![Lapurdum, 13 | 2009, « Numéro XIII » [Linean], Sarean Emana----An 06 Mars 2013, Kontsultatu 10 Juin 2020](http://data.docslib.org/img/77f9121f8013054fcc495b4330a346df-1.webp)
Lapurdum Euskal ikerketen aldizkaria | Revue d'études basques | Revista de estudios vascos | Basque studies review
13 | 2009 Numéro XIII
Charles Videgain (dir.)
Édition électronique URL : http://journals.openedition.org/lapurdum/1928 DOI : 10.4000/lapurdum.1928 ISSN : 1965-0655
Éditeur IKER
Édition imprimée Date de publication : 1 février 2009 ISBN : 978-2-86781-409-X ISSN : 1273-3830
Référence électronique Charles Videgain (dir.), Lapurdum, 13 | 2009, « Numéro XIII » [Linean], Sarean emana----an 06 mars 2013, kontsultatu 10 juin 2020. URL : http://journals.openedition.org/lapurdum/1928 ; DOI : https:// doi.org/10.4000/lapurdum.1928
Ce document a été généré automatiquement le 10 juin 2020.
Propriété intellectuelle IKER UMR 5478 1
SOMMAIRE
Euskararen kasu-sistema ergatiboa ala ergatiboak ? Ergatibotasunaren azterketa dialektologiko baterako lehen urratsak Pablo Albizu
Zer egin ‘Nouveau Roman’-aren hilotzarekin ? Saizarbitoria eta birziklaia literarioa Hamaika pauso-n Ur Apalategi
Bariazio sinkronikoa aztertzeko metodologia(k) Gotzon Aurrekoetxea
Hizkuntza-aldakortasunari Amiküzetik so Iñaki Camino
Euskal literaturaren historia - Ikuspegi historiografikoa L’histoire de la littérature basque en débat Jean Casenave
Aldaera eta aldaketa euskararen ezagutzan eta erabileran Ipar Euskal Herrian – Inkesta soziolinguistikoen aztertze kritikoa Jean-Baptiste Coyos
Aldaera sintaktikoak aditzaren fokalizazioan Arantzazu Elordieta
Tester un calque grammatical grâce à la méthode de la covariation d’abstrat Michel Etchebarne
Zenbatzaileak komunztatzen ez direnean : Hiru sistema Urtzi Etxeberria et Ricardo Etxepare
Bi datibo egitura ifar-ekialdeko zenbait hizkeratan Ricardo Etxepare et Bernard Oyharçabal
Datibo komunztadura beti zaindu, inoiz zaindu ez eta batzuetan baino zaintzen ez denean. Hiru ahoko aldagaia, datu iturri bi, eta erreminta bat : Corsintax Beatriz Fernández et Josu Landa
Aldaketak Prosodiaren Esparruan : Ikergaiak eta arazo metodologikoak Iñaki Gaminde, Jasone Salaberria et Ander Olalde
Aldaketak eta aldaerak Etxahun-en “Mündian malerusik” olerkian Jean Haritschelhar
*h3 > h1, *h2 > h1 eta horiei datxezkien zenbait fenomenoz Joseba A. Lakarra
Las variantes de autor en el proceso genético y editorial del texto literario contemporáneo Javier Lluch-Prats
Aldaerak Clovis pastoralean Ane Loidi
Erakusleak berreraikitzen : arazoaren beste alderdi bat Julen Manterola
Disparition de la racine verbale et généralisation de l’emploi du participe : le cas de l’ancienne périphrase de perfectif en diachronie Céline Mounole
Lapurdum, 13 | 2009 2
Testuak mugimenduan. Iruzkin laburrak egungo euskal literatur lan zenbaitez Mari Jose Olaziregi
Aldakiak eta aldaerak : Atxagaren Obabako amerikanoa Joana Pochelu
Person restrictions in Basque intransitives Milan Rezac
Zer den (egun) idazle ona izatea (euskal literaturan, zehazki, baina baita edozein literaturatan ere, oro har) edo Idazle mediatikoa versus idazle sekretua Iban Zaldua
Lapurdum, 13 | 2009 3
Euskararen kasu-sistema ergatiboa ala ergatiboak ? Ergatibotasunaren azterketa dialektologiko baterako lehen urratsak
Pablo Albizu
NOTE DE L'AUTEUR
Eusko Jaurlaritzak (FFI2008-00240/FILO) eta Ministerio de Ciencia e Innovación-ek (GIC07/144-IT-210-07) emandako dirulaguntzei esker egin ahal izan dut ikerketa-lan hau.
1. Sarrera
1 Tradizio handia dauka ergatibotasunaren gaiak gure artean, bai euskal dialektologian bai euskal gramatikagintza tipologikoan zein teorikoan. Ez da harritzekoa. Dialektologiak1 hizkeren ezaugarri bereizle ugari aurkitu ditu ergatibotasunaren oinarrian dauden fenomenoetan ─adibidez, antipasiboak, aditz ez-ergatiboen erregimena, modalena ; tipologook eta ikertzaile teorikook2 hizkuntzaren bereizgarri nagusia aurkitu dugu hor.
2 Edonola ere, alorrek gutxitan egin dute topo bidean, ibilbideak paraleloak izanik, meharrak izan dira-eta haien arteko zubiak : tipologook eta ikertzaile teorikook ergatibotasunaren azterketan datu dialektalak sarri erabili baditugu ere, informazio mugatua, ez-osoa aurkitu ohi dugu dialektologia-lanetan ; dialektologoek, berriz, datu ezagunak edo interes dialektal urriko informazioa gureetan, gehienbat euskara batukoa. Eta hori diferentzia metodologikoak ez aipatzearren.
Lapurdum, 13 | 2009 4
3 Alabaina, iruditzen zait une ona dela orain inertzia hori hautsita elkarlanari ekiteko, izan ere alorren ikerketa ildoak inoiz baino gertuago daude elkarrengadik. Hurbilketa euskal gramatikagintzan izandako bilakaerari zor zaio neurri handi batean. Batetik, datu berrien premiak bultzatuta, dezente areagotu da lan teorikoetan aldaera diatopikoak eta diastratikoak baliatzeko joera eta, horrekin batera, inportantzia hartu dute dialektologiak oraindik sakon aztertu ez dituen aldaera batzuek. Bestetik, parametroaren nozioak bariazioaren kontzeptua bera aberastu du, bariazioa ageriko txandaketetatik harago dauden ezaugarri sintaktiko abstraktuagoetara zabaldu baitu. Ikuspuntu-aldaketaren adibide ona dugu ergatibotasuna, ergatibo/absolutibo txandakatzeak erakusten dituzten banakako fenomenoak ez ezik kasu-sistema bera ere aldagai bihurtu dugulako : bat bera al dira euskal hizkeretako kasu-sistema ergatiboak ? ergatiboak al dira euskararen kasu-sistema guztiak ?
4 Txosten honetan, halako galderei erantzutea helburu duen ikerketa-egitasmo bat aurkeztu nahi dizuet. Proiektua oso gaztea da, ia hasiberria, nahiz eta aurreko lanetan errotzen den. Egitasmoak euskararen kasu-sistema ergatiboa hizkeraz hizkera aztertu nahi du, osorik eta sistematikotasunez. Zehatz identifikatu nahi du, lehenik, euskal hizkeren ergatibotasunaren sendotasuna, bigarrenik, haietan alternantziak eragiten dituzten faktoreak eta, hirugarrenik, sistema ergatiboen izaera bera. Eta aurreko guztien haritik, hizkeren banakako sistemak ez ezik bariazioa ere azaldu nahi du, zer aldatzen den, non aldatzen den eta aldaketak nola mailakatzen diren zehaztuta.
5 Egitasmoa aurrera eramateak zorroztasun metodologikoa eta datu-bilketa eskerga eskatuko du, eta horien aurretik, fenomenoaren alderdi guztien deskribapen gramatikal zehatza eta galdegai izango diren egituren hautaketa arretatsua. Deskribapenari dagokionez, konfiantza osoa daukat, euskal gramatikagintza deskribatzaileak eta batez ere teorikoak azken hiru hamarkadetan egindako ekarpenei esker, egun daukagun ezagutza maila nahikoa dela proiektuaren bideragarritasuna eta arrakasta bermatzeko.3 Konfiantza horren kariaz, hurrengo faseari ekin diot, hau da, datu-bilketa prestatze aldera zehatza eta osoa izan nahi duen galdegai-zerrenda bat atondu dut. Lan horren emaitza da jarraian aurkeztuko dizuedana.
2. Galdegaiak zehazten : ergatibotasuna baldintzatzen duten faktoreak
6 Hainbat dira perpaus baten ergatibotasunean eragin dezaketen faktoreak.4 Guztira, zazpi sailetan antola genitzake guztiak : (i) aditza, (ii) antipasibotasuna, (iii) bihurkaritasun-elkarkaritasun ez-kanonikoa, (iv) predikatu konplexuak, (v) aditz jokatuaren morfologia (trinkoa vs. perifrastikoa), (vi) aditz ez-akusatiboekiko NOR- (NORI-)NORK komunztadura bitxiak, (vii) urruneko komunztadura. Lehen bi faktoreak lexikoak-edo ditugu, trinkoen eta perifrastikoen arteko asimetriari dagokiona morfologikoa, eta gainontzekoak sintaktikoak.
2.1. Aditzaren edo predikatuaren semantika
7 Levinen 1983ko lanaz geroztik, zenbait gramatikarik defendatu dute aditzaren edo predikatuaren esanahiak baldintzatzen duela euskaraz ERG/ABS kasuen arteko alternantzia (batez ere, Laka 2006, Holmer 1999 eta Aldai 2006).5 Banaketan garrantzitsuak diren balio semantikoak zehazterakoan egileak ez dira bat etorri :
Lapurdum, 13 | 2009 5
Levinek, Holmerek eta Lakak agentibotasuna nabarmendu dute ;6 Aldaik, ordea, agentibotasunaren aurkako arrazoiak emanda, aditzaren pazientibotasuna hartzen du ardatz. Aldairen ustez, pazientibotasuna hiru balio semantikorekin lotzen da : (i) egoera- edo posizio-aldaketa adieraztea, (ii) telikoa izatea eta (iii) hunkiberatasuna adieraztea.
8 Etxepare (2003), Alberdi (2003ab) eta Aldai (2006) lanetan oinarrituta, aipatutako lau irizpideak, alegia, agentibotasuna gehi Aldairen hirurak kontuan hartzen dituen aditz zerrenda bat prestatu dut —gure galdekizuneko 110000-117000 bitarteko galdegaiak. Emaitzek banaketa semantikoaren benetako izaera (eta kontsistentzia maila) zehazten lagunduko digute
9 Aurrekoei portaera berezia duten hainbat aditz edo predikatu gaineratu behar zaizkie. Lehenengo eta behin, atentzioa eman [118100], merezi izan [118200] eta balio izan [118300] dauzkagu. *Edun aditz laguntzailea hautatu arren, predikatuok aldakortasuna erakusten dute subjektuen kasu-markatzean.7 Hona hemen adibide pare bat :
(1) Zertarako balio izan du berriro eskatzea( %k) ?
(2) Merezi du aldaerak nola hedatu diren aztertzea( %k)
10 Bariazioa –TZEA perpaus konpletiboetan bakarrik agertzen zaigu, eta ez dirudi gaur egun DetS-en kasu-marka ergatiboa kolokan dagoenik.8,9 Hala ere, zuhur jokatuta eta kontsistentzia hori aintzat hartu gabe, galdegai-sortan sartu ditut DetS kategoriako subjektuak. Izan ere, ez nuke erabat baztertuko euskaldun gazteen(en) artean zalantzak hauetara ere zabaltzea, batez ere subjektua aditzaren ondoren datorrenean.10
Lapurdum, 13 | 2009 6
118000 Aditz bereziak
118100 atentzioa eman
118110 SUBJ atentzioa eman
118111 SUBJDetS atentzioa eman
118112 SUBJ-TZE PERPAUSA atentzioa eman
118120 atzentzioa eman SUBJ
118121 atzentzioa eman SUBJDetS
118122 atentzioa eman SUBJ-TZE PERPAUSA
118200 merezi izan
118210 SUBJ merezi izan
118211 SUBJDetS merezi izan
118212 SUBJ-TZE PERPAUSA merezi izan
118220 merezi izan SUBJ
118221 merezi izan SUBJDetS
118222 merezi izan SUBJ-TZE PERPAUSA
118300 balio izan
118310 SUBJ balio izan
118311 SUBJDetS balio izan
118312 SUBJ-TZE PERPAUSA balio izan
118320 balio izan SUBJ
118321 balio izan SUBJDetS
118322 balio izan SUBJ-TZE PERPAUSA
11 Antzekoak dira, ez berdinak, berdin/axola/inporta izan [118400-118500]eta iruditu [118600]aditzak.11 Aurrekoek ez bezala, oraingoek jokamolde absolutiboa zein ergatiboa onartzen dute, nahiz eta alternantziarako baldintzak zertxobait aldatzen diren : hautazko-edo ditugu lehenengoak (3), gramatikalki (aspektua, DAT komunztadura, e.a.) baldintzatua azkena (4) :
Lapurdum, 13 | 2009 7
(3) Berdin zait hori / Berdin dit horrek
(4) Zure proposamena egokia iruditu zait / Zure proposamenak zuzena dirudi
12 Jokamolde ergatiboan –TZEA subjektu konpletiboek sarri ez dute erakusten behar luketen –k deklinabide-marka (5)-(6) :
(5) Berdin dit arrazoia izatea( %k)
(6) Zaila dirudi Athletik finala galtzea( %k)
13 Jakina, horrek perpausen eta DetS-en arteko asimetria eta hitz-hurrenkeraren garrantzia kontuan hartzera eraman gaitu.
14 Bukatzeko, ez dut ahaztu nahi izan Rezac efektua (2007ab) deituko dudan fenomenoa. Ikertzaile honek hainbat adibide aurkitu ditu non subjektu ergatiboak eskatzen dituen iruditu igoera-aditzak pluraleko komunztadura egiten duen ustezko ABSko argumentu batekin. Hemen bere adibideetako bat :
(7) Kanpotik begiratuta denak desberdinak direla dirudite
(Tolosaldeko hitza, « Mundua zeharkatuz, etxetik », Esti Ezeiza 10/10/2007)
15 Hizkera askotan gertatzen den mugatu pluraleko kasu-marka ABSen eta ERGen arteko sinkretismoa dela medio, (7)-ko adibideak bi azterbide onar litzake. Lehenengoan, (7)- koa euskara batuko Kanpotik begiratuta denEK desberdinak direla dirudite esaldiaren parekoa litzateke, hau da, dirudite adizki jokatuak perpaus nagusira igo eta ERG kasuz markatutako denek subjektuarekin egingo luke komunztadura. Bigarrenean, berriz, urruneko numero-komunztadura gisa (ik. 2.7 atala) aztertuko genuke, hau da, euskara batuan ezgramatikala den *Badirudite kanpotik begiratuta denAK desberdinak direla esaldiarekin parekatuta ; oraingoan, dirudite aditzak izenordain betegarri bat hartuko luke subjektutzat baina komunztadura menpeko perpaus konpletiboan legokeen denak argumentuarekin egingo luke distantzian. Auzi teoriko hori argitze aldera gehitu ditut [118615-118619] galdegaiak : hauen artean azkena da garrantzitsuena, hitz- hurrenkeraren bitartez bereizten dituelako perpaus nagusiaren eta mendekoaren arteko mugak ; gainerako laurak kontrolerako baino ez dira.
Lapurdum, 13 | 2009 8
2.2. Antipasiboak
16 Gutxi badira ere, euskarak baditu antipasibotasunaren definizioari ondo egokitzen zaizkion alternantziak erakusten dituzten aditzak. Bere 2003ko lanean, de Rijk-ek hamalau aurkitu zituen guztira : gogoratu, oroitu, ahaztu, ahantzi, trufatu, burlatu, baliatu, erditu, errukitu, hautatu, gozatu, mintzatu, nagusitu eta eskarniatu. Egitura antipasiboetan hiztunak aditz iragankor bat iragangaitz gisa baliatzen du sintaxian, barne-argumentua PoS kategoriara ‘degradatuta’ ; hizkuntza ergatiboetan, moldaketak kanpo- argumentuaren ohiko ERG kasua ABS bihurtu eta izan aditz laguntzailea agerrarazten du aditz jokatuan :
(8) Gogora ezazu umeak gauero tapatzea / Gogora zaitez umeak gauero tapatzeaz
(9) Ederki baliatu du emandako aukera / Ederki baliatu zen emandako aukeraz
17 Ikertzaileek (Ortiz de Urbina 1989, de Rijk 2003) hamalau alternantziak lexikotzat jotzen dituzte, egiturak ez duelako inongo produktibotasunik hizkuntzan.12
18 Hemen hamalau aditzak aztertzea proposatzen dut, emaitzek NOR-NORK eta NOR- ZERTAZ egituren erabilera-maiztasunak eta eremuak zehazteko aukera emango digutelako. Gainera, datuok aurreko atalekoekin alderatzen baditugu, hizkeren sistema ergatiboen kontsistentzia ere analizatu ahal izango dugu, esan nahi baita ikusi ahal izango dugula ea bat datozen atal bietan izan/*edun edo ABS/ERG txandaketen azpian dauden irizpide semantikoak.
Lapurdum, 13 | 2009 9
200000 Antipasiboak
210000 gogoratu/oroitu
210001 nor-nork
210002 nor zertaz
220000 ahaztu (ahantzi)
220001 nor-nork
220002 nor zertaz
230000 trufatu/burlatu
230001 nor-nork
230002 nor zeinetaz
240000 baliatu
240001 nor-nork
242002 nor zeinetaz
250000 erditu
250001 nor-nork
250002 nor zeinetaz
260000 errukitu
260001 nor-nork
260002 nor zeinetaz
270000 hautatu
270001 nor-nork
270002 nor zeinetaz
280000 gozatu
280001 nor-nork
280002 nor zeinetaz
290000 mintzatu
Lapurdum, 13 | 2009 10
290001 nor-nork
290002 nor zeinetaz
211000 nagusitu
211001 nor-nork
211002 nor zeinetaz
212000 eskarniatu
212001 nor-nork
212002 nor zeinetaz
2.3. Bihurkari-elkarkari ez-kanonikoak
19 Ezaguna da euskaldunok ez-kanonikoa den bigarren estrategia bat darabilgula bihurkaritasuna eta elkarkaritasuna adierazteko.13 Estrategia hori dela medio, predikatu iragankor baten ergatibotasuna erabat galtzen da, hau da, ERG gabe subjektuak ABS kasua hartzen du eta izan aditz laguntzaileak *edun ordezkatzen du :
(10) Aitorrek oso ondo zaintzen du bere burua / Oso ondo zaintzen da Aitor
(11) Bi taldeek ez dute elkar errespetatzen / (*)Bi taldeak ez dira batere errespetatzen
20 Itxura batean estrategia askoz hedatuago dago Hegoaldean Iparraldean baino, eta batez ere mendebaldeko hizkeretan. Etxepare (2003b) lanean dugu fenomenoaren deskribapen osoena. Bi faktore nagusi aipatzen ditu bihurkari-elkarkari ez-kanonikoen erabilera mugatzen dituztenak. Lehena sintaktikoa da, garrantzia baitauka « desagertarazitako » anafora lexikoak egitura bihurkari-elkarkari kanonikoan agertuko lukeen kasuak ; izan ere, posible da ABS-z markatutako anafora bati dagokionean (12a), askoz onargaitzagoa DAT-ari dagokionean (12b), eta guztiz ezinezkoa zehar-kasu bati dagokionean (12c) :
(12) a. Jon goizean orraztu da ABS
b. (*)Proposatu naiz aurten lan gutxiago egitea DAT
c. Nire aita arduratzen da *(bere buruaz) Po (Albizu 2001)
21 Bigarrena, berriz, semantikoa da, aditz inkoatiboek (erre, puztu, ito, nahastu…), egoera- aditzek (maite izan, ezagutu, miretsi, hobetsi…) eta irudikapen aktiboko aditzek (errepresentatu, irudikatu eta erakutsi) ERG egitura eskatzen dutelako, ustez :
Lapurdum, 13 | 2009 11
(13) a. *Jon gasolinarekin erre da ‘erre du bere burua’ (inkoatiboa)
b. *Ume hori gehiegi maite da (egoera)
c. *Koroa batekin errepresentatzen naiz koadroetan (irudikapen aktiboa)
22 Fenomenoa sintaktikoa da argi eta garbi, ez lexikoa ; bestela ezin genuke azaldu ondorengo egitura iragankor peto-petoek erakusten duten kasua :
(14) a. (*)Etxe berria erosi naiz (Euskaltzaindia, 1987 :56)
b. (*)Proposatu naiz aurten lan gutxiago egitea (Albizu, 2007)
23 Galdegai-zerrendan aurreko guztiak sartu ditut inkoatiboak izan ezik. Estrategia onar lezaketen 8-9 aditz agentiboz [311100 eta 312100] ordezkatu ditut. Oro har, ustez hizkeretan alternantziak eman litzaketen aditzak aukeratu ditut zerrendarako. Salbuespen dira horretan zehar-kasuak [313000], zeren garrantzitsu iritzi diot murriztapen gramatikala datu-bilketaren bitartez baieztatzeari.
24 Elkarkarietan zertxobait aldatzen dira egitura ABSa onartzen duten testuinguruak. Horrela, Etxeparek (a) bezalakoak ontzat ematen ditu eta (b) modukoak gaitzesten :
(15) a. Zenbat maite diren bi ahizpak !
b. *Gehiegi maite da neska hori
Lapurdum, 13 | 2009 12
25 Faktore hori neurtze aldera, zerrenda bertsua proposatu dut bihurkarietarako zein elkarkarietarako. Diferentzia bakarra da bigarren honetan hiruzpalau aditz aldatu — orraztu [321100] jantzi-ren [311100] eta eman [322170] erosi-ren [312190] ordez— edo gehitu ditugula —galdetu eta kasu egin [322180-322190]. Elkar zenbaitetan parentesien artean emanez, adierazi nahi izan dut ez dugula baztertu behar hiztunek izan aditz laguntzailea izenordain elkarkariarekin, hala elkarrekin nola bata bestearekin batera erabiltzea (16c) :
(16) a. Lagun onek {elkar/bata bestea} babesten dute beti b. (*)Lagun onak beti babesten dira c. (*)Lagun onak {elkar/bata bestea} babesten dira beti
320000 Elkarkariak
321000 ABS
321100 Agentiboak
321110 orraztu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321120 garbitu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321130 sendatu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321140 zaindu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321150 prestatu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321160 aurkeztu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321170 babestu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321180 goraipatu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321190 eman {ERG elkar / ABS (elkar)}
321200 Egoera-aditzak
321210 maite izan {ERG elkar / ABS (elkar)}
321220 ezagutu {ERG elkar / ABS (elkar)}
321230 gorrotatu {ERG bere burua / ABS (elkar)}
321300 Irudikapen aditzak
321310 errepresentatu {ERG elkar / ABS}
321320 irudikatu {ERG elkar / ABS}
Lapurdum, 13 | 2009 13
322000 DAT
322100 Agentiboak
322110 jantzi {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322120 zikindu {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322130 sendatu {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322140 prestatu {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322150 hautsi {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322160 proposatu {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322170 eman {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322180 galdetu {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
322190 jaramon/kasu egin {ERG elkarri / ABS (elkarri)}
323000 Zehar-kasuak
323100 -gan sinetsi
323200 -z fidatu
323300 -z arduratu
323400 -rekin kexu izan
2.4. Predikatu konplexuak
26 Behar, nahi, ezin eta ahal aditz modalek predikatu konplexuak osatzen dituzte mendeko predikatuarekin. Halakoetan aditz ez-akusatiboekin bakarrik antzeman daitekeen kasu- alternantzia gertatzen da subjektuaren kasua zeinek determinatzen duen : aditz modala nagusitzen bada, ergatiboz markatuta agertuko zaigu eta aditz laguntzailea *edun izango da ; mendeko aditz ez-akusatiboa gailentzen bazaio, berriz, subjektua absolutibozkoa izango da eta aditz laguntzailea izan :
(17) a. {Umeak/Umeek} hondartzara joan behar/nahi {dira/dute}
b. {Umeak/Umeek} berandu etorri ahal {dira/dute}
c. Elurtza hauekin {mendizaleak/mendizaleek} ezin izan {dira/dute} inora atera
Lapurdum, 13 | 2009 14
27 Jakina denez, mendeko NOR-NORI predikatuekin modalaren eragina neutralizatu egiten da eta, beraz, absolutibozko subjektua eta izan aditz laguntzailea ditugu printzipioz aukera bakarrak (18).14 Hala ere, nik neuk susmoa dut okertzat jotzen ditugun horiek gazteen edo gazteenen artean zabaltzen hasiak direla
(18) a. {Familia/*Familiak} hurbildu behar/nahi {zaio/*dio}, baina ez diete uzten
b. Orain bai, {familia/*familiak} hurbildu ahal {zaio/*dio} gaixoari
c. {Peru /*Peruk} ezin izan {zaio/*dio} Mireni bidean elkartu
28 Bariazio horri OEH IV-k (304. orr.) eta Goenagak (2006) nabarmendutako zenbait alderdi gaineratu behar zaizkio, zeren lan horietan esan bezala gutxienez beste hiru faktorek eragin diezaiokete ez-akusatibo + behar predikatuko subjektuaren ergatibotasunari —betiere *edun aditz laguntzaileari eusten zaiola : 15 (i) subjektua perpausa izateak (19), (ii) aditza edo kopulatiboa edo existentziala izateak (20), eta (iii) subjektua aditzaren eskuinaldean agertzeak (21). Hiru adibideak Goenagaren lanetik atera ditut, lehena OEHren aipamen batekoa eta hurrengo biak berak aurkituak :
(19) « Eta oriek menderatzea…izan behar du…egitekorik andiena » (Gco II, 31)
(20) « Itsaso gaizto samarra egon behar du » (R. Illarramendi, Testimonio falsoa, 5)
(21) « Oraintxen laster izan behar du meza » (ib.)
29 Horiek guztiak zerrendako [411000-412000] galdegaietan jaso ditut. Eta irudia osatze aldera, azkenengoz kontuan hartu beharko dugu aurreko ataleko egitura bihurkari- elkarkari ez-kanonikoak modalekin batutakoan gertatzen dena [413000] ; izan ere, ez- akusatiboa + nahi + *edun darabilgun zenbait hiztunok errazago onartzen ditugu —guztiz onak izan gabe—( ? ?)dantzaldirako prestatu nahi da erako esaldiak *etxera etorri nahi da tankerakoak baino (Albizu 2007).
Lapurdum, 13 | 2009 15
30 Aditz modalek ez ezik, ari progresiboak ere bariaziorako bidea ematen digu. Hala gertatzen da, batetik, aditz metereologikoekin (22) eta, bestetik, mendeko aditz iragankorrekin (23) ari-ren izaera diferentziak —aditza edo aspektu-marka (Laka 2006) — direla medio :
(22) Euria ari {du/da}
(23) Euskara ikasten ari {du/da}
31 Aditz ez-akusatiboei begiratuta, ez daukagu printzipioz inongo aldakortasunik (23)-ko bi sistemen artean, biek kasu-markatze absolutiboa ematen digutelako. Hala ere, badago litekeen hirugarren sistema bat ere, ikertzaileok, aukera gisa behintzat, gogoan hartu behar genukeena. Alegiazko sistema horretan, aditz modalen ezin du joan/joan {behar/ahal/nahi} du ereduei jarraituta euskaldun (oso gazte ?) batek etxean sartzen ari du erakoak sor litzake [421000]. Ba al dago halakorik ? Eta modalen parekoak izanez gero, ezinbestean aztertu behar genituzke bai nor-nori predikatuak [422000] bai bihurkari- elkarkari ez-kanonikoak [424000] :
Lapurdum, 13 | 2009 16
2.5. Aditz trinkoen eta perifrastikoen arteko asimetriak
32 Aditzek sarri erakusten dituzte kasu-alternantziak euskaraz. Batzuetan, aditz berak erabilera ERG-dunak zein ERG-gabeak dauzka, haien arteko diferentzia semantikoak direla medio (24). Beste zenbaitetan, hala gertatzen da ageriko diferentzia semantikorik gabe ere (25). Eta, bukatzeko, beste askotan egitura sintaktikoak berak, alegia, perpaus motak berak inposatzen dio txandaketa —boz ertainak (26a), inpertsonalak (26b) edota bihurkari-elkarkari ez-kanonikoak (26c).
(24) a. Ez al dizkiozu eskerrak eman oraindik ?
b. Ama negar egiteari eman zitzaion
(25) a. Zertan jardun {dute/dira} egun osoan ?
b. Bi malko lodi isuri {zituen/zitzaizkion}
(26) a. Oso erraz edaten da Nafarroako ardo beltz hori !
b. Ez da ezer saldu goiz osoan
c. Nor ez da oraindik orraztu ?
33 Forma perifrastikoak ederki egokitzen dira aditzen unean uneko kasu-premietara, horretan *edun/izan aditz laguntzaileen txandakatzeaz baliatzen direlako. Forma trinkoek, ordea, oso kasu-molde zurruna agertzen dute, ergatiboa izatea edo ez izatea berezkoa, morfologian bertan finkatuta edukiko balute bezala. Horren erakusgarri dira
Lapurdum, 13 | 2009 17
kasu-moldearen aldaketa eskatzen duten egituretan, hau da, inpertsonaletan eta perpaus bihurkari-elkarkari ez-kanonikoetan adizki trinkoek agertzen duten debeku zorrotza (Albizu 2003). Ikusi, bestela, (27)-ko eta (28)-ko adibideak :16
(27) a. Orain hobeto ezagutzen dute elkar vs. Orain hobeto ezagutzen dira
b. Orain hobeto dazagute elkar vs Orain hobeto dazagute (*elkarkaria)
(28) a. Donostiara daramate arraina une honetan (inpertsonala)
b. Donostiara darama arraina une honetan (*inpertsonala)
34 Hori horrela, trinkoen eta perifrastikoen arteko asimetria garrantzitsua da, ez beharbada fenomenoaren banaketa dialektala mugatzeko —ziurrenik eremu osokoa izango da—, baizik eta sistemaren ergatibotasunaren izaera bera finkatzeko. Esan nahi baita kontraste horrekin euskararen ergatibotasuna, semantikoa edo sintaktikoa ez ezik, fenomeno morfologikoa ere badela. Eta azken hau erakuste aldera, halako asimetriak bilatu nahi ditut ikusi, ezagutu eta eman aditzen erabilera bihurkariak baliatuta [510000-530000].
500000 Adizki perifrastikoak eta trinkoak
510000 Ikusi (bihurkaria)
511000 Perifrastikoa
512100 Bere burua norberaren burua ondo ikusi
512200 Ez-kanonikoa ondo ikusi + izan
512210 Ikusi da
512220 Ikusten ari da (kontrolerako)
512000 Trinkoa
512100 Bere burua norberaren burua ondo ikusi
512200 Ez-kanonikoa ABS ondo ikusi
512300 Bihurkaria ez den (kontrolerako) perpausa
520000 Ezagutu (elkarkaria)
521000 Perifrastikoa
521100 Elkar ERG elkar ezagutu
Lapurdum, 13 | 2009 18
521200 Ez-kanonikoa ABS (elkar) ezagutu + izan
521210 ezagutzen dira
521220 ezagutzen ari dira (kontrolerako)
522000 Trinkoa
522100 Elkar ERG elkar ezagutu
522200 Ez-kanonikoa ABS (elkar) ezagutu
522300 Elkarkaria ez den (kontrolerako) perpausa
530000 Eman (bihurkaria)
531000 Perifrastikoa
531100 Bere burua ERG norberaren burua eman
531200 Ez-kanonikoa ABS eman + izan
531210 eman zaio
531220 ematen ari zaio (kontrolerako)
532000 Trinkoa
532100 bere burua ERG bere burua
532200 Ez-kanonikoa ABS eman
532300 Bihurkaria ez den (kontrolerako) perpausa
35 Ildo beretik, aztertu beharrekoak dira erabilera ERG-dunak zein ERG-gabeak edukita (alegia, (24)-koen eta (25)-ekoen tankerakoak), joko biak, hala perifrastikoa nola trinkoa, erakusten dituzten aditzak. Bakanak dira : jarraiki, jardun, erion, atxiki, irudi, eman [540000-590000] eta agian ihes egindako besteren bat. Zeren oso litekeena da zenbait hizkeratan —gutxitan ziurrenik— aditzaren formak bereiztea haien kasu- portaera. Esate baterako, ba al dago NOR-NORK den dihardu-rekin batera NOR kasu- markatzea duen jardun da bakarrik erabiltzen duenik ? Edo darraio-rekin (NOR-NORI) batera jarrai(ki)tzen diot (NOR-NORI-NORK) erabiltzen duenik ? Eta hori zinez interesgarria litzateke berriro ere ergatibotasunak motibazio morfologikoa edukiko lukeelako.
Lapurdum, 13 | 2009 19
540000 Jarraitu (jarraiki)
541000 Perifrastikoa : {ABS _ zaio / ERG _ dio}
542000 Trinkoa : {ABS / ERG }
543000 Ari
550000 Jardun (ihardun, ikarduki)
551000 Jardun ‘aritu’
551100 Perifrastikoa : {ABS _ da / ERG _ du}
551200 Trinkoa : {ABS / ERG }
552000 Jardun ‘hitz egin’
552100 Perifrastikoa : {ABS _ da / ERG _ du}
552200 Trinkoa : {ABS / ERG }
560000 Erion (jario/jariatu)
561000 nor-nori tximiniari kea
561100 Perifrastikoa
561200 Trinkoa
562000 nor-nork tximiniak kea
562100 Perifrastikoa
562200 Trinkoa
570000 Atxiki zura azalari atxiki
571000 nor-nori
571100 Perifrastikoa
571200 Trinkoa
572000 nor-nork (‘eutsi, heldu’) zaldia atxiki
572100 Perifrastikoa
572200 Trinkoa
580000 Iruditu
Lapurdum, 13 | 2009 20
581000 nor-nork zuzen(a) iruditu
581100 Perifrastikoa
581200 Trinkoa
582000 nor-nori-nork zuzen(a) iruditu
582100 Perifrastikoa
582200 Trinkoa
583000 nor-nori zuzen(a) iruditu
583100 Perifrastikoa
583200 Trinkoa
590000 Eman
591000 nor-nork eman …-ela
591100 Perifrastikoa
591200 Trinkoa
592000 nor-nori-nork zerbait norbaiti eman
592100 Perifrastikoa
592200 Trinkoa
593000 nor-nori ‘lotu, atxiki’ eman zerbaiti/zerbaitera
593100 Perifrastikoa
593200 Trinkoa
36 Edonola ere, onartu behar dut, adizki trinkoen erabilera-urria dela eta, oso zaila izango dela atal honetan jomuga ditugun datuak jasotzea.
