dób 46 ludzi (6 oficerów, 10 chorążych, 30 podoficerów dla okrętów wojennych posiadają klasę tego Liczebność załogi, ludzi * towarzystwa. Kadłub i nadbudówki wyko- i marynarzy)* nano ze stali H-36. System wiązań wzdłuż- Liczebność personelu uzupełniającego 30 ludzi** *dane oficjalnej strony hiszpańskiej marynarki wojennej WWW.armada.mde.es ny, za wyjątkiem przejścia do części dzio- ** istnieje możliwość rozmieszczenia dodatkowo do 80 osób na czas do 48 godzin bowej z gruszką, rufa płaska typu „Pram”. W części rufowej rozbudowanej nadbudów- nianych pokrywami (w celu zmniejszenia ło 1200 obrotów na minutę), czterosuwowe ki znajduje się hangar śmigłowca, a za nim odbicia fal radiowych) rozmieszczono pół- w układzie V, 16-cylindrowe z dwustopnio- pokład lotniczy o wymiarach 24,7 x 13,5 m, sztywne kutry inspekcyjne Zodiac Hurri- wym nadmuchem zostały wykonane przez co pozwala na wykorzystywanie śmigłow- cane o długości 7 m z silnikiem Volvo 260. Navantia na podstawie licencji firmy MTU. ców o wadze do 10 t (NH-90, AB 212, SH- Dzięki różnorodnym zabiegom konstruk- Siłownia rozmieszczona była w 2 przedzia- -3D), a także bezpilotowych aparatów lata- cyjnym udało się w znaczy sposób obni- łach maszynowni. Dla polepszenia manew- jących (UAV). System TACAN MM-6800 żyć odbicie fal radiowych oraz fizyczne pole rowości zamontowano 2 stery systemu Bec- umożliwia wykorzystywanie śmigłow- okrętów (akustyczne, cieplne itp.) ker, które posiadały aktywny ster o mocy ców zarówno w dzień jak i nocą oraz przy Napęd główny okrętów stanowi dwuwa- 500 kW na dziobie. Jednostki wyposażono złych warunkach meteorologicznych. Sys- łowa siłownia diesel-elektryczna typu CO- w aktywne i pasywne systemy ograniczają- tem TRIGON 5 zapewnia bezpieczne lądo- DOE (Combined Diesel Or Electric). Na ce przechyły. wanie śmigłowca na pokładzie i jego prze- każdym wale zakończonym czterołopatko- Elektrownia pokładowa składała się z 4 mieszczenie do hangaru. wą śrubą napędową o regulowanym sko- zestawów generatorów wysokoprężnych (po Na rufowym pokładzie roboczym oraz ku typu 4D1000 firmy Wärtsila Propulation 2 w każdej maszynowni) o mocy po 660 kW pokładzie lotniczym można ustawić do Spain S.A. (średnica 3450 mm) pracuje sil- z silnikami MTU/Navantia 12V2000G25 6 kontenerów 20 stopowych z bezpiloto- nik wysokoprężny o mocy 4960 kW (6740 oraz agregatu awaryjnego o mocy 260 kW wymi aparatami latającymi, dodatkowymi KM) lub silnik elektryczny firmy Siemens z silnikiem MTU S60, które zapewnia- pomieszczeniami mieszkalnymi, wyposa- o mocy 750 kW. Układ ten zapewnia mak- ły prąd trójfazowy o napięciu 440 V i 60 żeniem do prac nurkowych i walce z zanie- symalną prędkość 20,5 węzła na silnikach GHz. Dla potrzeb bytowych wykorzysty- czyszczeniami itp. Okręty zostały wypo- wysokoprężnych i do 12 węzłów na silni- wano energię elektryczną o napięciu 220 V sażone w urządzenia do przekazywania kach elektrycznych (ekonomiczny reżim i 60 GHz, jednak szereg odbiorników (sys- ładunków stałych i płynnych w ruchu. Na patrolowania). Główne silniki wysokopręż- tem SCOMBA, DIANA i inne) wymaga- obu burtach nadbudówki, we wnękach osła- ne typu 16V1163 szybkoobrotowe (oko- ło zasilania w energię o częstotliwości 400

