75 1940-1998 Wie de huidige betekenis van het Wilhel­ was het wel akelig. We gingen eens met de Carmiggelt 1960: 189. mus wil begrijpen, kan niet om de Tweede Reisvereniging naar Zwitserland en kwa­ Wereldoorlog heen. Deze collectieve erva­ men in een buitencafe, waar het strijkje, ter ring heeft het Wilhelmus in het geheugen ere van de N ederlandse gas ten, het lied van de natie gegrift. Dat geldt uiteraard aanhief. Heel het gezelschap kwam over­ voor de generatie die de oorlog bewust eind met plechtige koppen, maar mijn heeft meegemaakt, globaal de zestig-plus­ vader, mijn moeder, mijn broertje en ik sers. Maar ook latere generaties hebben bleven zitten. De rest van de reis werden hoe dan ook iets meegekregen van die wij als lepralijders behandeld. ( ... ) ervaring en reageren daarop hetzij met Pas toen de Duitsers aan de grenzen instemming, afkeer of onverschilligheid. stonden, werd het Wilhelmus mijn lied. Ik Ik ga later in op deze verschillende Wilhel- schreide hete tranen toen het op 10 Mei musgevoelens. 1940, na de eerste Koninklijke boodschap, door de radio klonk, want als de kurk er eenmaal af is, ben ik erg tranenrijk. De Tweede Wereldoorlog Toen de Canadezen op de Dam stonden en de mensen het weer voor het eerst gin- Tijdens de oorlog was het Wilhelmus het gen zingen, zat mijn keel zo vol brokken, klinkende symbool van de Nederlandse dat ik aileen maar een beetje mee kon pie- afkeer van de Duitsers in het algemeen en pen. 1 van het actieve verzet in het bijzonder. De bezwaren die sommige socialisten v66r de Dat Carmiggelts ervaring exemplarisch is oorlog nog tegen het volkslied hadden voor het socialistische volksdeel vinden we gevoeld, smolten na de inval van de Duit­ bevestigd bij de verzetsstrijder H.M. van sers als sneeuw voor de zon weg. Simon Randwijk, die beschrijft hoezeer hij werd Carmiggelt beschrijft die ommekeer uit geroerd door Wilhelmina en het Wilhel­ eigen ervaring: mus toen bekend werd gemaakt dat Enge­ land de oorlog aan Hitler-Duitsland had Toen ik klein was stond ik nooit op bij het verklaard. Hij verbaasde zich over de natio­ Wilhelmus, want we waren thuis rood en nale gevoelens die zich zijns ondanks van vonden het een lied van de reactie, waarte- hem meester had den gemaakt, en in het gen gedemonstreerd moest worden. Soms bijzonder over het Wilhelmus, dat hem aan Voer voor volksliedkundigen: Koningin Beatrix zingt het Wilhelmus mee in het Concertgebouw, op haar zestigste verjaardag (31 januari 1998). Foto: ANP. 76 Nationale hymnen het huilen had gebracht. 'Merkwaardig hoe zetspoezie, gebundeld in wat men veel­ alles zich toespitste op dat Wilhelmus.'2 betekenend het Geuzenliedboek noemde, Zijn relaas maakt duidelijk hoezeer de bevatte menige reminiscentie aan het koningin en 'haar' lied als nationale sym­ Wilhelmus. Het is opmerkelijk hoeveel bolen met elkaar waren verbonden. inspiratie kon worden geput uit de zestien­ Het meest indringend komt de symbool­ de-eeuwse tekst. Ook nu was het hoofddoel waarde van het Wilhelmus tot uiting in de die tirannie te verdrijven; menigeen bleef verslagen van executies van verzetsstrijders. den vaderland getrouwe, soms letterlijk tot in In hun laatste uren hief een aantal van hen, den dood. Enkele verzetsdichters bliezen de 2 me est orthodoxe protestanten, het Wilhel- eeuwenoude