2.6. Aditz ez-akusatiboekiko NOR-(NORI)-NORK komunztadura bitxia
37 Ergatibotasunarekin lotu ohi den *edun erroa 17 daramaten NOR-NORK edo NOR-NORI- NORK aditz laguntzaileez lagunduta agertzen zaizkigu aditz ez-akusatiboak zenbait hizkeratan. Horren adibide dira Fernándezek (2004) Hondarribiakoan jaso dituen ondoko erabilerak :
Lapurdum, 13 | 2009 21
(29) a. Niri sagarrak gustatzen nauzki
b. Zuri marmitakoa gustatzen dizu
38 Lehenengoan, izan/*edun txandakatzea Datiboaren lekualdatzea edo solecismo de la costa deritzon fenomenoarekin batera gertatzen da.18 Hau da, adizki jokatuak ohiko pertsona-atzizkiak gabe, aurrizkiak darabiltza DAT argumentuarekiko komunztadura markatzeko.19 Bigarrenean, berriz, adizki jokatuak DAT komunztadurari eusten dio, eta ABS argumentuari dagokionez, duda-mudakoa da komunztadura ABSkoa ala ERGkoa den.20,21
39 Itxura batean, bai bateko bai besteko aditz laguntzailean gertatzen den ABS/ERG txandakatzea morfologikoa da, ez sintaktikoa, sagarrak eta marmitakoa subjektuek ABS kasuari eusten diotelako (Fernández 2001 2004, Fernández eta Ezeizabarrena 2001). Dena dela, Rezac-ek (2007b, 2008) halako testuinguruetan ERGkoak onartzen dituzten euskaldun gazteak aurkitu ditu Tolosan zein Errenterian.
40 ABS zein DAT argumentuen pertsonak zerikusi handia dauka fenomenoan. Tolosako (Rezac 2008) zein Ondarroako (Arregi 2004) hizkeretan, ABS argumentuak 1. edo 2. pertsonakoa izan behar du alternantzia gertatzeko (30) ; Hondarribikoan (Fernández 2004), NOR-NORK jokoa 1. pertsona singularreko DAT argumentuekin aurkitzen dugu bakarrik eta NOR-NORI-NORK jokoa gainontzekoekin (31) :
(30) Zu niri es dostasu gustaten vs. Jon niri ez gasta gustaten
(31) Jon niri gustatzen nau vs. (Jon guri gustatzen digu/ttiu)
41 Gure galdera-sortarako, bi aditz aukeratuko ditugu —etorri [610000] eta gustatu (laketu) edo bururatu (otu) [620000]— morfologiak kontrakoa adierazi arren, oso egitura sintaktiko ezberdinak dituztelako biek (Artiagoitia 2000, Albizu eta Fernández 2006, Fernández 2007, Rezac 2008 ale hau). Izan ere, diferentzia horren isla dira Manterola ikertzaile hondarribitarrak bere hizkeran duen honako asimetria :
(32) Zu neri {gustatzen/*hurbildu} nazu (Manterola, 2004 :4).
42 Aditz bakoitzean pertsona-marken lau konbinazio sartu ditut faktore horren
inportantzia mugatzeko. Guztietan, litezkeen hiru erantzunak jaso ditut : ABS_izan(N-Ni)
aukerak adierazten du hizkerak ez daukala lekualdatzerik ; ABS_*edun(N-(Ni)-Nk)
aukerak, alternantzia morfologikoa dela, eta ERG_*edun(N-(Ni)-Nk) erantzunak, sintaktikoa dela.
Lapurdum, 13 | 2009 22
2.7. Urruneko komunztadura
43 Etxepare ikertzaileak (2003ab) luze eta sakon aztertu du euskarako urruneko komunztadura. Honetan, perpaus nagusiko aditz laguntzaileak berez perpaus berekoa ez den argumentu batekin komunztadura egin eta haren pertsona (33) zein numeroa (34) markatzen du :
(33) [Zu bisitatzen] segitzen ?du / zaitu
(34) [Nobela beltzak irakurtzea] gustatzen zaio / zaizkio
44 Urruneko komunztadura gertatzea ala ez hainbat faktoreren menpe dago. Etxeparek predikatuen izaera, infinitiboekiko komunztadura, lokalitatea, menpeko subjektuaren izaera eta beste batzuk zehaztu ditu bere lanean. Gureari dagokionez, fenomenoak ez du printzipioz zertan eragin perpausaren ergatibotasunean, izan ere, NOR-(NORI)- NORK jokuko aditzek bakarrik onartzen baitute urruneko pertsona-komunztadura. Hala eta guztiz, Etxeparen (2003a) hizkeran badira NOR aditz gutxi batzuk —zehazki, hasi, aritu, ibili eta saiatu—urruneko komunztadura onartzeaz gainera ezusteko ABS/ ERG txandakatzea dakartenak :22
(35) a. [Ni aspertzen] ari ?zinen
b. [e aspertzen] ari ninduzun (Etxepare, 2003a :171)
(36) a. Saiatuko gara [zuri hori ematen]
b. Saiatuko dizugu [e e ematen] (Etxepare, 2003a :173
45 Gure galdera-sortak azken lau aditzen portaera hori aztertu eta identifikatu nahi du [722110-722210-722310-732310]. Lau horiek kontrolerako diren beste datu-sorta batzuekin osatu ditugu : batetik, partizipiozko osagarriak dutenak [710000], NOR- (NORI)-NORK aspektu aditzak [721000] eta NOR-(NORI)-NORK berregituraketa aditzak [731000], aztergai ditugun hizkerek urruneko pertsona-komunztadura duten
Lapurdum, 13 | 2009 23
ziurtatzeko ; bestetik, lau aditzen erabilera iragankor arruntak [722120-722220-722320-732320] :23
700000 Urruneko komunztadura
710000 Partizipiozko osagarriak dutenak
711000 Behar
712000 Ahal
713000 Posible
720000 Aspektu aditzak (kontrolerako)
721000 nor-(nori)-nork aditzak
721100 bukatu
721200 ekin
721300 utzi
722000 nor aditzak
722100 hasi
722110 urruneko komunztadura
722120 erabilera iragankor arrunta (kontrolerako)
722200 aritu
722210 urruneko komunztadura
722220 erabilera iragankor arrunta (kontrolerako)
722300 ibili
722310 urruneko komunztadura
722320 erabilera iragankor arrunta (kontrolerako)
730000 Berregituraketa aditzak
731000 nor-(nori)-nork aditzak
731100 asmatu (kontrolerako)
731200 jakin
732000 nor aditzak
Lapurdum, 13 | 2009 24
732100 saiatu
732110 urruneko komunztadura
732120 erabilera iragankor arrunta (kontrolerako)
3. Bi hitz datu-bilketako metodologiaz
46 Behin bildu beharreko datuak zehaztutakoan, kontua da informazioa nola jaso. Espazio faltaren aitzakiaz, ezer gutxi esango dut hemen alderdi metodologikoari buruz. Badira Europan gurearen antzeko hainbat proiektu ─besteak beste, Syntactic Atlas of the Dutch Dialects (SAND), Syntactic Atlas of Northern Italia (ASIS), Scandinavian Dialect Syntax (ScanDiaSyn), Syntax of Hessian Dialects (SyHD)─ eta guk haien metodologiak eredutzat hartu eta gure premietara egokituko ditugu.
47 Horrela, bi fase bereiziko ditugu datu-bilketan : lehena, postaz egindako ikerketa pilotoa eta, bigarrena, aurrez aurreko elkarrizketa(k). Ikerketa-pilotorako esanguratsu izan daitezkeen 15 bat toki aukeratuko ditugu, eta bakoitzean hiru informatzaile. Ahal izanez gero, familia bereko hiru kide bilduko ditugu, hirurak belaunaldi ezberdinetakoak (20, 45 eta 70 urte ingurukoak). Diferentziak aldaera diastratikoak identifikatzen hasteko baliatuko ditugu ; ezaugarri komunak, berriz, hizkera- ezaugarrien sendotasuna baieztatzeko. Lehen fase honek datu-bilketan erabilitako metodoen edo galdetegien gabeziez ohartaraziko digu ; gainera, ergatibotasunaren aldakortasunaren lehen irudia ere emango digu, zer aldatzen den eta non aldatzen den erakutsiko baitigu.
48 Ergatibotasunaren fenomenoa aztertzerakoan, hiru dira nire ustez bai lehen fasean bai bigarrenean erabili beharko ditugun metodoak :
i. itzulpen galderak (batutik hizkerara)
ii. osatzeko galderak (hutsuneak betetzekoak)
iii. iritziak emateko galderak (batez ere, aukera anitzetan onargarritasun mailak bereiztekoak)
49 Jakitun gaude hiru metodoek mugak dituztela (ikus, adibidez, Gerritsen 1993, Cornips & Jongenburger 2001 eta Cornips & Poletto 2005) eta, beraz, gaizki prestatu edo aplikatuz gero, ikerketa-lana zapuzteko edo, oraindik okerrago, ondorio makurretara iristeko arriskua dakartela. Arazo metodologikoei aurre egitea izango da aurrerantzean erronka nagusia.
4. Laburbilduz
50 Sinetsita nago ergatibotasuna dialektologikoki modu sistematikoan aztertzeak interes deskriptibo, dialektologiko zein teoriko handia daukala. Lehen urratsak egite aldera, ikerketa-egitasmo hau prestatu eta plazaratu nahi izan dut : arlo metodologikoan
Lapurdum, 13 | 2009 25
heldugabe badago ere, proiektua aski garatuta dago eta oso zehatza da azterkizun diren aldagaiei dagokienez. Basdisyn-eko taldekideok egitasmo hau eta molde bertsuko beste zenbait proiektu prestatzen dihardugu orain, ahalegin horien fruituak, epe laburrean ez bada, epe ertainean jasoko ditugulako esperantzarekin. Nire uste apalean, helburuak betez gero lorpenak ez dira makalak izango. Alderdi deskriptiboan, ergatibotasunak hizkeraz hizkera erakusten duen sendotasuna neurtu ahal izango dugu. Gainera, sendotasuna ez ezik, ergatibosatunari eragiten dioten faktoreak ere, dela semantikoak, dela sintaktikoak edo morfologikoak, hizkeraz hizkera mugatu ahal izango ditugu eta, hari horretatik tiratuta, izenburuko galderari erantzun ahal izango diogu : kasu- sistema ergatibo bakarra ala gehiago ditugu euskal hizkeretan ?
51 Dialektologiaren esparruari dagokionez, eta beharbada atrebentzia handiegia da nik hala esatea, iruditzen zait proiektuak, beste bide bat erakutsiz, zertxobait iraultzen duela dialektologiaren ikuspuntu tradizionala, zeren fenomeno sintaktiko partikularretatik harago eginez, makro-fenomeno bat, ergatibotasuna hartzen dugu aztergai eta aldagai. Aurrekoaz gainera, esperantza dut ikerlan honek gure tradizio dialektologikoan batutako datuak osatuko dituela ; izan ere, dialektologia-lanetatik kanpo gelditu ohi dira hemen jaso ditugun aldagaietako batzuk, esaterako, urruneko komunztadura. Onenean, datuek hizkeren ezkutuko ezaugarri bereizleak antzemango dituzte eta baliagarriak izango dira euskararen azterketa diatopikoan zein diastratikoan.
BIBLIOGRAPHIE
Alberdi, Xabier. 2003a. « The transitivity of borrowed verbs in Basque : An outline ». B. Oyharçabal (arg.), Inquiries into the lexicon-syntax relations in Basque. Leioa eta Donostia : EHU eta Gipuzkoako Foru Aldundia. 23-46.
—. 2003b. « Euskal aditz mailegatuen erregimena : hurbilketa ». J.M. Makatzaga eta B. Oyharçabal (arg.), Euskal gramatikari eta ikerketari buruzko ikerketak XXI. mendearen atarian. Gramatika gaiak, Iker 14 (1). Bilbo : Euskaltzaindia. 37-60.
Albizu, Pablo. 2001. « Sobre la distribución sintáctica de las formas finitas del verbo vasco : condicionamiento léxico y sintáctico ». ASJU 35 :1, 65-106.
—. 2002. « Basque Verbal Morphology : Redefining cases ». X. Artiagoitia, P. Goenaga eta J.A. Lakarra (arg.), Erramu Boneta : Festchrift for Rudolf P. G. de Rijk. Bilbo : EHU. 1-19.
—. 2004. « Dativos y ergatividad en vasco : condiciones sintácticas para un desencuentro ». M. Villayandre (arg.), Actas del V Congreso General de Lingüística. Madrid : Arco/Libros. 211-222.
—. 2007. « Euskararen ergatibotasuna : ohar batzuk dakigunaz eta ez dakigunaz », Koldo Mitxelena Katedraren II. Biltzarra, Gasteiz 2007/10/08-11..
— eta Beatriz, Fernández. 2002. « Datives’ intervention effect on Ergativity in Basque ». XII Coloquio de Gramática Generativa-n irakurritako txostena, Universidad Nova de Lisboa, Lisboa. (2002ko apirilaren 15-17a)
Lapurdum, 13 | 2009 26
— eta Beatriz, Fernández. 2006. « Licit and illicit ERG-DAT pairings ». B. Fernández & I. Laka (arg), Andolin gogoan. Essays in honour of Professor Eguzkitza. Leioa : EHU. 69-96.
Aldai, Gontzal. 2006. « Is Basque morphologically ergative ? (I) « The semantic (i.e. split- intransitive) case-marking system of Western Basque ». B. Fernández & I. Laka (arg), Andolin gogoan. Essays in honour of Professor Eguzkitza. Leioa : EHU. 117-138.
Arregi, Karlos. 2004. « The Have/Be Alternation in Basque ». MITko eskuizkribua, Cambridge Mass.
— eta Andrew Nevins. 2008. « A Principled Order to Postsyntactic Operations ». Univ. of Illinois at Urbana-Campaign eta Harvard University.
Artiagoitia, Xabier. 2000. Hatsarreak eta Parametroak Lantzen. Vitoria-Gasteiz : Arabako Foru Aldundia eta UPV/EHU.
—. 2001a. « Irudiak eta emaileak ». ASJU 35 :1, 29-64.
—. 2001b. « Seemingly ergative and ergatively seeming ». J. Herschensohn, E. Mallén & K. Zagona (arg.), Features and Interfaces in Romance. Essays in honor of Heles Contreras. Amsterdam/ Philadelphia : John Benjamins. 1-22.
Aurrekoetxea, Gotzon. 1996. « Hizkerak banatzeko ezaugarriez », ASJU 30, 127-143.
— eta Bidegain, Xarles. 1993. « Euskal Herriko hizkuntz atlasa. Galdesorta-Cuestionario- Questionnaire », Euskera XXXVIII-2, 529-647.
Cornips, Leonie eta Willy Jongenburger. 2001. « Elicitation techniques in a Dutch syntactic dialect atlas project ». H. Broekhuis & T. van der Wouden (arg.), Linguistics in The Netherlands 18. Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins. 57-69.
— eta Cecilia Poletto. 2005. « On standardising syntactic elicitation techniques (part I) ». Lingua 115, 939-957.
Etxepare, Ricardo. 2003a. « Menpeko infinitiboak eta urruneko komunztadura ». Lapurdum 8, 167-206.
—. 2003b. « Valency and argument structure in the Basque verb ». J.I. Hualde eta J. Ortiz de Urbina (arg), A Grammar of Basque. Mouton de Gruyter : Berlin. 363-426.
Euskaltzaindia. 1995. « Ekartzea merezi du (31) », Euskaltzaindiaren Arauak, Bilbo : Euskaltzaindia. [http://www.euskaltzaindia.net/arauak/ dok/ProNor0031.htm]
—. 1987. Euskal Gramatika : Lehen Urratsak II. Bilbo : [http://www.euskaltzaindia.net/iker_jagon/ iker/gramatika]
—. 2001. « Behar/Nahi izan aditzaren jokabidea aditz iragangaitzekin (113-114) », Euskaltzaindiaren Arauak, Bilbo, Euskaltzaindia. [http://www.euskaltzaindia.net/arauak/ dok/ProNor0113.htm]
Fernández, Beatriz. 1997. Egiturazko kasuaren erkaketa euskaraz. Bilbo : UPV/EHU.
—. 2001. « Absolutibo komunztaduradun ergatiboak, absolutibo komunztaduradun datiboak : Ergatiboaren Lekualdatzetik Datiboaren Lekualdatzera ». B. Fernández & P. Albizu (arg.), Kasu eta Komunztaduraren gainean. On Case and Agreement, Bilbo : UPV/EHU. 147-165. [internet-en eskuragarri : http://www.ehu.es/servicios/se_az/pags/frp03/c40filol.pdf]
—. 2004. « Gustatzen nau gustatzen dizu : aditz laguntzaile eta komunztadura bitxiak perpaus ez- akusatiboetan ». P. Albizu & B. Fernández (arg.), Euskal Gramatika XXI. mendearen atarian : arazo zaharrak, azterbide berriak, Gasteiz : Arabako Foru Aldundia. 87-112.
Lapurdum, 13 | 2009 27
—. 2007. High and low datives in Basque bivalent constructions. Rutgers Universityko eskuizkribua. Rutgers, Connecticut.
— eta Mari Jose Ezeizabarrena. 2001. « Itsasaldeko solezismoa, Datiboaren Lekualdatzearen argipean ». J.M. Makazaga eta B. Oyharçabal (arg.), Euskal Gramatikari eta literaturari buruzko ikerketak XXI. Mendearen atarian. Gramatika gaiak, Iker 14-1. Bilbo : Euskaltzaindia, 255-278.
Gerritsen, Marinel. 1993. « The Methodology of the Syntactic Atlas of Dutch (AND) ». W. Viereck (arg.), Proceedings of the international congress of dialectologists : Historical Dialectology and Linguistic Change. Stuttgart : Franz Steiner Verslag. 343-367.
Goenaga, Patxi. 2006. « BEHAR-en lekua euskal hiztegian eta gramatikan ». B. Fernández & I. Laka (arg), Andolin gogoan. Essays in honour of Professor Eguzkitza. Leioa : EHU. 397-416.
Heath, Jeffrey. 1972. « Genitivization in Complement Clauses », ASJU 6 :46-66.
Holmer, Arthur. 1999. « An active analysis of Basque ergativity », Fontes Linguae Vasconum 31, 189-225.
Lafitte, Pierre. 1944 [1962]. Grammaire basque (Navarro-Labourdin littéraire). Donostia : Elkar.
Laka, Itziar. 1993. « Unergatives that Assign Ergative Case, Unaccusatives that Assign Accusative ». J.D. Bobaljik & C. Phillips (arg.), Papers on Case and Agreement I, MITWPL 18. Cambridge, Mass. : MITWPL. 149-172.
—. 1995. « Thetablind case : Burzio’s generalization and its image in the mirror ». E. Reuland (arg.), Arguments and Case. Explaining Burzio’s generalization. Amsterdam/Philadephia : John Benjamins. 103-129.
—. 2006a. « Deriving split-ergativity in the progressive ». A. Johns et al. (arg.), Ergativity. Dordrecht : Springer. 173-195.
—. 2006b. « On the nature of case in Basque : structural or inherent ? ». H. Broekhuis et al. (arg.), Organizing grammar. Berlin : Mouton de Gruyter. 374-382.
Levin, Beth. 1983. On the Nature of Ergativity. Doctorego tesia, MIT, Cambridge, Massachusetts.
Manterola, Julen. 2004. « Datiboaren Lekualdatzeaz ». EHUko eskuizkribua, Gasteiz.
Mitxelena, Luis & Ibon Sarasola. 1989. Orotariko Euskal Hiztegia (II-IV). Bilbo, Euskaltzaindia.
Ortiz de Urbina, Jon. 1987. « Kasu ezarketa eta ez-ergatibitatea euskaraz ». P. Salaburu (arg.), Sintaxi arazoak. Donostia : EHU. 35-48.
—. 1989. Parameters in the Grammar of Basque. Dordrecht : Foris.
—. 1991. « Deskripapenetatik azalpenetara euskal gramatikan ». A. Arejita (arg.), Euskal Sintaxiaz. Bilbo : Labayru. 11-27.
—. 2003a. « Semiauxiliary verbs ». J.I. Hualde & J. Ortiz de Urbina (arg.), A Grammar of Basque. Berlin : Mouton de Gruyter.
—. 2003b. « Impersonal clauses ». J.I. Hualde y J. Ortiz de Urbina (arg.), A Grammar of Basque Berlin : Mouton de Gruyter.
Oyharçabal, Beñat. 1992. « Structural Case and Inherent Case Marking : Ergaccusativity in Basque ». J.A. Lakarra eta J. Ortiz de Urbina (arg.), Syntactic Theory and Basque Syntax. Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia. 309-342 .
Rezac, Milan. 2007a. « (Structural) Ergative in Basque », MITko Workshop on Ergativity-n (2007-10) emandako hitzaldiko adibidetegia. Lehen atala.
Lapurdum, 13 | 2009 28
—. 2007b. « Absolutive displacement in Basque », MITko Workshop on Ergativity-n (2007-10) emandako hitzaldiko adibidetegia. Bigarren atala.
—. 2007c. « Last-Resort Dependent Case », MITko Workshop on Ergativity-n (2007-10) emandako hitzaldiko adibidetegia. Hirugarren atala.
—. 2008. « The syntax of eccentric agreement : The Person Case Constraint and Absolutive Displacement in Basque ». Natural Language and Linguistic Theory 28-1, 61-106.
—. Ale honetan. « Person restrictions in Basque intransitives ».
Rijk, Rudolph P.G. de. 2003. « Antipasiboak euskaran ». J.Mª. Makazaga eta B. Oyharçabal (arg.), Euskal gramatikari buruzko eta literaturari buruzko ikerketak XXI. mendearen atarian. Iker-14 (I). Bilbo, Euskaltzaindia. 385-394.
Salaburu, Pello. 1987. « IS-aren mugimendua ». P. Salaburu (arg.), Sintaxi Arazoak. Donostia-San Sebastián, UPV/EHU. 65-79.
Zabala, Igone. 2004. « Los predicados complejos en vasco ». E. Pérez Gaztelu, I. Zabala eta Ll. Gràcia (arg.), Las fronteras de la composición en lenguas románicas y en vasco. Donostia, Deustuko Unibertsitatea. 445-534.
NOTES
1. Ikusi, adibidez, Aurrekoetxea eta Bidegainek (1993) eta Aurrekoetxeak (1996) osatutako ezaugarri-zerrendak. 2. Honakoak nabarmenduko nituzke: Levin (1983), Ortiz de Urbina (1987 1989), Oyharçabal (1992), Laka (1993 1995 2006), Fernández (1997), Holmer (1999), Aldai (2006), Albizu (2007) eta Rezac (2007abc). 3. Albizu (2007) eta Rezac (2007abc) lanek biltzen eta laburbiltzen dituzte ondoen fenomeno horiek. 4. Ikusi 4. oin-oharra. 5. Hala ere, nagusi da gure artean ergatiboa egiturazko kasua delako ustea (ikusi, besteak beste, Ortiz de Urbina 1989, Fernández 1997, Laka 1993, 1995). Oraindik orain Albizu (2007) eta Rezac (2007ab) lanek ebidentzia sendoa eman dute hurbilketa semantikoaren aurka. 6. Betiere oso modu lausoan definituta, zeren bitartekoak ez ezik kanpo- zein barne-kausazko egiletasunak ere (alegia, kurritu, bazkaldu vs. funtzionatu, zurrungatu) batu behar dituzte. 7. Era honetako datuen aipamena ugaritzen joan da azken urteotako gramatika lanetan (Albizu 2007, Albizu eta Fernández 2006, Etxepare 2003, Euskaltzaindia 1995, Zabala 2004). Bitxikeria izan ala ez, oso handia da haien garrantzi teorikoa, zeren argudio sendoa ematen digute ERGa egiturazko kasua delako hipotesiaren alde (ik. Albizu 2007 honen inguruan). 8. Ondo aztertzeke dago aldaerak diatopikoak, diastratikoak edo idiolektalak diren. Ereduzko Prosa Gaur corpusean arakatzen hasita, berehala ohartzen gara zenbait egilek aukera biak darabiltzatela: adibidez, merezi du –tzea(k) Pello Zabalaren Naturaren mintzoa liburuan. 9. Horrek interes teoriko handiko asimetria sortzen du sisteman -TZEA perpaus konpletiboen eta DetS-en artean. 10. Aditzarekiko hurrenkerak subjektuan izan dezakeen eraginaz, ikus 2.4 atala. 11. Albizu (2004), Albizu eta Fernández (2002, 2006), Artiagoitia (2000, 2001ab), Zabala (2004). 12. Eskerrak eman nahi dizkiot Beatriz Fernández lankideari garrantzizko puntu hau gogorarazteagatik. 13. Zenbait lanek Gramatika Sortzailearen ikuspuntutik aztertu dituzte egitura hauek. Honakoak dira: Hualde (1988), Ortiz de Urbina (1989), Albizu (2001) eta Rezac (2007abc).
Lapurdum, 13 | 2009 29
14. Euskaltzaindiak (2001) salbuespen bat, OEHn (IV:305) jasotako Zaitegiren lotu behar diogu aipatzen du. 15. Egia esanda, laugarren bat ere aipatzen du Goenagak (2006), zehazki, bide partikula modalarenaren balio berdintsua izatea, hau da, ondorengo adibidean antzeman daitekeena: (i) Larunbata iluntzen hasia izan behar zuen (P. Ezkiaga 0008) [Goenaga (2006:401)] 16. Balio aspektualak ez dauka zerikusirik kontrastean, ondorengo ari-dun adibideek erakusten duten bezala —beste ikuspuntu baterako, ikusi Ortiz de Urbina (1993 2003b): (i) Hobeto ezagutzen ari dira (elkarkaria) (ii)?Donostiara eramaten ari da arraina une honetan (inpertsonala) 17. *Edun-en definizio morfologikoa sinplifikatzen ari naiz hemen. Zehaztasun gehiago nahi dituenak jo dezala Albizu (2002) eta Fernández (2004) lanetara. 18. Arregirenak (2001; Arregi eta Nevins 2008) eta batez ere Fernándezenak (2001 2004; Fernández eta Ezeizabarrena 2001) eta Rezacenak (2007b 2008 ale hau) ditugu gaiaren inguruko lan nagusiak. Gaian interesa duenak erreferentzia ugari aurkituko ditu azken bi ikertzaileen lanetan. 19. NOR-NORI aditzetako lekualdatzeak oso erabilera-esparru mugatua dauka, Gipuzkoako ipar goi-nafarreraren hizkereretako (Hondarribia, Irun eta Oiartzun, gutxienez) ezaugarria delako. Arruntagoa da NOR-NORI-NORK aditzetakoa, aurreko eremuan ez ezik Bizkaiko ekialdeko kostaldean (adibidez, Lekeition) eta Lapurdiko hegoaldean (esaterako, Saran) ere erabiltzen direlako. 20. Auzi honen inguruan hausnarketa interesgarria egin ondoren, Fernándezek (2004:102-103) ABS komunztaduraren alde argudiatu zuen. Argi-itzalak dauzkan arren, erakargarria da arrazoibidea. 21. NOR-NORI jokoa galtzeko joera erakusten duen fenomeno hau barreaiatu samar agertzen zaigu Bizkaian, Gipuzkoan eta agian Nafarroan barrena. Rezac-ek (2008, 18. oin-oharra) Ondarroa, Tolosa, Legazpi, Errenteria, Zarautz eta Lizarrako hiztun gazteengan aurkitu ditu. 22. Etxeparek berak (2003a:172) ohartarazten duenez, litekeena da salbuespenak izatea eta horien azpian aditzon NOR-NORK erabilerak edukitzea, esaterako, Tontoak bezala ibili gaituzte, Lana hasi du eta abar. 23. Ikusi 24. oin-oharra.
RÉSUMÉS
Txosten honetan, abiatu berri dudan ikerketa-egitasmo baten lehen emaitzak plazaratu nahi ditut. Egitasmoak euskararen kasu-sistema ergatiboa osorik, sistematikotasunez eta hizkeraz hizkera aztertu nahi du. Helburua da euskal hizkeren ergatibotasunaren sendotasuna neurtzea, ergatibotasunean eragiten duten faktoreak hizkeraz hizkera identifikatzea eta, horrenbestez, hizkeren sistema ergatiboen izaera bera zehaztea. Eta banakako sistemak ez ezik bariazioa bera ere azaldu nahi du : zer aldatzen den, non aldatzen den eta aldaketak nola mailakatzen diren. Azken batean, ikerketa-proiektuak gramatikari teorikoen eta dialektologoen lan-ildoak uztartu nahi ditu. Egitasmoaren lehen fasean datu-bilketa prestatzeari ekin nahi izan diot eta, xede horrekin, ergatibotasunaz dakigun guztia baliatuta, galdegai-zerrenda bat prestatu dut, analisi baliodun eta oso batek jaso behar lukeen informazioa zehazten duena.
Lapurdum, 13 | 2009 30
In this paper I present the first results of a new research project on ergativity in Basque that seeks to offer a thorough, systematic and cross-dialectal analysis of the Basque ergative case- system. It aims to measure the robustness of ergativity across Basque varieties, to define the factors that influence on it in each and all of the varieties of the language and, hence, to define the precise nature of all those ergative systems. And in addition to studying individual systems, it also wants to focus on the variation itself : what the changes are, where they occur and how they are graduated across varieties. This way, this research-project will eventually work toward bringing dialectologists’ and theroretical syntacticians’ endeavors closer. As a first step toward this end, I have arranged a long list of variables that intends to cover all the relevant aspects of the ergativity of Basque ; by doing so, I have tried to lay the grounds for further stages, in particular, for the elaboration of elicitation-tests and for the collection of data.
INDEX
Index géographique : Pays basque Keywords : antipassive, dative, dialectology, ergativity, long-distance agreement, modals, syntax, synthetic verbs Thèmes : dialectologie, linguistique, syntaxe motscleseu antipasiboa, datiboa, dialektologia, ergatibotasuna, modalak, sintaxia, trinkoak, urruneko komunztadura Mots-clés : accord à longue distance, antipassif, datif, ergativité, modaux, verbe synthétique
AUTEUR
PABLO ALBIZU
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 31
Zer egin ‘Nouveau Roman’-aren hilotzarekin ? Saizarbitoria eta birziklaia literarioa Hamaika pauso-n
Ur Apalategi
1. Saizarbitoria nouveau romancier-a
1 Ramon Saizarbitoria Zabaleta 1944ean sortu zen Donostian eta gaur ere sortirian bizi da, Donostia delarik bere obra literario gehienen ekintzaren kokagune. Bere obran, alde batetik 1969tik 1976ra bitarteko aldia legoke, zeinetan idatzi baitzituen euskal literatura modernitatearen ildoan jarriko zuten bere hiru lehen eleberriak : Egunero hasten delako (1969), Ehun metro (1974) eta Ene Jesus (1976). Beste batetik, aztergai dugun Hamaika pauso (1995) eleberriaren argitalpenarekin hasten den eta oraindik bukatu ez den aldia legoke. Bi aldien arteko etendura 19 urtekoa da eta idazle izaeraren onarpenak sinbolizatzen du hobekien eta sakonkien bien arteko jauzi kualitatiboa. 1995ean, Durangoko liburu eta disko azokaren karietara Hamaika pauso aurkezten duenean, hots, 19 urteko isilaldi luzearen ostean, zera adierazten du idazleak Egunkariak egin elkarrizketan : « Hemendik aurrera ez diot neure buruari ukatuko idazlea naizela »1. Jakinik aitzinetik ere Saizarbitoriaren idazle estatusa ongi finkatua zegoela euskal literaturaren historietan, apur bat misteriotsua suertatzen da idazlearen ordurarteko konplexua eta bat-bateko asuntzio hori.
2 Euskal literaturaren historiagile guztiak bat datoz onartzeko Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako-rekin aro berri bati hasiera ematen zaiola euskal letretan. Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) jotzen bada ere lehen eleberri modernotzat, aski onartua dago benetako haustura eta jauzi kualitatiboa Saizarbitoriak eman zuela. Izan ere gaiaren eguneratze soilari edota teknika narratibo berri batzuen introdukzioari Saizarbitoriak literaturaren gaineko ikuspegi aldaketa kopernizianoa gehitu zion literaturtasunari buruzko gogoeta bere obraren ardatz bihurtuz eta lotura extraliterarioetatik (baita euskararekikoetatik) erabat aske utziz bere prosa.
Lapurdum, 13 | 2009 32
3 Nouveau Roman korronteari loturik ageri zaigu hasiera-hasieratik Saizarbitoriaren izena euskal letren panoraman. Abenturaren kontaketa sinpleari uko egin eta kontaketaren abentura aintzat hartzea erabaki zuen idazle talde paristar batek Nouveau Roman deritzona sortu zuen berrogeita hamarreko hamarkadan. Sartre batek zioenaren aurka artearen autonomia aldarrikatzen dute eta pinturan abstrakzioaren pareko zerbait sortu nahi dute literaturan. Susmoz begiratzen diete eleberri tradizionalari –L’ère du soupçon da Nathalie Sarraute idazlearen saiakera-manifestu famatuaren izenburua–, zeren, Claude Simon-ek dioenez : « assez vite, j’ai été frappé par l’opposition, l’incompatibilité même qu’il y a entre la discontinuité du monde perçu et la continuité de l’écriture »2. Horregatik, kontaketaren arbuiatzeari ekingo diote kontaketatik bertatik, ilusio erreferentziala hausteko asmoz. Horretarako, mise en abyme-a, simetria joku gehiegizkoak, estrukturaren exibizioa eta naturalismoa hautsiz narrazioaren artifizioa agerian utz dezakeen orori helduko diote.
