75 1940-1998
Wie de huidige betekenis van het Wilhel was het wel akelig. We gingen eens met de Carmiggelt 1960: 189. mus wil begrijpen, kan niet om de Tweede Reisvereniging naar Zwitserland en kwa Wereldoorlog heen. Deze collectieve erva men in een buitencafe, waar het strijkje, ter ring heeft het Wilhelmus in het geheugen ere van de N ederlandse gas ten, het lied van de natie gegrift. Dat geldt uiteraard aanhief. Heel het gezelschap kwam over voor de generatie die de oorlog bewust eind met plechtige koppen, maar mijn heeft meegemaakt, globaal de zestig-plus vader, mijn moeder, mijn broertje en ik sers. Maar ook latere generaties hebben bleven zitten. De rest van de reis werden hoe dan ook iets meegekregen van die wij als lepralijders behandeld. ( ... ) ervaring en reageren daarop hetzij met Pas toen de Duitsers aan de grenzen instemming, afkeer of onverschilligheid. stonden, werd het Wilhelmus mijn lied. Ik Ik ga later in op deze verschillende Wilhel- schreide hete tranen toen het op 10 Mei musgevoelens. 1940, na de eerste Koninklijke boodschap, door de radio klonk, want als de kurk er eenmaal af is, ben ik erg tranenrijk. De Tweede Wereldoorlog Toen de Canadezen op de Dam stonden en de mensen het weer voor het eerst gin- Tijdens de oorlog was het Wilhelmus het gen zingen, zat mijn keel zo vol brokken, klinkende symbool van de Nederlandse dat ik aileen maar een beetje mee kon pie- afkeer van de Duitsers in het algemeen en pen. 1 van het actieve verzet in het bijzonder. De bezwaren die sommige socialisten v66r de Dat Carmiggelts ervaring exemplarisch is oorlog nog tegen het volkslied hadden voor het socialistische volksdeel vinden we gevoeld, smolten na de inval van de Duit bevestigd bij de verzetsstrijder H.M. van sers als sneeuw voor de zon weg. Simon Randwijk, die beschrijft hoezeer hij werd Carmiggelt beschrijft die ommekeer uit geroerd door Wilhelmina en het Wilhel eigen ervaring: mus toen bekend werd gemaakt dat Enge land de oorlog aan Hitler-Duitsland had Toen ik klein was stond ik nooit op bij het verklaard. Hij verbaasde zich over de natio Wilhelmus, want we waren thuis rood en nale gevoelens die zich zijns ondanks van vonden het een lied van de reactie, waarte- hem meester had den gemaakt, en in het gen gedemonstreerd moest worden. Soms bijzonder over het Wilhelmus, dat hem aan
Voer voor volksliedkundigen: Koningin Beatrix zingt het Wilhelmus mee in het Concertgebouw, op haar zestigste verjaardag (31 januari 1998). Foto: ANP. 76 Nationale hymnen
het huilen had gebracht. 'Merkwaardig hoe zetspoezie, gebundeld in wat men veel alles zich toespitste op dat Wilhelmus.'2 betekenend het Geuzenliedboek noemde, Zijn relaas maakt duidelijk hoezeer de bevatte menige reminiscentie aan het koningin en 'haar' lied als nationale sym Wilhelmus. Het is opmerkelijk hoeveel bolen met elkaar waren verbonden. inspiratie kon worden geput uit de zestien Het meest indringend komt de symbool de-eeuwse tekst. Ook nu was het hoofddoel waarde van het Wilhelmus tot uiting in de die tirannie te verdrijven; menigeen bleef verslagen van executies van verzetsstrijders. den vaderland getrouwe, soms letterlijk tot in In hun laatste uren hief een aantal van hen, den dood. Enkele verzetsdichters bliezen de 2 me est orthodoxe protestanten, het Wilhel- eeuwenoude praktijk van het actualiseren Van Randwijk 1979: mus aan, afgewisseld met psalmen en nieuw leven in. Een lied op de verjaardag IS· 3 gezangen. Harry Paape berichtte over van de koningin, 3 I augustus 1940, para Paape 1985: 145, geciteerd naar Grijp vijftien leden van de verzetsorganisatie fraseert zorgvuldig: 1997' 141. De Geuzen, die in het 'Oranjehotel', de 4 Weber 1982: 151, strafgevangenis van Scheveningen, op hun Wil'mina van Nassouwe geciteerd naar Grijp executie wachtten. Toen ze werden Ben ik van Dietschen bloed 1997: 142. 5 gehaald, hief een van hen het Wilhelmus Het vaderland getrouwe Schenk en Mas 1975: aan, en de anderen vielen in. Toen het Blijf ik tot in den dood. IS. Het lied was gete kend met 'Marnix'. commando weerklonk dat ze zich in bewe Prinsesse van Oranje De auteur bleek later ging moesten zetten, zongen ze het vers Ben ik, vrij, onverveerd, ].]. Vroegop, lid van een knokploeg in de 'Nu gaan wij op tot Gods altaren' uit psalm 't Bewind van 't oud Germanje omgeving van Den 44. 3 Bijzonder moedig betoonden zich Heb ik altijd geeerd.5 Haag. 6 ook de leden van de verzetsgroep-Stijkel Ibidem, 2'7. Anton die in 1943 de blinddoek weigerden toen Het lied levert het acrostichon WILHELMINA van Werckendamme was een pseudoniem ze werden gefusilleerd. Met vijf minuten op. In een andere actualisering wordt het van Mussert. tussenpoos werden ze opgeroepen voor zelfde stijlmiddel gebruikt ter bespotting
Ibidem, 19 (Konin hun laatste gang en wachtende op hun van de vijand. Hier Ie est men in het acro ginnedag 1942). beurt zongen ze het Wilhelmus en 'Een stichon A.MUSSERT. Geheel in stijl is het de 8 Tekstboekje (tevens vaste burg is onze God'.4 Dit fascinerende NSB-Ieider die het lied in de mond krijgt bewijs van toegang) zingen met de dood voor ogen staat in een gelegd: 'Anton van Werckendamme / Ben van het ze Nationaal Zangfeest op den lange traditie van martelaren, die terug 'ck van Germaanschen bloet'. De tweede Dam te Amsterdam reikt tot vroeg-christelijke tijden en een strofe luidt: (de locatie is door gestreept), 1943. hoogtepunt beleefde tijdens de ketter vervolgingen van de zestiende eeuw. In het Mijn schilt ende betrouwen bijzonder de martelaarsboeken van doops Sijt Adolf, ghij, mijn Heer, gezinden en calvinisten getuigen van tien Die mij niet wilt vertrouwen tallen executies, waarbij de veroordeelde in 't Is trouwens over en weer. zijn of haar laatste ogenblikken een geeste Baes had ick sullen wesen, lijk lied aanhief. Van 't Nederduitsche volek, De parallel met de Tachtigjarige Oorlog Men hadt mij sullen vreesen, werd in 1940-1945 sterk gevoeld. De ver- Als, Fiihrer, Uwe tolek. 6 Louis Peter Griip 11840-1998 77
, '. -" !~...•...... •.•..•; ...•. ( ... ;,< ~.. .
Nationaal-socialistische liederenbundel van Nationaal-socialistische liederenbun het Nederlandsche Arbeidsfront (1944) del Zingend Vlaanderen.