Meteoro krótko po wodowaniu. Fot. Armada Española

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 101 Hiszpańskie patrolowce typu „Meteoro”

stema de Seguridad Interior), System obserwacji w porcie (Sistema de Vigilancia en Pu- erto), System wideo obserwacji (Sistema de Video-Vigilancia), System szkolenia na po- kładzie (Sistema de Adiestramiento a Bor- do) i inne. W części dziobowej zamontowano dzia- ło kal. 76 mm, wyprodukowane w Hisz- panii (FABA Sistemas) na licencji wło- skiej firmy OTO Melara. Do kierowania ogniem wykorzystywano system DORNA 2 z kanałami radiolokacyjnym i elektroniczno-optycznym, opracowany również przez FABA. Do zwalczania niewielkich celów nawodnych oraz nisko lecących celów powietrznych na niewielkich dystansach w trakcie tzw. asymetrycznego zagrożenia zamontowano 2 jednolufowe działa kal. Przedział maszynowy – widok na jeden z głównych silników wysokoprężnych. 25 mm Mk 38 Mod. 2 Typhoon wyprodu- Fot. Aleksandr Mitrofanov kowane przez BAE Systems (USA) i Rafael GHz, uzyskiwaną dzięki dwóm stacjonar- trol de Platforma – zintegrowany system (Izrael). Zestaw powstał na bazie naziem- nym przetwornicom. Dla zwiększenia ży- kierowania platformą). Poza tym system nego Mk 242, wykorzystywanych w po- wotności systemu elektrycznego dostarcza- SICP posiadał przyłączone System obsługi jazdach bojowych „Bradley” i LAV 25. Ist- nie energii odbywało się za pośrednictwem stanu technicznego wyposażenia (Sistema nieją wersje z ręcznym (Mk 38 Mod. 1) 4 głównych tablic rozdzielczych. W normal- de Mantenimiento Basado en la Condicion), i automatycznym kierowaniem dystanso- nych warunkach nawigacyjnych wykorzy- System bezpieczeństwa wewnętrznego (Si- wym (Mk 38 Mod. 2). stywano 3 agregaty prądotwórcze, zaś przy korzystaniu z napędowych silników elek- Podstawowe dane taktyczno-techniczne działa OTO Melara 76 mm L/62 Compact trycznych – wszystkie 4. Kaliber, mm 76,2 Kierowanie i kontrola głównych urzą- Długość lufy, kalibry 62 dzeń napędowych, wyposażenia pomocni- Waga zespołu, t 7,5 czego, urządzeń elektrycznych, systemów Prędkość początkowa pocisku m/sek. 925 okrętowych i systemów zabezpieczenia ży- Waga naboju zespolonego, kg 12,14 Waga pocisku, kg 6,3 wotności okrętu odbywało się z mostka oraz Kąt podniesienia lufy w pionie, ° -15/ +85 stanowiska energetyki i żywotności (Ca- Donośność, m 20 000 mara de Control de Ingenieria) za pomo- Pułap, m 11 800 cą opracowanego przez FABA (wchodzące- Szybkostrzelność, wystrzały/minutę: go w skład firmy Navantia) automatycznego nieprzerwanie 10-85 systemu SICP (Sistema Integrado de Con- Czas chłodzenia, sek. 20-80