4 Egunero hasten delako eleberriak urte berean argitaraturiko Txillardegiren Elsa Sheelen- ek bezala protagonista nahiz kokapen atzerritarrak dauzka. Aipatzen dituen gaiak, aldiz modernoxeagoak dira. Txillardegik apaizen sekularizazioa aipatzen bazuen, Saizarbitoriak abortoaren gaia ezartzen du lehen planoan, baita, orokorkiago, feminismoarena. Baina bien arteko egiazko aldea ez datza horretan. Saizarbitoriak kontagintzari loturiko benetako berrikuntzak proposatzen dizkigu, etengabeko eleberriari buruzko gogoetara bultzatuz irakurlea. Hala, hari narratibo nagusiaren bitartez abortatu gogo duen Gisèle Sergier izeneko ikasle gazte baten istorioa kontatzen zaigun bitartean –modu behaviouristan kontatu ere, hau da objektiboki eta fokalizazio adaketak baliatuz–, bigarren hari batek eleberri tradizionaletik haratago garamatza. Tren geltoki batean edota telefono zentralita batean telefonoz hizketan ari den berritsu baten elkarrizketak –solaskidearen hitzen elipsi erabatekoa baliatuz gainera, Camus-ren La Chute monologoan bezala– okupatzen dute osorik bigarren plano hau. Eta harrigarriena da elkarrizketa hauek ez dutela zerikusi zuzenik lehen planoko istorioarekin. Ez dago eleberri hau ulertzerik, dudarik gabe, Nouveau Roman korronte literarioaren gakoak menderatu gabe, ondoko azpi kapituluan azalduko dudanez. Esan daiteke eleberri honek, bere erradikaltasun formalarengatik zein berezko kalitatearengatik, benetako haustura modernoa burutzen duela euskal letren tradizioan. Gure literaturako lehen obra erreflexiboa da, hots, bere buruaz, bere izaera literarioaz, eleberriaren diskurtsoaz gogoeta egiten duen lehen obra literario euskalduna.
5 1974ean, alta, Saizarbitoriak Ehun metro eleberria argitaratzen duenean berehalako arrakasta publikoa eskuratzen du3, nahiz eta obra hau bere opera prima bezain esperimentala izan (bigarren pertsonaren erabilera narrazioan, ikuspundu aniztasuna, eleaniztasuna, etabar). Eta arrakasta hau, Sarrionandiaren poesiarekin gertatuko den bezala larogeieko hamarkadaren hasieran, gaizkiulertu bati zor dio autoreak, askotan aitortu eta deitoratu duenez. Zertan datzan gaizkiulertua ? Bada, ez da zaila azaltzea. Nobela honetako protagonista ETAkide bat da, zeinaren azken ehun metroak – Donostiako konstituzio enparantzaren diagonala– deskribatzen baitzaizkigu. Mugimendu armatu honek garai hartan zuen popularitatea ikusirik euskal munduan, eta bukatzear zegoen frankismoarekiko gorrotoa aintzat hartuz erraz ulertuko da irakurlego euskaldunaren irakurketaren nolakotasuna. Euskal irakurlegoak Saizarbitoriaren obra modu politiko batean irakurriko du, Guardia zibilaren bortizkeriaren salaketa bat bezala eta euskal militantearen gorazarre gisa. Egun,
Lapurdum, 13 | 2009 33
kontestua desberdina delarik oso, hobeto ohartzen gara, liburuak mezurik badu, honako hau dela : munduaren pertzepzioa erlatiboa dela eta ETAkidearen ideologiaren ondoan hiritar arrunt askok indiferentziaz begiratzen dutela Guardia zibila nola ari den tirokatzen militantea bere ihesaldiaren azken metroetan. Ez dago ikuspegi absoluturik. Mundua ikuspegi desberdinez osturik dago, askotan kontraesankorrak diren ikuspegiz, eta egia guztiak dira erlatiboak. Eleberriaren objektibotasunak eta dialogikotasunak agerian ezartzen du ikuspegi bateratzailerik eza. Eleberriak azaltzen duen errealitatea –ez baitu egiarik edo mezurik ematen– bortitza da, asaldagarria ere, baina bakarrik gure ideologiaren arabera.
6 1976ean Ene Jesus kaleratuko du Saizarbitoriak, eta gaizkiulertua argitu nahi izan balu bezala lehen baino are esperimentalagoa agertuko da bere idazkeran. Obra hau, izan ere, inoiz euskaraz idatzi diren « zailenetakoa » dela esan baikenezake, bederen ikuspegi tradizional batetik. Ez dago egiazko ekintzarik, diskurtso nobeleskoaren ezinezkotasunaren kontzientzia eta isiltasunaren poetika daude eleberriaren oinarrian eta ez da beraz harritzekoa testua diskurtso fragmentario eta hutsunez betea bihurtzea. Laburpena egitea ez da erraza baina honelakoa litzateke kontatzen zaigun istorioa : gizon bat eroetxean dago, ohe batean etzanda antza, eta istorioak kontatzen ditu, denbora pasatzeko. Samuel Becketten mundu absurdoa, zeinetan hitzak munduaren absurdua betetzeko baliatzen diren, gogora dakarkigu nobelak. Bitxiki, esperimentala izan arren, humanitatez beteriko eleberria dela esatera ausartuko nintzateke –hori bai, humanitate desesperatu batez betea– eta bere bigarren idazlealdiko hainbat tematika, esaterako Hamaika pauso-ko protagonistaren hainbat obsesio eta nortasunaren ezaugarri– bertan agertzen dira lehen aldiz, garapen handiago baten zain baileuden.
7 Laburbiltzeko, esan daiteke Saizarbitoriaren lehen aldian 50, 60 eta 70eko hamarkadetako modernotasunaren ikur eta prozedura literario gehienak –ez bakarrik Nouveau roman-a– erabiltzen dituela (behaviourismoa, perspektibismoa, Nouveau Roman-aren erreflexibotasuna, absurdotasun beckettiarra) euskal eleberrigintza bere anakronizitate kronikotik ateratzeko asmoz.
2. Saizarbitoria postmodernoa
8 Hemeretzi urte beranduago, Hamaika pauso-rekin, aldiz, Saizarbitoriak abian den tren baten martxa hartzen du, euskal literatur sistema kozkortu batena eta eleberrigintzan indarrean dagoen errealismo berriarena. Euskal literaturan errealismoa da berriz gailendu, urte anitzez –hain zuzen Saizarbitoria isilik egon den urteetan– nagusi izan den fantasiaren mundua edota neorruralismoarena bigarren plano batean utziz. Mugimendu honi hasiera Atxagaren Gizona bere bakardadean lanak eman zion, 1993an. Eta Saizarbitoriak berak bere liburua aurkeztean zera dio, « hemengo gauza inmediatoez hitz egiteko ausardia izango litzateke berria, lehena ez naizen arren hemen ez baita asko kultibatzen hori »4. Bada, egia esan, antzekotasunik Atxagaren eta Saizarbitoriaren bi obra gotor hauen artean. Bietan ETAkidea da protagonistetako bat. Biek Bartzelona eta Euskal Herria dituzte kokagune bikoitz. Eta biak ala biak mintzo zaizkigu Trantsizioa deritzon garai historikoaz. Halere, azalekoak dira antzekotasunak eta oso sakonak desberdintasunak. Hamaika pauso itzuleraren liburua izan zen Saizarbitoriarentzat, baita bere behialako estatusa konfirmatzeko modu bat euskal sistema literarioa egituratuagoa zegoen aro berri honetan. Horregatik heltzen dio
Lapurdum, 13 | 2009 34
halako seriostasun batekin modan dagoen genero zein gaiari. Bere postua berreskuratu nahi badu puntako idazleekin lehiatu behar baita eta terreno berean gainera.
9 Agian harrigarriena zera da, Saizarbitoriak ez dituela itzuleraren eleberri honetan erabat baztertu Nouveau Roman-aren eginmoldeak. Hamaika pauso-rekin garai berrietara egokitu arren –oroitu 80eko hamarkadatik aitzina, posmodernitatea nagusitzen zaiola modernitateari eta narrazio tradizionalera itzultzen dela literatura (hori bai, distantzia ironiko edo « bigarren gradu » batekin)–, bere hastapenetako poetikari modu bitxi batean leiala izaten jarraitu duela baina zurruntasunaren edo anakronismoaren arriskua maisuki saihestuz. Hamaika pauso-ren kasua berezia da, izan ere, autorearen bibliografian zeren hain zuzen Nouveau Roman-a modan zegoen garaiean girotua baitago ekintza eta horrek justifika baitezake –barne justifikazioa litzateke beraz– hein batean teknika hauen erabilpena. Baina ondoko eleberriak begiratuz gero ohartzen gara Saizarbitoriak naturaltasun handiz jarraitzen duela teknika hauetako batzuk erabiltzen (nahiz eta gaurko giroan kokaturik egon ekintza), honek ez duelarik ezertan oztopatzen bere unibertso literario pertsonalaren garapena eta ez duelarik ezertan anakroniko bihurtzen bere produkzioa.
3. Hamaika obsesio saizarbitoriar
10 Eleberri hau irakurtzean kontuan hartu behar dugun elementu bat, behar bada orotan garrantzitsuena, zera da, protagonista nagusia idazle bat dela. Honek, nahitaez, liburuaren interpretazioa baldintzatu egiten du. Ohartzen gara, irakurketan aurrera egin ahala Euskal Herriaren historia modernoaren zati bat modu subjektiboan aztertzeaz gain eleberri honek baduela bigarren planoan beste gai bat : idazkera erromaneskoarena. Ez du zentzurik ageriko gaia ala bigarren planokoa ote den garrantzitsuena eztabaidatzeak, zeren argi dago ez dituela Saizarbitoriak arrazoi sakonik gabe uztartu biak nobela bakar batean. Idazkera erromaneskoari buruzko gogoeta da, dudarik gabe, Hamaika pauso, baina historian kokaturiko idazkera mota bati buruzkoa eta historiatik egindako begiratua eskaintzen zaio bere garapenari. Hots, 1973tik 1984era bitarteko epea besarkatzen duen eleberri honek garai horretan garatzen den idazkera literario mota du gogoetagai –laburbiltzeko, Nouveau Roman eta estrukturalismoaren ondaretik edaten duen tradizioa, narrazioa krisian jartzen duen hori– baina 1995eko ikuspegitik egiten da gogoeta, desfase honek dakarren distantzia kritikoarekin. Eta, noski, ezin dugu ahantzi, literatura mota horren bozeramaile eta protagonista nagusia, Euskal Herrian bederen, Saizarbitoria bera izan genuela. Horregatik, pentsa daiteke 70eko hamarkadako idazlearen irudi kondentsatua den Iñaki Abaituak pertsonaiak baduela zerikusirik lehen aldiko Saizarbitoriarekin eta, hortaz, eleberri hau badela ere bigarren aldiko Saizarbitoria berriak bere idazle iraganari buruz egiten duen gogoeta eta gainditze ahalegina.
11 Badakigu, bestalde, literaturarena bezalako esparru kualitatiboan gainditze hitza problematikoa suerta daitekeela, baina uste dugu merezi duela perspektiba horri bere aukera ematea eta ikustea zertan saiatu den Saizarbitoria bere corpus zaharraren ondare-presondegitik ateratzen eta zertan jarraitu duen bere hastapenetako poetikari leiala izaten Hamaika pauso-rekin summa bat idatziz, bere hamaika obsesioren birziklaia. Horretarako, eleberriaren poetika inplizitoa osatzen duten zenbait « poetikema » isolatu eta zerrendatuko ditugu, ikusiz nola jasotzen edo traizionatzen duten Saizarbitoriaren 70eko hamarkadako obren poetika aurretik ongi aztertua. Zeren, eta
Lapurdum, 13 | 2009 35
hau da azterketa honek duen interesetarik bat, Saizarbitoriak berrizo idazteari ekiten dion 90eko hamarkadan narrazioaren krisia aspalditxotik bukatutzat eman baitaiteke eta joera posmodernoari jarraiki eleberrigintza berriro ere kode narratibo klasikoagoetara itzulia baita.
a)-Idazketaren teoriaren idazketaren teoriaren…
12 Nouveau Roman-aren ezaugarri nabarmenenetako bat literaturari buruzko teoria literaturan bertan txertatzeko joera izan zen eta Saizarbitoria jokamolde horri lotu zaio bere obra guztian zehar, Hamaika pauso-n barne. Narraziogintza klasikoaren kritikatik abiatzen da Nouveau Roman deritzon korrontea eta adierazgarria da bere manifestuetarik bat L’Ère du soupçon (Nathalie Sarraute, 1956) deitu izana. Narrazio molde tradizionalak, bereziki XIX. mendeko eleberrigintza europarrean garatzen direnak, susmagarritzat jotzen dituzte idazle berriok, kontsideratuz ilusio errealista edo psikologikoa proposatzen dutela egiaren mozorropean eta bereziki forma literario horien errepikapena bihurtzen dela gezur erromaneskoaren iturri, ez baitago egungo egoerari egokitzeko ahaleginik. Ilusio horri aurre egiteko zenbait bide ere proposatuko dituzte, hala nola psikologia estrata sakonago edota ikustezinago batzuen azterketa (Sarraute) edota diskurtso nobeleskoaren exibizio salatzaile bat. Bigarren ildo hori da apika gehien landuko dena eta mugimendu horretako autore gehienek narrazioak sor dezakeen ilusio mimetikoa etengabe salatuko dute beraien narrazio propioaren gakoak eta egiturak agerian utziz nahiz hauen teoria eginez.
13 Borondate desmistifikatzaile eta kritiko horren aztarnarik badago Saizarbitoriaren obra goiztiarrean eta ikusi besterik ez dago lehen hiru eleberrietan egiten dituen joku narratologiko konplexuak ohartzeko ez gaudela prosa klasiko baten aurrean, baizik eta eleberrigintza ohikoaren hutsuneak salatu nahi dituen ekoizpen literario baten aurrean. Pentsa zitekeenaren aurka, Hamaika pauso-n ez dugu atzerapausurik arlo horretan. Gaurko korrontearen aurka joanez, Saizarbitoriak bereari eusten dio eta eleberriaren teoria sendo bat den eleberria proposatzen digu. Nola saihesten duen orduan anakronismoa ? Oso sinpleki, bere pertsonaia 70eko hamarkadako idazle bihurtuz, hots markotik edukira igaroaraziz gogoeta teorikoa. Horrela, Ehun metro batean, ala Ene Jesus batean marko narratiboaren mailan gertatzen baldin bazen idazketaren galdezkatzea eta ez pertsonaien mailan, hemen nobelaren gai bihurturik ageri zaigu bere pertsonaia nagusiaren bitartez. Beste modu batera esateko, Hamaika pauso-n narratzaile posmoderno bat –extradiegetikoa– idazle moderno bati buruz – intradiegetikoa– ari zaigu, zeina liburu moderno bat idazten ikusten dugun5.
b)-Denbora psikologikoa vs. denbora kronologikoa
14 Saizarbitoriaren eleberria historian oso kokatua dagoen eleberria izan arren lineartasunari uko egiten dion liburua da, liburu bat zeinetan gertakariak nahas- mahasean eta maiz errepikaturik ematen baitzaizkigu, ordena subjektibo baten arabera. Ordenatze ez logiko horren berme teorikoa « memoria plater hautsi bat da » Claude Simon-en esaldia litzateke. Eta bide batez ohartzen gara, beste behin ere eleberriak bere antolaketaren giltzak ematen dizkigula, liburuaren teoria liburuan bertan txertatuz. Berriro diogu, Saizarbitoriaren Hamaika pauso ez da gertaera historikoekiko errealista edo leiala, baizik eta gertaera hauen oroitzapenarekiko. Horregatik, rekonstituzioa ez da historiarena oroimenarena baino. Aldekoak Marleau-
Lapurdum, 13 | 2009 36
Ponty-ren aipu bat osorik dakar, nahiko ondo zilegiztatzen duena denboraren bertsio subjektiboaren hautaketa : « [Le temps subjectif est celui] qui naît de mon rapport avec les choses, qui n’a de sens pour nous que parce que nous le ‘sommes‘, qui est à la lettre le sens de notre vie, et, comme le monde, n’est accessible qu’à celui qui y est situé et qui en épouse la direction »6.
15 Ulertzen dugu denboraren beste kontzepzio bat, objektiboa, gezurtia litzatekeela. Eta ez dugu esan nahi honekin denbora subjektiboa eta bere berreraikuntza egian oinarritzen direnik, baizik eta errealitatearen kontzepzio elastikoago bat daukala oinarrian.
16 Eta plater hautsiarena ez da autoreak darabilen irudi bakarra memoriaren berreraikitze jokoa metaforizatzeko. Güell Parkeko mosaikoa ere eleberriaren eraikuntza kronologiko ezohikoaren azalpen egokia dateke zeren antolaketa ezohiko honen eraginetarik bat denboraren espazializazioa baita. Ez gaude abiadaren eta jarioaren estetika batean, baizik eta puzzle mentalaren ala koadro kubistaren kokapenaren problematikan.
17 Konkretuki baina, nola gauzatzen da denbora linearrarekiko urruntze hau ? Zerrendatxo bat egin genezake.
18 Lehenik, prolepsiaren eta analepsiaren erabilera nahiko klasikoak leudeke. Oroimena ardatz duen eleberri batean analepsiaren edo flash back-aren omnipresentzia ez da harritzkoa. Prolepsiarena esanguratsuagoa iruditzen zaigu aldiz. Zerbait salatzen du. Etengabeak dira prolepsiak eleberri honetan, izan daitezen explizitoak ala inplizitoak. Esaterako, gorago aipatu dugun eleberriaren lehen paragrafoan, eleberriaren lehen esaldian, beraz, iragartzen da Abaituaren suizidioa (modu nahiko alusiboan). Eta esan daiteke hemen prolepsia erabiltzen den bakoitzean heriotza edota katastrofe bat iragartzeko erabiltzen dela. Fatalitatearen indarra eta honen aitzineko Abaituaren ahulezia dira azpimarkatzen direnak alde batetik. Existentzialismo sartrearrak zioen bizitza bat destino bihurtzen dela hiltzen zaren unean. Hots, hil aurretik beti dagoela aukera egindako eta bizitako guztiaren zentzua –norabidea– aldatzeko, aukera librea eginez. Bada, heroiaren heriotza, eta gainera heriotz hautatua, iragarriz, eleberriak askatasun sentsazioari uko egiten dio eta hastapenetik patu huts den bizitza bat kontatzen digu. Hori dela eta, uler daiteke lineartasunak ez garrantzirik izatea. Patu huts den Abaituaren bizitzan zehar nahi den moduan ibil daiteke, atzera, aurrera, zeharka, detailetxoetan geldituz, zenbait elementu handituz, pasarte hoberenen errepikaldia proposatuz, telebistan bageunde bezala… Baina bestalde, nobelak argi eta garbi esaten digu suspentsea ez dela izango bere sedukzio arma. Sotilagoa izan nahi du eleberriak eta bestelako errekurtsoak erabili nahi ditu irakurlea bereganatzeko.
19 Errepikapena aipatu dugu, eta hau litzateke lineartasuna hausteko Saizarbitoriak darabilen errekurtsoetarik bat. Juan Garziak dio nobela hau irakurtzen duenean « tema » hitza musikan duen zentzuan interesatzen zaiola7, alegia luzean errepikatzen den zer bat dela tema saizarbitoriarra, eta ez hainbeste « gai » bat. Eta egia da eleberri honetan zenbait motibo funtsezkoren agertze-desagertze etengabea gertatzen dela, musika zati batean bezala. Zabalegiren zapata estuegiak, Güell parkeko eztabaida sentimentala, Abaituaren Omega ordularia, « babo alena », « piztu dezakek argia » eta antzeko esaldiak… Funtsean, Robbe-Grillet maisuak azaltzen zuenez : « Eszena bat ez da errepikatzen garrantzitsua delako, errepikatzean garrantzitsu bihurtzen delako baizik »8. Haatik, errepikapena ez da Saizarbitoriaren ikuspegi estetiko edota teorikotik
Lapurdum, 13 | 2009 37
bakarrik justifikatzen. Hemen baduke barne justifikazio indartsu bat, eta da Abaituaren nortasun obsesiboa. Gauzak errepikatzen badira da, neurri handi batean, Iñaki Abaitua iraganeko gertakizun umiliagarri eta traumatizanteenek obsesionaturik bizi delako, etengabe hausnartzen dituelako.
20 Erabilia den beste teknika bat, errepikapena bezala eszena ala motiboaren enfatizazio ahalegin bati lotua, dilatazio tenporalarena da. Tarteka eleberriak eszena bat edo motibo bat errealismoaren mugetatik harat eramaten du denboraren dilatazio bat erabiliz. Hori gertatzen da, esaterako Zabalegiren heriotzaren unea iristen denean, hots, tiro egiten diotenean (373. or.). « Errealki » segundu pare bat irauten duen gertazkizuna –tiro egitea eta lurrera erortzea– bi orrialdeko ekintza hanpatu eta geldotua bihurtzen da, detaile fisiologiko hiperrealistaz hornitua. Sergio Leoneren western spaghetti-etako eszena zenbait datozkigu gogora.
21 Azkenik, eleberriaren lineartasuna hausten duten elementuen artean trantsizioa (edo trantsiziorik eza ?) aipatu beharko genuke. Esan daiteke eleberri honek bi hari narratibo paralelo (biak ala biak heriotzerantz doazelako) eta aldi berean kontrapunktiko (kontrastea dagoelako bi pertsonaien artean) dituela : Zabalegiren exekuzioaren deskribapena (Abaitua eta narratzailearen eskutik, batzuetan narratzaileak Abaituaren esanak zuzentzen dituelarik) eta Iñaki Abaituaren autodestrukzioaren kontakizuna, honen ardura narratzaileak bakarrik duelarik. Bestalde, hari narratibo hauek beraien potentzialitate diakroniko osoa garatzen dute arestian aipatu analepsi eta prolepsien bitartez. Beraz, orotara material erromaneskoa hain da aberatsa eta anitza non zaila dirudien kontakizuna antolatzea.
22 Lineartasunari uko egiteaz gain, Saizarbitoriak laburpena/eszena mozketa erromanesko ohikoari ere uko egiten dio eta esan daiteke ia osorik eszena hanpatuen alborakuntza dela eleberria, fragmentuen collage-a bailitzan. Honela teorizatzen du Abaituak idazkera mota hau Susanarekin Güell parkean egon zen aldi bat oroituz : « Susanarekin han bertan egon zen egunean, fragmentazioaren literaturak duen barne-armonia ere –Butor-en hitzetan, ‘historiaren linealtasun konbentzionalarekin bat ez datorren ordena ezkutua’– antzeko zerbait izan zitekeela sumatzen zuen, haren aurpegi negartiaren ikuspenari ihes egitearren, oinetan, distiratsuak ziren mosaiko zatiei so, beren osotasunean ez bide zuten egokitasun intimoa atzematen zielarik. »9
23 Elipsi narratiboa etengabeak dira eta autoreak ez du inoiz hartzen « gauzak nola doazen » azaltzeko ardura ekintzaren laburpen bat proposatuz. Intentsitate handiko eszena gakoen akumulaketa bat da Hamaika pauso, zeinetan hari narratibo batetik bestera nahiz iraganetik oroitzearen orainera joan-etorri etengabeak egiten baitira logikaren ardura gehiegirik gabe. Nola pasatzen da, beraz, Saizarbitoria eszena batetik bestera, ez badago lotura logiko-diskurtsiborik edota bederen sintesi-laburpen pasarterik ? Bada psikoanalisiak asoziazio libreak deitzen dituen lotura intuitibo inkontzienteak erabiliz.
24 Adibide bakar bat aski bekit eginmoldearen berri emateko. Une batean Abaitua ikusten dugu Daniel Zabalegiren sumarioa aztertzen. Orrialde batzuk irauten du pasarte honek eta bat-batean zera esaten zaigu : « Sumarioa magalean zuela, paperez inguraturik zegoen Juliak atea jo zuen hartan » [nire letra etzanak]. Beraz, Juliarekiko harremanaren planora igaro gara Zabalegiren bizitzatik, eta baita sumarioa belaunen gainean zuen aldi batetik bestera, hartara. Eta hori guztia inolako trantsizio aitorturik
Lapurdum, 13 | 2009 38
gabe, horrela, besterik gabe. Sumarioa belaunen gainean edukitzearen motiboa erabiliz bi pasarteak uztartzeko.
25 Asoziazio libreen teknika psikoanalisiak erabili bazuen kontzientziaren aukera auto- zentsuratuetatik ihes egitea baimentzen zuelako izan zen. Pazienteak burura datozkion gauzak datozkion eran eman behar izaten ditu, espontaneoki eta aukeratu gabe. Noski, arau hau ezin da erabat aplikatu, besterik ez bada pentsamentua hitza baino lasterrago doalako eta beti dagoelako denbora tarte bat zeinetan aukera bat egiten edo norabide bat hartzen duen pazienteak burutik pasa berri zaiona formulatzerakoan. Baina, eta hau da interesgarria Freuden aburuz, aukera edota norabide hauek isilune, duda, lapsus edota coq-à-l’âne-en bitartez manifestatzen dira eta azken hauek txit interpretagarriak dira. Bada, honelako zerbait litzateke Hamaika pauso (bai Saizarbitoriarena, bai Abaituarena), isilune, duda, errepikapen, lapsus eta batez ere coq-à-l’âne-ez betetako irudi eta ideia segida ez antolatua. Eta hain zuzen ez antolatua delako ezin antolatuagoa, alegia inkontzienteak antolatua. Eta egia da hori dela harrigarriena, Hamaika pauso antolakuntza logikorik edo agerikorik gabeko eleberria izan arren antolakuntza sakonagoa duen liburua da eta irakurleak ez ditu inoiz faltan botatzen ez lineartasun kronologikoa, ez logika.
26 Esan daiteke, denbora subjektiboa ez duela lehen aldiz erabili Saizarbitoriak Hamaika pauso-n. Badira, jakina, halako esperientzia narratiboak Ehun metron nahiz Ene Jesus-en. Esaterako eszena dilatatuaren teknika da Ehun metro-ren eraikuntzaren ardatz nagusia, eleberriak eszena bakar bat, eleberri bihurtua, kontatzen digulako. Errepikapenak eta trantsizio libreak ere ugari dira Ene Jesus-en. Baina hemen, egitura narratologikoa askoz ere konplexuagoa izateaz gain historiaren geruza handi samar bat aintzat hartzeak beste dimentsio bat ematen dio teknika horien erabilpenari. Izan ere, Hamaika pauso ez baita bakarrik une historiko konkretu baten kartografia subjektiboa baizik eta subjektibotasun kartografo horren zereginari buruzko gogoeta ere.
d)-Denbora berraurkitua eta idazkera edo Prousten ondarea
27 Iraganaren presentzia, hots, denbora geruzen metaketak sortu loditasun erromanesko sentipena ez da arras berria Saizarbitoriaren obran. Ehun metro bezalako obra batean ere, nahiz eta aktualitate gai bat izan hizpide, Saizarbitoriak hirugarren hari narratibo bat sartzen zuen kontrapuntu gisa esplika zezakeena orainean kokaturiko borroka armatuaren fenomenoa. Iheslariaren azken metroak ziren kontagai lehen planoan, bigarrenean berriz azken metro horien lekukoaren interrogatorioa eta azken planoak praile kolegioko haur baten istorioa kontatzen zigun. Ene Jesus-eko pertsonaia nagusia ere iragan edipiar jasanezinaren zamarekin bizi zen. Beraz, iragana elementu erromanesko zentrala zen obra hauetan ere. Zer da beraz berria Hamaika pauso-n ? Sinpleki iragana historiako iragana –hots, extratestuala– ez ezik obrak berak sorturiko tenporalitatearen iragana ere badela. Esan nahi duguna da, Hamaika pauso osatzen duen materia testual organikoa bere buruaz oroitzen dela obrak aurrera egin ahala.
28 Horrela, liburuaren hamaikagarren kapitulua hasten denean bat-bateko jauzia eginarazten digu Saizarbitoriak denboran eta pertsonaia berak urte batzuk beranduago aurkitzen ditugu, zahartuta. Pasartea, jakina, guztiz proustiarra da eta Guermantes- tarren etxeko dantzaldia oroitarazten digu, Denbora galduaren bila-ko Denbora berraurkitua azken liburukian aurkitzen dena. Fikzioak berak sorturiko pertsonaiak zahartuta aurkezten digu autoreak : Abaituaren koadrilako pertsonaiak aldatu egin dira
Lapurdum, 13 | 2009 39
trantsizio urte horietan zehar eta mundu berriaren koordenatuetara egokiturik aurkitzen ditugu Abaituak bere hastapeneko egoeran blokeaturik jarraitzen duen bitartean, funtsean Abaituak ez duelako historian sinesten. Abaitua oroitzeko gai da, baina ez aurrera begiratzeko. Historia oroipenaren eritasuna da Abaituarentzat, oraina pozointzen dion zerbait. Bere eginkizun nagusia oroitzea da, umiliagarriak suertatu zaizkion pasadizo mingotsetaz oroitzea, ala Zabalegiren bizitza berreraikitzea bere propioa arinago suerta dakion.
29 Eta Prousten obran oroimena, jakina denez, sentsazioek eragiten bazuten (usaimenak, ukimenak, dastamenak), Saizarbitoriak badu berezitasun bat bere-berea arlo horretan. Reminiszentzia saizarbitoriar gehienak hizkerak eragiten ditu. Pertsonaia saizarbitoriarrak hizkera izakiak dira. Esan ohi zutenagatik oroitzen ditu Abaituak, eta narratzaileak ere Abaitua esan eta idatzi zuenagatik oroitzen du batez ere. Koadrilako Arantxa « ona zaude zu » gaiztoki Abaituari esaten diona da, Ortiz de Zarate « piztu dezakek argia » esaten diona Abaituari bere logelara galtzerdi pare baten bila sartzen denean goizaldean, Diego Suñer « diberti zaitezte » esaten diena Abaitua eta Susanari larrutan egitera doazenean, Zabablegi bere amari « erabili ahal izango ditudanagatik » esaten diona da zapata parea eramaten dionean presondegira, etabar. Eta esaldi labur hauei testuak errepikapenaren bitartez ematen die garrantzia, gorago azaldu dugunez. Zerbait adierazi nahi dute esaldi hauek, zerbait sintetizatzen dute, eta hori ulertarazteko errepikatzen dira. Noski, ez da hau testuak duen baliabide bakarra petsonaia baten esentzia laburki azaltzeko –elementu bisualak, hala tikak (Juliaren zigarroa eri txikia eta nagiaren artean atxikitzeko modua) nola ezaugarri fisikoak (Zabalegiren orbana edota Zarateren orbaina), baina bai nagusia. Beste ezein autorek baino gehiago darabil Saizarbitoriak hizkera pertsonaiak marrazteko eta laburbiltzeko, esentzia bihurtzeko. Pertsonaien hizkera reifikatu egiten duela esan genezake, fetitxe bihurtzen duela Saizarbitoriak.
30 Joera horren karikatura Susanaren tratamentu narratiboa litzateke. Etno-soziologikoki ezin kokatuago geratzen da Susana Abaituaren ikuspegi trufatian bere hizkeragatik. « Bazekiela esan zuena esango zuela, errepikatu zion [Abaituak], eta agian, dena perfektu izateko ‘Dios mío’ edo ‘cielo santo’ baten gehigarria beharko zukeela. –‘Dios mío, si lo sé, me traigo el land rover’. Ikusten ? Horrela hobeto.
31 Ez zirudien ironia ulertzen zionik, eta ‘ze inozoa zaren’ esan zion, zerbait ulertzen ez zuenetan esan ohi zuen bezala. ‘Qué tonto eres’ esaten zuen, eta ‘cuidado que eres tonto’ batzuetan.10
32 Pasartearen balorea, jakina, iragan inperfektuaren erabilerak egiten du. Gauza hauek Susanak esan ohi ditu, Susana dira. Edo bestela esanda, hitz hauek, espresio hauek dira Susana.
e)-Oroitzea, eritzea, idaztea
33 Funtsean liburuak iradokitzen duena, idazle den pertsonaia nagusiaren figuraren bitartez, zera da, idaztea oroitzea dela, eta gehienetan gainera patologikoki oroitzea, mingarriak diren gauzatxo horiek, hitzak gehienetan, hausnartzea eta lixeritu ezinik ibiltzea. Horregatik, apika, eritasunari asoziaturik ageri da idazkera Hamaika pauso-n. Borges etor dakiguke gogora, hemen, eta bereziki « Funes el memorioso ». Baina zuzenagoa litzateke berriro ere Proust konbokatzea, eta batez ere bere opera magna-ko Marcel narratzaile-idazle oheratua. Noiz idazten da ? Ekintzarako, borrokarako ezgai
Lapurdum, 13 | 2009 40
sentitzen garelarik. Halakoxea zen, baita ere, nahiz ez idazlea izan, Ene Jesus-eko narratzaile oheratua. Oroitzera kondenatua zegoen. Abaituak ezintasun hori bere eleberriaren incipit bihurtuko du, Zabalegiri egotziz bere-berea den joera : « Egin aurretik mugimendu bakoitza entseiatzen duk buruan, egiteko gauza izango haizela ziurtatzeko »11. Horrek azaldu dezake Saizarbitoriaren nahiz bere narratzaile nagusiaren nola Abaituaren joera estilistiko nabarmen bat, esaldi luze eta korapilatsuarena.