Ondanks de sterke emoties die 'goede' top der duinen', 'Wilt heden nu treden' Nederlanders bij het Wilhelmus ervoeren - en de zesde strofe van het Wilhelmus: hiervan zouden nog talloze voorbeelden te 'Mijn schild en de betrouwen'. Het Natio geven zijn - was de symboliek van het lied naal Zangfeest van 5 september 1943 in niet eenduidig. AI v66r het uitbreken van het Amsterdamse Concertgebouw eindigde de oorlog hadden nationaal-socialisten zich ook met de zesde strofe, voorafgegaan door het lied trachten toe te eigenen, en ook een inleidende tekst: tijdens de oorlog zijn ze het blijven zingen. 'Geen N.S.B., al stelen zij / Mijn schild Tot slot heft aan het machtige ende betrouwen', aldus een Geuzen Wilhelmus, dichter. 7 Met enige ironie kan men stellen Het lied dat op den dag van feest dat in de Tweede Wereldoorlog het en vreugde, Wilhelmus voor het eerst een lied van Den jubeltoon vertolkt van heel 'gans het volk' was geworden, van socialist ons hart, tot NSB-er. Dat in het uur van kommer en Zo liet NSB-opperhopman Adriaan van van lijden Hees in april 1942 zijn programma voor de AIs een gebed, gedragen, opwaarts 'Zomer-zangfeesten der Beweging' beslui stijgt.8 ten met 'massazang' van 'Waar de blanke 78 Nationale hymnen
NSB-ers zingen het Wilhelmus tijdens de vie ring van de verjaardag van A. Musser!. Utrecht, stadion Galgenwaard, 1941.
Nationaal-socialistische liederenbundel H} singt. Die schons ten Lieder der Hitler-}ugend. Louis Peter Grijp 11840-1998 79
De zesde strofe vindt men ook in de Liede 1941 tijdens een massabijeenkomst ter renbundel aangeboden door Het Nederlandsche viering van de verjaardag van Mussert het Arbeidsfront Vreugde en Arbeid, Berlijn Wilhelmus gezongen, terwijl de Hitler (Amsterdam 1944)' De eerste strofe met groet werd gebracht. De eerste strofe is te haar verwijzing naar een Oranjevorst lag horen tijdens een plechtigheid in Den kennelijk moeilijker. Toch werd ook deze Haag in hetzelfde jaar om de indienst weI gezongen. In het ongedateerde NSB treding van Nederlandse vrijwilligers in liedboekje Nieuw Europa zingt staat een Duitse dienst luister bij te zetten, wederam 'Dietsche Liederenpotpourri' afgedrukt, begeleid met de Hitlergroet.11 dat met bedoelde eerste strafe begint, De meerduidigheid van het Wilhelmus 9 Bijvoorbeeld Zingend gevolgd door het Friese, Limburgse, had tot gevolg dat het tijdens de oorlog door nile Dietsc"e gou V1aamse en Oud-Transvaalse volkslied, om niet officieel verboden was. Dit lag wel wen (derde druk, z.p. z.j.), Zoo zingt de NSB. met de zesde strofe te besluiten. De eerste, genuanceerd. De algemene perceptie was 20 ntnrsch- en strijd zesde en vijftiende strofe staan in de Zang dat men het Wilhelmus beter niet kon liedel"en, samengesteld door Melchert bundel van den Nederlandschen Arbeidsdienst zingen of zelfs dat het simpelweg verboden Schuurman (derde (1942) als eerste van een aantal vlaggen was, met name het eerste couplet. Dat er druk, z.p. z.j.) en het NiellW studentenlied liederen. Er zijn overigens ook nationaal sprake zou zijn van een verbod werd even boek van het Natio socialistische zangbundels waarin het wel van hogerhand tegengesproken. 12 naal-Socialistisch 9 Studentenfront, deel I Wilhelmus opvallend afwezig is. Dat de Wel beval men aan het lied slechts bij hoge (z.p. 194Z). NSB 'van Dietschen bloed' zong, zoals wel is uitzondering te zingen, om moeilijkheden 10 Vergelijk de bijdrage gerapporteerd, heb ik in deze boekjes niet en botsingen te voorkomen, en in geen van Nehlsen, p. 102. teruggevonden; beide spellen Duytschen. geval op verjaardagen van leden van het Alle in deze paragraaf genoemde liedboekjes Ook hier is meerduidigheid in het spel. koninklijk huis. Die 'moeilijkheden en bevinden zich in de Verwees 'Diets' bij de NSB naar de Groot botsingen' werden veraorzaakt door de collectie van het Meertens lnstituut te Nederlandse gedachte, de dichter van het bezetters en hun sympathisanten. Weer- Amsterdam. zojuist aangehaalde 'Wil'mina van Nassou- baarheidsafdelingen van de NSB verstoor- 11 Historische beelden we / Ben ik van Dietschen bloed' trachtte den optredens van swingbands en stonden vertoond tijdens een slechts een pijnlijke associatie met de het Wilhelmus als uitsmijter niet toe. documentaire over het bezetter te voorkomen. In liedbundeltjes In plaats daarvan speelde men weI het WIlhelmus van NOVA, 3 januari 1998. van de Dietse stamgenoten kwam het onschuldige 'Waar de blanke top der 12 Wilhelmus ook voor, bijvoorbeeld in duinen', dat dan uit volle borst werd Duijzer-van Dijk en Duijzer 1995: IIO, 13 Zingend Vlaanderen, bestemd voor de meegezongen. De bekende volkslied- II 3 e.v. Zij citeren de hoofdinspecteur van 'arbeidskameraad', en evenzo bij de Duitse propagandistJop Pollmann werd bestraft het lager onderwijs stamgenoten, in HJ singt. Die schiinste toen hij in 1942 in het gijzelingskamp te V1ekke, die in 1943 14 meende dat het eerste Lieder der Hitler-Jugend (Mainz z.j.). In Haren het Wilhelmus liet aanheffen. couplet verboden was, dit laatste bundeltje voIgt het direct op In de J appenkampen was het Wilhelmus maar van de secreta ris-generaal van het 'Wenn aIle untreu werden', dat op dezelfde zonder meer verboden. Als substituut dien- Departement van melodie werd gezongen. lO de het Friese volkslied, dat de J apanners Opvoeding, Weten Filmbeelden uit de oorlog bevestigen niet kenden.15 schap en Kultuurbe scherming J. van Dam deze papieren getuigenissen. In het het tegendeel te horen Utrechtse stadion Galgenwaard werd in kreeg. 13 Aldus jazzmuzikanten over de bezettingstijd in de Volkskmnt, 19 februari 1993· 14 Vos 1993: 334· 80 Nationale hymnen