praktijk van het actualiseren Van Randwijk 1979: mus aan, afgewisseld met psalmen en nieuw leven in. Een lied op de verjaardag IS· 3 gezangen. Harry Paape berichtte over van de koningin, 3 I augustus 1940, para­ Paape 1985: 145, geciteerd naar Grijp vijftien leden van de verzetsorganisatie fraseert zorgvuldig: 1997' 141. De Geuzen, die in het 'Oranjehotel', de 4 Weber 1982: 151, strafgevangenis van Scheveningen, op hun Wil'mina van Nassouwe geciteerd naar Grijp executie wachtten. Toen ze werden Ben ik van Dietschen bloed 1997: 142. 5 gehaald, hief een van hen het Wilhelmus Het vaderland getrouwe Schenk en Mas 1975: aan, en de anderen vielen in. Toen het Blijf ik tot in den dood. IS. Het lied was gete­ kend met 'Marnix'. commando weerklonk dat ze zich in bewe­ Prinsesse van Oranje De auteur bleek later ging moesten zetten, zongen ze het vers Ben ik, vrij, onverveerd, ].]. Vroegop, lid van een knokploeg in de 'Nu gaan wij op tot Gods altaren' uit psalm 't Bewind van 't oud Germanje omgeving van Den 44. 3 Bijzonder moedig betoonden zich Heb ik altijd geeerd.5 Haag. 6 ook de leden van de verzetsgroep-Stijkel Ibidem, 2'7. Anton die in 1943 de blinddoek weigerden toen Het lied levert het acrostichon WILHELMINA van Werckendamme was een pseudoniem ze werden gefusilleerd. Met vijf minuten op. In een andere actualisering wordt het­ van Mussert. tussenpoos werden ze opgeroepen voor zelfde stijlmiddel gebruikt ter bespotting Ibidem, 19 (Konin­ hun laatste gang en wachtende op hun van de vijand. Hier Ie est men in het acro­ ginnedag 1942). beurt zongen ze het Wilhelmus en 'Een stichon A.MUSSERT. Geheel in stijl is het de 8 Tekstboekje (tevens vaste burg is onze God'.4 Dit fascinerende NSB-Ieider die het lied in de mond krijgt bewijs van toegang) zingen met de dood voor ogen staat in een gelegd: 'Anton van Werckendamme / Ben van het ze Nationaal Zangfeest op den lange traditie van martelaren, die terug­ 'ck van Germaanschen bloet'. De tweede Dam te Amsterdam reikt tot vroeg-christelijke tijden en een strofe luidt: (de locatie is door­ gestreept), 1943. hoogtepunt beleefde tijdens de ketter­ vervolgingen van de zestiende eeuw. In het Mijn schilt ende betrouwen bijzonder de martelaarsboeken van doops­ Sijt Adolf, ghij, mijn Heer, gezinden en calvinisten getuigen van tien­ Die mij niet wilt vertrouwen tallen executies, waarbij de veroordeelde in 't Is trouwens over en weer. zijn of haar laatste ogenblikken een geeste­ Baes had ick sullen wesen, lijk lied aanhief. Van 't Nederduitsche volek, De parallel met de Tachtigjarige Oorlog Men hadt mij sullen vreesen, werd in 1940-1945 sterk gevoeld. De ver- Als, Fiihrer, Uwe tolek. 6 Louis Peter Griip 11840-1998 77 , '. -" !~...•........•.•..•; ...•. ( ... ;,< ~.. Nationaal-socialistische liederenbundel van Nationaal-socialistische liederenbun­ het Nederlandsche Arbeidsfront (1944) del Zingend Vlaanderen. Ondanks de sterke emoties die 'goede' top der duinen', 'Wilt heden nu treden' Nederlanders bij het Wilhelmus ervoeren - en de zesde strofe van het Wilhelmus: hiervan zouden nog talloze voorbeelden te 'Mijn schild en de betrouwen'. Het Natio­ geven zijn - was de symboliek van het lied naal Zangfeest van 5 september 1943 in niet eenduidig. AI v66r het uitbreken van het Amsterdamse Concertgebouw eindigde de oorlog hadden nationaal-socialisten zich ook met de zesde strofe, voorafgegaan door het lied trachten toe te eigenen, en ook een inleidende tekst: tijdens de oorlog zijn ze het blijven zingen. 