34 Defenda daiteke honako ideia : periodo saizarbitoriarra luzea eta konplexua da erakutsi nahi duen errealitatea bera ere konplexua delako. Ados. Baina azalpen honek ez du asebetetzen. Nik esan nezake esaldi saizarbitoriarra luzea, konplexua, bihurria, setatia, hori guztia batera dela, narratzailearen energia bitala bizitzatik idazkerara pasa delako eta indar guztia obserbazio zein deskribapen lan ahalik eta zehatzenean xahutzen duelako. Horra adibide bat, zeinetan esaldiaren luzetasuna, pertsonaiaren ekintzarako ezintasuna, eta prokrastinaziorako joera nahasten diren. Abaitua bizarginarenean bere golkoarekin :
35 Oroitzapenetan babestua, pena zuen bizarginak ‘el señor está servido’ esango zionean altxatu beharko zuelako, eta eskuak egin ziezazkioten aginduz egonaldia luzatzeko aukera ere neurtu zuen, uste osorik gabe, ordea, bai baitzekien ez zuela halakorik egingo.12
36 Eleberriaren bukera aldera Abaitua gaixotzen da eta ez du ezertxo ere egiten sendatzeko, kontsideratuz hobeto idaten duela sukarra daukanean : « Iñaki Abaituak ez zuen penizilinaren mesederik onetsi nahi izan. […] Sukarrak, berriz, handiegia ez zenez, ausentzia egoera batean mantentzen zuen, apal eta baketsu nolabait ere, eta hori oso eroso gertatzen zitzaion. Beti egoera hartan bizi izan balitz gehiago idatziko zukeela iruditzen zitzaion, literatura gehiago egiteko eragozpenik handiena gehiegizko bizitasunari, gauza gehiegitaz interesatzeko joerari egozten baitzion. »13
37 Eleberriaren hasieratik bertatik Iñaki Abaituaren irribarrea aipatzen digu narratzaileak. Irribarre horren jatorria ? « Mailegu literariorik gabe ezer adierazteko gauza ez dela pentsatzea »14. Eta beste behin ere oihartzun joko bat dakusagu eleberria eta bere kanpokaldearen artean. Metalepsia deitzen zaio diegesia eta maila extradiegetikoaren arteko kutsadurari. Izan ere, mailegu literarioaren bitartekaritzarik gabe hitz egiteko Abaituaren ezgaitasuna, ez al da Saizarbitoriaren aitortza bat. Bera ere ez bailitzan gai idazteko mailegurik egin gabe. Eta bereziki, bere aurreko obrei mailegurik egin gabe.
38 Badakigu ekintzarako ezgai denean zertaz oroitzen den Abaitua eta badakigu, baita ere horri esker –ahulezia horri esker, eritasun horren graziaz– idazten duela Hamaika pauso eleberria. Baina zertaz oroitzen da Saizarbitoria ? Zeren azken beltzean, berak ere Hamaika pauso izeneko eleberri gotor bat idatzi baitu. Esan daiteke, nagusiki, garai historikoaz gain bere lehen aldiko obra literarioaz oroitzen dela eta Hamaika pauso bere lehen hiru eleberrien gauza hoberenen medley bat dela, edota remix bat, nahiz eta askoz gehiago izan osagai hauen guztien batuketaren emaitza.
4. Sampling literarioaren artea
39 Egunero hasten delako eleberriari zer zor dio Hamaika pauso-k ? Lehen-lehenik historian kokatua egonagatik gertakari txiki eta itxuraz ezdeusei eskaintzen dien arreta.
Lapurdum, 13 | 2009 41
Historiaz –gizarte aldaketez– hitz egiteko modu atipikoa da Saizarbitoriarena, pertsonaia aski marginalen bizitzaren detaileak aztertuz lortzen baitu ezin hobeto islatzea kontestu handia. Saizarbitoriak behinola esan bezala historia zirrikitutik ikusten da, zeharka. Edota, estilo unibertsitarioagoan esateko, Jon Kortazarren hitzak oroit ditzakegu : Apartándose de la exposición de grandes ideas solo acepta tratar de los pequeños problemas cotidianos […] en una búsqueda fenomenológica de la realidad.15
40 Abortatzera doan neska gaztearen abentura marginala aintzat hartuz Egunero hasten delako-n gizarte europarrean gertatzen ari zen balore eta giro aldaketaren berri ematen zigun autoreak, inoiz ezer esplikatu gabe. Hemen, Abaituaren abentura miserable- trajiko-magnifikoaren bitartez, 70eko hamarkadako euskal gizartearen radiografia sakona egiten du.
41 Lotura sakonago bat ere ikusten dut idazlearen opera prima eta itzuleraren obra handi honen artean. Izan ere, bi liburuetan ekintza zail bat ia klandestinoki edota erabat klandestinoki egitera doan pertsonaia baten bakardadea da hizpide. Ilegalki abortatzea ; borroka armatua desmitifikatzen duen nobela bat idaztea : bi ekintza gizartearen (kasu batean gizarte burges eta giristinoaren, bestean euskal komunitate abertzalearen) bazterrera eramaten dituztenak pertsonaiok.
42 Ehun metro-rekiko loturak are nabarmenagoak dira. Saizarbitoriak eman zion hasiera euskal literaturan ETAren gaia jorratzeari, eta hemen ere berriro heltzen dio gai berari. Han bezala hemen ere, gertakizun trajikoa (erahilketa/exekuzioa) eta deskribapen fisiologiko hotz eta kasik zientifikoa tartekatzen dira behin baino gehiagotan. Bestalde, bi liburuetan dialogismo elebiduna darabil errealitate efektu bortitza lortzearren. Aipagarriak dira, alde horretatik bai Susana karakterizatzeko egiten den gazteleraren erabilera nahiz goardia zibilei esanarazten dizkien hitzak. Ehun metro-ren garaiean esan liteke errealismoa zutela helburu gazteleraren intrusio hauek, baina Hamaika pauso-n efektua ez da maila berekoa. Izan ere, euskal eleberrigintza asko garatu da 1974az geroztik eta gaur egun arrunta bihurtu da euskara hainbat hizkuntza erregistrotan orduan ez bezala. Horregatik, esango genuke hemen elebitasunak helburu askoz ere estetikoagoa duela, kolore bat ematen zaiola testuari, euskal seventies kolore gastatu bat, vintage saizarbitoria tonu bat, argazki bati sepia kolorea aplikatuko geniokeen bezala photoshopen bitartez. Horren froga da bai Susanaren bai goardiei egozten zaizkien hainbat hitz euskaraz datozela liburuan –goardien « ale, goazen » famatua, kasurako, bi hizkuntzetan proposatzen digu testuak–, Ehun metro-n aldiz muga linguistikoak askoz ere eskrupulo gehiagorekin errespetatzen zirelarik.
43 Ene Jesus-ekiko loturarik ez da falta, ezta ere. Nabarmenena, dudarik gabe protagonista nagusiaren joera obsesiboa litzateke. Baita bien ekintzarako ezintasuna. Ezin ahantzi, bestalde Ene Jesus-en agertzen dela euskal gizonaren psikoanalisiaren lehen saiakera, mater terribilisarekiko irentze konplexua barne. Aitak protagonistari hiltzeko orduan eskainitako ordulariaren motiboa ere Ene Jesus-en agertzen da lehen aldiz, funtzio sinboliko berberaz gainera. Hots, aitaren jarauntsi asumitu ezinaren irudi bihurtzen da. Ikusi dugu nola Hamaika pauso-n, Abaituak Zarateri mailegatzen dion aitak emandako Omega ordularia, eta nola beti damutuko den hori egin izanaz. Izan ere abertzaletasunaren gidaritza eta tenpoa eskaintzen baitio ETAri jestu horren bitartez. Ikusiko dugu nola amorruz begiratuko duen Zarate ordularia bortizki erabiltzen. Bada, Ene Jesus-en, jada, falusaren lekukoa ezin asumitu dezake protagonistak, eta arazo horren sinbolo bihurtzen da aitaren ordularia. Aitak semeari ordularia emango ziola
Lapurdum, 13 | 2009 42
hiltzean agindu arren, hilkutxa barruan gorpu delarik, beilari lanetan dabilen inor ez da ausartzen hildakoaren eskumuturretik ordularia kendu eta protagonistari ematera. Ordularirik gabe geratuko da, amaren botere izugarriaren menpe, irendurik. Azkenik, Ene Jesus-en Juan Jose Lasa psikoanalistak izenpetzen bazituen epilogoa eta « Ama » izenburudun gehigarri bat, hemen J. J. Lasa pertsonaia bilakaturik aurkitzen dugu, fikziora integraturik eta Abaituaren konfidente bihurturik.
5. Ondorioa
44 Belaunaldi sakrifikatu baten istorioa kontatu digu Saizarbitoriak eta sakrifizio horrek eman dituen fruituei esker, berriro itzul daiteke euskal bizitza literariora. Ehun metro- rekin idazle engaiatu gisa (gaizki)ulertua izan ondoren, Ene Jesus-ek suposatu zuen Saizarbitoriaren suizidio literarioa. Hemeretzi urte pasa dira geroztik, hamaika pauso eman dira euskal literatura duin bat sortzeko, eta orain has daiteke Saizarbitoriaren bigarren idazlealdia, lehen aldiko Saizarbitoriari merezi zuen hilobi literarioa edo mausoleoa –Hamaika pauso eleberria– eskainiz.
NOTES
1. Egunkaria, 1995-12-9, Durangoko azokari buruzko gehigarriaren 6. orrialdean. 2. « Réponses de Claude Simon à quelques questions écrites de Ludovic Janvier », Entretiens, 31, 1972, p.18. 3. Ezagutu zituen argitalpen ugariez gain obra hau gaztelerara, frantsesera, ingelesera eta italierara itzuli zuten (gauza harrigarria garai hartarako !) eta Alfonso Ungría zinema zuzendariak pantailaratu egin zuen 1985ean. 4. Euskaldunon Egunkaria, op.cit., p.6 5. Zehaztu dezagun, anbiguitateak uxatzearren, modernotzat joko ditudala aurrerantzean Nouveau Roman-ari ala estrukturalismoari loturiko joera literarioak, joera postmodernoei kontrajarriz. 6. Maurice Merleau-Ponty, Phénoménologie de la perception, Paris, Gallimard, 1945, 489. or. 7. Juan Garzia, op. cit., 94. or. 8. Robbe-Grillet, Confesiones de escritores, Buenos Aires, El Ateneo, 1996, 258. or. 9. Hamaika pauso, 190. or. 10. Hamaika pauso, 74. or. 11. Hamaika pauso, 49. or. 12. Ibid., 156. or. 13. Ibid., 406. or. 14. Hamaika pauso, 8. or. 15. Jon Kortazar, Jakin, 13 eta 29 zkiak.
Lapurdum, 13 | 2009 43
RÉSUMÉS
Ramon Saizarbitoria euskal eleberriaren modernizatzaile garrantzitsuena izan zen 1969tik 1976ra bitartean. Bere fikziozko prosaren berrikuntza Nouveau Roman-aren problematika literarioa bereganatuz eta euskal munduari aplikatuz burutu zuen. Hemeretzi urteko isilaldi luzearen ondotik, 1995ean Hamaika pauso eleberria argitaratu zuen. Nouveau Roman-a aspalditik modaz pasatua zegoen ordurako. Baina Saizabitoriaren unibertso literarioa hain hertsiki lotua egonki korronte horri, zaila zirudien Nouveau Roman-aren ondarea besterik gabe ezabatzea bere errepertorio literariotik. Ondare literario pertsonal horrekiko kontua "likidatu" beharra zeukan idazleak, nahitaez. Iragan literario horren "likidazio" prozesua aztertzen saiatuko gara mintzaldi honetan erakutsiz zein aterabide aurkitzen duen autoreak errepikapena eta ukapena aldi berean saihetsiz.
Ramon Saizarbitoria fut le principal modernisateur du roman basque entre 1969 eta 1976. Il accomplit sa tache de rénovation de la prose fictionnelle en s’appropriant la problématique littéraire du Nouveau Roman et en l’appliquant au monde basque. Après un silence de dix-neuf ans, il publie le roman Hamaika pauso en 1995, à un moment où le Nouveau Roman est depuis longtemps devenu un objet historique. Il semble difficile, pourtant, vue l’étroite l’imbrication entre ce courant et l’univers personnel de l’auteur, d’effacer purement et simplement de son répertoire littéraire le legs du Nouveau Roman. L’écrivain paraît condamné à liquider (ou du moins à solder) le compte de ce patrimoine littéraire avant de poursuivre son chemin créatif. Nous tenterons d’analyser ce processus de liquidation en montrant la façon dont Saizarbitoria se fraye un chemin évitant tant l’écueil de la répétition que celui de la dénégation.
INDEX
Thèmes : littérature Keywords : basque literature, Nouveau Roman, postmodernity, Ramon Saizarbitoria motscleseu euskal literatura, Nouveau Roman, postmodernitatea, Ramon Saizarbitoria Mots-clés : littérature basque, Nouveau Roman, postmodernité, Ramon Saizarbitoria
AUTEUR
UR APALATEGI
UPPA [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 44
Bariazio sinkronikoa aztertzeko metodologia(k)
Gotzon Aurrekoetxea
NOTE DE L'AUTEUR
Lan honek Espainiako Gobernuko Ministerio de Ciencia e Innovación-en HUM2007-65094/FILO proiektuko diru-laguntza jaso du.
1. Sarrera
1 Hizkuntzen aldaketaren zergatiaz galdetzeari utzi eta « zerk » aldatzen duen galdetzera pasatu behar da ; zer eta nor den aldaketaren motorra edo eragilea zehaztera (Labov 2001 : 190).
2 Urte askotan tipologian aritu izan diren gehienek ez diote hizkuntza aldaketari kasu gehiegirik egin ; ez da euren ikerketan kontuan hartu izan. Hizkuntza bariazioa kaotikotzat hartua izan da eta linguistikoki interes gutxikoa. Aipatua izan denetan ere, bariazioa « libre » tzat jo izan da batzuetan, aukerazko arautzat (« optional rules ») besteetan, maizegi arau erregularrik gabetzat.
3 Tradizionalki bariazioaren eragileak linguistikoki zokoragarri edo antzigabetzat jo izan dira1 eta horien artean aditasunik eza, nekea, oroimenaren muga eta abar aipatu izan dira.
4 Baina jada ez da esan beharrik hizkuntza bariazioa faktore desberdin zehatzek (egitura linguistikoa, sikologikoa, soziala, kulturala...) eragiten edo galerazten dutela.
5 Flydal (1951 : 240-257) eta Coseriu (1981)z geroztik sinkronian gauzatzen den bariazioa hiru moldetan bereizi ohi da : bariazio diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa.2 Coseriuk Flydalen diatopiko eta diastratiko kontzeptu bi hauei erantsiz diafasia eta diafasiko eta sinfasiko terminoak asmatu zituen.
Lapurdum, 13 | 2009 45
6 Bariazio mota bakoitza ikertzeko diziplina desberdina sortu eta metodologia bereziak landu dira : bariazio diatopikoa lantzeaz geolinguistika arduratzen da eta hizkuntza atlasen metodologia erabiltzen du. Bariazio diastratikoa lantzeaz soziolinguistika arduratzen da eta metodologia soziolinguistikoaz ezagutzen da. Bariazio diafasikorako pragmatika izan behar da kontuan.
7 Beraz, sinkronian arituz, bariazioa hiru mailatan eman daiteke : • Hizkuntzaren barnean (intrahizkuntzako edo interdialektala) ; • Dialektoaren barnean (intradialektala edo intrahizkerakoa) ; • Eta pertsona barnean (bariazio intrapertsonala).
8 Ez naiz arituko, nahiz oso interesgaria den, biltzen den informazioaren kalitateaz eta biltzearen arazoez. Hain zuzen ere Kretzchmar-ek Methods XIII. bitzarrean zioena baieztatuz : biltzen duguna errealitatea dela uste dugu, baina izatez errealitatearen pertzeptzioa da, ez errealitatea bera.3 Albo batera uzten ditut ere, ikertzaile desberdinek bildutako datuak sortzen duten aldakortasuna, edo transkribaketa inpresionistek sorturikakoa (Labov 2001 : 151). Albo batera utziko dugu, azkenik, hizkuntza aldaketa edo bariazioaren zergatiak aurkitzea, nola hasten den aldatzen oraindik misterioa baita (Labov 2001 : 466).
2. Bariazio geolinguistiko edo diatopikorako metodologia
9 Hizkuntza atlasek datu-bilketa zein datuen argitalpenerako metodologia zehatza garatu dute. Bariazio diatopikoa jaso eta adierazteko metodologia honek bere garaian ikaragarrizko aurrerakuntza ekarri zuen hizkuntza bariazioaren alorrean. Hizkuntza atlas guztietan, aldiz, ez da metodologia bera erabili zentzu hertsian : ALFen hasi eta ohikoetan erabili zena asko garatu da ALLOc eta batez ere EHHAn. Azken bi hauetan hiztunen ezagutza pasiboaz egin den hausnarketak garrantzi handia dauka hizkuntza bariazio edo aldaketa aztertzerakoan (Aurrekoetxea 2002 : 60). Ez dugu Labov-en aipamen bat ekarri besterik honetaz ohartzeko (2001 : 246) : « Even if the United States, where foreign languages are usually abandoned after two generations, speakers of the first native generation will have some active knowledge of the mother tongue of their parents, and almost always a reasonably strong passive knowledge. »
10 EHHAn, hiztunen ezagutza pasiboan sakondu asmoz, proposamenen sistema gaineratu da datu-bilketa metodologian. EHHAko kartografian proposatutako hitzen bat hiztunak herrikotzat jo eta onartu duenean maparatu da dagokion kolorezko zirkulu baten bidez. Ez da maiz gertatzen, noizbehinka hitzen galtze prozesuan zertan gauzatzen den atzeman daiteke, 11090 galdera ‘anoche / hier soir /last night’ mapan bezala (ikus 1. mapa). Imaginatu dezagun mapa hau proposamen onartuei dagokien zirkulutxurik gabe eta 2. erantzunei dagokien zeharkako tramarik gabe, hori izango litzateke ohiko hizkuntza atlasetako mapa. Aldiz, EHHAn erabilitako inkesta-metodologiari esker ohiz biltzen ez zen informazio asko jaso da. Kasu honetan jaso diren proposamen guztiak « bart » hitzari edo bere aldaerei dagozkie : 51 kasutan bildu da hitz hau proposamen gisa ; hau da, lekukoak ezagutzen du, baina ez du bere kasa eman eta proposatu zaionean herrikotzat jo du.
Lapurdum, 13 | 2009 46
1. Mapa
11 Mapa honek erakusten duena zera da : datu-bilketarako metodologia konkretu batek ea errealitate osoa biltzen duen ala errealitate horren zati bat baino ez. Honek orain artean, dialekologia tradizionalean egin diren monografietan datuak biltzeko erabili den metodologia berrikusi beharra erakusten du. Hausnarketa egin beharko genuke ea metodologia aproposa erabili den eta errealite osoa jaso ordez haren zati bat baino ez den jaso.
12 Atlasgintzan erabiltzen den datu-bilketarako metodologia egokia izan arren, maiz izan dugu « galdeketa » egiten dugun sentsazioa. Eta konturatu gabe hel gaitezke lekukoa nazkatzeraino, harentzat bat ere interesik ez duten gure galderekin, inoiz bortxatzeraino ere. Honen adibide bat baino gehiago bildu da dialektologian (Aurrekoetxea & Perea 2009).
13 Datuen zuzentasun eta egokitasuna zaindu behar da, bai biltzean nola aztertzean, oker jokatzeko arriskua bizi-bizi dagoelako : horietako bat ikertzaileak hiztunak emandakoa « zuzendu edo « moldatu » nahi izaten duenean gertatzen da ; aldaera estandarraren eraginez eta batez ere semantika kontuetan ematen dira halako « zuzenketak ». Ikertzaileak beti present izan behar du, hizkuntzaz datuak biltzeko beharrezko duen hiztunak baino gehiago jakin arren, hizkuntzaren erabileran hiztun hori « katedratikoa » dela edonongo eta edonolako unibertsitatean, hain zuzen ere « euskaraz baizik ez dakiten horiek ezpaitakite besterik egiten, eta ondorioz ezinezko zaiela beste hizkuntza edo molde baten eraginik izatea » edo bere hizkera baino entzun ez duen horrek, ezin duela inguruko hizkeren eraginik izan. Baina noiz edo noiz gertatzen da ikertzaileak lekukoa « erratu » dela ustea eta haren esanak aldatzen eta interpretatzen aritzea. Halakoetan, izan ere, erratzeko arrisku bizian dagoena ikertzailea izaten da. Horregatik, guztiz ados nago hizkuntza atlasgintzan indarrean dagoen irizpide nagusi batekin : ez da interpretaziorik egin behar ; eta ezinbestekoa bada, ahal denik eta interpretazio txikiena egin.
Lapurdum, 13 | 2009 47
14 Baina, hizkuntza atlasgintza bariazio geolinguistikoa aztertzean erdibidean gelditu da. Ez du bariazio diatopikoa bere osotasunean aztertzen. Datuak biltzeko metodologia garatu badute ere, hizkuntza atlasek ez dute garatu hizkerak bereizteko eta gutxiago sailkatzeko metodologiarik. Hizkako edo hizkuntza ezaugarrikako mapak erakustera mugatu dira, isoglosak erabiliz. Uzkur, oso uzkur jokatu du hortik aurrera, salbuespen gutxi batzuez.
15 Baina jada sortua da atlasetan biltzen den bariazio diatopiko hori erabiltzeko tresneria : dialektometria.
16 Zer da dialektometria ? Bada, hizkuntza atlasetan biltzen diren datu guztiak hartuz hizkeren arteko desberdintasunen azterketa kuantitatiboa.
17 Azterketak kuantitatiboa ala kualitatiboa izan behar duen galdetu da behin baino gehiagotan. Eta honetan ere formazio eta ikusmolde desberdinek eragin handia dute. Baina nire ustean batak ez du bestea kentzen. Azterketa kuantitatiboa kualitatiboari laguntzeko tresna baino ez da eta ; hain zuzen ere arbolak basoa ikusten uzten ez duenean erabili behar den tresna.
18 Tresna hau sortu artean, hizkeren arteko desberdintasunak aztertzean, azterketa kualitatibora mugatu dira dialektologoak, nagusiki. Horretarako hizkuntza ezaugarri batzuk erabili izan dira eta ez denak : ezagunenak eta erabilgarrienak, sarriegitan atomizaziora joz. Orain artean nagusiki dialektoen konparatze atomista egin da (euren artean loturarik ez duten datu edo ezaugarri gutxi batzuk erabili dira sarri). Hortik harat jo behar da. Datu-kopuru handiak erabiliz hizkeren sailkapen hierarkikoetaraino helduz.
19 Datuez gain, ikertzailearen iritzia ere oso begibistakoa da ezaugarriak aukeratzean edo baztertzean. Ezaugarri batzuek pisu handiagoa omen dute askoren ustez, beste batzuek baino, hizkuntza sisteman joko garrantzitsuagoa jokatuko balute bezala. Azterketa kualitatiboaren aldekoek maiztasunaz hitz egiten dute ezaugarri batzuek beste batzuek baino pisu handiagoa behar dutela defendatzean, edo diakronikoki bilakaera handiagoa (aldaketa gehiago) izan dutela. Baina, hori esaten dutenean ez ote dira irizpide kuantitatiboak erabiltzen ari kualitatiboa defendatzeko ?
20 Dialektometriak (DM) eskaintzen dituen baliabideen artean sailkapen hierarkikoak egiteko aukera dugu gaur egun. Tresneria dialektometrikoak eskaintzen dituen baliabideen artean dendrograma dugu mota honetako sailkapenak egiteko erabilgarrienetako bat.
21 Eman dezagun Iparraldeko hizkeren sailkapena egin nahi dugula eta badugula datu- kopuru handi bat datu-base batean eratuta. Adibidez, Bourciez bildumako euskal testuena4. Testu horietan agertzen diren hiztegia eta hizkuntza ezaugarriak hartuz 281 erregistro dituen datu-base bat eraiki ondoren euskal testuak agertzen diren 138 herriren sailkapena egin dugu eta dendrograma batean ezarri (ikus 2. irudia).
Lapurdum, 13 | 2009 48
2. Irudia
22 Dendrogramak 138 hizkeren sailkapen hierarkikoa erakusten digu, zein diren multzo nagusienak azalaraziz. Dendrograma honetan azaltzen diren eta azter daitezkeen arazo asko dugu, baina horiek gaur albo batera utziz, erakusten dituen multzo nagusienak nola dauden egituratuta argiki ikus daiteke.
23 Horiek zein eremu geografiko hartzen duten, edo horien egituraketa geografikoa ikusteko dendrograma hau mapa batera irauli behar da (ikus 3. irudia).
Lapurdum, 13 | 2009 49
3. Irudia
24 Mapa honek duen potentzialitatea ikaragarria da. Jada ez da ezaugarri batzuk hartuz eta banaka eraikitzen den mapa. Mapa hau eraikitzeko 38.778 datu erabili dira. Ez du bat ere zerikusirik orain artean Euskal Herrian eta euskararen kasuan eraiki diren mapekin. Eta sensu stricto hartuz lehen hizkeren sailkapena islatuko luke5.
25 Gure kasuan proiektu honetan bildu diren datu guztiak erabili ditugu mapa hau egitean. Ez direla asko esango du datu-baseetan aditua den norbaitek. Eta arrazoia du, erabili litezkeen datuak milaka eta milioka konta daitezkeenean, baina jada azterketa beste plano batean kokatzen da.
26 DM-k zinez ikaragarri laguntzen du datu diatopikoen sailkapen egoki bat egiten eta hizkuntzaren egituraketa geolinguistiko edo diatopikoa zertan gauzatzen den argitzen. Esan daiteke geolinguistikak bere muturreraino joateko behar izan duen tresna dela, eremu bateko egituraketa geolinguistikoa zehazten duelako.
27 Hala ere, geolinguistikak hizkuntza aldaketa edo bariazioa badela ziurtatzen edo egiaztatzen du eta zein edo nolakoa den. Ez du hizkuntza aldaketa horren eragilea zein den zehazten, ezta hizkuntza aldaketa horren abiadura, ezta hizkera baten barnean egon daitekeen aldaketa ere. Hizkuntza aldaketa sinkronikoaz ohartzeko lehen urratsa da : hizkuntza batean aldaketa badela ohartzea eta nolakoa den aldaketa hori erakustea. Ez aldaketaren izaera eta ezaugarriez sakontzea. Ordura arte hizkuntza aldaketa diakroniaren kontua bakarrik zela uste zen eta ikuspegi aldaketa handia ekarri zuen hizkuntzalaritzara.
28 Hizkuntza aldaketa sinkronikoaren zergatiak eta eragileak ikertzeko soziolinguistika fasera eman behar da pausua.
Lapurdum, 13 | 2009 50
3. Bariazio soziolinguistiko edo diastratikoaren metodologia
29 Soziolinguistika terminoa nahasia da, gauza desberdinetarako erabilia izan delako (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 23 eta h.). Guk ’Variationist Sociolinguist’ bezala ezagutzen den diziplina izango dugu kontuan, hizkuntzaren aldaketa edo bariazioa ikertzen duena, alegia. Ikusmolde honen arabera, abiapuntua jada ez da hizkuntzaren homogeneitatea, tipologian edo dialektologia tradizionalean ari direnentzat bezala, hizkuntzaren heterogeneitatea baizik.
30 « Bariazio-soziolinguistika » deitua izan denaren ekarria bi planotan ematen da : • hizkuntza bariazioa herri berean edo komunitate berean ematen dela ; • bariazio hori ez dela « librea », faktore sozialek eragina baino.
31 Soziolinguistikaren ekarpenaren garrantzia bariazioa aztertzean faktore eragileen definitze eta zehaztean dago. Hauen artean hizkuntzaren barne eta kanpo faktoreak (sozialak) agertzen dira (Labov 1994, 2001). Ordura arteko bariazio « librea » ikusi da oso sistematikoa dela eta korrelazionatuta dagoela faktore linguistiko eta sozial, geografiko edo etnografikoekin. Arlo honetan berebiziko garrantzia dute Labov (1983) eta Trudgill-en lanek (1974, 1978).
32 Eredu soziolinguistiko asko dago. Hemen nagusiki indar berezia hartu izan dutenez arituko gara. Aldaketaren hizkuntzaren barne faktore gisa hauek aipatzen dira : katearen aldaketa (chain shifting), fusioak eta eszisioak (mergers and splits), soinu aldaketaren erregulartasuna... (Labov 1994). Faktore sozialen artean adina, generoa, maila kulturala, maila soziala, etnia, erlijioa… (Labov 2001).
33 Jada ez da helburua zer aldatu den aztertzea, zer ari den aldatzen baizik. Eta zein diren aldaketa horren eragileak edo liderrak zehaztea.
3.1. Datu-bilketarako metodologia
34 Hizkunta aldaketaren faktoreak ikertzeaz gain ikusmolde honetan datu-bilketaren metodologian urrats berriak eman dira. Helburua hizkuntza aldatzen ari den unea atzematea bada, hizkuntzaren zein ezaugarri den aldatzen ari dena aurretik egin behar den behaketak emango digu. Egia esateko, garrantzi handikoa da hizkuntza erkidego batean ikerketa soziolinguistiko bat abian ezarri aurretik hizkera horren sistema linguistikoaren ezagutza handia izatea (Hérnandez Campoy & Almeida 2005 : 115). Behin erabakirik zein osagai ikertu, aldaketaren eragileak zein diren ikertzera bideratzen dira ahaleginak.
35 Obserbatzailearen paradoxa (ikertu nola hitz egiten duten hiztunek sistematikoki behatuak ez direnean, behaketa sistematikoz baino ezin denean hori egin : Labov 1983 : 209 ; Hernández Campoy & Almeida 2005 : 11) gainditzeko bideak jarri ditu soziolinguistikak edo gutxienez gutxitu, eta ahal denik eta hizkera naturalenaren laginak lortu. Hona hemen metodo batzuk :
Lapurdum, 13 | 2009 51
3.1.1. Behaketa kontrolatua
36 Ikertzaileak gidoi batez edo galdera bidez gidatzen du inkesta edo elkarrizketa. Zein da inkesta edo elkarrizketaren arteko desberdintasuna ? Inkestan galderak egiten dira, zeintzuk informatzaile guztiei modu berean egiten zaizkien. Elkarrizketan ez.
a) Inkestak eta galdesortak. Galdesortak zuzenak, ikertzailea bertan delarik, edo zeharkakoak, posta edo bestelako bitartekoen bidez eginak, izan daitezke.
b) Elkarrizketak. Elkarrizketetan ikertzailearen presentzia ezinbestekoa da, zeinak galderen bidez, gidoi bat jarraituz, bere helburuak beteko dituen.
b1) Bakarkako elkarrizketa programatua edo aurrez erabakia. Soziolinguistika bariazionistan gehien erabiltzen den sistema da. Ikertzaileak gidoi bat erabiltzen du, elkarrizketa gidatzeko.
b3) Telefono bidezko elkarrizketa. Bertaratzea zail gertatzen denean egin ohi da. Labov-ek erabili zuen Lower East Side-i buruzko ikerketan (1966a) eta beste batzuetan ere.
b4) Testuen irakurketa eta bikote minimoak. Honela jasotako datuek ez omen dute oinarri ona eskaintzen analisi interpretatiboa egiteko (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 141).
b5) Behaketa partehartzailea. Behaketa partehartzailea hizkuntza erkidego baten hizkera naturala lortu nahi denean erabiltzen da. Kasu honetan taldeko hiztun batekin kontaktua egin ondoren haren laguntzat aurkezten da eta ‘lagunaren laguna’ delakoaren teknika erabiliz gainerakoen konfiantza lortuz joan behar da, euren portaerak asumituz eta euretariko bat balitz bezala jokatuz. Behaketa mota hau askok erabili dute. Horien artean : Labov (1973 South Central Harlem-eko gazte taldeak ikertzean), Lesley Milroy (1980, Belfasteko ingelesaz), Penelope Eckert (1989, 2000 Detroiten)... Abantaila asko dituen arren, baditu bere desabantailak ere : egoera kontrolagaitza da, ordu asko behar dira, eta abar (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 143).
3.1.2. Behaketa ez-kontrolatua
37 Labov-ek aurretik zehaztutako bakarkako elkarrizketetan jasotako datuak egiaztatzeko elkarrizketa anonimo eta arinak erabili zituen, eta baita bat-bateko behaketa anonimoak kalean eta ostatuetan ezkutuko grabaketak eginez (Labov 1966a : 431-437).
38 Hauetan ez dago planifikaziorik eta ezin da aldez aurretik jakin zer bilduko den. Horregatik, erabili izan denean ere beste molde batean bildutako datuak egiaztatzeko izan da.
3.1.3. Komunikabideen behaketa : ahozko artxiboen erabilera
39 Nahiz jasotzen den estiloa formalagoa izan, zuzeneko emanaldietan eta jendeak parte hartzen duenean, gertakarien eraginpean direnean (lurrikara, uholde...) erabilgarria den informazioa biltzen da.
40 Horrela jasotako informazioa oso erabilgarri izan daiteke bariazio estilistikoa ikertzeko. Mota honetako ikerketetan berezitu da Allan Bell Zelanda Berrian, beste batzuen artean (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 144).
Lapurdum, 13 | 2009 52
41 Jaso nahi den hizkera motara bideratuta egon behar da behaketa. Beti ere datuak ordezkagarriak izan behar dira. Hori dela eta, corpus handiekin lanean hasi beharra ikusi zen eta hortik sortu dira gerora corpusekin lan egiteko joera eta zaletasuna. Datuteria handia behar izan da aldagaien maiztasuna kontuan hartu behar delako.
3.2. Datuen analisia
42 Datuen analisian metodo kuantitatiboak eta kualitatiboak erabiltzen dira. Hernández Campoy & Almeida-k (2005 :193) analisi kuantitatiboari ‘positivista’ ere deitzen diote eta kualitatiboari ‘interpretativa’.
43 Bien arteko desberdintasunak honela zehazten dute Hernández & Almeidak (2005 : 193) :
44 Teknika kuantitatiboek (1.3.1. parrafoan aztertu dira) : • arau orokorren arabera eratutako gertakari objektiboak aztertzen dituzte ; • datuak galdesorta estandarizatuekin biltzen dituzte ; • errealitate soziala aldagai batzuen arabera segmentatzen dute ; • prozedura estatistikoak erabiltzen dituzte ; • objektibotasunari ematen diote lehentasuna ; • prozedura deduktiboak erabiltzen dituzte, zeinetatik hipotesiak egiaztatuko dituzten.