Het Wilhelmusgevoel 'Niets', zei hij gesmoord, maar tegelijk liepen hem de tranen over de wangen, tot Ook na de oorlog bleef het Wilhelmus zijn zijn woede. emotionele betekenis houden. Dat geldt 'Je huilt', zei ze bezorgd. uiteraard voor herdenkingsplechtigheden 'Ik huil niet', zei hij met verstikte stem. Hij en andere officiele gebeurtenissen, maar veegde driftig met zijn zakdoek over zijn ook daarbuiten. Dat geldt in de eerste gezicht. plaats voor diegenen die de oorlog hebben 'Je huilt wel! Waarom is dat dan?' meegemaakt, maar ook voor anderen, 'Ach, om die mensen', zei hij half snikkend. 15 afuankelijk van leeftijd en afstand tot de Hij probeerde te glimlachen. Mededeling van Jahn Helslaat na een oorlogsgebeurtenissen, politieke en cultu 'Om die mensen?' vroeg ze verbaasd. bezoek aan een bij rele achtergrond, muzikaal referentiekader Hij keek haar door zijn tranen aan, met een eenkomst van mensen die a.a. in een Jappen en persoonlijke omstandigheden. Elke lach. 'Omdat ze gelukkig zijn, geloof ik.' kamp hadden gezeten. Nederlander heeft zijn eigen Wilhelmusge Ze keek hem verlegen aan, niet-begrijpend. 16 Interview door voel. Sprekend over zijn 'tere snaar' beken ja, het is gek', gaf hij toe. Hij veegde zijn Marjo van Soest in de de schrijver]. Bernlef, overtuigd anti tranen weg en kreeg zichzelf weer onder V;'ij Nede,.jfl1ld, monarchist, eens volgeschoten te zijn toen controle. 'Ik begrijp het zelf ook niet.'17 '3 december '997' 4 2 -43. hij in een voetbalstadion het Wilhelmus 17 hoorde zingen. Hij had dat als onprettig In Het Bureau huilt Maarten, het alter ego Vaskuil '997: '95· ervaren, maar er was niets aan te do en van Voskuil, zelden; de verklaring is dus geweest: 'Ervaringen in grote mensenmas niet eenvoudig. Een patriot is Maarten, sa's brengen een soort ontroering teweeg die afkomstig is uit een socialistisch milieu waaraan je je niet kunt onttrekken.' Het is maar af en toe rechtse taal uitslaat, niet. emotie die niets met kunst te maken heeft; Zijn vrouw zoekt het in de gespannenheid, meer een fysieke, pavlov-achtige reactie, die hij de laatste tijd vertoont. Ook kan die 'best eens met een stofje in de hersenen sprake zijn van een ervaring van afstand: de te maken zou kunnen hebben'.16 zangers bevinden zich 30.000 km van hun Een enigszins vergelijkbare ontroering vaderland, en Maarten bevindt zich nog overkwam].]. Voskuil, niet in het stadion eens 30.000 km van hen verwijderd. maar in de eetkamer: Bij latere genera ties progressieven over heersen anti-gevoelens. Ik ontleen aan mijn Ze zaten aan het ontbijt. Uit de radio eigen ervaring de reactie van de inmiddels kwam krakend een driewerf hoera en ver- overleden tenor Sjabbe van Silfuout, toen volgens werd, 30.000 km verder, in Nieuw- ik hem voorstelde het Wilhelmus te zingen Zeeland, met kracht het Wilhelmus ingezet bij een programma met geuzenliederen ter ere van het 2s-jarig ambtsjubileum van rond Willem van Oranje. Sjabbe, die een de Koningin. Het ontroerde hem zo hevig gereformeerde opvoeding had afgezworen dat onverwacht de tranen in zijn ogen en naar avant-garde-kunst neigde, weiger sprongen. Hij wendde zich af om ze te de het Wilhelmus voor publiek te zingen. verbergen en zocht zijn zakdoek. Pas toen ik de mogelijkheid opperde het in 'Wat heb je?' vroeg Nicolien. 'Wat is er?' het Duits te brengen - voor hem een Ver- Louis Peter Grijp 11840-1998 81
fremdungseffekt, voor rnij historisch verant Hein Kraan'donk van de Karre, woord - accepteerde hij het voorstel. Ten ik lust aIleen maar bier. slotte heeft hij de eerste vijf strofen toch Mien heufd is in de warre, in het Nederlands opgenomen, de overige doarom drink ik het hier. in het Duits.18 Zo zullen er talloze indivi Het bier is fijn, duele Wilhelmusgevoelens bestaan, waar doarom drink ik bij vader Hein, van ik er hier slechts enkele als voorbeeld En ook al ben je laat, heb gegeven, naar rnijn mening interessant men staat altijd voor je paraat.21 wegens de innerlijke tegenstrijdigheden. Overwegend negatieve Wilhelmusgevoe 18 Camerata Trajectina, lens lijken ten grondslag te liggen aan de Opiniepeilingen De Hoe,. van Babylon. muzikale compositie Volkslied van Louis Liederen van ketters en Over attitudes ten opzichte van de nationa pnpen. lp VNM R 87004 Andriessen (geboren 1939), een geleidelijke (I986), track BL metamorfose van het Wilhelmus tot de Ie hymne zijn kwantitatieve gegevens 19 Uitgevoerd door De Internationale ter gelegenheid van een beschikbaar dankzij opiniepeilingen, met Volharding tijdens het antitaptoe in Delft (1974).19 Uitgesproken aIle versimpelingen daaraan eigen. Het Haptoe of Anti-taptoe Festival in Delft, NIPO antimonarchaal is een contrafact van de vroeg in 1992 aan ruim duizend per 24 augustus '974. popgroep Drukwerk uit 1982, Wilhelmus sonen of het ze iets deed het Wilhelmus te 20 De Hits van Drukwe,.k. van Karbouwen: horen, of ze de woorden geheel of gedeel Prijzenslag ps cd 46 telijk kenden, of ze het weI eens meege (I992), track I2 (laatste track). Oranje van Nassouwen, zongen had den en of ze er trots op waren 21 gij zijt van Duitsen bloed. Nederlander te zijn. De resultaten werden Mannenkoor Karre spoor, Onbegrieplllllk. Bent gij nog te vertrouwen? uitgesplitst naar geslacht, leeftijd en poli rndisc DIeD 37 IO Gij leeft in overvloed. tieke partij (zie grafieken).22 (I992), track IZ (laatste track) Familie van Oranje De relatieve uitkomsten bevestigen veelal 22 zijt gij allang niet meer, de verwachtingen. Ouderen bleken het Ontleend aan pers bericht 2645 van het AIleen nog maar wat franje Wilhelmus meer te waarderen, beter te NIPO, 16 april 199 I. en weer een vreemde heer. kennen en vaker te hebben gezongen dan jongeren en daarbij waren ze trotser op (... ) hun vaderland. Linkse mens en scoorden op Het in paleizen wonen aIle onderdelen lager dan VVD- en CDA is anders dan in een huis. stemmers. Het CDA deed het beter dan de Oranje laat zich kronen, VVD. Dat is begrijpelijk: niet zozeer omdat maar velen hebben geen thuis.20 deze partij 'rechtser' zou zijn maar wegens de christelijke dimensie van het Wilhelmus, Een regionale groep als Mannenkoor Kar dat ook als kerklied fungeert. Interessant is res poor uit Tuk in de kop van Overijssel dat linkse mensen in de feitelijke omgang vertegenwoordigt een volgende generatie, met het volkslied (kennis, zang) niet zoveel die de politiek laat voor wat ze is en het lager scoorden dan VVD en CDA, maar veel Wilhelmus met een kroegbaas associeert in minder emotioneel gehecht zeiden te zijn het nummer Wil-Hein-mus (1992): aan zowel volkslied als vaderland. Tussen
------82 Nationale hymnen
100% 93 92 trots 88 ~~~emotie g ; ••Izan l1li kennis 74 71
57 56
NIPO'enquete 1992. De factoren trots (op het Nederlanderschap), emotie (of het Wilhelmus die oproept), zang (of men het Wilhelmus wei eens gezongen heeft) en kennis (of men denkt het Wilhelmus te kennen) afgezet in percentages tegen geslacht, leeftijd en politieke voorkeur van de ondervraagden.