Rayo w portretowym ujęciu od dziobu. Fot. Armada Española

102 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

P 42 Rayo – widok od strony rufy. Fot. Armada Española

Działa należą do tzw. „chain gun” (dział Podstawowe dane taktyczno-techniczne zestawu artyleryjskiego Mk 38 Mod. 2 „łańcuchowych”). W ich przypadku, w od- Rok wprowadzenia do uzbrojenia 2005 różnieniu zazwyczaj stosowanych systemów Kaliber, mm 25 automatyki (wykorzystujących energię ga- Szybkostrzelność, wystrzałów/minutę 180 zów prochowych lub odrzutu) do przełado- Efektywna/ maksymalna donośność, m 2457/ 6900 wania i wyrzucenia łuski wykorzystywana Prędkość początkowa pocisku, m/sek. 1100 jest energia ze źródła zewnętrznego (silnik Waga pocisku, kg 0,5 elektryczny), które za pomocą transmisji Żywotność lufy, wystrzałów 25 000 Kąt podniesienia lufy w pionie, ° -20/ +45 łańcuchowej kieruje zamkiem. Pozwala to Waga zestawu, kg około 1000 kierowanie w szerokim zakresie szybkością prowadzenia ognia. System był przeznaczony do zbierania, napływały z radaru nawigacyjnego Nor- Zestaw jest stabilizowany, a kierowa- opracowywania, przechowywania, przed- throp Grumman Sperry Marine Vision- nie ogniem odbywa się z pulpitu, znajdu- stawiania i przekazywania informacji, po- Master FT, radaru kierowania lotami śmi- jącego się w stanowisku informacji bojo- chodzących z różnych czujników i ele- głowca/ obserwacji nawodnej Indra ARIES, wej. System kierowania ogniem obejmuje mentów wyposażenia. System składał się systemu „swój-obcy” IFF CIT-25D, syste- elektroniczno-optyczny przyrząd Topli- z 2 procesorów ARES i 3 konsoli CONAM mu kierowania ogniem FABA DORNA 2, te EOS z kanałami telewizyjnym, termowi- z 9 monitorami. Informacje do systemu elektroniczno-optycznego systemu obser- zyjnym i laserowym, produkcji firmy Rafael oraz elektroniczne urządzenie obliczeń bali- Zestaw artyleryjski Mk 38 Mod. 2 Typhoon i wyrzutnia SRBOC Mk 36. Fot. Aleksandr Mitrofanov stycznych. Możliwe jest autonomiczna praca działa lub jego podłączenie do Sistema de Combate. W sytuacji awaryjnej możliwe jest ręczne kierowanie działem. Poza tym uzbrojenie okrętów obejmuje 2 wkm-y Browning M2 kal. 12,7 mm oraz 2 sześciolufowe karabiny maszynowe Mini- mi kal. 7,62 mm. Do zakłócania systemów naprowadzania rakiet przeciwokrętowych służyły 4 sześcio- lufowe zestawy startowe SRBOC Mk 36. „Mózgiem” okrętu jest system informacji bojowej i kierowania SCOMBA (Sistema de COmbate de los Buques de la Armada) firmy Navantia. Przy jego projektowaniu wykorzystano doświadczenie amerykańskiej firmy Lockheed Martin, który opracował system Aegis, stosowany między innymi na hiszpań- skich fregatach typu Alvaro de Bazan.

Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE 103 Hiszpańskie patrolowce typu „Meteoro”