45 Teknika kualitatiboak aldiz : • behaketa zuzenez baliatzen dira ; • datuak tratatzeko prozedurak ez dira hain zehatzak, kuantifikazioa albo batera utziz ; • subjektiboari lehentasuna ematen diote, objektibotasunaren gainetik ; • prozedura induktiboa erabiltzen dute, datuetatik abiatu egoera interpretatzeko.
46 Evert Gummerson (1991) aipatzen dute Hernández Campoy & Almeidak (2005 : 194) bi paradigmen arteko desberdintasunez diharduelako.
47 Soziolinguistikan gehien erabili diren prozedurak kuantitatiboak izan dira, nahiz kualitatiboak ere badiren (Almeida 1999, 2003 : 28-35).
3.2.1. Metodologia kualitatiboa
48 Ikertzaile askok erabili dute ; Cheshire (2000) da horietako bat : 11-15 urte arteko gazteen hizkera lantzen du. Estatistika deskriptiboa (maiztasun absolutuak eta erlatiboak) ere erabiltzen du, maiz erabiltzen baita metodologia kualitatiboan.
3.2.2. Metodologia kuantitatiboa
49 Hona hemen metodologia honetan kontuan izan behar diren moldeak :
a) Estatistikako oinarrizko kontzeptuak
Lapurdum, 13 | 2009 53
Lagina eta unibertsoa : batzuetan lagina erabiltzen da, besteetan unibertsoa. Aldagai linguistikoak aldagai dependienteak dira. Aldagai sozialak (adina, klase soziala, generoa) aldagai independienteak dira. Aldagaien katalogazioa : nominalak, ordinalak, tartekakoak eta arrazoizkoak. Aldagai kualitatiboez (sexua) eta kuantitatiboez (formante bokalikoen altuera...) hitz egiten da, baina hobe da lau kategoriez hiz egitea : nominalak, ordinalak, tartekakoak eta arrazoizkoak (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 202an azalpena). Batzuetan aldagai kualitatiboak kuantitatibotzat hartzen dira eta alderantziz. Estatistika deskriptiboa eta inferentziala. Estatistikako bi adar nagusi dira. Hipotesiak : hipotesi nuloa eta lan hipotesia. Estatistika parametrikoa eta ez-parametrikoa. Parametrikoetan erregresio analisia edo t-test analisia dira ezagunenak. ANOVA analisia da ez-parametrikoetan garrantzitsuena. Joera zentralaren neurriak (« Medidas de tendencia central) : media, moda eta mediana. Media aritmetikoa, moda (gehien errepikatzen den balioa), mediana (balio horretatik gora eta behera dauden balioen kopurua bera da). Bariabilitate eta desbideraketa neurriak. Bariabilitatea neurtzeko bariantza (S2) kontzeptua elaboratu da. Desbideraketa tipikoa (S) varianza-ren erro karratu bezala definitzen da. Joera zentralaren eta bariabilitatearen neurriak.
b) Medien diferentziekin harremanetan dauden neurriak. Hauen artean t-testa, bariantza eta kobariantza analisiak ; eredu probabilistikoak (ANOVA) :
lagin independienteetarako t-testa. Bi lagin multzotako mediak konparatzen ditu eta berdintasun edo desberdintasunaren adierazpen gradua konprobatzen du, eta baita medien inguruko datuen distribuzioa. Bi aldagai erkatzen ditu : aldagai independientea (karakterizazio nominalarekin) eta dependientea (kuantifikagarria) ; harremanetan dauden laginetarako t-testa ; ANOVA analisia lagin independienteetarako ; bi faktoreren ANOVA analisia ; ANOVA analisia harremanetan dauden laginetarako ; kobariantza analisia (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 231).
c) Aldagaien arteko harremana lantzeko honako lanabesak erabiltzen dira :
kontingentzia taulak : Txi-karratua (χ2) ; korrelazioa : tartekako aldagaien arteko harremana ikertzen du (pertsonen pisua, goiera, adibidez edo hiztun batek ekoizten dituen jatorrizko formen kopurua eta sare sozialaren artean...). Korrelazio indizea Pearsonen r-aren bidez adierazten dira ; erregresio lineal sinplea ; erregresio anizkoitza.
d) Estatistika ez-parametrikoa :
laginaren normalitatea : Kolmogorov-Smirnov-en testa ; harremanetan dauden bi laginen probak : Wilcoxon-en testa ; harremanetan ez dauden bi laginetarako probak : Mann-Whitney-ren testa ; Friedman-en ANOVA ; <#ITALIQUES#>Kruskal-Wallis-en ANOVA.
e) Erregresio analisia VARBRUL programetan :
Lapurdum, 13 | 2009 54
VARBRUL 2S programa. Programa hau David Sankoff-ek diseinatu zuen bariazio soziolinguistikoa analizatzeko. Helburu nagusia : aldagai kualitatiboen erregresio analisia egitea, zeinen bidez SPSS programa estatistikotik bereizten den (honek aldagai kuantitatiboen erregresio analisia egiten baitu) (Hernández Campoy & Almeida 2005 : 267-282) ; GOLDVARB 2001 programa (Hernández & Almeida 2005 : 282-286).
f) Datuen interpretazioa
Prozedura kuantitatiboak tresna gisa ulertu behar dira ; hizkuntza bariazioa modu errazago eta argiago batean ikusteko tresnak dira. Ondorioz, prozedura kuantitatiboen emaitzak interpretatu behar ditu ikertzaileak, ezin ditu besterik gabe utzi. Interpretatzean aldagai linguistikoak izan behar ditu gogoan eta horiek zelan aldatzen diren, zein norabidetan eta zerk eraginik argitu behar du. Era horretan, erabilitako tekniken eraginkortasuna ebaluatu behar du, beraien arteko osagarritasuna aztertuz. Eta ondorioz, emaitzen esanahi edo adierazpen teorikoa baloratu behar da, beste ikerketa batzuekin konparatuz eta oraindik egin beharreko bidea zein den adieraziz. Orain arteko emaitzak ikusita, gauza batzuk behintzat nahiko argi azaltzen dira : hizkuntza aldaketa ez duela gehienetan faktore sozial bakar batek eragiten ; bide beretik, belaunaldi aldaketak (adinak) ez duela eragin definitiboa hizkuntza bariazioan ; hizkuntza aldaketa maizen eragiten duena ez dela sozio-kulturalki goi-mailakotzat hartzen den jendea ; erdi/behe maila eta emakumezkoak direla aldagai prestigiotsuenak erabiltzen dituztenak gehienetan ; hizkuntza aldagai tradizionalen aldekoenak jende adindua eta maila sozio-kultural baxuena duten emakumezkoak izaten direla ; sare sozialen garrantzia gero eta handiagoa dela.
3.2.3. Euskararen kasuak
50 Oraindik gaztea den EUDIA ikerketa-taldeak euskararen bariazio sinkronikoa ikertzea du helburu nagusiena. Euskararen estandarizazioak hartu duen indarra kontuan harturik, garrantzi handikoa da euskararen bariazioa ikertzen dugunontzat, hizkeretan zehar zer gertatzen ari den ikertzea. EAS proiektua6 aldaketa hori zertan gauzatzen ari den ikertzera dator. Bestetik, EDAK ikerketa-proiektua abiarazi du 2007an7.
51 Ikerketa hauek biak W. Labov-en hitzetan « Observations in apparent time » gisakoak dira. Hots, hizkeren aldaketa une honetan zertan gauzatzen ari den ikertzea. Proiektu bietan Euskal Herriko 100 hizkera hartu dira ikergai eta hizkera bakoitzean adin faktorea soilik ikertuko da8, baina EAS proiektuan lexikoa, morfologia eta sintaxia ikertzen den bitartean, EDAK proiektuan azentua eta intonazioa ikertzen dira.
52 Adina faktore sozialari dagokionez bi adinetako jendea aukeratu da ikerketa hauetarako : a) helduak (45 urte ingurukoak) ; b) gazteak (25 urte ingurukoak). Haiek euren hezkuntza hizkuntza arrotzean burutu dute eta euskara batuarekin duten harremana nagusiki seme-alaben formazioarekin lotuta dago ; hauek euskaraz egin dituzte ikasketak eta euskara batuaren ezagutza jasoa dute.
53 Gainerako ezaugarrietan belaunaldi bakoitzari dagozkion ezaugarriak bilduko lituzkete : helduari dagokionez, lantegi batean lan egiten duena, gaztea unibertsitarioa...
Lapurdum, 13 | 2009 55
54 EAS zein EDAK oraindik datu-bilketa fasean dauden arren, herri zenbaitetako emaitza batzuk emateko moduan aurkitzen gara. Halatan, EAS proiektuko Bizkaiko herri batzuetako (Dima, Otxandio, Etxebarria eta Bolibar9) datuak eskainiko dira (ikus 4. irudia).
4. Irudia
55 EAS proiektuak euskara estandarrak hizkera desberdinetan duen eragina neurtzeko aukera ematen du. Lehen emaitzen arabera belaunaldi gaztearen hizkera informalean euskara batua edo estandarraren eragina %10ean kokatzen da Bizkaiko herrietan : datuak Dimako %13-tik Bolibarko %8,3 bitartean kokatzen dira. Oraindik goiz da erabateko ondorioak ateratzeko, baina Aurrekoetxearen (2006 : 143), aurreko ikerketetan lortutako datuak berrestera datoz.
4. Bariazio estilistikoa edo diafasikoa
56 Harreman sozialen araberako bariazioa da bariazio diafasikoa. Bariazio hau izendatzeko erregistro eta estilo hitzak ere erabiltzen dira.
57 Bariazio mota hau pragmatikaren esparruan kokatzen da. Izan ere, pragmatika zera da : « (...) una disciplina que toma en consideración los factores extralingüísticos que determinan el uso del lenguaje, precisamente todos aquellos factores a los que no puede hacer referencia un estudio puramente gramatical : nociones como las de emisor, destinatario, intención comunicativa, contexto verbal, situación o conocimiento del mundo van a resultar de capital importancia » (M. Victoria Escandell Vidal 1993 : 16).
58 Bariazio diafasikoa ez da gainerakoak bezainbeste ikertua izan orain artean. Oraindik ez da metodologia zehatzik garatu ; horrela mintzatzen da F. Moreno zera dioenean (1990 : 61-69)10 : « En cuanto a la variación diafásica, aún no se ha creado un complejo epistemológico que la investigue en todos sus detalles, sin embargo ha sido objeto de atención -eso sí, algo precaria- por parte de la pragmática o de la misma sociolingüística » (ikus López Morales 1993-1994 ere).
Lapurdum, 13 | 2009 56
59 Baina hasiak dira jada hizkuntza corpus batzuetan bariazio diafasikoa kontuan hartzen. Horietako bat dugu L.I.P. corpusa (Lessico di Frequenza dell’Italiano parlato (T. De Mauro eta beste 1993). Bost kategoria desberdinetan bereizi dute.
60 C-ORAL-ROM proiektuak (http://lablita.dit.unifi.it/coralrom/) bete-betean ikertzen du mota honetako bariazioa (Cresti-Moneglia 2005, 2007).
61 Bariazio diafasikoaren faktore nagusienak hauek dira : • Erregistro parametroa, zeinetan erregistro formal eta informala bereiz daitezkeen. • Kanal parametroa, zeinetan aurrez aurreko komunikazioa, telefonozko interakzioak, edota telebistakoak aztertzen diren. • Elkarrizketaren egitura parametroa, zeinetan hitz txanda egiturak elkarrizketetan edo monologoen egiturak aztertzen diren. • Testuinguru sozialaren parametroa : zeinetan familia edo bizitza pribatuari dagozkion interakzioak vs. jende aurre edo artean ematen diren interakzioak aztertzen diren. • Erabileraren eremuaren parametroa : zeinetan legeria, elkar truke, ikerketa, irakaskuntza, eliza... aztertzen diren.
62 Miguel Casasen (1993) arabera diafasiak ondoko bi arloak hartzen ditu :
1) « estilo de lengua » desberdinak : egunerokoak, jendaurrekoa (edo arranditsua), familiarra eta arrunta edo baldarra ;
2) ahozkoa eta idatziaren arteko desberdinketa.
63 EHHAren helburua bariazio geolinguistikoa aztertzea bada ere, galdera batzuetan bariazio diafasikoa ere landu da, sistematizazio osoz ez bada ere. Hala nola gizarte tradizionalean tabu izan diren gaietan (sexu kontuetan adibidez) eta haurren hizkuntza islatu nahi izan denetan. Adibidez, herri batzuetan [embárasaδa], [espéruen], [aurδun] formek emakumeraren egoera adierazten duten arren, ez dira nonahi erabiltzen,̯ eta bakoitza egoera desberdinetan erabili behar da, mintzakidearen arabera, lekuaren arabera... Antzera esan behar da beste herri baten jaso diren [éspantʃátan], [okhypy], [isóra] formetarako ere.
64 Bariazio mota hau jasotzeko metodologian lekukoa edo hiztuna egoera birtualetan ipini behar da eta esaldi bat itzularazteko eskatu behar zaio. Nola esango lioketen herriko apezari, medikuari, lagunei tabernan, etxean, lagunei. Horrela erregistro formala eta informalaren arteko aldaerak bilduko lirateke.
5. Bariazioaren oharkabetasuna
65 Hiztunen artean (bariazio dialektala edota bariazio intradialektala) ematen den bariazio diafasikoaz gain, bada beste bariazio mota bat askoz ere zailagoa dena atzematen, baina datu-bilketarako metodologia egoki batek azalarazten duena : bariazio intrapertsonal oharkabea. EHHAko datuetan bariazio mota hau sarri bildu da, erabili den inkesta-metodologiari esker.
66 Honen ezaugarriak ondokoak dira :
Lapurdum, 13 | 2009 57
a) mezu bera,
b) testuinguru bera,
c) elkarrizketatzailea bera,
d) hiztunaren intentzioa bera. Maila estilistikoa bera, ustez bederen.
67 Zein da aldatzen den faktorea komunikazio egoera horretan ? Beharbada hizkuntzaren barne faktoreen eraginez sortutako bariazio gisa aurkeztu beharko da. Berez, hizkuntzaren aldaketa, ekonomiaren arabera, forma sinple eta errazagoak ekoiztera bideraturik dago. Hau fonologikoki errazagoak diren formetara egokitzea izango litzateke.
68 Zein da konturatu gabeko aldaera hauek ezartzeko lekua ? Aldaera sozial- diastratikoetan ala aldaera diafasikoetan ? Ala aldaeren sailkapena handitu behar da ?
69 Galdera gehiago ere egin daitezke oraindik guztiz garatu gabeko alor honetan. Baina denen gainetik agian ondoko hau ipini beharko genuke : noraino da oharkabea bariazio intrapertsonala ?
70 EHHAko datuetara itzuliz, bildu den informazioaren arabera esan daiteke ia ez dagoela galderarik herriren batean bariazio mota hau jaso ez duenik. Adibide gisa bakar batzuk azalduko ditugu : • bokalarteko -g- galtzea. Euskaran gertakari hau ohikoa dela edonork daki. EHHAko datuetan maiz agertzen da arau hau, baina ez beti. Horietako kasu bat « negu » hitzari dagokio (10120 galdera) : « negu » hitzeko -g- hori ez baita inon galtzen. Azalpen sinkronikoaren bilaketan zergatik ez den -g- hori inon ere galtzen galdetu behar da ; • berdintsu esan daiteke bokalarteko -r- hotsari buruz ; • bokalen tinbre-aldaketa da beste bat ; • diptongoaren izaera hurrengoa.
71 Hauetako aldaketa batzuk elokuzioarekin lotuta dauela esan daiteke, mantso edo azkar hitz egitean hitzak eta formak desberdin ekoizten baitira. EHHAn bildu diren erantzunetan ezaugarri hau aztertu egiten da.
72 Zein metodologia erabili behar den mota honetako bariazioa ikertzeko ? Garbi dago galdera-erantzuna sistema erabiliz emaitza urriak lortuko direla. Hiztunari bera konturatu gabe behin baino gehiagotan hitza erabilarazi behar zaio, behin eta berriz mota honetako aldagarritasuna ikertu nahi bada. Horretako, elkarrizketa gidatuen metodologia egokia izan daiteke, modu « natural » edo « naturalago » batean lortzen direlako gura diren hitzak eta aldaerak.
6. Ondorioak
73 Hizkuntzalaritzan ari den jendeak kontuan hartu behar du hizkuntzaren aldagarritasuna sartu behar dutela euren teorietan, hizkuntzaren barne-barneko, bihotzeko, ezaugarri gisa. Bariazioa kontuan hartzen ez duen ikerketa, partziala dela deritzogu.
Lapurdum, 13 | 2009 58
74 Bariazio diatopikoari buruzko metodologia ondo ibilia da bai kanpoan, bai gure artean ere. Hala ere, datuak bildu eta aztertzean beti ez da behar den zehaztasuna erabili.
75 Ezin da gauza bera esan bariazio diastratikoari buruz. Biluzik ez bada ere, hasi- masietan aurkizen gara gure artean. EUDIA ikerketa-taldea hizkuntzan ematen den bariazio mota hau ikertzeko helburuz sortu da, Labov-en ildotik sakontzeko asmoz. Eta bai EAS ikerketa-proiektua, eta bai EDAK ikerketa-proiektuaren helburuetan horixe bera dago. Denborak esango noraino heldu garen.
76 Bariazio diafasikoa badela badakigu, baina ezer gutxi gehiago. Asko dugu oraindik jakiteko eta ikertzeko hizkuntza bariazioan ari garenok.
77 Azkenik, aurreko kasuekin lotura sendorik ez duen bariazio intrapertsonal oharkabea ere badela egiazta daiteke EHHAko datuetan. Baina hori lortzeko metodologia aproposa oraindik ez da garatu.
BIBLIOGRAPHIE
Aijón Oliva, Miguel Angel, 2004, « Elementos para un corpus de variación diafásica », in Villayandre Llamazares, Milka, Actas del V Congreso de Lingüística General : León 5-8 de marzo de 2002, vol. 1, 173-185.
Almeida, Manuel, 1999/2003, Sociolingüística, Universidad de La Laguna, La Laguna.
Alvarez González, Albert, 2006, La variación lingüística y el léxico. Conceptos fundamentales y problemas metodológicos. Sonora : Universidad de Sonora.
Aurrekoetxea, Gotzon, 2002, « Algunas consideraciones sobre la contrapregunta en las encuestas lingüísticas », in L. Rabassa (arg.), Mélanges offerts à Jean-Louis Fossat, Chaiers d’Etudes Romanes, CerCLiD 11/12, 57-65.
Aurrekoetxea, Gotzon, 2008, « Bariazio soziolinguistikoa Dimako euskaran », Euskalingua 12, 17-26.
Aurrekoetxea, Gotzon & Jose Luis Ormaetxea, 2006, « Euskararen Atlas Sozio-Geolinguistikoa » ikerketa-proiektua », Euskalingua 9, 157-163 [badu ingeles bertsioa ere].
Aurrekoetxea, Gotzon & Jose Luis Ormaetxea, 2008 « Euskara dialektalaren ahozko corpusa (EDAK) » (argitaratzeko in Euskaltzandiaren XVI. Biltzarreko aktetan).
Aurrekoetxea, Gotzon & Maria Pilar Perea, 2009, « The Dialectal Survey : a Critical Revision of Some Methodological Aspects », Dialectologia et Geolinguistica 17 : 3-11.
Aurrekoetxea, Gotzon & Charles Videgain, 2004, Haur prodigoaren parabola Ipar Euskal Herriko 150 bertsiotan, ASJU-ren gehigarriak XLIX, Bilbo : UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua, Leioa.
Aurrekoetxea, Gotzon, Charles Videgain & Aitor Iglesias, 2004, « Bourciez » bildumako euskal atlasa (BBEA)-1 : Lexikoa, ASJU-ren gehigarriak, UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua, Leioa.
Aurrekoetxea, Gotzon, Charles Videgain & Aitor Iglesias, 2005, « Bourciez » bildumako euskal atlasa (BBEA)-2 : Gramatika, ASJU-ren gehigarriak, UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua, Leioa.
Lapurdum, 13 | 2009 59
Bailey, Charles-James, 1973, « The patterning of linguistic variation », in E. Bailey & J. Robinson (arg.), Varieties of Present-Day English, MacMillan, New York, 156-187.
Bailey, Charles-James / Roger Shuy (arg.), 1973, New Ways of Analysing Variation in English, Georgetown University Press, Washington.
Bertuccelli, M.,1996, Qué es la pragmática, Paidós, Barcelona-Buenos Aires-México.
Casas, Miguel, 1993, « Consideraciones sobre la variación diafásica », Pragmalingüística 1, 99-123.
Cestero Mancera, Ana María, 1992, « Intraspeaker linguistic variation : Style, register. A provisional bibliograph », in Moreno Fernández, (arg.), 1992, Sociolinguistics and stylistic variation, « LynX, a Monographic Series in Linguistics and World Perception, vol. 3 », Valencia : University of Minnesota-Universidad de Valencia, 125-130.
Coseriu, Eugenio, 1981, « Los conceptos de dialecto, nivel y estilo de lengua y el sentido propio de la dialectología », Lingüística Española Actual III, 1-32.
Cresti, Emanuela & Massimo Moneglia, 2005 (arg.), C-ORAL-ROM. Integrated Reference Corpora for Spoken Romance Languages, John Benjamins.
Cresti, Emanuela & Massimo Moneglia, 2007, « C-ORAL-ROM. Comparing romance languages in spontaneous speech corpora », to appear in Mello, E., Silva, Ch., Proceedings of the V Congresso International da ABRALIN, Belo Horizonte [kontsultagarri http://lablita.dit.unifi.it/preprint/ preprint.2008-04-29.5893779941].
De Mauro, T. eta beste, 1993, Lessico di frequenza dell’Italiano parlato, in Moretti B., Petrini D., Bianconi S. (a cura di), Linee di tendenza dell’italiano contemporaneo, Atti del XXV Congresso Internazionale di Studi della Società di Linguistica Italiana (SLI), Bulzoni, Roma, pp. 83-118.
Eckert, Penelope & John Rickford (arg.), 2001, Style and Sociolinguistic Variation, Cambridge University Press, Cambridge.
Escandell, Maria Victoria, 1993, Introducción a la pragmática, Ed. Anthropos, Barcelona
Ezenarro, Amaia, 2008, « Etxebarria eta Bolibarko bariazio linguistikoa », Uztaro 67, 59-84.
Fernández Smith, G. & L. Escoriza, 2004, « Variación léxica y texto : análisis cualitativo del grado de formalidad en contexto con AQUAD », Pragmalingüística 12, 93-90.
Flydal, Leiv, 1951, « Remarques sur certains rapports entre le style et l’état de langue », Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap XVI, 240-257.
Gimeno, Francisco, 1991, Dialectología y sociolingüística españolas, UA, Alacant.
Gummerson, Evert, 1991, Qualitative methods in management research, Newbury Park : Sage.
Hernández Campoy, Juan Manuel & Manuel Almeida, 2005, Metodología de la investigación sociolingüística, Ed. Comares, Málaga.
Huber, G.L. & Hernández Smith, G. & Lorenzo Quiles, O.& L. Herrera Torres, 202, Análisis de datos cualitativos con AQUAD Cinco para Windows, Granada, Grupo Editorial Universitario [Programa : www.aquad.de].
Labov, William, 1983, Modelos sociolingüísticos, Madril, Ed. Cátedra.
Labov, William, 1994, Principles of Linguistic Change. Internal Factors, Oxford, Blackwell.
Labov, William, 2001, Principles of Linguistic Change. Social Factors, Oxford, Blackwell.
Larrosa Barbero, Mirian, 2004, « Metodología sociolingüística », Anuario de lingüística hispánica 19-20 (2003-2004), 141-178.
Lapurdum, 13 | 2009 60
Linell, Per, 2005, The Written Language Bias in Linguistics : Its Nature, Origins and Transformations, Dordrecht : Routledge.
López Morales, H., 1993-1994, « Precisiones sobre el concepto de competencia sociolingüística », Boletín de Filología [de la Universidad de Chile] 34, 257-270.
Milroy, Lesley & Matthew Gordon, 2003, Sociolinguistics : Method and Interpretation, Oxford, Blackwell.
Milroy, Lesley y Jamen, 1985, « Linguistic change, social network and speaker innovation », Journal of Linguistics 21, 339-384.
Moreno Fernández, Francisco, 1990, Metodología sociolingüística, Madril, Gredos.
Moreno Fernández, Francisco (arg.), 1992, Sociolinguistics and Stylistic Variation, Lynx 3, Minneapolis eta Valentzia.
Moreno Fernández, Francisco, 1996, « Metodología geolingüística y metodología sociolingüística. El sexo en los atlas », in E. Radtke y H. Thun (arg.), Neue Wege der romanischen Geolinguistik, Acten des Symposiums zur empirischen Dialektologie, Kiel, Westensee-Verlag, 1996, 92-112.
Moreno Fernández, Francisco y Pilar García Mouton, 1993, « Sociolingüística en el ALECMAN », in R. Penny (arg.), Actas del I Congreso Anglo-hispano, Madril, Castalia, 139-149. [eta http:// www.uah.es/otrosweb/alecman/contenido/Socioling.htm].
Ormaetxea, Jose Luis, 2008, « Otxandioko hizkera : adinaren araberako bariazioa », FLV 108, 249-262.
Payrató, Lluis 1997, « Variación lingüística y modalidades de la lengua oral », in A. Briz, J. R. Gómez Molina, J. J. Martínez Alcalde y grupo Val.Es.Co (arg.), Pragmática y gramática del español hablado. El español coloquial, Zaragoza, Pórtico, 177-192.
Trudgill, Peter, 1974, The Social Differentiation of English in Norwich, Cambridge, Cambridge University Press.
Trudgill, Peter, 1978, Sociolinguistic Patterns in British English, Londre, Edward Arnold.
Turell, M., 1995, La sociolingüística de la variació, Barcelona, PPU.
Villena, Juan Andrés, 1994, La ciudad lingüística. Fundamentos críticos de la sociolingüística urbana, Granada, Universidad de Granada.
NOTES
1. « Linguistically irrelevant », dio Linell-ek « The written language bias in Linguistics » argitalpenean : http://langs.eserver.org/linell/chapter11.html. 2. L. Flydal izan zen diatopia eta diastratia kontzeptuak eta ikuspuntu sintopiko eta sinstratikoa asmatu zituenak. 3. « Dialects as we know them are objects whose existence comes from perception of reality not from reality itself »... « any dialect... exists as an observational artefact from perception » (biltzarreko abstract-liburukian). 4. EUDIA ikerketa-taldeak hiru liburu argitaratu ditu Bourciez-ek bildutako euskal testuekin (Aurrekoetxea & Videgain 2004, Aurrekoetxea, Iglesias & Videgain 2004, Aurrekoetxea, Iglesias & Videgain 2005). 5. Hizkeren sailkapen eta erkaketaren arteko desberdintasun semantikoa beste baterako uzten da.
Lapurdum, 13 | 2009 61
6. UPV/EHU-k babestutako ikerketa-proiektua da (UPV05/72) 7. Madrilgo MiCINN ministerioak (HUM2007-65094/FILO) diruz lagundutako 3 urteko proiektua da. 8. EAS proiekturako ikus Aurrekoetxea & Ormaetxea (2006) ; EDAK proiekturako Aurrekoetxea & Ormaetxea (argitaratzeko). 9. Dimako datuetarako Aurrekoetxea (2008) ; Otxandiokoetarako Ormaetxea (2008) ; eta Bolibar eta Etxebarrikoetarako Ezenarro (2008). 10. Gaian sakontzeko, ikus Moreno Fernández (1992) eta Cestero (1992).
RÉSUMÉS
Ezaguna da bariazioa hizkuntzaren ezaugarri intrintsekoa dela ; hizkuntzak, edozein izanik ere, barne-barnean duena. Ekarpen honetan, ikuspuntu sinkronikotik begiratuz, bariazio mota desberdinak (diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa) ikertzeko metodologia desberdinak aztertzen dira : bariazio diatopikorako metodologia hizkuntza atlasek garatu dute. Bariazio diastratikorako metodologia soziolinguistikoa erabiltzen da ; berriagoa izan arren, bere esparru eta teknika multzoa ongi finkatua duena. Bariazio diafasikoa soziolinguistika eta pragmatikaren bidez ikertzen da ; orain artean ez bada asko landu ere, jada urratsak ematen hasia da. Bariazio hauez gain, eta itxuraz faktore estralinguistikorik ez duen oharkabeko bariazio intrapertsonalaz ere badihardu.
It is known that variation is an intrinsic feature of language. In this contribution, analysing from a synchronic point of view, we show different methodologies to research different kinds of variation (diatopic, diastractic and diaphasic). The diatopic variation has been developed by linguistic atlases. The methodology used for the diastratic variation is sociolinguistic methodology ; it is newer than the diatopic ones, but its scope and technics are settled down nowadays. The diaphasic variation is researched by sociolinguistics and pragmatic ; although it is the newest kind of variation that is studied, researchers are doing great progress to consolidate its methodology. Apart from this kinds of variation, we also show a kind of intrapersonal variation, in apparience without any extralinguistic factor.
INDEX
Thèmes : linguistique motscleseu hizkuntza bariazioa, dialektologia, soziolinguistika, metodologia Keywords : linguistic variation, dialectology, sociolinguistics, methodology Mots-clés : variation linguistique, dialectologie, sociolinguistique
AUTEUR
GOTZON AURREKOETXEA
UPV/EHU EHHA-Euskaltzaindia [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 62
Hizkuntza-aldakortasunari Amiküzetik so
Iñaki Camino
NOTE DE L'AUTEUR
Artikulu hau Nafarroako Gobernuko Euskarabidea erakundearen 440002 44200 4800 334100 (2008) eta Ministerio de Educación y Ciencia-ren FFI2008-01844 ikerketa egitasmoen barrenean gauzatu da.
0. Sarrera
1 Saio llabur honetan hizkuntzaren baitako aldakortasuna hartuko dugu mintzagai ; laneko lehen ataletan oinarrizko ikuspegi teoriko zenbait aurkeztuko dugu aldakortasunaz eta soziolinguistikaren begiradaz ere erakutsiko dira hari-mutur batzuk ; aurkezpen teoriko honetan gogoan izanen dugu hiztuna eta honen kontzientzia linguistikoa. Ondotik, datu eta adibideetara iragatean, irakurleak berehala hautemanen du dialektologiaren baitako aldakortasuna aztertzera joko dugula.
2 Funtsean, Nafarroa Behereko ekialdeko euskarari helduko diogu, Amiküze eskualdeko eta Donapaleuko kantonamenduko mintzoari ; eskualde honetarik eskuin dialekto- muga nabarmena dago Zuberoan, baina muga horren inguruko herrietako hiztunen euskaran ageri diren fluktuazioei arretaz so egitea gauza beharra da hizkuntza- aldakortasun geografikoa xehetasunez ezagutuko badugu. Adibide gehienak ahozko mintzotik dakartzagu, egungo euskaratik, baina ez ditugu ahantzi beste hizkuntzalari batzuek bildu lekukotasunak, ezta XVIII. mendeko eta beste garai batzuetako idazki zaharrak ere.
Lapurdum, 13 | 2009 63
1. Hizkuntza-aldakortasunaren adigaia
3 Eragile foniko eta morfosintaktikoek, bilakabide historikoek, gizarte-bilakabideek, belaunaldien arteko aldaketek, hizkuntza arrotzetako maileguen eraginak, hizkuntza- aldaera prestigiodunek, ondoko dialektoek, sistema estandarrarekiko adbergentzia- erlazioak, izenpetu ez baina liburuan edo idazkian sudurra sartu duen bigarren esku batek... eragile hauek guztiek hizkuntzan aldakortasuna sortzen dute, eragina beti maila eta hurrenkera edo hierarkia berean gertatzen ez baldin bada ere.
4 Tradizionalismoan eta historizismoan kokaturik zegoen dialektologiaz haratago joateko halako militantzia garatu zuen dialektologia sozial eta urbanoak. Uriel Weinreich-ek, 1954ko bere artikulu programatikoan dialektologia sozialaren etorkizuna aipatu zuen eta hamalau urteren buruan, saio guztiz interesgarria argitaratu zuten ikertzaile honek berak, William Labov-ek eta Marvin Irving Herzog- ek ; hizkuntzaren baitako aldakortasuna hizkuntzalaritzaren saihetsetik erdigunera ekarri zuten 1968an eta horren ondorioz, salbuespentzat hartua izatetik arautzat hartua izatera iragan zen aldakortasuna.
5 Aldakortasuna norbanakoaren hizkuntza-gaitasunaren atal osagarria da : idiolekto indibidual homogeneoaren iruditik, hizkuntza-transferentziaren mekanismo ulergarriagora jo behar du hizkuntzalariak bere lanean ; bi-idiolektalismoaren ezaugarri sinkronikoak proposatzeko behar gorria du. Esaterako, herri berean bi edo hiru forma entzun izan ditugu : Pagolan, gizon bati, eitasüna, goatasüna eta xehetarsunak entzun diogu eta haren emazteak, berriz, eitarzüna ahoskatu du, senarraren eta gure aitzinean ; senar-emazteak sortzez pagolarrak dira eta herri honexetan bizi dira. Senarrak dioskunez, Pagolan gaia eta gaua, bi aldaerak esatea gauza arrunta bide da.
6 Idiolekto batek darabiltzan ezaugarrien azterketa deskriptiboan, elkarren ondoan ala elkargainka dauden sistemak ageri zaizkigu. Hizkuntza-bilakabide edo hizkuntza- aldaera baten transferentzia, hiztun / mintzo / dialekto / sistema batetik beste batera gertatzen da : dialektoak etengabe elkarri eragiten ari dira (Bárczi 1963 : 149). Claude Hagège-k zioen bezala, aldakortasun dialektala erregela da, homogeneotasun dialektala, berriz, salbuespena da. Dialektologialariek lehenik kritikatu duten ideietarik bat dialektoaren ikuspegi homogeneoa izan da.