0% 18-24 j 25-34j 35-44j 45-54j 55-64j
de mate van patriottisme en de waardering enquete trokken die omtrent de kennis van van het Wilhelmus constateerden de de tekst de meeste aandacht. 41 % van de onderzoekers dan ook een significante ondervraagden zei de tekst te kennen, 42 % correlatie. Aardig is dat vrouwen op aUe gedeeltelijk. Samen nog altijd 83%, maar punten hoger scoorden dan mannen. Wie de perceptie in de pers was negatief: men wil kan een verband leggen met de algeme las in de cijfers dat minder dan de helft ne no ties dat vrouwen gemakkelijker hun van de bevolking het Wilhelmus kende. emoties uiten, verbaal begaafder zijn en De Telegraafbijvoorbeeld maakte ervan: met meer graagte zingen dan mannen. 'Nederlander kent tekst Wilhelmus niet of Ander onderzoek laat soortgelijke ver nauwelijks'.24 banden zien. Rooms-katholieken blijken Nu lijken dergelijke interpretaties een het Wilhelmus aanmerkelijk minder goed topisch karakter te hebben, zeker bij De te kennen dan hervormden en vooral gere Telegraaf Zes jaar eerder, in 1986, had deze formeerden. Niet los daarvan te zien zijn krant na een vergelijkbare enquete door geografische verschillen: in het zuiden des het onderzoeksbureau InterView bericht: lands is de kennis van het Wilhelmus het 'Eigen volkslied en vlag zijn ons bijna geringst, in het noorden het grootst (zie vreemd'. Het gereformeerde Nederlal1ds grafieken rechtsonder).23 Dagblad kopte toen: 'Nederlanders kennen Van de absolute getallen van de NIPO- hun volkslied niet', en Trouw: 'Niemand Louis Peter Grijp /1840-1998 83
100% 93
86
79
66
44
0% man vrouw Groen Links PvdA 066 VVO COA
50% in 1986 in 1989
34 InterView-enquete 1986 -1989, 25 Kennis van het 24 2424 Wilhelmus naar geloof (links) en regio (rechts) in procenten,
0%
1:: ""0 -'" r:! (/) en 1:: en ""0 weet meer van Schild ende Betrouwen'.25 InterView-enquete 18 december 1997 Geconstateerd was namelijk dat drie op de (gepubliceerd 3 januari 1998). Representatieve steekproef van n=400 vier Nederlanders de woorden van het Nederlanders van 15 jaar en ouder. 28 Wilhelmus niet of nauwelijks kenden. Hetzelfde bureau InterView presenteerde 1. Percentage van de ondervraagden dat het begin 1998 een nieuw onderzoek, in Wilhelmus (strofen 1 en 6) kon opzeggen of zingen, gemeten per versregel opdracht van het actualiteitenprogramma NOVA. De schrijvende pers trok de conclu Wilhelmus van Nassouwe 76 % Ben ik van Duitsen bleed, 65 % sie dat de kennis van het volkslied drama Den vaderland getrouwe 42 % 23 tisch was gedaald.26 De kennis van het Blijf ik tot in den dood. 34 % H. de Bock, Vlag en Een prinse van Oranje 20 % volkslied ill Nederlalld volkslied zou zijn teruggelopen van 41 % Ben ik vrij onverveerd, 16 % 1986-1989. Rapport in 1992 (NIPo-cijfer) naar 14% in 1998. De koning van Hispanje 14 % van InterView Inter Heb ik altijd geeerd. 14 % national in opdracht Inderdaad een dramatische daling, onwaar van de Evangelische schijnlijk dramatisch zelfs. Mijn Schild ende Betrouwen 10 % Omroep (Amsterdam Zijt Gij, a God, mijn Heer 9% 1989). Een analyse van de op het oog tegenstrij Op u zo wil ik bouwen, 9% 24 dige gegevens is hier op zijn plaats. In 1998 Verlaat mij nimmermeer. 9% De Telegrnaf, 10 april Dat ik toch vroom mag blijven, 7% werden de respondenten per versregel on 1992 • Uw dienaar t'aller stond, 6% 25 dervraagd: men moest deze gedurende de De tirannie verdrijven 5% De Telegrnaf, 25 juni Die mij mijn hart doorwondt. 5% 1986; Nederlmlds telefonische enquete opzeggen of, indien Dagblad, 25 juni 1986, gewenst, zingen. Na de eerste twee regels, 2. Waardering van het Wilhelm us Trollw 25 juni 1986. 26 die ruwweg tweederde van de ondervraag Heel mooi 16 % NOVA presenteerde de den wist te produceren, gaat het snel Mooi 49 % cijfers van InterView Gaat wei I neutraal 24 % in een uitvoerig item bergafwaarts; uiteindelijk haalde slechts Lelijk 7% over het Wtlhelmus 14% het einde van de eerste strofe.27 Erg lelijk 3% op 3 januari 1998. Weet niet 0% De schrijvende pers Met andere woorden: 14% van de Neder reageerde op 5 janu landse bevolking ouder dan 15 jaar kent de 3. Moet het Wilhelmus worden onderwezen op ari, overigens vrij mat: de Nederlandse basisscholen? in De Telegraaf, de eerste strafe. Vergeleken met de 41 % van Volkskrant, Trouw en de NIPo-enquete uit 1992 lijkt dat inder Ja 70 % Nededallds Dagblad Nee 27 % verschenen eenko daad een dramatische achteruitgang. In Weet niet 3% loms-artikeltjes; aIleen 1992 werd echter aIleen gevraagd of men het Algemeell Dagblad 4. Antwoord op de vraag wat het Wilhelm us de drukte een bericht de gehele tekst dacht te kennen, terwijl in respondent doet wanneer het in het openbaar over vijf kolommen af. 1998 die kennis daadwerkelijk getest werd. wordt gespeeld, bijvoorbeeld bij sportwedstrij Op 3 juanuari had den of een dodenherdenking. Teletekst bericht: Een beter ijkpunt zou dan ook de enquete 'Kennis Wilhelmus op uit 1986 zijn geweest, waarin InterView Zeer veel 17 % dieptepunt' . Veel 49 % 27 ook al had gevraagd het Wilhelmus op te Weinig 24 % Bij de tweede strofe is zeggen. 9% van de ondervraagden bleek Niets 9% het verloop geleidelij Weet niet 1% ker: de helft van de dat toen vlot te kunnen, 13% met moeite; mensen die zich de samen 22%. Dat zou inhouden dat de 5. Moeten allochtonen of nieuwe Nederlanders aanvangsregel 'Mijn die zich hier vestigen het Wilhelm us leren? schild ende betrou kennis van de eerste strafe tussen 1986 en wen' herinneren, I998 van 22 % tot I4 % is teruggelopen. Ja 22 % zingt deze strofe uit. Nee 76 % 28 Nog steeds een forse teruggang, maar Weet niet 2% Dc hier weergegeven cijfers zijn ontleend 6. Moet er een nieuw volkslied worden gecom aan de Samenvatting poneerd of moeten wij bij het Wilhelmus blijven? van de resultaten die InterView op 18 Nieuw volkslied 13 % december 1997 aan Wilhelmus houden 83 % NOVA aanbood. Weet niet 4% Louis Peter Grijp 11840-1998 85 plausibeler dan van 41 % naar 14%, zoals In 1986, na de berichtgeving naar aanlei de pers berichtte. Het is overigens de vraag ding van de InterView-enquete, bleef het of de gegevens van 1986 compatibel zijn nog