Do walki z zanieczyszczeniem środo- wiska okręty typu Meteoro wyposażono w zbiorniki o pojemności 130 m³ do przechowywania resztek paliw płynnych, system rozpylania substancji neutralizujących oraz zaporę bonową. Pomieszczenia mieszkalne i ogólne- go przeznaczenia okrętów zaprojektowane zgodnie z hiszpańskimi standardami CA- VIMAR i rekomendacjami NATO wyróż- niały się wysokim komfortem. Oficerowie dysponowali 3 kabinami jednoosobowy- mi i 1 trzymiejscową, chorążowie – 2 pojedynczymi i 7 dwuosobowymi. Dla podofi- cerów i marynarzy przeznaczono 12 kabin czteroosobowych. Wszystkie kabiny posia- dały własne węzły sanitarne. Istnieją 3 mesy z pomieszczeniami rekreacyjnymi i wspól- nym kambuzem, pomieszczenie do zajęć szkoleniowych, biblioteka, pomieszczenie z wyposażeniem sportowo-treningowym, Stanowisko antenowe systemu DORNA 2. Fot. Aleksandr Mitrofanov szpital pokładowy z salą operacyjną. Jed- wacji, systemu elektronicznego rozpoznania nież wewnętrzny okrętowy system telewizji nostki dysponują Internetem. i przeciwdziałania RIGEL, elektronicznego CCTV (Closed Circuit TV). Budowę okrętów prowadziły stocznie systemu kartograficznego WECDIS (War- Nowe okręty patrolowe zostały wyposa- „Navantia” w zatoce Kadyksu – w San Fer- ship Electronic Chart Display and Informa- żone w system nawigacyjny DIANA opraco- nando (3 jednostki) i Puerto Real (1 jed- tion System) i innych. wany przez firmę Indra Sistemas, wchodzący nostka). Wymianę informacji z innymi okręta- w skład zintegrowanego mostka (Puente In- Aktualnie w służbie znajdują się 4 okrę- mi i lotnictwem zapewniał system Link-11 tegrado). W jego skład wchodziły: radar na- ty typu Meteoro. LINPRO firmy Tecnobit (możliwe, że rów- wigacyjny z systemem ARPA, inercyjny sys- Wszystkie okręty tego typu bazują w Ar- nież wykorzystywano Link-22/16). Obej- tem nawigacji Mk 39 Mod. 3A i 2 laserowe senal Militar de Las Palmas (Las Palmas na mował on zintegrowany system łączności żyrokompasy Mk 27, wyprodukowane przez Gran Canaria na Wyspach Kanaryjskich). ICCS-5, SHF SATCOM, INMARSAT, UHF, amerykański koncern Northrop Grumman, Choć głównym rejonem działań BAM HF, VHF, GMDSS, Iridium oraz system we- GPS, dopplerowski i elektromagnetyczny jest środkowo-wschodni Atlantyk, Mete‑ wnętrznej łączności okrętowej. Istniał rów- log, echosonda, WECDIS i inne elementy. oro wkrótce po włączeniu w skład czynnych jednostek Armada Española (marzec Data Nazwa Nr burtowy 2012 r.) został skierowany na Ocean Indyj- Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby ski do walki z somalijski piratami w ramach Meteoro P 41 13.03.2009 16.10.2009 28.07.2011 operacji „Atalanta”. 17 sierpnia tego roku Rayo P 42 03.09.2009 18.05.2010 26.10.2011 w 6 miesięczny rejs ku brzegom rogu Afry- Relampago P 43 17.12.2009 06.10.2010 06.02.2012 ki został skierowany Relampago. Na pokła- Tornado P 44 05.05.2010 21.03.2011 19.07.2012 dzie znajduje się 80 ludzi (w tym 11 kobiet), włącznie z pododdziałem piechoty morskiej Ciekawie prezentuje się mostek jednostek. Fot. Aleksandr Mitrofanov i śmigłowcem SH-60B. 29 lipca 2011 roku władze Hiszpanii pod- jęły decyzję o budowie drugiej serii BAM (5 okrętów) – 3 patrolowych (BAM-P) i po jednym w wersji ratowniczej (BAM-SR, dla zastąpienia jednostki ratowniczej A20 Nep‑ tuno) i wersji oceanograficznej (BAM-IO, dla zastąpienia A52 Las Palmas). Niewyklu- czone, że w przyszłości (w przypadku poprawy sytuacji ekonomicznej Hiszpanii) dla zastąpienia A111 Alerta będzie zbudowany BAM w wersji rozpoznawczej.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Maciej S. Sobański

Źródła „Revista de Marina” (sierpień-wrzesień 2011) Internet

104 Nr 116 (6/2012) • OKRĘTY WOJENNE