7 Hurranen adibideak erakusten digu, Amiküze eta Zuberoako ipar-mendebala bezalako eskualde ez guztiz handi batean, aldaketak hautematen direla mintzoan, esate batera hitzen ahoskeran : ezkondu (Oragarre, Zohota), ezkondü (Martxüeta), ezkundu (Zohota), ezkundü (Martxüeta), ezkündü (Labetze), ezkonthü (Martxüeta), ezkontü (Oihergi), ezkunt eta (Zohota), ezkhüntü (Oihergi, Pagola) ; baita, nahi izanez gero, ezkuntza ere (Behauze, Arrüeta, Ilharre)...
8 Dialekto bakartuen azterketatik, elkarren ukipenean dauden dialektoen ikerketara jo zen eta honela, hizkuntzaren aldakortasuna jakintzagaiaren erdigunean kokatu. Dialektologia berri honetan, mintzoen arteko egokitzapena, ezaugarrien hedadura, dialektoen arteko nahasketa eta beste hainbat gertakari aztertzeko ereduak eraiki dira ; Peter Trudgill-en 1986ko Dialects in contact liburuan gertatzen den bezala, erkidego mugikorren eredu dinamikoa ere ikerketa dialektalen erdigunera ekarri da.
9 Dialektologialariari etengabe ihes egiten dion aldakortasun multiforme eta ia mugagabe horrek, ordea, koherentzia sakona du kontzientzia kolektiboan, iltzaturik dago kolektibitate batek bizi izan duen historian ; alde horretatik, soziolinguistikaren
Lapurdum, 13 | 2009 64
ikuspegi zabalak dialektologialariaren gaitasuna gainditzen du eta dialektologiaren irispidea haratago darama ; izan ere, sorreraz geroztik lau dimentsioduna izan da dialektologiaren helburua : espaziala, historikoa, soziala eta kulturala. Dialektologia, gainera, jakintzagai anitzen artean kokaturik dago ; Jean-Claude Bouvier-en ustez (1998 : 780-781), dialektologialariak dira egungo mundu garaikideko hizkuntza- heterogeneotasuna serioski ikertzeko trebetasuna dutenak.
2. Hizkuntza-aldaketa
10 Oro har, hizkuntzak zerengatik aldatzen diren jakin nahiko genuke eta baita, bestalde, aldaketak nola eta zein baldintzatan gertatzen diren ere. Harald Haarmann-ek dioen bezala (1977), hizkuntzako sistemen eta azpisistemen arteko solidaritatearen hatsarrea ez da amets bat baizik ; hizkuntzaren engranajearen edo mekanismoaren guztizko perfekziorik ezak, aldaketen bidea zabalik uzten du, zirrikituz beterik ; ikus Isebaert (1977 : 180).
11 Hizkuntzaren barrenean tira-birak eta tentsioak gertatzen dira : fonologiaren, morfosintaxiaren, lexikoaren eta semantikaren baitan egiten diren bereizketetan, osagaitik osagaira gertatu behar duten egokitzapenak ez dira beti asetzen, hizkuntza- joera berri batek osagai linguistikoen arteko konexio berriak eragiten ditu eta ordura arteko beste batzuetan etenak gertatzen dira ; eragileen interdependentziak aldatzen dira eta hizkuntza-aldaketa gertatzen da ; ikus Sčur (1967 : 10) eta Paddock (1988 : 377-378). Dena den, elkarren ondoko eremuetan bizi diren gizakiek premiazko duten komunikazioak eragiten du hizkuntza-aldaketa bortitz eta bat-batekorik belaunaldi hurbilen artean ez gertatzea.
12 Hizkuntzaren egituraren barrenean osagaiak ditugu eta hauek erlazioa dute elkarrekin ; hizkuntza den egitura horren barrenean, erlazioez gainera sistemak daude eta sisteman, konexioa duten osagaiak ditugu, elkarri eragiten diotenak : osagai bataren aldaketak, konektaturik duen beste osagai horretan ere aldaketa eragiten du ; erlazioen kasuan ez : erlazioa duten osagai guztiak ez daude beren artean zuzenean konektaturik. Hizkuntzan ez dago osagairik besteekin konektaturik ez dagoenik, baina horrek ez du esan nahi osagai bat hizkuntzako gainerako osagai guztiekin konektaturik dagoenik, beste guztiek osagai honi eragiten diotenik edo honen izaera eta aldaketak determinatzen dituztenik. Hori bai, sistemak hizkuntza den egiturari eragiten dio, presioa eragiten dio eta baita egiturak sistemari ere (Sčur1967 : 15-17).
13 XIX. mendeko neogramatikoen arabera hizkuntza-aldaketak hizkuntzaren barrenean gertatzen dira, mekanikoki, erregelak itsuki aplikaturik ; aldiz, hizkuntza-atlasen garaian aski garbi gelditu zen hizkuntza-aldaketa ugari hizkuntzaz kanpoko arrazoiek eraginak direla : ez hizkuntza ez delako sistema hertsia, hertsitasun hori guztizkoa ez delako baizik, sistema horrek dituen osagaien artean zirrikituak eta inoiz are zuloak ere ageri direlako.
14 Giza-gogoan hizkuntza-aldaketa nola gertatzen den jakiteko ohiko azalpenak ematen dizkigu hizkuntzalaritzak : batzuetan aldaketak mekanikoak edo automatikoak dira, ahoskera errazteak edo erosoago egiteak eraginik : asimilazioak, disimilazioak, ahostuntzeak, ahoskabetzeak, metatesiak, epentesia... Beste batzuetan paradigma morfologiko zenbaitek eragin du aldaketa mimetikoa, berdintasun bat edo logika bat bilatu nahiak, eredu baten arabera jokatu izanak : adizki, hitz edo izenordain berriak sor daitezke. Hiztunak formaren eta edukiaren artean halako lotura aurkitzen duenean,
Lapurdum, 13 | 2009 65
aldaketa lexikoak edo semantikoak gerta daitezke : herri etimologia hitz bakoitzari adiera jakin bat atxiki nahi zaionean ; hitzen gurutzaketa edo kutsadura, bi adierazle iduriren gurutzaketak hirugarren adierazle bat eragiten baldin badu...
15 Hizkuntza-bilakabideak edo aldaketak ez dira etengabeko errepikaldiaren bidez dialekto edo mintzo guztietan era berean gertatzen ; elkarren ondoko bi mintzotan, ahaidetasun hertsia duten bi mintzotan, harreman handiko bi mintzotan, ez da hizkuntza-bilakabideetan guztizko berdintasunik gertatzen, beti bada ezaugarri bat edo beste, mintzo batetik bestera, herri batetik bestera desberdina dena edo era desberdinean aldatzen edo berritzen dena.
16 Dialektoen arteko eragina gertatzen denean, hartu-eman dialektalaren gunean hiztuna dago ; dialekto bateko hiztun batek, beste dialekto bateko hiztun baten mintzoko zenbait ezaugarri ezagutzen ditu eta emeki-emeki horiexek baliatzen hasiko da, harreman dialektala gauzatuko da eta dialekto batetik bestera hitz batzuk, hots zenbait edo morfema zenbait iragaten hasiko dira ; honetarako baitezpadakoa da hiztun kopiatzaileak aldaera berriak bere erkidegoaren barrenean baliatzea, bere dialektoa mintzo dutenen aitzinean erabiltzea, dialekto honetara iragaten hasi den aldaera berri hori bertako hiztunen artean hedatzea.
17 Maileguaren errealitatea aztertzean, hizkuntza-aldaketak gertatzean, hiztun indibidualaren izaera psikologikoa eta soziala aintzat hartu beharreko ezaugarriak dira. Aldaketa gertatzeko ez da gauza beharra hiztun batek bi dialektoak ongi ezagutzea, aski da berea ongi ematea eta beste dialektoaz zerbait jakitea (Zawadowsky 1961 : 293).
18 Erkidego batetik bestera iragazten diren hizkuntza-ezaugarrien kasuan, ondokotasun geografikoaren hatsarrea aipatu ohi da, baina prestigioa ere ezin ahantzizko eragilea da ; bestalde, hizkuntzazko eta hizkuntzaz kanpoko arrazoiak tarteko direla, litekeena da ezaugarri berri edo kopiatua eremu urrunetako jendeenganaino iristea.
3. Soziolinguistikaren ikuspegia
19 Badakigu gizarte-egiturak hizkuntza-jokabidean eragina duela, hiztunaren hizkuntza- jokabide jakin batek gizarte-egitura jakin bat isla dezakeela eta badakigu bestalde, litekeena dela hizkuntzaren erabilera eta hizkuntza-jokabidea gizarte-egiturarekin eta gizarte-jokabidearekin osoki loturik egotea. Halaz guztiz ere, gizartearen jarduera eta hizkuntzaren funtzionamendua arras desberdinak dira.
20 Dialektologia egitean ikuspegi eta datu soziologikoak baliatu izana ez da beti eguneroko ogia izan, baina izan dira ikuspegiok beren lanetan baliatu dituzten ikertzaileak ere ; garai batean ikertzaile frankok ezinbestekoa ikusi zuten, dialektoak ikertzean gizarteko osagai batzuek mintzoan eduki dezaketen eragina ere aztertzea. Gizarte-zientzia den aldetik aztertu nahi zen hizkuntzaren erabilera : gizartearen gune-guneko ezaugarria da hizkuntza, bereziki gizakiena den gizartea sortzeko eta iraunarazteko funtsezko tresna da. Hizkuntza den baliabide hau etengabe birsortzen ari da, ez da eraikin bukatua.
21 Gizarte-aldakortasuna aztertzeari eman zitzaion garrantzia, gizarte jakin bateko biztanleria osatzen duten maila ugarietan dauden hizkuntza-kodeen konbinazioa aztertzera jo zen, herrixken, eskualdeen ala eremu zabalagoen arabera : zaharrak eta gazteak, gizonak eta emaztekiak, hirietako biztanleak eta herri txikietakoak, bertan
Lapurdum, 13 | 2009 66
sortu jendeak eta inmigranteak aztertu nahi ziren hizkuntzaren aldetik (Bouvier 1998 : 780).
22 Labov 1963 urtean New York hiriko saltoki handietako « r » fonemaren gizarte- mailaketaren azterketaren emaitzak ikertzen ari zelarik, dialektologia sozial kuantitatiboa asmatzen edo eraikitzen ari zen (Kac 1996 : xvi), soziolinguistika esan ohi dena, baina paradigma aldaketa ez zen egun batetik bestera gertatu ; ez genuke Harvard-eko John L. Fischer-en 1958ko « Social influences on the choice of a linguistic variant » saioa ahantzi behar.
23 Dialektologia eta soziolinguistika erro-errotik bereiztea jardun zaila da zinez eta honelako lanbideetan dabilenak, dialektologiaren esparrutik soziolinguistikarenera oharkabean jauzika dabilen irudipena izaten du usu : José Pedro Rona-k dioen bezala, egiazki, aldakortasun idiolektala ez da geografikoa soilik eta aldakortasun geografikoa ez da maila soziolinguistiko guztietan berdin gertatzen (1976 : 11).
24 Soziolinguistikaren ibilbidean usu erabili diren hainbat irizpideren berri zekarren Yakov Malkiel-ek duela mende laurden bat (1984 : 50) : • hizkuntza-egoera jakin bati begiratzean, gizarte-osagaia aztertzen eginahal gehiago egin beharko litzateke eskualde-osagaia aztertzen baino • mintzo baten barreneko aldakortasunaz arreta handiagoa ezarri beharko litzateke • lekukoak hautatu behar direnean, zerrendak ez dira nekazari-abeltzainez edo langileriako kideez bakarrik bete behar • antigoaleko tresnen edo gauzen erosleen modukoa den « jatorrizko » dialektoen bilakuntzari betertzez begiratu behar zaio
4. Aldagaia eta aldaerak
25 Tradizioko dialektologian aldakortasun librearen adigaia ez da ezezaguna, baina aldakortasun hori dialektoen arteko nahasketaren ondorioa izan daitekeela adierazi da usuegi. Aldakortasun librearen adigaia anitz baliatu izan da hirietako mintzoak aztertu dituzten lanetan. Ezaguna denez, hirietan erkidego konplexuagoak ageri zaizkigu herri txikietan baino : erkidego konplexuetan pertsonek askotariko hartu-emanak dituzte, rol desberdin gehiagori aurre egin behar diote eta ondorioz, hirietan aldakortasun lektal handiagoa ageri da. Tradizioko dialektologian honelako aferak « polimorfismo » izenaren bidez aipatu edo moldatu izan dira.
26 Dialektologiaren arrakasta hizkuntzaren aldaerak aurkitu, deskribatu eta sailkatzetik etorri baldin bada, soziolinguistikak aldakortasuna aurkitu du. Aldakortasun libre horretaz mintzo garenean, hizkuntza-ezaugarri batek gauzatze bat baino gehiago eduki dezakeela adierazten ari gara, baina egoera bakoitzean zein gauzatze agertuko duen aldez aurretik ziur jakitea ia gauza ezina izaten da : hizkuntzako osagaien aldakortasun hori hizkuntza-aldaketa jakin batekin loturik egon daiteke, hizkuntza-eragile batek baldintzaturik, edo gizarte-eragile baten ingurumarian ager daiteke, ez du baitezpada aldakortasun geografikoa izan behar.
27 Tradizioko dialektologiak baliatzen zituen inkesten sisteman, egiten zitzaion galdera bakoitzeko lekukoak erantzun bakarra ematen zuen, baina honela ezin hauteman dira hiztunaren beraren baitan gertatu ohi diren aldakuntzak, mintzo baten barrenean ageri den aldakortasuna ; ohituraz « aldakortasun librea » edo free variation esan izan zaio lekukoaren jokabide ez zurrun horri. Hiri-dialektologiak erakutsi du aldakortasun
Lapurdum, 13 | 2009 67
hori beti ez dela librea, usu gizarteko eragile batzuek edo hizkuntzako eragileek eragina izaten dela. « Hizkuntza-aldagai »-aren edo linguistic variable-aren adigaia dugu hau : hizkuntza-unitate bat da aldagaia, bi aldaera edo gehiago dituena, non aldaera bakoitzak bere balio edo ñabardura sinboliko, estilistiko, kontestual edo gramatikala ukan baitezake.
28 Hizkuntzalaritza sortzaileak « hautazko arauak » deitzen dituenak soziolinguistikako aldagai edo variable-ak dira, aldagai bakoitzak bere aldaerak dituelarik, baina soziolinguistikak aldaera bakoitzaren agerraldien maiztasunaren neurbidea ekarri du. Labov-ekin hizkuntzaren baitako aldakortasuna hizkuntzalaritzaren periferiatik erdigune-erdigunera iragan zen eta erakutsi zuen, erregulartasuna eta egitura ez daudela heterogeneotasunarekin etsaiturik. Jakintzagai honen bitartez, aldakortasunaren adigaia pertsonen arteko hizkuntza-harremanen alorrera eta pertsonaren beraren baitako erabileren azterketara iragan zen.
5. Hiztunaren proiekzioa, gizarte-sareak eta hizkuntza- merkatua
29 Mintzatze-ekintza oro berez entzuleari edo entzuleei bideraturik dagoen nortasun edo identitate-ekintza bat delako tesia defendatzen du Robert B. Le Page-k (1980 : 13) : autoerrepresentazio bat egiten dugu mintzatzen garenean ; ohartuki ala oharkabean, halako gizataldetako partaide garela erakusten du gure mintzoak. Le Page-k « proiektatzea » eta « enfokea » izendatzen dituen jardueretan engaiatu ohi da hiztuna.
30 Aldi berean, komunikazio eta elkar-ulermen arrazoiengatik, mintzalaguna aintzat hartzera beharturik gaude, une bateko pidgin bat balitz bezalakoa bilakatzen da bi hiztunen arteko mintzatze-ekintza, hiztunen arteko elkarreragintzaren ondorioa da, ez da zentzu chomskiarreko norbanakoaren gaitasunaren emaitza bakarrik. Hizkuntza komunikatzeko da, hiztunak aitzinean duen mintzalagunari egokitzen asmatu behar du.
31 Soziolinguistikako azterketek erakutsi dute hizkuntzaren erabilerari dagokionez norberaren edo hiztunaren estatusaren autokontzientzia garrantzi handikoa dela (Kroch 1986 [1976] : 345). Hiztunak bere kokagunea du gizartean eta bere nortasunaz ere badu iritzi bat ; gizartean gaindi higitzeko duen itxaropenak eta kide den taldeko jendeekiko sentitzen duen elkartasunak definitzen dute pertsona baten kapital sozial, kultural eta linguistikoa ; hiru kapital mota horiek elkartrukeko merkatu-egoera aldakor eta ugarietan baliatu beharko ditu hiztunak, jokoan dauden « ondasun edo sarien » arabera (Villena 1990 : 168).
32 Hiztunak sortzen dituen esanak eta adigaiak gizarteko agertokian proiektatzen ditu. Mintzo-erkidegoaren arabera gizarte elebakar bateko estereotipoekin eta adigaiekin bere burua aise identifikatzen duen hiztun batek, « enfoke » maila handiko hizkuntza- sistema duke. Esaterako, elebakarra izan gabe ere, bizi guztia Goizuetako mendiko auzo bateko baserritik ia deusetarako atera gabe eta hedabideekin hartu-eman handirik gabe bizi izan den emazteki adineko batek, mintzo guztiz enfokatua izanen du, ez du bertako mintzoa baizik eginen.
33 Aldiz, Baxenabarreko eta Zuberoako mugaren inguruko herrixketan bizi den euskaldunak, bere mintzoa proiektatzean ez du enfoke bakarra aski izanen, eguneroko bizian usu gertatzen delako muga linguistikoaz alderdi bateko eta besteko hiztunekin ;
Lapurdum, 13 | 2009 68
aldakortasun-maila gora egon daiteke honelako herri batean. Esaterako, Oihergiko hiztun batek zioskunez, berek hitz baxtartak [dituzte] üskaan, manex eta xübeatar nahaska diaü. Bestalde, aitetamak biak oihergiarrak dituen lekuko bat aurkitzea ez da aise Oihergi herrian, aita edo ama ondoko herrietakoa dute gehienek : Ainharbeko, Urdiñarbeko, Lohitzüneko... ; berebat, ezkontidea Amiküze aldekoa izan dezakete honelako zuberotar anitzek. Halako egoeran Oihergiko bereko mintzoari dagozkion ezaugarriak zein diren jakitea ez da aise hizkuntzalariarentzat.
34 Beste hiztun oihergiar batek ere halaxe aipatu zigun bere mintzoaz : ezta xübeatarra tout à fait eta ezta hankua [Amiküzekoa edo Baxenabarrekoa], biak nahastekatzen tüt nik ; geo, berriz, egonik niz mithil Gersen eta han Biarno zen... biarne a Gerseko lengoa a, hua elhekatü üt, ikhasi ta geo, berriz... Ez da guztizko ziurtasun dialektala edo linguistikoa honelako hiztun batek duena, xibeutar phürra ondoko herrian baitakusa : heen ya Añharbe Xübea da de a, habooxago gü beno, Xubea atxiitzen düte han e Añarben ; Añharbek Xubeala thiatzen dü. Aldiz, hiztun honi Pagola aipatu orduko, bere burua zubereraren barrenean hautematen du eta Pagola herria kanpoan dakusa : Phagola e haata amiñi at, heen Xubea ta han manexa1... Alta, hiztunak maite dituen kategorizazioen gainetik, hizkuntza-ezaugarrien konbinazio dinamiko eta konplexuen berri ematea da hizkuntzalariaren eginkizuna.
35 Zuberoako eta Baxenabarreko muga-mugako herria den Pagolan mintzo nahasia ageri da : hiztun bat gai da Xiberuko aldera nahiz manex aldera mintzatzeko, bere egunerokotasunak horretara bultzatu duelako, eta ez dugu pentsatu behar muga herrietan mintzo bata eta bestea ezaugarri guzti-guztietan matematikoki ongi bereizirik eta finkaturik ageri direnik ; aldizka interdialect deitu ohi diren aldaerak ere ager daitezke, joera edo ohitura lektal bataren eta bestearen arteko nahasketak eraginak ; izan ere, Pagolako herria, errekaz alde batera ala bestera gauden, erdiz Zuberoa eta erdiz Baxenabarreko Oztibarre da, administrazioz Donapaleuko kantonamenduari atxikia ; historikoki Pagolako etxe anitz garai batean Oztibarreko Iutsi herrikoak ziren eta egungo Pagolara baxenabartar anitz ezkondu da. Gaude pagolarrek ez ote duten Xiberua Oxkaxez bestaldera sentitzen. Herri honetan, gainera, ez da aise bi gurasoak pagolarrak zituen edo dituen hiztunik aurkitzea. Pagola ez da Ondarroa, Zaldibia, Goldaratz edo Urdiñarbe bezalakoa, guztiz bestelakoa da bertan ageri den hizkuntza-errealitatea.
36 Egitura etniko eta sozialen arabera, hainbat eremutan hizkuntza-sistema « diffuse »-ak aurki ditzakegu (Le Page 1980 : 16). Delako gizarte « diffuse » horietan aldakortasun- maila eta heterogeneotasuna gorak dira. Hiri handietako mintzoa datorkio nornahiri gogora honelako erkidego « diffuse »-ak aipatzean, eta bereziki trantsizioguneetako mintzoak : etnia, kultura eta hizkuntza anitz batera biltzen dituzten eremu txikiak, hainbat tributako jendeen migrazioa bildu duten Afrikako hiri berriak, Brasilgo urbanizazio garapen basatiak, mundu eslaviarreko zenbait eremu urbanoren hazkunde gaitza...
37 Mintzo-erkidegoa alderdi soziolinguistikotik aztertu duten lanen arabera, garrantzi handia hartu dute « gizarteko sare » (L. Milroy 1980) eta « hizkuntza-merkatu » (Sankoff & Laberge 1978) adigaiek : lehen adigaiari dagokion ikerbidean, usu nabarmen edo begibistakotzat erakusten zaizkigun mailakatze sozioekonomikorako irizpideak zalantzan jartzen dira hizkuntzalaritzan baliatzerakoan. Ikuspegi honetan aldakortasun soziolinguistikoa ez da gizarteko mailaren arabera edo estratuka interpretatzen, jardun komunikatiboko taldeen arabera baizik.
Lapurdum, 13 | 2009 69
38 Hipotesi gisa, lekuan lekuko mintzoaren arauekiko lotura edo atxikimendua, bertako erkidegoko sareetan norbanakoak duen integrazio-mailarekin hertsi loturik dagoela aldarrikatzen da ; honela, norbanakoak gizartean duen sare-egituratzeak baluke zerikusi zuzena hiztun horren beraren hizkuntza-jokabidearekin (Milroy & Margrain 1980 : 44). Hartara, local satisfaction delakoaren maila handia duen kide bat, familia, lana eta adiskideak gune berean dituen bat, bere ingurameneko taldean ongi integraturik legoke teorian, eta leku horretako bereko mintzoaren erabilera-maila ere handia luke ; hiztun honen mintzoa guztiz enfokatua litzateke.
39 Gizakiaren hizkuntza-jokabidea aztertu denean usu ikusi da, pertsona anitzek gatazka bizi dutela sortzezko beren gizataldearekiko duten pertenentziaren eta beste gizatalde baten erreferentziaren artean : beren gizataldearenak ez diren mintzamoldeekiko mimesi estilistikoa ager daiteke hiztun horien mintzoan, gizarteko eragileen indarra eta isla suma daiteke beren mintzatzeko moldean. Aldiz, beren taldeko kide izatea gehien baloratzen duten hiztunak izan ohi dira beste talde batzuen mintzoarekiko desberdintasunaren berri emateko zaletasunik gehien dutenak (Zamora 1986 : 319).
40 Hiztunaren proiekzioaren, gizarte-sareen eta hizkuntza-merkatuaren ikerbide edo lan- ildoetan eginahal finkoa dago hizkuntza-aldakortasunaren azterketaren alderdi soziolinguistikoak oinarri teoriko egokiagoen bidez atzemateko. Gizarte-sareak aztertzean, hauen trinkotasuna eta ugaritasuna neurtzen da : zenbat pertsonak osatzen dituzten sareok, sarekideak elkartzen dituzten loturen indarra zenbaterainokoa den... Pertsona baten gizarteko sarea aztertzeko aipatu sarearen izaera (trinkoa / bakana), motak (irekia / hertsia) eta egitura (anitza / bakuna) hartu ohi dira gogoan.
41 Hizkuntza-merkatuaren ideiaren pean hatsarre marxista bat dago, historia eta gizartea era kritiko eta dinamikotik ikusi nahia : truke-merkatu zurrun, formal eta asimetriko horietara dagoen hizkuntzazko sarbidea aztertzen da adigai honen bidez. Merkatu adigai hau Pierre-Félix Bourdieu & Luc Boltanski-ren « Le fétichisme de la langue » (1975) lanetik hartua da.
42 Merkatuak norbanakoen ekintza sozio-ekonomikoen ondorio diren jarrerak islatzen ditu ; aipatu jarduerez gainera, hiztunak mintzo legitimatuan mintzatzeko gaitasunak garrantzia du : mintzo estandarra ematea, elitearena ezagutzea eta baliatzeko gai izatea, heziketa egokiari dagokion mintzamolde hori menperatzea... David Sankoff-ek eta Suzanne Laberge-k diotenez (1978 : 240), hizkuntza-jarduna eta beraren aldaketak, hiztunek produkziobideekin dituzten erlazioek eraginik daude. Sexu femeninoaren barrenean, Trudgill-ek ikusi du etxetik kanpo lan egiten ez duten etxekoandreak ez direla etxetik kanpo lan egiten duten emaztekiak bezala mintzatzen (Linn 1983 : 240).
43 Aipatu bi korronteotan, gizarte-sarearenean eta hizkuntza-merkatuarenean, egiturazkoak diren alderdi makrosozialak ¾estatusa¾ eta mikrosozialak ¾lekuko prestigioa, elkartasuna¾ aztertzen dira. Gizarte-sareen ikerketan, talde informalei garrantzi handia ematen zaie : kohesio-arauak, lekuan lekuko sare trabatuak, elkartasuna, erkidegoarekiko leialtasuna... Bi ikerbide hauek guztiz atxikitzen zaizkio Le Page-ren « Erreferentzia Taldearen Teoria »-ren ildoari. Honelako ikerketetan usu ikusi da, kide diren gizataldeko partaidetzari eta gogoko dituzten kanpoko beste erreferentziei pertsonek ematen dieten balioaren arabera ¾mintzatzean egin daitekeen mimesi estilistikoa barne¾, hiztunen baitan gatazkak eta sentimendu kontrajarriak ager daitezkeela.
Lapurdum, 13 | 2009 70
6. Aldakortasunaren adibideak dialektologian
44 Dialektologian ari denak edo testu zaharrak eskuartean hartzen dituenak, aldakortasunaren adibideak inguruka izaten ditu usu ; aldakortasuna datuetan dago, baina hiztunak berak aldakortasun horren baitan murgildurik daude.
45 Muga dialektalaren inguruko hiztunekin jardutean, nekez lan egin liteke dialektologian bi-idiolektalismoaren ikuspegitik kanpo ; Baxenabarre eta Xiberuko mugaren inguruko herrixketan, bederen, horrela dira gauzak. Zuberoako Olhaibin egin dugun saio batean ohartu garenez, 80 minutu dirauen elkar hizketan hiztuna herriko mintzoan ari da, baina elkar hizketaren aldi batzuetan badirudi Baxenabarreko aldaera geografikoki hedatuagoetara jotzeko ohitura edo joera duela ; zernahi ere den, elkar hizketaren bukaera aldera hiztuna berriz itzultzen da itxuraz edo gure ustez Olhaibikoagoa den mintzora.
46 Muga lektalaren inguruko hiztun horiek badakite berenetik nahiz ondoko herrietako mintzotik ematen ; hizkuntzalarien ustez dialekto desberdina den beste mintzo horretako hainbat ezaugarri entzutearen entzutez ikasi dituzte eta badakite nola esaten diren, bilakabide zenbait barreneratu dute, badakite beren sorterrikoak ez diren ezaugarri horiek hiztun kanpotar baten aitzinean edo ondoko herritarren aitzinean erabiltzen, badakite horiei begira mintzatzen. Gertakari hau frankotan errepikatzen baldin bada, bertakoa ez zen ezaugarria hondarrean bertako mintzora sartzen hasiko da, jatorrizko lehenagoko ezaugarriekin batean aldakortasun erlazioan nahaska erabiliko da beharbada ezaugarri hori.
47 Aldakortasunaren gibelean zer dagoen, aldakortasun hau zerik gertatzen den, hainbat eta hainbat arrazoik argitzen ahal dute ; denok dakigu, bestalde, zer egin daitekeen aldakortasun horretaz argitasun pixka bat erdiesteko, badira baliabideak gaiari ekiteko : • hizkuntza-ezaugarri edo fenomeno berezi baten adibide paraleloak bilatzea • gramatika sakontasunez aztertzea • azterketa fonetiko eta fonologiko sakonak egitea • lekuan lekuko datu-bilduma geografiko xeheak egitea • testuetan ezaugarri batek duen agerraldien maiztasuna diakronikoki neurtzea (Dees 1988, 1989)...
48 Hurrengo lerrootan Nafarroa Behereko ekialdeko Amiküze eskualdean mintzoan sumatzen den aldakortasunaren adibide zenbait dakargu.
6.1. Aldakortasuna datu-bildumetan
49 Ipar Amiküzen, kaskoinaren muga ondoko herrixketan, u bokalaren alofono palatal edo delako ü baliatzen dute hiztunek euskal hitzetan. Koldo Artolak Amiküze ibarrean ü-rik egiten ez duten herrien zerrenda eman zuen duela urte multso bat (Irizar 2002a : 22) : Oragarren, Amorotzen, Uharte-Hirin, Mithiriñan, Ostankoan eta Larribarren ez dela ageri diosku ; funtsean, Amiküzeko hegoaldean falta da. Esaterako, 1913an Rudolph Trebitsch etnografoak Adolf Berdeco lekuko amoroztarrari grabatu zizkion pasarte batzuetan ez da ü honen arrastorik ere ageri (Etxebarria 1994 : 65).
50 Alta, Oragarreren kasuan harritzeko ere bada hau : alde batetik egia da mendebalera Aiherra duela Oragarrek eta Aiherran ez dela ü egiten frantsesezko maileguetan baizik,
Lapurdum, 13 | 2009 71
hau da, euskal hitzetan ez da ü-rik entzuten Aiherran. Halarik ere, Oragarrek iparrean Bardoze eta ekialderat Arrüeta ditu eta bi herriok ü baliatzen dute. Arrazoi du Artolak Oragarren ü-rik ez dela dioenean : herri horretako hiztunen ahotan ia ez da entzuten eta Artolak berriemaileengandik ez zuen entzun, baina baliatzen dute ü hori inoiz oragartarrek.
51 Guk bildu datuen arabera, Oragarren bada ü zerbaixko ; guti izanik ere, hona hiru adizkitan gertatu palatalizazioa : zün ‘zuzun’ (1985), aigü (1985), so izazü (2006) ; maileguetan, jakina, ez da harritzeko gauza ü agertzea : debalüatu (1985). Koldo Artola ikertzailearen lan bikain eta emankorra deusetarako auzitara ekarri gabe, datuok xuxen erakusten digute hizkuntzalaritzan gabiltzanon artean ere aldakortasuna gertatzen dela datuen bilduman ; errealitate mintzatuan badagoen ezaugarri bat bildu den corpusean ageri ez delako ala hizkuntzalari batak eta besteak errealitate bera desberdin entzuten dutelako. Hizkuntza-atlasetan ere, ikertzaileen beren entzuteko gaitasun desberdinak aldeak eragin ohi ditu mapetara emaitzak eramatean edota entzuten dena edo entzun uste dena interpretatzerakoan. 1925eko Tableaux phonétiques des patois suisses romands lanak argi eta garbi utzi zuen inkestan zehar bi inkestatzailek hots bat eta bera desberdin entzun dezaketela.
6.2. Aldakortasuna ü-ren baldintza fonologikoetan
52 Zuberoakoak baino baldintza hertsiagoak dira euskal hitzetan ü palatalizatua agertzeko Amiküzen daudenak, ekialdeko baxenabartarrek ez dute mintzatzean xuberatarrek bezainbat ü egiten ; Bonaparteren garaitik dakigu hau (1869 : xiv) ; printzeak zioenez, ibar honetandüzü & dün adizkiak baliatzen dira, baina duk adizkian ez da u bokala palatalizatzen ; ondotik Amiküzen bildu diren lekukotasunek gauzak honela direla erakutsi dute.
53 Belaunaldi baten ondotik XIX. mendearen bukaeran Bordeleko Unibertsitateko irakasle Edouard Bourciez-ek haur prodigoaren parabola beren sortzezko mintzairara itzultzeko agindu zien Bordele eskualdeko eskoletako errientei eta euskal lekukotasun ugari bildu zuen Ipar Euskal Herrian. Guk hona Bourciez-ek Amiküzeko Gamue- Zohaztiko J. Pitrau errientarengandik bildu itzulpenaren emaitzak dakartzagu lehenik, 1894 ingurukoak ; palatalizaturik dauden hitzen zerrenda da (Aurrekoetxea & Videgain, 2004 : 124-126) : akordatü, alegeratü, arnegüz, baitüte, baitzintüdan, barkhatü, behaztün, bekhatü, bildü, bürian & büriari, deithü, despendiatü, dihürü, düana, dügü, düt, düten, egün, erreprotxüik, ezaazü, früta, galdatü, galdüik, gütien, güzia, hantüz, hartü, heldü, herrestatüz, itzültzen, khantatü, kitatü, lüzatü, maithatü, müthilek, nezazü, nüzü, obeitü, obendün, ontasüna, ordü, phartitü, peritüz, pünitü, saldü, süik, tüzten, ürrün, ützi, xakhürrekin, zazü, zütaik, züten.