bij de reactie van de toenmalige minis met die van 1998 door het verschil in ter van Onderwijs Deetman (CDA) via zijn enquetering. De categorie 'met moeite' uit persoonlijke woordvoerder, dat het depar 1986 doet een minder strenge bevraging tement zich niet bemoeide met de inhoud vermoeden dan bij de recente enquete, van de lessen en derhalve ook niet met het waarin deze categorie ontbreekt; als dat zo Wilhelmus.31 De enquete uit 1992, het jaar is, zou de achteruitgang in kennis nog min van het Verdrag van Maastricht, leidde tot der kunnen bedragen. Een herhalingson Kamervragen, waar Deetmans opvolger 29 Vit de gegevens van derzoek door InterView uit 1989 lijkt dit Ritzen (PvdA) zich wat gemakkelijk van het herhalingsonder vermoeden te bevestigen.29 afmaakte. De minister stelde dat hij geen zoek is af te leiden dat in de drie jaar tussen gegevens had waaruit zou blijken dat de 1986 en 1989 hooguit kennis van het Wilhelmus te wens en over r% verlies in de ken 32 nis van het WIlhelmus Beeldvorming en liet. Het veld bleef echter roerig. Hoe is opgetreden. In 1986 politieke res pons zeer het item tot de verbeelding sprak kon 9% het WIlhel mus 'vlat' opzeggen blijkt uit een advertentie voor douchezeep tegen 11% in 1989 en Het gaat mij echter niet zozeer om de cij (een product dat via de badkamer met zin 'met enige moeite' in gen kan worden geassocieerd), waarin licht 1986 12 % en in 1989 fers zelf alswel om de omgang met de cij 9%· fers, om wat ze teweegbrengen. De zojuist ironisch aan het vaderlandse schuldgevoel 30 Duijzer-van Dijk en WK geconstateerde overtrokken interpretatie werd geappelleerd. In 1994, met het Duijzer 1995: 145· van op zichzelf correcte percentages illus voetbal in Amerika in zicht, yond Ritzen 31 De Telegranf, 25 juni treert hoe graag de media berichten dat de een ludieke uitweg door oranje T-shirts 1986. Nederlander zijn volkslied aan het vergeten met de tekst van het Wilhelmus op de ach 32 De vragen werden is. Deze graagte is te interpreteren als een terkant - speciaal voor gebruik op de tribu ingezonden door uiting van aanhankelijkheid aan het volks ne - te doen verspreiden. De (inmiddels Kamerleden van CDA, SGP, VVD, 066, GPV en lied dat op de achtergrond dreigt te raken. demissionaire) onderwijsminister achtte het RPF op 18 juni 1993 Of algemener: als bezorgdheid om de bezwaarlijk het Wilhelmus op school te en beantwoord op 9 juli van dat jaar. nationale identiteit en haar symbolen, die laten aanleren, maar had gelukkig ook nog Volledige tekst in aan verwaarlozing ten prooi zouden zijn sport in zijn portefeuille.33 Duijzer-van Dijk en Duijzer 1995: 10. gevallen. De enquete van 1998 was een reactie op 33 Dergelijke berichtgeving vertaalt zich het verkiezingsprogramma van de VVD Onde,.wijsblnd, 446 Uuli 1994). Met dank dan ook bijna wetmatig in politieke aan afdeling Gouda. Daar wilde men het volks aan Dirk Duijzer. dacht. AI in 1939 leidde een enquete naar lied tot verplichte schoolstof maken. Ook 34 De Vo/kskmnt, 22 de kennis van het Wilhelmus op de toen allochtone kinderen moesten het leren, november 1997: 17· malige HBS tot enige commotie in de pers aldus de fractievoorzitter,34 een aspect dat 35 A/gemeen Dngblnd, en een vermaning van de toenmalige het idee politiek gevoeliger maakte. Moest 5 januari 1998: 5· minister van Onderwijs G. Bolkestein [sic] de Goudse lijsttrekker].C. van Ingen aan aan de directeuren der Rijks hoogere bur vankelijk nog melden dat de vvD-onder gerscholen dat de leerlingen de belangrijk wijsspecialist in de Tweede Kamer zich niet ste strofen uit het hoofd moesten leren.30 achter het lokale initiatief had opgesteld,35 86 Nationale hymnen \f\Iilnelmus van NassG,,,, ben ik van dUitsen bloc: Den vaderland getrouw, blijf ik tot In den dODD. E'en prjn~e van Orar,:;; ben ik vr,1J onvervee1J. den konm9 vanHm:i:, heb ikaltljd geeere Demissionair minister van Onderwijs (en Sport) Ritzen biedt zijn voorganger Deetman, inmiddels voorzitter van een verontruste Tweede Kamer, een T-shirt met de Wilhelmustekst aan, 23 juni 1994. Foto: Bart Versteeg. Advertentie Geen zorgen, meneer Ritzen. Met het gratis songboekje bij lux douche-gel zingt iedereen straks het Wilhelmus onder de douche. De reclamewereld springt in op de commotie rond het vergeten Wilhelmus. Geknipt uit de Volkskrant van 14 juli 1993. Louis Peter Grijp 11840-1998 87 De renationalisering verbeeld. Uit NRC Hande/sblad van 25 april 1992. Foto: Cor de Kock. 36 twee maanden later, na de aandacht in de Tekstuele actualiseringen NRC HOl1delsblod, media begin januari 1998, trok de landelij- 7 maart 1998. 37 ke VVD-voorman F. Bolkestein het onder- De combinatie van een groot enthousiasme De achteruitgang van werp in de verkiezingssfeer.36 Behalve naar voor het Wilhelmus en een gebrekkige het Wilhelmusonder richt op scholen is de kennis van het volkslied had den Bolke- kennis van de tekst zijn we al in het eerste niet gemakkelijk te stein en de zijnen ongetwijfeld ook naar de deel van dit artikel tegengekomen: in 1813. periodiseren. Als ijkpunt neem ik een andere cijfers uit het InterView-onderzoek Deze vertaalde zich toentertijd in talrijke uitspraak van een gekeken. 70% van de ondervraagden yond pogingen tot actualisering, waarvan er geen D66-politica in Trouw, 30 juni 1993. dat het Wilhelmus moest worden onderwe enkele stand he eft gehouden. In dit opzicht Op haar vraag, twintig zen op de Nederlandse basisscholen, 27% lijkt de geschiedenis zich te herhalen. Ook jaar eerder, of haar kinderen op de school niet. Dit correspondeert met de esthetische nu wordt de oude tekst met de onbegrijpe het Wilhelmus waardering van het volkslied: 65% van de lijke Spaanse koning en het irriterende leerden, werd met verbazing over zoveel ondervraagden yond het Wilhelmus mooi Duitse bloed als hinderpaal voor de memo ouderwets nationa of zelfs heel mooi, tegen slechts 10% lelijk risatie gezien. Het Duitse bloed heeft zelfs lisme gereageerd. of heellelijk. De esthetische waardering is de pers in Duitsland gehaald.38 Het ant dus tegengesteld aan de kennis van de woord van de jaren negentig op het natio tekst. Dit verklaart de breed gekoesterde nale geheugenverlies is de Wilhelmusdicht wens het Wilhelmus weer op het lespro wedstrijd, een fenomeen dat zich sinds gramma te zetten, waarvan het in de jaren 1995 met de regelmaat van de klok voor zeventig stilletjes lijkt te zijn verdwenen.37 doet. Het gaat daarbij vaak om contrafac- 88 Nationale hymn en In het onderwijs is niet iedereen enthousiast over een nieuwe verzwaring van de lesprogramma's. Strip van Wim Stevenhagen in Het Onderwijsblad van 24 januari 1998. Louis Peter Grijp /1840-1998 89 ten, waarbij de melodie als een vast gege Voor Willem Alexander yen wordt beschouwd. Een prijsvraag in staat Neerlands jeugd paraat. NRC Handelsblad in 1995 leverde maar Wij vinden hem een kanjer, liefst tweehonderd inzendingen op, waar van deze Prins geen kwaad. 