'Geen N.S.B., al stelen zij / Mijn schild Tot slot heft aan het machtige ende betrouwen', aldus een Geuzen­ Wilhelmus, dichter. 7 Met enige ironie kan men stellen Het lied dat op den dag van feest dat in de Tweede Wereldoorlog het en vreugde, Wilhelmus voor het eerst een lied van Den jubeltoon vertolkt van heel 'gans het volk' was geworden, van socialist ons hart, tot NSB-er. Dat in het uur van kommer en Zo liet NSB-opperhopman Adriaan van van lijden Hees in april 1942 zijn programma voor de AIs een gebed, gedragen, opwaarts 'Zomer-zangfeesten der Beweging' beslui­ stijgt.8 ten met 'massazang' van 'Waar de blanke 78 Nationale hymnen NSB-ers zingen het Wilhelmus tijdens de vie ring van de verjaardag van A. Musser!. Utrecht, stadion Galgenwaard, 1941. Nationaal-socialistische liederenbundel H} singt. Die schons ten Lieder der Hitler-}ugend. Louis Peter Grijp 11840-1998 79 De zesde strofe vindt men ook in de Liede­ 1941 tijdens een massabijeenkomst ter renbundel aangeboden door Het Nederlandsche viering van de verjaardag van Mussert het Arbeidsfront Vreugde en Arbeid, Berlijn Wilhelmus gezongen, terwijl de Hitler­ (Amsterdam 1944)' De eerste strofe met groet werd gebracht. De eerste strofe is te haar verwijzing naar een Oranjevorst lag horen tijdens een plechtigheid in Den kennelijk moeilijker. Toch werd ook deze Haag in hetzelfde jaar om de indienst­ weI gezongen. In het ongedateerde NSB­ treding van Nederlandse vrijwilligers in liedboekje Nieuw Europa zingt staat een Duitse dienst luister bij te zetten, wederam 'Dietsche Liederenpotpourri' afgedrukt, begeleid met de Hitlergroet.11 dat met bedoelde eerste strafe begint, De meerduidigheid van het Wilhelmus 9 Bijvoorbeeld Zingend gevolgd door het Friese, Limburgse, had tot gevolg dat het tijdens de oorlog door nile Dietsc"e gou­ V1aamse en Oud-Transvaalse volkslied, om niet officieel verboden was. Dit lag wel wen (derde druk, z.p. z.j.), Zoo zingt de NSB. met de zesde strofe te besluiten. De eerste, genuanceerd. De algemene perceptie was 20 ntnrsch- en strijd­ zesde en vijftiende strofe staan in de Zang­ dat men het Wilhelmus beter niet kon liedel"en, samengesteld door Melchert bundel van den Nederlandschen Arbeidsdienst zingen of zelfs dat het simpelweg verboden Schuurman (derde (1942) als eerste van een aantal vlaggen­ was, met name het eerste couplet. Dat er druk, z.p. z.j.) en het NiellW studentenlied­ liederen. Er zijn overigens ook nationaal­ sprake zou zijn van een verbod werd even­ boek van het Natio­ socialistische zangbundels waarin het wel van hogerhand tegengesproken. 12 naal-Socialistisch 9 Studentenfront, deel I Wilhelmus opvallend afwezig is. Dat de Wel beval men aan het lied slechts bij hoge (z.p. 194Z). NSB 'van Dietschen bloed' zong, zoals wel is uitzondering te zingen, om moeilijkheden 10 Vergelijk de bijdrage gerapporteerd, heb ik in deze boekjes niet en botsingen te voorkomen, en in geen van Nehlsen, p. 102. teruggevonden; beide spellen Duytschen. geval op verjaardagen van leden van het Alle in deze paragraaf genoemde liedboekjes Ook hier is meerduidigheid in het spel. koninklijk huis.