54 Ikusten denez, honako inguruneetan Gamue-Zohaztin u palatalizatu da : Hitzaren hasieran :gütien, güzia, müthilek, süik, zütaik Hitzaren bukaeran : bekhatü, ordü, arnegüz, erreprotxüik Hitz bukaeran koda duelarik :behaztün, egün, obendün,ontasüna,xakhürrekin -tu aditz atzizkian :akordatü, alegeratü, barkhatü, bildü, deithü, despendiatü, galdatü, khantatü, kitatü, lüzatü, maithatü, hantüz, hartü, heldü, herrestatüz, galdüik, phartitü, peritüz, pünitü, saldü, obeitü Adizki laguntzaileetan :düana, dügü, düt, düten, baitüte, baitzintüdan, ezaazü, nezazü, nüzü, tüzten, zazü, züten Hitzaren erdian :itzültzen
Lapurdum, 13 | 2009 72
Asimilazioetan : dihürü Maileguetan :früta ürr sekuentzian : ürrün ütz sekuentzian :ützi
55 Honako beste zerrenda honetan Gamue-Zohaztin 1894ko datuen arabera u bokalaren palatalizatu gabeko alofonoaren adibideak dakartzagu, betiere ingurune fonikoaren arabera sailkaturik :
56 Zuberoan ez bezala, herskari belarraren aitzinean **ük ezintasuna ageri da : ukhan, kukutia, zukenez, bitzuken, duk ; parabolan zuken vs. züten ageri da Ttak kontsonantearen aitzinean **ür ezintasuna ageri da : zure, ur handi, gurekin « r + herskari horzkaria » sekuentziaren ondotik **u > ü ezintasuna ageri da : urdek, urthatzia Txistukari igurzkari apikariaren aitzinean **üs ezintasuna ageri da : ikhusi & ikhustea, usteldu, uste, irus, malerus... Txistukari afrikatu apikariaren aitzinean **üts ezintasuna ageri da : hutsa2 ; hona, berriz, diptongokoa denean : errautsez Diptongoan **aü ezintasuna ageri da :aurdikitzen, haurra, gauaz ; diptongo berrietan ere ezintasuna dago : nausi, baut, naukan, gehiau, nindaun u berrietan ezintasuna ageri da : nun ‘non’, hun ‘ona’ Beste adibide batzuetan ere palatalizatu gabe ageri da : duzketzie...
57 Behauze herria ez dago Gamue-Zohazti bezala Amiküzeko iparrean, erdigunean dago ; Trebitsch-ek Behauzen 1913an bildu emaitzetan (Etxebarria 1994), u-ren palatalizazioa ez da iparreko herrietan bezainbat gertatzen ; esaterako, -tu aditz atzizkiarekin kontsolatüz eta patitüz maileguak ditugu, baina baita palatalizatu gabeko harturik, khundatuko, lothu, orhiturik edo sendatu adibideak ere. Jeanne-Marie Mendibil bardoztarrarengandik Trebitsch-ek hartu adibideetan ere, bi jokaeretarik dugu : delibatü, esposatü, gelditü, hartüik, kuntentatüko, makhürtü, paatüuk eta plazatü, batetik, baina baita palatalizatu gabeko afermatu, bildurik, ezagutu, instalatu, pasatu, sarthu edo sorthu adibideak ere.
58 Beste belaunaldi baten ondotik, 1936an René Lafonek beste gamuetar baten lekukotasunak bildu zituen Bordelen ; honela, Bourciez-en eta Lafonen emaitzak alderatzeko aukera dago, bildumen artean 42 urte inguru ditugularik.Lafonekberrogei urteko emazteki gamuetar baten datuak dakartza eta dioenez, emazteki hark ez zuen inolako zalantzarik u eta ü-ren arteko bereizketa egitean ; Mérignac-eko euskaltzaina ohartu zen emazteki gamuetarraren ahoskera eta Bourciez-en Gamue-Zohaztiko itzulpeneko erabilera bat datozela.
59 Gamueko emaztekiaren datuetan, r, s, ts, g eta k-ren aitzinean ez da ü gertatzen : huts, súge, kukúso, lukhinka, nuk, duk, sukhálde, úkhan, ukhátü... ; ordea, beste ingurune foniko batzuetan ü palatala egiten zuen emaztekiak, esaterako, sü, éskü hitzetan edo nün, dün erako adizkietan. Gamueko emaztekiaren arestiko u ez palatalizatu horiek guztiak zubereraz ü dira. Emazteki hark emanak dira úrzo, eskúña eta asúna adibideak ere, zubereraz ürzo, esküña eta asüna egin ohi direnak. Adibide bakarrean bereizi zituen u eta ü ingurune foniko berean emazteki gamuetarrak : nün ‘naun’ / nun ‘non’ (Lafon 1962 : 95-96).
60 Guk 1985ean eta 2005-2006 urteetan Amiküzen bildu ditugun datuak hein batean Lafonenekin bat datoz, baina ñabardurak egin daitezke ; morfonologiak erakusten digu k kontsonante belarra lexemaren mugatik harat dagoenean, ük sekuentzia fonikoa
Lapurdum, 13 | 2009 73
gertatzea ez dela ezina ; Charles-Auguste Le Quien de Laneufville apezpikuak 1786an Akizeren menpeko fededun baxenabartarrentzat berrargitarazi zuen katiximan lekuco (8) eta seinduco (35) adibide palatalak ditugu eta berdin gertatzen da guk bildu honako adibideetan ere : gük, finitüko, ordüko & ordükotz, zaküka & zakükari (Martxüeta) ; ingürüko (Gamue) ; gük e, axerüka (Arboti) ; negüko (Laphizketa). Gure datuetan, lexema barreneko lehen ük geografikoa Zuberoako mugako lehen herri Lohitzünen ageri da : ükhan, zeina ondoko Oihergin eta Pagolan ükhen egiten baita ; artean, Amiküzeko herrietako ukhan aldaera palatalizatu gabea da3.
61 Herskari belar ahostunari dagokionez, üg ez dugu bildu adibide honetan baizik : dügü (Laphizketa) ; ohikoa ug da, Ilharreko sugiak ‘sugeak’ adibidean bezala.
62 Dena den, Bourciez-en edo Lafonen datuetan ez bezala, gure datuetan ez dago ür sekuentziaren guztizko ezintasunik, adibide bakan batzuetan bada ür : bürian (Martxüeta) ; ingürü, bilküran, azürian ‘azerian’, ostatürat (Ilharre) ;bürü, ingürü (Gamue) ; güre & güriak, bürü, üdüri (Arboti) ; bilküra, aidürü (Zohota) ; idüritzen (Arberatze) ; üdüri & üdüriko, üngürü & üngürian, güretako (Laphizketa).
63 Aldiz, üs sekuentzia maileguetan baizik ez da ageri : batüsaekilan, üsü (Martxüeta) ; üsü (Labetze) ; üsaien, arrüsatiak (Laphizketa) ; üsian, üsatiak, küsialehenak (Lohitzüne).
6.3. Aldakortasun grafikoa
64 Charles-Auguste « Le Quien de Laneufville » Akizeko apezpikuak 1786an arrainprimarazi zuen kristau ikasbidean,
65
66 : ü hitz hasieran : Urhe ‘urrea’ (38), urço (49) —baina Lafonen Gamue-Zohaztiko berriemaileak úrzo zerabilen 1936an, palatalizatu gabe—, gu (9), guri (8), burian (39), lurrerat (9) & lurra (33), curutciaren (8), gucien (8) & guciac (33), baiçuten (33) ü hitzaren erdian : buluciac (33), aingurien (38) ü hitzaren bukaeran, koda izan nahiz ez izan : ceru (40) & cerurat (9), du (8), ditu (33), guitu (8), duçu (34), dacogu (38), becatu (33), gorphutz (7), eguna (8), hartuz (36) maileguak : mundiaren (9), jujatia (9), unitu (35), miraculu (38), Jesu-Christoren (8) ük lexemaren mugan : seinduco (35), lekuco (8)
Lapurdum, 13 | 2009 74
67 Halarik ere, hainbat hitz edo egitura bi eratara idatzirik ageri dira kristau ikasbidean, argitalpenak aldakortasuna ageri du : ur : goure (8) & goureçat (8, 34), gouriac (7) / gure (9), guri (8) urt : Ourthaxez (38) / Urthax (8) ; Ourtharilaren (39) / Urtharrilaren (8) uk : ouquen (7) / uqhen (37) un : hountarçuna (36) / huntarçunac (38) ; houna ‘hona’ (34, 35) / hunec ‘honek’ (34) hiatusean : ondouan (9, 33) / onduan (9) ; Gincouaren (35) / Guiristinuac (34)
68 Egia esan,
6.4. Aldakortasun geolinguistikoa idazkietan islaturik
69 Ipar Euskal Herriko idazleen datuak kronologiaren arabera antolatzen baldin baditugu, hizkuntza menderen mende nola aldatu den ikusi ahal izanen dugu, historia aldatzailearen emaitza begien aitzinera etorriko zaigu ; hori egitean ikuspegi edo irizpide dialektologikoa baliatzen baldin badugu, Ipar Euskal Herriko mendebaletik ekialderat euskal lexikoa aldatuz doala ohartuko gara.
70 Lan honen hurrengo atalean Nafarroa Behereko ekialdean Amiküze ibarrean gaindi euskara emeki-emeki aldatuz doala eta Xiberukoaren gero eta eite handiagoa hartzen duela ikusiko dugu. Hori egin baino lehen, ordea, aldakortasun historikoa eta geografikoa euskal idazleen lanetan jarrai daitezkeela erakusten diguten hitz batzuk aurkeztuko ditugu5. Geografian gaindi euskaran ageri diren desberdintasunen erakusgarri dira hurranen lau eleak :
71 Leizarraga : laranbate / 1651ko pregariak : euiacoitcian / Oihenart : larunbatez / Tartas : irakoizian / Belapeire, Oloroeko katixima : neskenegün / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : iracoitcez / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : ebiacoitz Etxepare : ahaidiec / 1651ko pregariak : ascasi & ahaide / Tartas : asquaziac ; asccaciak eta ahaidiac oro / Zuberoako Pronus (1676) : asquaci / Maister : ascaci / Lopez : azkaci / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : askazi / Cazenavek itzuli Garaziko Jondone Juaneren apokalipsia : jendakia Leizarraga : belar & bekoki / Harizmendi : beccoqui / Oihenart, Belapeire, Lopez, Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima, Donapaleuko katixima : belar / Donamartiriko katixima : kopetan / Cazenavek itzuli Garaziko Jondone Juaneren apokalipsia : kopetetan Etxepare, Leizarraga : iguzki / Oihenart : eki / Tartas : iguski / Belapeire, Maister, Lopez : ek(h)i / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : iguskia / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : iuzkico / Salaberrik itzuli San Mateoren ebanjelioa : ekhia / Garaziko Canticum trium puerorum, Bonapartek berak itzulia : ekhia
72 Beste adibide honetan, ordea, eskualde batean iraun duen hitza dugu : Leizarraga : urtharril / Oihenart : loila6/ Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : ourtharilaren / Gèze : hourtahila
73 Eskualdekoa da eta dirudienez Baxenabarreko ekialdekoa bert(h)aite aldaera ere : Etxepare : begitartia / Leizarraga, Oihenart, Maister : begitharte / Lopez : bertaithia & beitarte / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : berthaite /
Lapurdum, 13 | 2009 75
Cazenaveren Garaziko San Mateoren ebanjelioa : beithartia / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : beitartiak
74 Hona orain desberdintasun geolinguistikoa hamar aldaera lexikoren arabera aurkezturik : Etxepare, Leizarraga, Axular : afari / Oihenart : auhari / Belapeire, Maister : aihari / Lopez : auharian / Cazenaveren Garaziko San Mateoren ebanjelioa : aufaria / Géze : aihari Leizarraga : bedratzi / Oihenart : bederatzi / Tartas & Belapeire : bederatzü / Lopez : bederatzi / Donapaleuko katixima : bedeatzi / Gèze : bederatzü Leizarraga, Oihenart : biharamun / Tartas : biharamenian & biharemanian / Maister : biharümen, biharümeniala / Lopez : biharamun / Cazenaveren Garaziko San Mateoren ebanjelioa : bihamun / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : bihaamunak / Gèze : biharamen Leizarraga, Materre, Etxeberri Ziburukoa, Axular : elk(h)ar / Etxepare, 1651ko pregariak, Oihenart, Tartas : elgar / Belapeire : nagusiki algar, baina bi adibide bakanetan alkhar / Maister : alkhar & algar / Lopez, Bazkazaneko 1762ko idazkiak (Orpustan 2005), Ibarrolako Salaberriren hiztegia eta bere San Mateoren ebanjelioa, Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa, Donibane-Garaziko katixima, Donamartiriko katixima : elgar / Gèze : alkhar & algar Etxeberri Ziburukoa, Axular : ergel / Leizarraga : erguelqueria / Oihenart : elgerra, elgerki ; badarabil ergel ere / Tartas : elgerra / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa, Gèze, Barbier garaztarra : ergel Axular, Materre, Pouvreau : eskale / Oihenart : eskale / Tartas : ezqueleric & eskale / Lopez : eskele / Ibarrolako Salaberriren hiztegia : eskale / Etxahun, Gèze, Archu : eskele Etxepare, Etxeberri Ziburukoa, Axular, 1651ko pregariak, Oihenart : garizuma / Tartas : garazüma & garezüma ; garizüma behin baizik ez / Belapeire : gorozüma ; cf. Zuberoako goroxima & goroxüma eta Gèzeren goroxüma & gorozema / Bazkazane 1762 : garizoma / Lopez : gariçuma / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : gariçoma eta OEH-k dakarrenez, baita gariçuma ere / Jean Pierre Arbelbide : garizoma Etxepare, Leizarraga, Etxeberri Ziburukoa, Axular, Oihenart, Archu, Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa, Cazenavek itzuli Garaziko San Mateoren ebanjelioa, Donamartiriko katixima : hautsi / Tartas, Belapeire, Egiategi, Gèze : hautse Etxepare, Leizarraga, 1651ko pregariak : zeru / Tartas : zelürat & zelüti / Pronus 1676, Belapeire, Maister : zelü / Lopez : celuco / Donapaleuko katixima : zelu gehiago, baina baita zerian ere / Donibane-Garaziko katixima : zeria / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : cerutik & zeria Leizarraga : zutik / Oihenart : xut (adjektiboa) / Tartas, Belapeire : züti / Maister : xüti / Lopez : çuti / Cazenavek itzuli Garaziko Jondone Juaneren apokalipsia : xutik / Iribarnegarairen Baigorriko San Mateoren ebanjelioa : chutik
75 Aurkeztuko ditugun adizlagunotan ere ezagun du mendebaletik ekialderat aldea dagoela eta eskualdeotan hizkuntza-batasunik ez dagoela ; Euskal Herriko ekialdean barne eta gaiñ inesiboan baliatzen direnean, ezkerrean duten izena ere inesiboan jokatzen da : Leizarraga : vr barnean / Tartas : grazian barnen ; Eliçan barnen / Pronus 1676 : zortzi egünetan barnen / Maister : thempora llaburretan barnen / Lopez : haren bihotzçaren barnian Tartas : gorotzaté batetan gaigñian hedaturik çagoela ; bere hoiñak elkharretan gaiñen plegatürik / Belapeire : itçatu baitcien Curutché hartan gagnen, baina badarabil genitiboarekin ere, inesiboan « batetan » espero baikenuke, non eta baten ez den inesibo zaharra : Cergatic Jesus hara sarthu cen asto baten gagnen ? / Maister : çougnec jujatu behar beinai ene gaiça eguinetan gagnen ; besteren
Lapurdum, 13 | 2009 76
eguitecouetan gagnen ; inesiboa dirudi honek ere : ecetare lurren gagnen guiçonic batere / Lopez : eguietan gagnan ; hetan gagnan ; hortan gagnan / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : Jaunaren merechimendu infinitouen gaignian ; ezpagnaren gagnera / Iribarnegarairen San Mateoren ebanjelioa : asto baten gainian
76 Aldiz, artekan ‘artean’ Nafarroa Behereko ekialdeko eta Zuberoako aldaera dela dirudi eta ez dugu XVIII. mendea artean aurkitzen : Leizarraga : handic ilki arterano / Tartas : attentionia orationia accava artino / Belapeire : hausteric Bazco çaharra igaran artio / Lopez : idoc artekan ; Jaunac ezkia heda artekan / Egiategi : zü hil artekan / Le Quien de Laneufville apezpikuak argitarazi katixima : ecesta artecan / Cazenavek itzuli Garaziko Jondone Juaneren apokalipsia : ni jin artekan / Donapaleuko katixima : mundia finitu artïo
77 Zuberoako 1837 inguruko Uskara libru berria delakoan ere artekan ageri zaigu eta OEH- ren arabera, mendebalean Duvoisin da erabiltzaile lapurtar bakarra.
6.5. Aldakortasun geolinguistikoa Amiküzen gaindi
78 Amiküzeko gizartean Euskal Herriko beste eskualdeetan baino hizkuntza-aldakortasun handiagoa aurkitzeak ez gintuzke harritu-arazi beharko ; izan ere, jende anitz etxetier izan baita, bizileku finkorik gabea, higikortasun handia egon da bertako biztanleen artean ; jauregiaren, lurren eta egoitza batzuen jabe den etxekojaun baten alde erdizka lan egin du, haren lurretan, haren jabegoko etxe batean biziz ; langile txiroak sos puska bat biltzea erdietsi orduko, bere sorterria ez den baina Amiküze ibarrekoa den beste herri batean lur sailak beste jaun bati erosi eta beharbada herri horretakoa ez den ezkontidearekin bizian eta laborantzan plantatzen edo kokatzen egin du eginahala ; beste euskal alderdi batzuetan baino nahasketa handiagoa dago herritar amiküztarren artean : beste alderdi batzuetan baino, lurrak eta etxeak eskutik eskura gehiago ibili dira eskualde honetan, higikortasun geografiko handia izan da bizilagunen aldetik ; iduri luke, dena den, Amiküzen gelditzeko joera egon dela, herri batetik bestera, baina Amiküze barrenean.
79 Goi-behe, ezker-eskuin, Amiküze ibar handia da, hizkuntzaren aldetik ez da eskualde guztiz homogeneoa : mintzoen arteko desberdintasunak, hizkuntza-ezaugarri desberdinen ugalketa, herririk herri emeki-emeki gertatuz doaz, mailaz maila ; Arberoatik Zuberoarat Amiküzen gaindi continuum geolinguistiko nabarmena ageri da herririk herri joanez gero ; guk ibilbide hori egin dugu, mendebaletik Amiküzen gaindi Zuberoako mugaraino inguratu gara.
80 Bidaia honetan bi ezaugarri mota bereizi nahi izan ditugu : //// irudiaren ezkerrean eman ditugun hizkuntza-ezaugarriak ez dira Euskal Herriko ekialdeko tasunak, Ipar Euskal Herrian eta Baxenabarren aski hedadura handian baliatzen direnak izan daitezke, baina ez dira, esaterako, Xiberukoak ; aldiz, //// irudiaren eskuinera utzi ditugunak, horiek ekialdean eta Zuberoan baliatzen diren ezaugarriak dira, nahiz batzuk bederen Nafarroa Behereko hainbat eskualdetan ere erabiltzen diren ; denak ez dira ekialdeko esklusiboak, baina ekialdekoak dira //// irudiaren eskuinaldera utzi ditugun ezaugarri guztiak.
81 Ezaugarriak sei hizkuntza-arlotan banatu ditugu, alderdi fonikoa, izenaren morfologia, aditzarena, alderdi sintaktikoa, alderdi lexikoa eta aldaera lexikoak aintzat harturik ; hizkuntza-alderdi bakoitzetik bestera iragatean / irudia agertuko da gure emaitzetan.
Lapurdum, 13 | 2009 77
82 Hartara, irakurleak honela irakurri behar ditu datuak :
//// = joera lektalean aldaketa / = gramatikako atalean aldaketa
83 Bestalde, berrikuntzen eta arkaismoen agerpen geografikoaren irudiak edo dinamikak ez luke berdina izan behar, espero genuke arkaismoek maparen gainean uzten duten irudia eta berrikuntza hedatu indartsuek uzten dutena berdina ez izatea ; esaterako, - tarzün atzizki zahar ekialdekoak edo « nx » eta « rx » sekuentziek ―hanxe edo horxe erako adizlagunetan― ez lukete baitezpada osotasun geografikorik eduki beharko, ager litezke ekialdeko bazterretan han eta hemen, uharteen moduan, gorputz osorik erakutsi gabe ; aldiz, Euskal Herriko erdigunetik eskuinerat datozen berrikuntzek irudi osoagoa edo jarraikorragoa eduki beharko lukete ; esaterako, Baxenabarren -ten aditz- atzizkia ordezkatzera jo duen -tzen aldaera berriaren hedaduraren irudiak osoagoa beharko luke, ez litzateke uharte moduan agertuko, itsasoko marearen goraldiaren antzera baizik.
84 Gogoan hartzekoa da, bestalde, Euskal Herriko hizkuntza-ekialdea ahul dagoela, Zuberoak, Erronkarik, Zaraitzuk edo Amiküzek gizarte aldetik ez dutela beren artean batasunik, gizartearen eta erakundeen aldetik errealitate desberdinetan murgildurik daudela, ekonomia apalduz doala eskualde horietako bazter gehienetan eta euskara bera ere, gainbehera gogorrean sarturik dagoela ; gizarte-egoera hau ez da egokiena hizkuntza-berrikuntzak sor eta heda daitezen. Berebat, Amiküzen ere gainbehera doa euskara eta beraz, bertara Lapurdi-Baxenabarretik edo Euskal Herri orokorragotik irits daitezkeen berrikuntzak ez dira gizarte euskaldun guztira hedatzen, euskaraz mintzatzen jarraitzeko halako barne erabakia hartu duten hiztunengana baizik, eta hauen artean bereziki helduengana edo gazteengana, zaharrengana ez ; oroitaraztekoa da guk datu biltzeko lekuko adinetakoak hobetsi ditugula, Amiküzeko berezko euskaratik nahi baikenuen.
85 Gure artikuluan aldakortasun geografikoaren aurkezpen orokorra egin nahi dugu, ez dugu aldakortasun horretan ezaugarri berriek eta zaharrek duten jokabidearen azterketan sakondu nahi, bego gai hau beste aldi baterako.
86 Beste baterako utz litezke ezaugarri bateratzaileak ere ; adibide baten bidez aise ikusten da badela halako berezitasun bat eskualdeko euskaran ; Zuberoan edo Nafarroa Behere gehienean ez bezala, -radio atzizkia baliatzen da Amiküzen muga adlatiboa adierazteko : noadio ‘noraino’ (Behauze), hanbestetaadio (Behauze, Martxüeta), hoinbestetaadio, horradio, Panplonaadio, Donapaleadio, hamoostetadio (Labetze), Hazparneadio (Arboti)... Ikusteko legoke, esaterako, -xe atzizkiaren gehiegitasun adiera Amiküze guztian nagusi den, ala ezaugarri banatzailea den : geo progria re, ai nuk amiñi at fitexe yuiten denez e ‘nago aitzinamendua lasterregi ez ote doan ere’ (Labetze) ; noraino iristen da gañan ‘gainean’ aldaera, bestalde ? Saio llabur honetan ez diogu Amiküzeko hizkuntza-ezaugarri bateratzaileen gaiari helduko ; bego beste aldi baterako.
87 Hona orain gure bidaian bildu dugunaren erakusgarri bat ; ezaugarrien aurkezpen orokorra egiteko mendebaleko herrietarik ekialderat joko dugu :
Lapurdum, 13 | 2009 78
Mapa
88 Mehaine (Arberoa) : liburiak, auzo / ainbestetaano / iduzki / elgar, eritasun, hemen //// tresnekilan, erretretalat, etxen Oragarre (Amiküzeko mendebala) : iortzen ‘igortzen’, ibiltzen / bihamonian, gaztetasun //// barruku ; uñez ; aigü, zün, izazü / gintxun & eztaizut ; karga liote orga / ezpitakit nik lamina horiek zer zien ote / arraitzuli, eontsi ‘erauntsi, jardun’ : dantzan eontsi gintiela Arrüeta (Amiküzeko mendebala) : zaunkutelaik ‘zigutelarik’ / behorrak //// aizoetan ‘auzoetan’ ; ezkuntzaz ‘ezkontzaz’ / etxengo arthua / jalgiten, joiten, ezarten, i(b)ilten ; esküz bil eta esküz karga ; hartan har eta gero orgetan ezar Behauze (Amiküzeko erdigunea) : idüri / aitatxi ta amatxiak, iuzkia / ederrak, goratasuna, ontasunak //// soldadokan / gu bezainbeste / abooxia, azkazi, gozaita / hogeitamar Bithiriña (Amiküzeko hegoaldea) : ü-rik ez ; ezarri / ahaide / elgar, eritasun, hemen //// huñez / etxengo (xedea) vs. etxeko (lokatiboa) ; mezalat & eskolala / iilten ; zaukiuzun ‘zigun’ zuketan / aiduru, ber gauza, eontsi / heen ‘heben’, hogei ; -gerren ‘-garren’ Martxüeta (Amiküzeko ipar-erdigunea) : barnatasun //// aizo ; ezkonthü ; ützi / etxenguer / ibilten & ibiltzen ; gintzün / arrahaur / iruerren ‘hirugarren’ Labetze (Amiküzeko ipar-erdigunea) : ezarri, ingürü / nihur e, nihunkoek / hemen //// etxengo lanak ; etxengo jatekoa ; gañan / erremorkain gañean sar ; ikhas liote / atzeman düü F0 jende hunik ; fuina ta horiek,20 ollo ta jaten dütenik frango etxetan ; nun e saltzen ahal bitüte ; plazatzeko jenden & eosteko oihenain7 ; eztakiat Itsasuko zenez / abooxeak, lanean eontsi, galdua ‘galdoa, eskaera’, güniak, üüikatzen ‘igurikatzen’ / bierren ‘bigarren’, iruerren & hiruerren, hogei, kuntre, prauiak ‘pobreak’, xerbitxü, jelgi & ielgi, juiten Ilharre (Amiküzeko ipar-erdigunea) : haragi8, ingürü / ** gei ‘nahi’ / ederrena, eritasünetan //// lübüü ; azerü & axerü, barrükü ; zari ‘ezarri’ ; aizo / arrasartzen, haooxia, iüükatü ‘igurikatu’ / aatze ‘ahantzi’, hautse ‘hautsi’, ho(g)ei ; bierren Gamue (Amiküzeko ipar-ekialdea) : //// bürü / bañotek / urez betha / abooxietan, atsarrian / hiugerrena
Lapurdum, 13 | 2009 79
Arboti (Amiküzeko ipar-ekialdea) : iortzen, zartzen //// ülüntzetan ; muzten ‘mozten’ ; güre & güe ; bürü ; axerüka ; ezari / etxengo lürretan ; etxen / etzatazü üdüri / haoxiak ‘haboroxeak’ Zohota (Amiküzeko ipar-ekialdea) : ederra //// hanxe, horxe ; xerbüxü ‘zerbitzu’ ; ezkundu & ezkunt eta ; aizoak ; nur ‘nor’ ; ezari ‘ezarri’ & ezaiko ‘ezarriko’ / etxengoa ; zakü at hire ta zakü at etxetierrein ; olaxet / egünaz bil / uai libertitzez ai zizte lanian ; hoitan ootan bauk biziki jende lanian ai denik ; erran zikan bazela zeit juten etzenik / aidürü, aitañi & amañi, arrajin, eli bat, oskiak / aatze ‘ahaztu’, hogeieko, ene kuntre, ontarzüna Arberatze (Amiküzeko erdigune-ekialdea) : apezeikin / ibiltzen / aitatxik, ibiakoitza ‘larunbata’ / ano ‘ardo’, auzo, behor, berdin, eder, gasna, haitz ‘haritz’, hemen, idüritzen, libürü, paatu ‘ordaindu’ //// etxengo ; behiaiki / arrahaur, askazi, ekhi, eontsi, hatsarria / aizo, haboro, kuntre, nuiz ; eritarsüna Laphizketa (Amiküzeko erdigune-ekialdea)9 : muthil ; jakin / elgarrekin ; nihuk e / izartzia, igortzeko ; ibili //// üdüri & üdüipenak, ülüntzetan ; horxe ; ezari ‘ezarri’ / ezarten, igorteko ; izan zatazü / ekhia, gei ‘nahi’ / bigerren, -tarzün Domintxaine (Zuberoako ipar-mendebala) : gauza, gau ; abendu, jende, heldü / nihukek ‘nehork’, nihun e / düte //// lübüria, üdüi ‘iduri’ / habooxiak / hamabigerren, heen ‘hemen’, kuntre Etxarri (Zuberoako ipar-mendebala) 10 : yeraikitzen11 ; auzoak, gauza ; gure, gero ; alde, iandian ‘igandean’ / dute & tuzte ; ibiltzen & iiltzen, itzultzea / emen ‘hemen’ //// [ʒ]uitean ‘joaitean’, iante ‘igande’ ; beriz ‘berriz’, heriak ‘herriak’, eran ‘erran’, haurik ‘haurrik’ / emenko & etxengoek ; etxen ―baita etxean ere― / hogei ; goxotarzün
7. Hondarreko lerroak
89 Hizkuntzaren aldakortasunaz oro har eta gertakari honek Amiküzen eta Zuberoako ipar-mendebalean duen agerpenaz mintzatzea izan da artikulu honen helburua : datu- bildumaren baitako aldakortasuna, aldakortasun fonologikoa, aldakortasun grafikoa, idazki zaharretan ageri den aldakortasun geolinguistikoa eta mendebaletik ekialderat hamabost herritan gaindi ageri den hizkuntza-continuum-a aurkeztu ditugu hona. Ez dugu eskualde honetako mintzoaz osotasuneko ikuspegirik ekarri : emaitza gehiago biltzean eta beren izaera dialektologiko eta kronologikoa xehekiago aztertzean etorriko dira interpretazio sakonagoak.
90 Amiküzek eta Zuberoako ipar-mendebalak historikoki gizarteko hartu-eman sendoa eduki dute eta horrek bi alderdietako mintzoen arteko antzekotasun edo erlazio maila zenbait eragin du ; bi ibarretako euskarak salatzen digu hori. Esaterako, bait > bit soiltzea, Baigorrialdean salbu Baxenabarre gehienean eta Lapurdiko ekialdean gertatu da ; Amiküzen ere bit entzuten da, baina Xiberuan beit baliatzen da ; Ainharbetik eskuin beit ageri da Zuberoan nagusi, baina mugaren inguruan, Domintxaine, Lohitzüne edo Oihergi herri xiberutarretan bit bildu dugu guk.
91 Amiküzen izan ezik, Baxenabarren ez dago beste mintzorik Zuberoako euskararen halako kutsua duenik, ez Garazin ezta Oztibarren ere ; amiküztarrek berek dioskute — Laphizketako lekuko batek, hain zuzen ere—, Baionan xiberutartzat dituztela, xiberutarrek amiküztarrak manextzat jotzen badituzte ere. Amiküzeren eta Zuberoaren arteko hartu-eman sozio-geografikoa naturalki gauzatu da historian zehar eta hainbat hizkuntza-ezaugarri bi mintzoetan berdinak izatea eragin du. Donapaleu bilgune garrantzizkoa izan da zerbitzuen eta ekonomiaren alderditik eta egun ere erakargune izaten jarraitzen du, guztiz hiri erdalduna bilakaturik badago ere.
Lapurdum, 13 | 2009 80
92 Zernahi ere den, Amiküzek hartu-eman sendoa eduki du Baxenabarrerekin, Zuberoarekin baino areago segurki, eta orain ere halaxe da, mintzoak berak ezagun du hori ; egun amiküztarrek hizkuntza-eragin gehiago biltzen dute ezkerreko eta peko alderditik, Nafarroa Behereko erdigune eta hegotik, Xiberutik baino, hain baita larria mintzo zuberotarraren egoera ; bertan ere egiten ez den üskaa-k nekez izan dezake eraginik Zuberoako mugetarik kanpo. Bestalde, egun oroz manexetik nahiz xiberutarretik ematen duten euskal irratiek mugaren inguruko eskualde honetako mintzoan ukan ahal izan duten eragina neurtzeko ez dugu inolako tresnarik.
93 Saioaren hasieran adierazi dugu muga dialektalaren inguruko hiztunek halako mintzo « diffuse » eta ñabarra eduki ohi dutela, hizkuntzaren aldetik enfoke bat baino gehiago ukan dezaketela, beren bizian ezagutu duten ohiko hizkuntza-merkatuan alderdi bateko eta besteko hiztunekin jardun beharra izan dutela, beren ohiko edo eguneroko gizarte-sarean, gutienez bi eremu lektaletako ohituren aitzinean gertatzea egokitu zaiela.
94 Mintzalagunari egokitu beharra arau unibertsaltzat jotzen da hizkuntzalaritzan eta soziolinguistikan : badakigu muga dialektalaren inguruko hiztunek joera dutela muga lektalaz bestaldekotik ere emateko, bereziki beren herriko hiztunen aitzinean ez daudenean, mintzalaguna muga lektalaz bestaldeko pertsona bat denean ala lagun ezezagun bat denean. Hiztun hauen segurtasun dialektal edo linguistikoa ez da ondarrutar batek edo zaldibiar batek eduki dezakeen bezainbatekoa. Gai hau guztiz aintzat hartzekoa da Etxarrin, Arüen, Olhaibin, Sarrikotapean, Lohitzünen edo Oihergin eta gehienbat Pagolan ; herri horietako hizkuntza-egoera aztertzen ari denean, behatzailearen paradoxa gainditu gogo luke ikertzaileak bere nahi eta ezinean.
95 Azken buruan, dialektologiaren alorrean ageri diren gertakari konplexuek, aldakortasunak hango eta hemengo hizkuntzalaritzan ezinbestean eragiten dituen galderen multzoa elikatzen dute ; lerrootan aurkeztu den ikuspegi teorikoak eta ekarri diren euskal adibideek auzi hau kokatzen eta argitzen lagundu baldin badute, saio hau idazten hastean genuen helburua bete dela esan dezakegu.