41 van enkele aan de lezers werden gepresen teerd onder de kop 'De koning van Lasag Andere Wilhelmuswedstrijden die ons ter ne'. De winnaar had zich aan de richtlijn ore kwamen werden geinitieerd door Jack gehouden dat aIleen het hoogst noodzake Spijkerman in 1996 (gewonnen door een lijke veranderd diende te worden: Hilversumse technicus die Jimi Hendrix' Star-spangled banner tot het Wilhelmus 38 De Siiddeutsche Wilhelmus van Nassouwe, omvormde) en door Henk Westbroek in Zeitzmg van 7 januari een redder in de nood, 'Denk aan Henk', eveneens voor de VARA 1998 bijvoorbeeld berichtte: 'Zweifel an Den Vaderland getrouwe (1997)' Een prijsvraag van het Utrechts der Nationalhymne. bleef Gij tot in de dood. Nieuwsblad naar aanleiding van de NOVA Hollander diskutieren Textzeile "Bin ich von Een prince van Oranjes uitzending begin 1998 resulteerde in zo'n deutschem Blue" en waart Gij, vrij, onverveerd; tweehonderd inzendingen plus een groot kwam op 14 februari 42 uitgebreid terug op De eenheid onzer landen aantal ingezonden brieven. Tussen veel het thema. Met dank hebt Gij altijd begeerd.39 brave burgervreugd viel dit Prinsenlied in aan Eberhard Nehl- sen. positieve zin op: 39 Anderen weken meer of zelfs geheel af van NRC Handelsblad, 16 september 1995: 0, Willem Alexander de oorspronkelijke tekst. Menig auteur had Zaterdagse Bijlage I ook niet de pretentie een nieuwe nationale ik ben verliefd op jou. De dichter, ].Th. Snijders te Naarden, hymne te dichten maar vlocht een eigen jou wil ik en geen ander voegde varianten voor boodschap in zijn of haar parodie. Tussen je bloed is 't mooiste blauw. de laatste twee verzen toe. de gepubliceerde inzendingen troffen mij De prinsen van Oranje 40 enkele parallellen met negentiende-eeuwse heb ik altijd begeerd Ibidem. De auteur is de historicus FD. actualiseringen. Ze handhaafden de eerste En gratis kaviaar en champagne Zeiler te Kampen. regel, bijvoorbeeld door het lied zelf aan te lijkt me ook niet verkeerd.43 41 Ibidem. De auteur is spreken: L. Stalk-Polak te Kort daarop bood Vrij Nederland de jarige Bloemendaal. 42 Wilhelmus van Nassouwe, koningin Beatrix een bijzonder cadeau aan: Utrechts Nietlwsblad, Als gij niet meer voldoet, acht nieuwe Wilhelmussen, door evenzove 10, 17, 24 en 31 januari 1998. Dan is dat te beschouwen Ie echte dichters vervaardigd. Hier waren 43 Als Nederland's bankroet.40 uiteraard kritische versies in de meerder De auteur is WII Robijn te Arnersfoort. heid (Guus Vleugel: 'Ik, Bea van Nassouwe 44 Men vergelijke dit met Loots' 'Wilhelmus I met Duitse Claus getrouwd'; Atte Jong Vrij Nederland, 31 januari 1998: 26-27. van Nassouwen, I Gij waart der vaadren stra: 'Wilhelmus vahan Nahassouwe's I een De overige dichters zang'van ca. 1813. In een lange traditie zeer verouderd lied'), met als uitzondering waren Hans van den Bergh, Elma van stond ook de dichteres die de naam van Leo Vromans Ver Volkslied ('Het Vaderland Haren, Def P!, Willem de Zwijger veranderde in die van van vrede, dat verre vrienschap eert, I he eft Herman Koch en ]. Eijkelboom. een levende Oranjetelg: vijandschap geleden, maar liefde nooit ver leerd').44 90 Nationale hymn en Waarom dit alles niets blijvends heeft rondbracht,46 en in de fraaie uitgave voor opgeleverd leert de geschiedenis. Een prijs- de jeugd die Willem Wilmink verzorgde.47 vraag uitschrijven is een ding, de winnende Maar eigentijdser is audio, zaals een karao in zen ding populariseren een ander, laat het ke-versie van 1997, waarbij de zang is weg voorbeeld van admiraal Van Kinsbergen gelaten 'zadat u elk couplet naar keuze zien. En zelfs diens perfect georganiseerde kunt meezingen. Heel handig voor ieder vaderlandslievende offensief zau zander een die wil oefenen met het Wilhelmus', Belgische Opstand geen populair volkslied aldus het cd-boekje waarin aIle vijftien hebben voortgebracht. strofen zijn afgedrukt. Het karaoke-Wilhel 45 Daarnaast is er een algemenere overwe mus wordt voorafgegaan door 'de vertolker Vernooij 1995: 233· 46 ging, die het streven naar een geactuali- van het Wilhelmus', Bill van Dijk. Zijn Gelders Dngblnd, seerde tekst tot een kansarme onderneming vertolking en het arrangement van Erik 2 februari 1998. 47 maakt. Anton Vernooij sprak eens over van der Wurff en Eddy Ouwens vormen Het f;f7ilbel7Jlus, met 'taal als klankritueel' en betoogde dat het een eigentijdse interpretatie in de stijl van tekst van WIllem vVilmink en illustra precieze begrip van de tekst de symboli- de lichte muziek, compleet met drums en ties van Lidia Postma sche en rituele waarde niet bevordert.45 modulatie voor het laatste couplet, dat een (Amsterdam 1993)' 48 Hij doelde op het Latijn in de kerkzang en toontje hoger wordt gezangen. Het tradi- P1-ive week 2 I stelde dat elke religie behoefte heeft aan tionele, hymnische karakter is er echter in (mei 1997): IS· 49 haar 'nestklanken'. Zo is het natuurlijk ook bewaard gebleven. De productie leverde Gordon, Nu bet ZOVC1- met nationale hymnen. Wie zich realiseert Van Dijk een gouden single op voor is. CNR Music 2003397 wat hi)' zegt aI s h i)' h et Wilh emusI 0 f (om 200.000 verkochte exemplaren.48 Daarvan (1997), track 13 (voor- laatste track, gevolgd een kwalijker voorbeeld te noemen) de is een aantal beslist afgenomen ter vermeer door een reprise van het openingsnum Marseillaise zingt, kan beter zwijgen. De dering van de kennis van het volkslied; niet mer). woorden hebben hun lexicale betekenis aIleen door de gemeenten Velzen en Mar 50 verloren. Het zijn rituele klanken gewor ken, die de koningin uit volle borst met het DSPCD 205 (Hoarn: Disky Communica den die samen met de muziek en de voor Wilhelmus wilden begroeten op de nade tions Europe 1996). 51 dracht een sterke emotionele beleving van rende koninginnedag, maar ook via een Interview tijdens de de nationale identiteit teweeg kunnen reclamecampagne van de winkelketen WIlhelmus-afievering brengen. Formido, die de single bij aankoop van een van NOVA, 3 januari 1998. zeker bedrag aan bouwartikelen cadeau deed. Muzikale actualiseringen Een andere muzikale actualisering die niet onvermeld mag blijven is die van N aast de tekstuele actualiseringen dringt Gordon, die een aanzienlijk sentimenteler zich een andere parallel op met 1813: het Wilhelmus neerzette dan Van Dijk. streven het volksgeheugen op te frissen via Opmerkelijk is dat Gordon zijn versie publicaties van de originele tekst. De lied opnam in een luister-cd; deze Wilhelmus bladen uit die tijd hebben hun moderne versie was voor hem kennelijk meer dan equivalent bijvoorbeeld in de vierduizend een gelegenheidsproduct.49 blaadjes met aIle vijftien coupletten die de GPv-afdeling te Bedum in haar kiesdistrict Louis Peter Grijp 11840-1998 91 Oranje·voetbal· trainer Guus Hiddink reikt zan· ger Bill van Dijk een gouden cd uit voor 200.000 verkochte exem· plaren van diens vertolking van het Wilhelmus, mei 1997. Foto: Roland Smulders, Prive, 1997, week 21. Het Wilhelmus en de sport nauwelijks verwachten dat hij het Wilhel mus tijdens zijn huldiging meezingt, bij het We treffen het Wilhelmus ook aan op de voetballigt dat anders. De klacht dat wei EK-voetbal-CD. De I4 allerbeste voetbalkra nig Nederlandse voetballers het volkslied kers na onder meer De Tandenborstel-jive, kennen is een gemeenplaats geworden; 'Wij houden van Oranje', 'You'll never spelers uit andere land en zingen vaak wel walk alone', De Zilvervloot en 'We are hun nationale hymnen mee voor aanvang the champions'.50 Ret is inderdaad de van interland-wedstrijden. 'Ret staat zo context van het voetbal en meer in het dom', vertolkte Fanny Blankers-Koen algemeen de sport, waarin het Wilhelmus het Nederlandse volksgevoel.51 In het een ware wedergeboorte he eft door Forrnido-reclamespotje voor de karaoke gemaakt. Ret lied behoort tot de vaste single in 1997 werd een voetballer getoond rituelen die momenten van nationale die in verlegenheid raakte omdat hij zijn opwinding omgeven, waarbij het vaak als Wilhelmus niet kende. Deze klachten laten emotioneel hoogtepunt wordt ervaren. zien dat het in de voetballerij om een ander Als het Wilhelmus klinkt, komen de tranen ritueel gaat dan bij individuele sporten, een bij menig topsporter die juist goud he eft ritueel dat de laatste decennia ook nog eens behaald. aan belangrijke veranderingen onderhevig Kan men van een schaatser of hardloper is geweest. Traditioneel werden de elftallen 92 Nationale hymnen v66r een treffen van twee landen door het de trainer van het nationale elftal, Guus publiek toegezongen. Nauwkeurige bestude Hiddink)55 en ook die van Gordon komen ring van Polygoonbeelden uit de jaren der uit deze praktijk voort. tig leert dat de nationale hymne wel door de toeschouwers werd meegezongen, staande en uit volle borst, maar niet door Naar een verklaring van de spelers. Als er al een mond bewoog, was de Wilhelmus-hausse dat om te kauwen. Dat gold niet aIleen voor de Nederlandse ploeg, maar ook voor Het voorafgaande maakt duidelijk dat het 52 Belgen, Fransen en Duitsers. Beelden van Wilhelmus momenteel sterk in de belang Ik bestudeerde verder de band en van de de wedstrijd Holland-Duitsland, gespeeld stelling staat en een populariteit geniet die wedstrijden Holland in Dusseldorf in 1936, tonen hoe de sedert de jaren zestig en zeventig ongekend Belgie (29-03-'93')' Holland-Duitsland Mannschaft de Hitlergroet bracht onder is. Er is zonder meer sprake van een come (26-04- 93 ), het volkslied, de kaken stijf op elkaar.52 back. Een aantal klassieke rituelen waarin ' Holland-Ierland' (08- 05-1932), Holland Het ritueel van de nationale hymne v66r de nationale hymne een plaats he eft, zijn Belgie (ongedateerd), de wedstrijd werd dus anders geinterpre gebleven, zoals herdenkingen van de Twee Holland-Duitsland (17-02-1935), Hol teerd, en dat had niets van do en met de Wereldoorlog en ceremonieen rond het land-Noorwegen onvoldoende kennis van de tekst. Later zijn vorstenhuis en in het leger. Andere rituelen (01-11-1936), Hol land-Belgie (29-03- ook de voetballers gaan meezingen, of is de verdwijnen. We staan bijvoorbeeld nauwe 1936), Holland-Enge notie ontstaan dat zij dat zouden moeten lijks meer op bij het volkslied. Bij de radio land (18-05-1935), Holland-Franhijk doen. Het omslagpunt lijkt het Wereld uitzendingen die om middernacht sluiten is (10-05-1934) en kampioenschap in Duitsland (1974) te zijn het Wilhelmus praktisch verdwenen, ener- Duitsland-Holland (04-12-1932), uit de geweest, waarvan de finale tegen de Duitse zijds omdat dit meer en meer als een ana- Collectie Polygoon gastheren als een collectieve, nationale chronisme werd ervaren, anderzijds omdat Hollands Nieuw van de Stichting Audio ervaring kan worden beschouwd (1-2). Ter er bijna geen zender meer is die's nachts Visueel Archief gelegenheid van dit toernooi leerde keeper niet blijft uitzenden. Ook als besluit van de Centrum Hilversum. 53 Jan Jongbloed zijn ploeg het Wilhelmus televisie-avond is het Wilhelmus praktisch Duijzer-van Dijk en aan.53 Wim van Hanegems gedreven ver- verdwenen. Een reminiscentie aan dit ritu- Duijzer '995: 27· 54 tolking maakte verreweg de meeste eel vinden we op de eerder aangehaalde Opgetekend uit de indruk.54 Inmiddels is er nag een verande- versies op cd, waar het Wilhelmus steeds herinnering van VVillem Kuiper. ring opgetreden in het muzikale interactie het laatste nummer is. 55 patroon, zoals Duitse volksliedkundigen De teloorgang van dergelijke rituelen Prive, week 2 I (mei staat kennelijk los van de geconstateerde 1997). Hiddink sprak het noemen. Sinds de Wereldcup in Ame deze hyperbool uit ter rika (1994) worden ook in Europa beroem populariteitsstijging, die vanaf ongeveer gelegenheid van de uitreiking van de gou de zangers ingehuurd om het volkslied in 1992, het jaar van het Verdrag van Maas den single aan Bill van het stadion te zingen. Hier wordt de alou tricht en de NIPO-Wilhelmusenquete, lijkt Dijk. de functie van de voorzanger gerevitali- te zijn ingezet. Men zou een verklaring seerd, waarbij een goede zanger het voor voor de huidige hausse kunnen zoeken in touw neemt en de andere groepsleden een reactie op globaliseringtendensen of de volgen. De vertolking van Bill van Dijk angst voor nationaal identiteitsverlies als ('de geheime kracht achter Oranje' volgens gevolg van de eenwording van Europa. De Louis Peter Grijp 11840-1998 93 Het Wilhelmus Op het voetbalveld. Stills uit de televisie-uitzending van NOVA, 3 januari 1998. Telefoonkaart ontworpen door Karel Martens. De tekst van het Wilhelmus is versleuteld tot cijfercombinaties. Vier over elkaar gedrukte cijfers staan steeds voor drie letters. •1'3 • .31 I 4 8 94 Nationale hymn en comeback van het Wilhelmus valt inder tweede is er koninginnedag, die in de geac daad samen met andere uitingen van tualiseerde vorm van een vrijmarkt weer renationalisering, zoals een toegenomen tot een echt volksfeest is geworden. En ten belangstelling voor en bevordering van de derde het Wilhelmus. De drie genoemde eigen cultuur. Men denke aan het debat dat symbolen zijn voor velen 'losgezongen' van in 1995 in NRC Handelsblad is gevoerd over het koningshuis: hun herleving is minder de nationale identiteit,56 of aan de sterk aan dat vorstenhuis te danken dan aan de gegroeide geestdrift voor Nederlandse lite- algemene herorientatie op de nation ale ratuur en muziek, die meer en meer in de waarden, maar bij een slecht functionerend 56 eigen taal wordt gezongen.57 Er is een koningshuis zouden deze symbolen niet De bijdragen werden bijeengebracht in belangrijk argument dat duidelijk maakt aanvaardbaar zijn geweest. Het aloude Koch en Scheffer dat deze verklaring niet alleenzaligmakend 'drievoudige snoer' God-Nederland-Oran 1996. 57 is. In de ons omringende landen zijn ook je heeft in de huidige ontkerkelijkte samen Zie bijvoorbeeld Grijp dergelijke renationaliseringsprocessen leving sterk aan belang moeten inboeten. 199;~ gaande, maar de nationale hymne speelt Zelfs in de kerk is het niet meer vanzelf- Pleij 1998: 16. daarin geen rol van betekenis. Tijdens het sprekend dat het Wilhelmus op koningin 59 59 Gerard Dekker, hoog symposium waarvan de onderhavige bundel nedag in de dienst wordt gezongen. De leraar godsdienstso verslag uitbrengt, bleek hoegenaamd niets oude trits maakt plaats voor een nieuwe: ciologie aan de Vrije Universiteit, stelde in van een comeback van 'God Save the Voetbal-Vaderland-Vorst, en Willem- Trouw van 28 april Queen', het Deutschlandlied, de Braban- Alexander draagt daar het zijne aan bij. De 1995 de vraag: 'Hoart het Wrlhelmus weI in <;onne of zelfs de Marseillaise. De sprekers, nationale hymne met haar specifieke func- de kerk?', wat hem op die zich enige tijd intensief met hun eigen tie bij sportevenementen, die tot de meest een groat aantal ver ontwaardigde reacties nation ale hymne hadden beziggehouden en intensief beleefde nationale, collectieve kwam te staan. daarbij ook actuele ontwikkelingen hadden ervaringen van het fin de siecle behoren, is betrokken, bevestigden dat desgevraagd en van nature verbonden met de sportmin verbaasden zich enigszins over de belang nende kroonprins, in wiens dynastieke stelling in Nederland voor het onderwerp. kleuren de supportersscharen gehuld gaan, Bij de verklaring van de huidige Wilhel hijzelf inbegrepen. Deze nieuwe betekenis mus-hausse speelt ongetwijfeld een factor geving aan Wilhelmus en Oranje gaat niet mee waarmee Nederland zich onderscheidt ten koste van de oude beleving van het van zijn buurlanden: een populair konings volkslied, waarin de herinnering aan de huis. Verscheidene symbolen die van oor Tweede Wereldoorlog al dan niet is ver sprong bij dat koningshuis horen, zijn een bonden met een Godsbesef en liefde voor belangrijke rol gaan spelen bij de herbele het koningshuis; integendeel, zij versterken ving van de nationale identiteit. Dat is ten elkaar. Zo kan de oudste nationale hymne eerste de kleur oranje, die tegenwoordig van Europa oplichten terwijl haar jongere vooral in de sport zijn kwaliteiten bewijst; zusjes meer en meer verbleken. sedert een tiental jaren woedt immers rond diverse sportieve evenementen een ware oranje-orgie, die uiting geeft aan een 'nationalistisch getinte volksdrift'. 58 Ten Louis Peter Grijp 11840-1998 95 Literatuur Carmiggelt, S., Omnibus (Amsterdam I960) Duijzer-van Dijk, B.W, en D. Duijzer, 'In der gerechtigheid'. Het Nede1"landse volkslied als lied van de bevrijding (z.pl. I995) Grijp, L.P. (red.), Zingen in een kleine taal. Themanummer Volkskundig Bulletin 2 I,2 (I995) Grijp, L.P., 'Zingend de dood in', in: F. Willaert (red.), Veelderhande liede kens. Studies ova bet Nede1"landse lied tot I600 (Leuven I997) I I8-I48 Koch, K., en P. Scheffer (red.), Het nut van Nederland. Opstellen over soevereiniteit en identiteit (Amsterdam I996) Paape, H., De Geuzen (Amsterdam I985) Pleij, H., Hollands welbebagen (Amster dam I998) Randwijk, H.M. van, In de schaduw van gistenn. Kroniek van bet verzet I940-I945 (Den Haag / Amsterdam I979) Schenk, M.G., en H.M. Mos (red.), Geuzenliedboek I 940-I 94 5 (Amsterdam I975) Vernooij, A., 'De ware taal van het lied in liturgie en devotie', in: L.P. Grijp (red.), Zingen in een kleine taal. Themanummer Volkskundig Bulletin 2I,2 (I995) 23 2-244 Vos, J., De Spiegel der Volksziel. Volksliedbegrip en cultuwpolitiek engagement in bet bijzonder in het socialistiscbe en katholieke jeugdidealis me tijdens bet intel"bellum. Dissertatie (Nijmegen I993) Voskuil, J.J., Plankton. Deel III van Het BUTeau (Amsterdam I997) Weber, E.P., Gedenckboek van het Oranjehotel. Onze gevallen verzets heiden (Amstelveen I982)