BIBLIOGRAPHIE
Agirre, P., 2001, « Belapeireren grafiak » ASJU 35/1, 299-361.
Aurrekoetxea, G. & X. Videgain, 2004, Haur prodigoaren parabola Ipar Euskal Herriko 150 bertsiotan, ASJU-ren gehigarriak 49, EHU, Bilbo.
Bárczi, G., 1963, « Les recherches dialectologiques en Hongrie », Orbis 12, 141-156.
Bonaparte, L.L., 1869, Le verbe basque en tableaux, Londres. Ikus orain Euskaltzaindiaren 1991ko Opera omnia vasconice I, Bilbo.
Bouvier, J. C., 1998, « Tavola rotonda », in G. Ruffino (arg.), Atti del XXI Congresso Internazionale di Linguistica e Filologia Romanza, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 777-785.
Camino, I., 2004, « Nafarroa Behereko euskara », FLV 97, 445-486.
Lapurdum, 13 | 2009 81
___, 2008, « Nafarroa Behereko euskara zaharra », ASJU 42/1, 101-169 or.
___, 2009, « Mugako hiztun eta aldaerak ipar-mendebaleko Zuberoan », FLV 111, 153-218.
Dees, A., 1988, « Propositions for the study of Old French and its dialects », in J. Fisiak (arg.), Historical Dialectology. Regional and Social, Mouton de Gruyter, Berlin-New York-Amsterdam, 139-148.
___, 1989, « La reconstruction de l’ancien français parlé », in M. E. H. Schouten & P. Th. van Reenen (arg.), New Methods in Dialectology, Foris, Dordrecht - Holland/Providence RI - U.S.A, 125-133.
Etxebarria, J. M., 1994, « Las grabaciones de Viena en euskera. Bajo navarro occidental y bajo navarro oriental », Mundaiz 47, 45-75.
Fischer, J. L., 1958, « Social influences on the choice of a linguistic variant », Word 14, 47-56.
Hualde, J. I., 1997, Euskararen azentuerak, ASJU-ren gehigarriak 42, Gipuzkoako Foru Aldundia & Euskal Herriko Unibertsitatea, Donostia & Bilbo.
Irizar, P., 2002a, Morfología del verbo auxiliar bajo navarro oriental, 2. liburukia, Euskaltzaindia, Bilbo.
___, 2002b, Morfología del verbo auxiliar suletino, Euskaltzaindia, Bilbo.
Isebaert, L., 1977, H. Haarmann. 1977. Grundzüge der Sprachtypologie. Methodik, Empirie und Systematic der Sprachen Europas lanaren aipamena, Orbis 26, 180-181.
Kac, M. B., 1996, « Foreword. Present at the creation : a reminiscence of the summer of ‘63 », in G. R. Guy, C. Feagin, D. Schiffrin & J. Baugh (arg.), Towards a social science of language. Papers in honor of William Labov, volume I, Variation and change in language and society, Benjamins, Amsterdam- Philadelphia, xv-xviii.
Kroch, A. S., 1986 [1976], « Toward a theory of social dialect variation », in H. B. Allen & M. D. Linn (arg.), Dialect and Language Variation, Academic Press, INC., San Diego, 344-366.
Lafon, R., 1962, « Sur la voyelle ü en basque », BSL 57, 83-102.
Le Page, R. B., 1980, « Projection, focusing, diffusion, or steps towards a sociolinguistic theory of language », York Papers in Linguistics 9, 9-33.
Linn, M. D., 1983, « Informant selection in Dialectology », American Speech 58, 225-243.
Malkiel, Y., 1984, « Revisionist dialectology and mainstream linguistics », Language in Society 13, 29-66.
Milroy, L., 1980, Language and social networks, Blackwell, Oxford.
___ & S. Margrain, 1980, « Vernacular language loyalty and social network », Language in Society 9, 43-70.
Orpustan, J.-B., 2005, « Sermons basques du XVIII siècle en Pays de Cize. Euskal-pheredikuak Garazin XVIII-garren mendean (Archives de la maison Iriberria de Bascassan) », Lapurdum 10, 169-232.
Paddock, H., 1988, « The actuation problem for gender change in Wessex versus Newfoundland », in J. Fisiak (arg.), Historical Dialectology. Regional and Social, Mouton de Gruyter, Berlin-New York- Amsterdam, 377-395.
Rona, J. P., 1976, « The social dimension of dialectology », International Journal of the Sociology of Language 9, 7-22.
Lapurdum, 13 | 2009 82
Sankoff, D. & S. Laberge, 1978, « The linguistic market and the statistical explanation of variability », in D. Sankoff (arg.), Linguistic variation. Models and methods, Academic Press, INC, New York, 239-250.
Sčur, G. S., 1967, « A comparative-historical study of cognate languages and dialectology », Orbis 16, 5-22.
Trudgill, P., 1986, Dialects in contact, Blackwell, Oxford.
Villena, J. A., 1990, « Las consecuencias lingüísticas de ser una mujer. Notas para la intervención teórica en el campo de la conexión entre la lengua y el sexo », in La mujer en el mundo contemporáneo. Realidad y perspectivas, Diputación provincial, Malaga, 151-191.
Weinreich, U., 1954, « Is a structural dialectology possible ? », Word 10, 388-400.
Weinreich, U., W. Labov & M. I. Herzog, 1975 [1968], « Empirical foundations for a theory of language change », in W. P. Lehmann & Y. Malkiel (arg.), Directions for historical linguistics, University of Texas Press, Austin & Londres, 95-195.
Zamora, F. J., 1986, « Algunos aspectos psicosociolingüísticos y contextuales de la variación lingüística », Anuario de Lingüística Hispánica 2, 277-323.
Zawadowsky, L., 1961, « Les dialectes d’origine différente en contact », Orbis 10, 293-307.
NOTES
1. Zuberoaz kanpoko euskalduna da manexa, baxenabartarra gehienetan : amiküztarrak, oztibartarrak, garaztarrak... 2. Trebitsch-ek Bardozen huts egin adibidea bildu zuen (1913), palatalizatu gabe (Etxebarria 1994 : 68). 3. Egia esan, Arberatzen bildu dugun pare bat adibidetan ez dakigu xuxen gure belarriak ukhan ala ükhan entzuten duen, ala bi errealitateen arteko continuum-aren barreneko u palatalizatuxe bat entzuten ote duen, Bonapartek Nafarroa Garaiko hainbat ibarretan entzuten zuen harako u eta ü arteko hotsaren gisa. 4. Hiatusetako dieresiaren erabileraz ikus orain Pello Agirreren lana (2001 : 347-349). 5. Grafia bere horretan dakargu, estandarizatu gabe, non eta ez dugun bereizkuntza fonologiko garrantzizko bat adierazi nahi. 6. Jeanne-Marie Mendibil bardoztarrak 1913an Trebitsch-i ele bera eman zion : delibatü dizit ezkontzia igaan llollan (Etxebarria 1994 : 69) ; berebat, Euskal Herri Hizkeren Atlas-erako Xarles Videgainek Bardozen llolla bildu zuen. 7. Genitiboan jokatzen den osagarri zuzena extraposizioan kokaturik ageri da bi adibideotan. 8. Hitza Zuberoan nagusiki h- gabea den aldetik. Oihergin, esaterako, agia bildu dugu, baina Pagolan hagía. 9. Laphizketan bildu dugu goai bezanbat konparazioko egitura, baina EHHA-n Zuberoan eta Amiküzen bezainbeste nagusitzen da. Martin Maister zuberotarraren lanean (1757), bezanbat eta bezañ beste, bi erak ageri dira. 10. Ez dakigu Etxarriko emaitza hauek zenbateraino ordezkatzen duten leialtasunez herriko eguneroko mintzo arrunta. 11. Euskalerriko Atlas Etnolinguistiko-an sabaiaurreko ozena ageri da Etxarrin ; Marianne Luye lekukoak žente eta žiten dakartza 1980ko etnotestuan ; guk ere bildu dugu sabaiaurreko ozena Etxarrin, baina adibide guztietan ez.
Lapurdum, 13 | 2009 83
RÉSUMÉS
Saio honetan hizkuntzaren aldakortasuna hartuko dugu mintzagai ; lehen ataletan aldakortasunaz eta soziolinguistikaren begiradaz oinarrizko ikuspegi teoriko bat aurkeztuko dugu ; hiztuna eta honen kontzientzia linguistikoa ere gogoan izanen ditugu. Ondotik Nafarroa Behereko ekialdeko euskararen aldakortasunari helduko diogu, Amiküzeko edo Donapaleuko kantonamendukoari ; eskualde hau Zuberoako dialekto-mugaren ondoan da, baina mugaren inguruko hiztunen mintzoan ageri diren fluktuazioei arretaz so egin behar zaie. Adibide gehienak egungo ahozko mintzotik dakartzagu.
The goal of this work is to talk about the variability of the language. In the first chapters we will present a basic theoretical about variability and the sociolinguistic point of view. We will take into account the speaker and his or her linguistic conscious. Later we will talk about the variability of the Basque in the East part of the Low Navarre, in the cantonment of Amiküze and Donapaleu. This district is next to the dialect of Zuberoa, and we should pay attention to the fluctuations that appear in the speakers of the border areas. Most of the examples we take them from the nowadays speakers.
INDEX
Thèmes : linguistique Index géographique : Basse-Navarre, Soule Keywords : Variability, linguistic continuum, bidialectal speaker, basque of Low Navarre, dialect of Zuberoa Mots-clés : variation linguistique, continuité linguistique, bilinguisme, dialectologie motscleseu aldakortasuna, hizkuntza continuum-a, hiztun bidialektala, Nafarroa Behereko mintzoa, Zuberoako mintzoa
AUTEUR
IÑAKI CAMINO
UPV/EHU, « Julio Urkixo » Mintegi-Institutua [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 84
Euskal literaturaren historia - Ikuspegi historiografikoa L’histoire de la littérature basque en débat
Jean Casenave
0. Sarrera
1 Duela hogeitabost urte, Txuma Lasagabasterrek azterketa sakon bat argitaratu zuen euskal literaturaren historiografiaz (« La historiografia literaria vasca - Aproximacion critico bibliografica- »19831). Gogoeta horri segida bat eman nahi diot bainan, molde era bat deskriptiboan, doi doia aipatzeko garai hartarik hona zer egin den literaturaren historia mailan.
2 Orduz geroz, badirudi denentzat onargarria den eredu bat finkatua izan dela, hein batean « kontzentzuala » deitzen ahal duguna eta saiatuko naiz haren aurkezten adibide batzuen bitartez.
1. Euskal literaturaren historia
3 Historia de la literatura vasca (1960) : K. Mitxelenaren ekarpena. Gorago aipatu dudan artikuluan, Tx. Lasagasterrek 1980-eko hamarkada arte argitaraturak izan diren Euskal Literaturaren Historien errepaso historiografikoa egin zuen, molde kronologikoan. Egin zuen zerrendatik, idazlan bat baizik ez zuen onartu egiazko idazlan zientifikotzat, K. Mitxelenaren Historia de la literatura vasca (1960) hain zuzen. Garai berean edo doi bat berantago agertu ziren L. Villasante2 edo Santi Oinandia3-ren historiak baztertu zituen ondoko bi arrazoinengatik : alde batetik euskarazko idatziaren historia eskaintzen zutelako eta ez euskal literaturarena ; bestaldetik, zehaztasun historiografikoa falta zitzaielako. Bigarren arrazoin horrengatik, 70-eko hamarkadan I. Sarasola4-k edo L.M. Mujika5-k argitaratu zituzten lanak ere gogorki kritikatu zituen. Lasagabasterrek zion K. Mitxelenaren Historia de la literatura vasca (1960) dela euskal
Lapurdum, 13 | 2009 85
eremuan egina izan den lehen lan zehatza, arau historiografikoak behar bezala bete zituelako. Altxa ditzagun, liburu hartan aurkitzen diren ekarpen handienak : beste eremuetan erabiltzen diren ezaugarri nazionalak gurean eskas edo eztabaidagarri direlakoan, « ardatz linguistikoa » du hartzen oinarri gisa.
4 Euskal literaturaren korpusa euskarazko testuekin bakarrik antolatu zuen, euskalki literarioek ekar zezaketen banaketa baino gorago ezartzen zuelarik, obra nagusiek beren artean sortzen eta egiten zuten batasuna. Historia literarioaren metodologia euskal adibideari egokituz, kriterio literarioa edo estetikoa erabili zuen kanon baten eraikitzeko eta erran daiteke « kanon bildu » edo « hertsi » bat osatu zuela ikusiz idazle nagusi gutti atxikitzen zituela bere pantheonean. Bukatzeko, Tx. Lasagasterren ustez, literaturak gizartearekilako dituen harremanak behar bezala hartu zituen kondutan K. Mitxelenak, batez ere sorkuntza prozesuan.
5 J.B. Orpustan : Précis d’Histoire littéraire basque (1996) Historia literarioaren metodologiak bere emaitza ontuena eman du XXgarren ondarrean, J.B. Oprustanen Précis d’Histoire littéraire (1996)6 liburuarekin. Mitxelena abiatu zen bidetik ibilitzen da. Bainan, Mitxelenak egin zuen Historia osatzen du ondoko bi ponduetan : bat, autore nagusi gehienentzat azterketa monografikoa idazten du ; bi, azterketa historiografikoa gehiago sakontzen du, gertakari soziohistorikoek sorkuntzaren baitan ukan duten eragina barnatuz. Bestalde, ahal duelarik, Europa mailako mugimendu kultural eta estetikoekin izan diren harremanak lantzen ditu. Bistan dena, liburu hartan ere pundu eztabaidagarrri batzu badaude, hala nola periodizazioarena. Adibide gisa ondoko hau aipa dezagun : XIX-garren mende guzia garai bakar batean sar arazten du (« L’âge romantique dans les Lettres basques -1816-1907 »), beste historiolari guziek era ezberdin batez antolatzen eta zatitzen dutelarik. Bukatzeko, erran daiteke, Orpustan-en Euskal literaturaren historiak garai bat bat hesten duela euskal ikasketetan, hain zuzen historia literarioarena, bere oinarrizko zentzuan.
2. Euskal literaturaren historia berritua.
6 Tx. Lasabaster-ren azterketa kritikoa : Lehen aipatu dudan ikerlanean, (« La historiografia literaria vasca - Aproximacion critico bibliografica- » 1983), Tx. Lasagabasterrek Euskal literaturaren historiari buruz azterketa kritiko bat eskaini zuen. Ikuspegi historikoaz gain, bere ustez euskal literaturaren historiaren hobetzeko eta gaurkotzeko egin behar litezkeen ikerketen programa finkatu zuen : • Lehen proposamena metodologikoa zen. Hark zion XX-garren mendeko azken partean eremu kultural garatuetan pentsatuak eta erabiliak izan ziren azterketa molde berriak erakarri behar zirela euskal eremura. Beraz, giza-zientzietatik (soziologia, psikanalisia, mentalitateen historia, etb.) eta testugintzatik (hizkuntzalaritza, semiotika, pragmatika, etb.) zetozen ekarpenak hartu eta erabili behar ziren. Hots, aldaketa metodoligikoa eta zientifikoa eskatzen zuen. • Egiten zuen bigarren proposamena hauxe zen : hizkuntzaren historia eta literaturaren historiaren arteko lotura egin behar zela. Badirudi paradoxala dela proposamen hori : egia da luzaz literaturaren azterketa hizkuntzaren azterketaren menpean egon dela euskal ikasketan, Urkijok eta XX-garren mende hastapeneko ikerleek erabili duten « eredu filologikoa » hor dugula lekuko. Bainan, ez pentsa Lasagabasterrek atzera joan nahi zuenik
Lapurdum, 13 | 2009 86
bide hori erakutsiz. Ikerketa literarioek emeki emeki beren askatsuna ardietsi zuten eta ez zuen egoera berria zalantzan emaiten. Iduritzen zitzaion, euskal kontestu soziolinguistikoa kontutan hartu behar zela euskal literaturaren ikertzeko eta, batez ere egoera diglosikoak sorkuntza mailan zuen eragina. • Hirugarren proposamena : hiruetatik zailena zen betetzeko. Euskal eremu kulturalean aspaldidanik egoera konplexua bizi dugu. Tradizio kultural hirukoitza aurkitzen da azken mende hauetan Euskal Herrian, hiruzpalau hizkuntzen bizigunea delako. Eta, Tx. Lasagabasterrek zion, gisa batez edo bestez ainiztasun hori behar zitaikeela kontutan hartu. Bainan, berak aitortzen zuen xede guziz helgaitza zela eta, zailtasun hori kontutan hartuz, erraten zuen bidezkoa zela ikerlariarentzat euskarazko sorkuntza baizik aztertzea euskal literatura gisa.
7 Bukatzeko eta laburbiltzeko, erran daiteke Tx. Lasagabasterrek « euskal literaturaren historia berritu » bat eskatzen zuela.
8 Euskal literaturaren historiaren eredu berritua : Ondoko belaunaldiak osatu du Tx. Lasabagasterrek eskatu zuen « eredu berritua ». Hain zuzen, haren ikasle ohiek egina dute ekarpen hori, parte handi batean. Ondoko hiru idazlanen bitartez aipatuko dut 90-eko hamarkadatik hona egin den aurrerapena : M.J. Olaziregiren Euskal eleberriaren historia (2002)7, J. Kortazar-ren Euskal literatura XX-garren mendean (2003)8, I. Aldekoaren Euskal literaturaren historia (2008)9. Beste zenbait badira, bainan gehienetan askoren artean egindako lanak dira. Hiru horiek hautatu ditut, autore bakar batenak izanez, osotasun gehiago badutelakoan, xede teoriko eta urraspide metodologikoen aldetik. Izenburuetarik ezagun da idazlanen arteko ezberdintasunak : I. Aldekoarena Historia orokorra delarik, beste biek XX-garren mendea bakarrik dute aztergai, gutti gora behera. Eta bestalde, garbi ageri da, sorkuntza mota batera (eleberrira) mugatzen duela bere ikerketa M. J. Olaziregik. Ezberdinak dira ere, zenbait aukera metodologikoengatik. M.J. Olaziregik obren aztertzerakoan harrerari emanen dio arreta berezia. J. Kortazarrek berriz, Europa mailan zabaldu diren « konzeptu estetiko » batzu erakartzen ditu euskal literaturaren argitzeko. Bainan, oro har, hiruek, Lasagabasterrek eskatzen zituen oinarrizko hiru aukera egiten dituzte : bat, zehaztasun intelektuala eta zientifikoa ; bi, euskarazko testuen balio literarioa hautaketaren lehen kriteriotzat ; hiru, euskal literatura aztertzen dute sistema konplexu bat bezala.
9 Eredu berritua finkatzen ari : • - Argitalpen kontestua guziz berezia : Eredu berritu hori azken urte hauetan finkatu da eta, erran dezagun kritika akademikoan segurik gehienek onartzen dutela. Ikusi behar da kontestu guziz berezian eraikia izan dela. Pundu hontan ez naiz luzatuko, denok bizi izan dugun egoera soziohistorikoa baita. Nahas mahas, alde nabarienak aipa ditzadan, denek gogoan edukitzeko gisan : • Aldaketa historiko nagusi zenbait gertatu dira euskal eremuan eta mota askotako instituzioak (zentzu politikoan baita ere soziologiaren arabera) agertu dira. • Ingurumen soziokulturalaren aldaketa erabatekoa izan da, kanpoko ideien harrera mailan baita ere euskararen baloratze sinbolikoan. • Aldaketa politikoek, soziologikoek eta ekonomikoek eragin handia ukan dute literaturaren sortze, banatze eta hartze prozesuetan eta argitalpengintzaren garapenean. • Euskal ikasketak antolatuak izan dira bi aldetako Unibertsitateetan eta euskara sartu da eskola sisteman. Ondorioz, era askotako eskaerak agertu dira eduki pedagogikoen aldetik, euskal literaturaren arloan besteetan bezala.
Lapurdum, 13 | 2009 87
• Unibertsitateko ikasle eta irakaslegaien formakuntzarako baita ere publiko zabalago baten jakitate eskaera bati erantzuteko, gisa ezberdinetako ikerketak eta idazlanak agertu dira, idazle eta unibertsitarioen eskutik. • Euskal literaturen historiaz egin diren akerketa lan horietan eredu edo « patroi » bat azaldu da, urteak joan arau. • Lana mugatu beharrez, gorago aipatu ditudan hiru idazlanen (I. Aldekoarena, J. Kortazarrena, M.J. Olaziregirena) baitan oinarritu naiz eredu berriaren inguruneak erakusteko. • « Patroi » berriaren oinarri « kontzentzualak » : Ondoko hiru punduetan bilduko ditut « patroi » berriaren oinarri « kontzentzualak » eta ikusi behar da bilduma bat baizik ez dela : • Literaturaren « definizio » gaurkotua zabaldu da : « sail eta ihaduera autonomo » gisa definitua da. Ondorioz, gorago aipatu hiru autoreak, « kanon bildu » baten alde dira, salbu, bistan da, idazle garaikideentzat. • Euskal literaturaren historia « objeto » konplexu gisa hartua da, sistema bezala ; giza zientzietatik (soziologiatik batez ere) heldu diren konzeptuen bitartez aztertzen da. • Toki nasaia, nasaiena orrialde kopuruaren aldetik, eskaintzen zaio sorkuntza garaikideari.
10 Eredu berrituaren ekarpena : • Paradigma aldaketa : garaikidetasunari lehentasuna Erran daiteke, azken urte hauetan, paradigma aldaketa bat izan dela. Garaikidetasunari emana izan zaio lehentasuna, euskal gizartean eta kulturan oro har, literaturan, sorkuntza mailan, baita ere, euskal literaturaren historian. Lehentasun horren neurtzeko, har dezagun adibidez I. Aldekoaren liburua. Euskal literaturaren historia orokorra aurkezten du, hots bost mende. Azken berrogeitahamar urteek, bigarren gerlatik landa Aresti, Mirande eta Txillardegirekin hasten diren garai moderno eta garaikideek, liburuaren erdia hartzen dute nonbait han. Eta, beti liburu berean, XX-garren mendeko azken hogeitahamar urteek bederatzi sartze ezberdin badituzte, liburuak osoak 21 bat sartze dituelarik. Abantxu sartzeen erdia azken mende laurdenarentzat : aurreko historiekin konparatuz periodizazioa era bat aldatua da eta badirudi literatura garaiak gero eta lasterrago iragaiten direla. Eta, oreka bertsua aurki daiteke XX-garren mendeko literatura mailan, J. Kortazar eta M.J. Olaziregiren liburuetan. Beste seinale bat : narratibari ematen zaion ardura berezia. Narratiba, genero nagusia bilakatua da bigarren gerlatik hona euskal literaturan besteetan bezala, eta literaturaren historiek hari diote lehentasuna ematen, nahiz fenomeno aski berria den gurean. Beraz, erran daiteke gaurkotasunari emana izan zaion lehentusanak ondorioak ukan dituela hiru mailetan : periodizazioaren aldetik, baita ere generoen tratamenduan eta orekan. Ohar gaitezke hirurogeitahammarreko hamarkadan hain garrantzitsua zen « hizkuntza literarioari » buruzko eztabaida trenkatua bezala agertzen dela, ezbaitute hiru autore horiek gaurko literaturaren azterketa egiterakoan batere aipatzen gehiago. Bistan dena, aurreko punduek arazo teoriko eta tekniko batzu idekirik uzten dituzte eztabaidarako, hala nola autore zahar eta modernoei eskaintzen zaien tokia eta garrantzia euskal literaturaren garapenean, baita ere eduki duten eragina sorkuntza garaikidearen baitan. • Lehia zientifikoa : Lasagabasterren eskaera Gaurkotasunaz bestalde, bigarren ezaugarri bat aipa daiteke « eredu berrituan ». Tx. Lasagabasterrek eskatzen zuen egunaratze teorikoa hain zuzen eta zehaztasun intelektuala eta zientifikoa dira bigarren pondu hontan biltzen ahal direnak. Kanpoan erabiliak diren metodologiak euskal literaturaren azterketari egokituak izan diren 80-eko hamarkadatik
Lapurdum, 13 | 2009 88
hona : semiotika, harreraren estetika eta irakurleari buruzko teoriak, literaturaren soziologia, etb. Hor dira, bihurgune teoriko horren lekuko ordutik hona aurkeztuak izan diren tesia nagusiak, A. Toledo, J. Kortazar, K. Otegi, L. Otaegi, A. Arkotxa, M.J. Olaziregi, I. Aldekoa, U. Apalategi, etb. bezalako ikerleek argitara eman dituzten ikerlanak. Urte horiertan egin diren azterketa monografikoak (Tx. Agirre, Lizardi, Aresti, Atxaga eta abar.) erabiltzen dituzte beren lanean, bainan, I. Aldekoarentzat M.Hernandez Abaituak liburuaren aurkezpenean azpimarratzen duen bezala, hustuneak –eta asko bada oraindik- berek betetzen dituzte. Bestalde, erabili dituzten erreferentzia teorikoak garbiki aipatzen dituzte, aukera metodologikoak ere. Lan horri, bere Euskal eleberriaren historiaren, lehen kapituluak eskaintzen dizkio molde guziz zehatzean M.J. Olaziregik eta gauza bera egiten du J. Kortazarrek Euskal literatura XX-garren mendean liburuaren atarian ezarri duen sartze metodologiko luzean. Eta, kezka teoriko horrek hirugarren azken pundura eramaiten gaitu. Euskarazko literatura mailan materiala ugaritu da azken urte hauetan : sorkuntza mailan tituluen gorakada, idazlan mota edo generoen aniztasuna alde batetik eta, bestaldetik, bizi literario baten antolaketa edo bederen, antolaketa bati buruz eginak izan diren lehen urratsak. Maila hortan ere, indar berezi bat egin dute aktualitateak eta, harekin batean, egoera soziokulturala berriak ekartzen zuten emaitza, kontutan hartzeko argitaratu dituzten ikerlanetan.
11 Eredu didaktikoa : transmiziorako pentsatua.
12 Gaurkotasuna, zehaztasun intelektuala aipatuak ditut. Hirugarren ekarpen bat ikusten ahal da « euskal literaturen historia » sailean deitzen dudan « eredu berritu » hortan : alde edo alderdi didaktikoa. Hiru autore horiek irakasleak dira Tx Lasagabaster bezala, hiruak unibertsitatean eta, erran daiteke, historia literarioaren hastapeneko helburua gogoan edukitzen dutela, hots, transmiziorako pentsatua dutela beren lana. Ageri da transmizio lan hori funtsezkoa iduri zaiela eta interesgarria da ikustea bi mailetan ari direla. Alde batetetik euskaraz bertako publikoarentzat, erran nahi baita Euskaldunentzat, bestaldetik erdaraz kanpokoentzat. Bertakoa aipa dezadan lehenik : gaurko egunean, erran nahi baita euskara eskola sisteman sartuz geroz, badakigu norentzat ari garen lanean euskal literaturaren historia lantzen dugularik : gure unibertsitateko ikasleentzat, irakasle, kazetari eta beste bilakatuko direnentzat eta haien bitartez, lizeoko ikasleentzat ; ahantzi gabe, bistan dena, publiko zabalago baten jakin minarentzat ere arizan behar dela. Kanpoko publikoa aipatzen dudalarik, autore horiek bi edo hiru hizkuntzetan ari direla azpimarratu nahi dut, barnekoentzat egiten dituzten liburuak itzuliz eta egokituz. Atzerrira joaten dira ere, euskal literaturaz klase emaitera. Kanpokoentzat, konparatismoaren bidea hartzen dute, bertako erreferentzia literarioak emanez eta, denbora berean nazioen artean erabiltzen diren konzepto eta metodologiak baliatuz. Lan didaktiko hori funtsezkoa da arrazoin batengatik : literaturak eta haren historiak nola ez, badu oraindik –nahiz zalantzan den XXI-garren mende hastapen hontan- balio sinboliko handia. Haren inguruan, bada, dudarik gabe, legitimitate kulturalaren aldetik, lehia nagusi bat jokoan dena. Legitimitate kulturala jokoan dago barneko eremuan, Euskaldunek hobeki ulert dezaten beren arteko zenbaitzuek, idazleek kasu hontan, zer ikuspegi mota zabaldu duten denek bizi ditugun arazoei buruz. Eta, alde hortarik, ez da ahantzi behar Literaturaren historia dela eremu historiko bakarretarik ezpada bakarra garai historiko ezberdinetako Euskaldun guziak bateratzen dituena, literatura euskaraz idatzia delako. Orroit gaitezen K. Mitxelenak « ardatz linguistikoa » zuela oinarritzat
Lapurdum, 13 | 2009 89
hartu bere lanean, beste ezaugarriak ixilduz. Eta legitimitate kulturala jokoan dago ere, bistan dena kanpokoei begira : ezpaita bizitzen ahal luzara konparaketarik gabe eta kanpokoek emandako ezagutzarik gabe.
3. Konklusioa
13 Datu bilketa lan bat egin dut ikusteko zenbatetaraino bete den Tx. Lasagasterrek finkatu zuen programa. Orain, eredu berritu horren deskribapenetik hara, haren azterketa sakona egin behar da ekarpen eta gabezien argitzeko gisa. Egitekoa da ere, eredu berriaren inguruan izan diren eztabaiden aipamena. Ondoko lan baten gaia izanen da.
NOTES
1. Lasagabaster Txuma, « La historiografia literaria vasca - Aproximacion critico bibliografica- », Las literaturas de los Vascos, Deustoko Unibertsitatea arg., 2002. 2. Villasante Luis, Historia de la literatura vasca, Aranzazu arg., 1979. 3. Oinaindia Santiago, Euskal literatura, Etor arg, 1972-1990. 4. Sarasola Ibon, Euskal literaturaren historia, Lur arg., 1971. 5. Mujika Luis-Mari, Historia de la literatura euskerika, L.Haranbura-Altuna arg., 1979. 6. Orpustan Jean-Baptiste., Précis d’histoire littéraire basque, Ed. Izpegi, 1996. 7. Olaziregi M.J., Euskal eleberriaren historia, Labayru arg., 2002. 8. Kortazar J, Euskal literatura XX-garren mendean, Prades arg., 2003. 9. Aldekoa, I., Euskal literaturaren historia, Erein arg., 2008.
RÉSUMÉS
Bigarren gerlatik landa idatziak izan dira Euskal Literaturaren Historiari buruzko lehen saio orokorrrak (K. Michelena, Historia de la literatura vasca, 1958, etb.), Historia literarioaren idatz- arauen arabera.. XX-garren mendeko bigarren partean, euskal literaturaren historia egileek Europako herrialde guzietan erabilia zen ohizko eredu nazionala erakarri dute euskal eremura. Estrukturalisten garaian historia literarioari egin zitzaizkion kritikak eta ordutik hona izan diren berriztapen metodologikoak euskal literaturari egokitu zituzten hemengo autore gehienek (I. Sarasola, Euskal literaturaren historia, 1971 / Historia social de la literatura vasca, 1976 ; J.M. Torrealdai, Euskal idazleak gaur, Historia social de la lengua y de la literatura vascas, 1977). Geroztik, I. Aldekoa (Historia de la literatura vasca -2004- ; Euskal literaturaren historia -2008), J. Kortazar (Euskal literatura XX-garren mendean, 2003) eta M.J. Olaziregi (Euskal eleberriaren historia, 2002) bezalako ikerleek Historia literarioaren ohizko metodologiari gehitu diote giza zientziek eta testugintzak
Lapurdum, 13 | 2009 90
egin duten ekarpen zientifikoa. Bestalde, ikerle horiek euskal literaturaren historia berritu dute kontutan hartuz azken hogeitahamar urte hauetan agertu diren obra nagusiak (B. Atxaga, R. Saizarbitoria, etb.) baita ere agerian emanez euskarazko sorkuntza literario mailan obra horiek eragin duten aldaketa paragabea.
C’est après la seconde guerre mondiale que l’Histoire de la littérature basque a donné lieu aux premières synthèses d’envergure (K. Michelena, Historia de la literatura vasca, 1958, etc.) rédigées selon les principes méthodologiques de l’Histoire littéraire. Au cours de la seconde moitié du XXe siècle, les divers historiens de la littérature basque ont repris le traditionnel modèle national qui, depuis la fin du XIXe siècle, est commun à tous les pays européens. Les critiques portées à l’Histoire littéraire durant la période structuraliste et le renouvellement méthodologique qui s’en est suivi ont été progressivement intégrés par les contributeurs successifs (I. Sarasola, Euskal literaturaren historia, 1971 / Historia social de la literatura vasca, 1976 ; J.M. Torrealdai, Euskal idazleak gaur, Historia social de la lengua y de la literatura vascas, 1977). Ainsi, dans leurs ouvrages les plus récents, des chercheurs comme I. Aldekoa (Historia de la literatura vasca -2004- ; Euskal literaturaren historia -2008), J. Kortazar (Euskal literatura XX-garren mendean, 2003) ou M.J. Olaziregi (Euskal eleberriaren historia, 2002) s’appuient sur une large palette de concepts et de méthodes d’analyse issus des Sciences du texte, des Sciences sociales et de la « Nouvelle Histoire » pour compléter la méthodologie en usage dans l’Histoire littéraire. Ces auteurs apportent aussi un important renouvellement de l’Histoire de la littérature basque dans la mesure où leurs travaux intègrent les œuvres maîtresses (B. Atxaga, R. Saizarbitoria, etc.) produites au cours de trente dernières années du XXe siècle, période qui a marqué un tournant sans précédent au plan historique dans le domaine de la création en langue basque.
INDEX
Thèmes : littérature Mots-clés : littérature basque, point de vue historiographique, renouvellements méthodologiques motscleseu berriztapen metodologikoak, euskal literatura, ikuspegi historiografikoa
AUTEUR
JEAN CASENAVE
Université Michel de Montaigne - Bordeaux 3 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 91
Aldaera eta aldaketa euskararen ezagutzan eta erabileran Ipar Euskal Herrian – Inkesta soziolinguistikoen aztertze kritikoa
Jean-Baptiste Coyos
« Aurrerantz oparotasunez jarraitu nahi badugu, ondo egindakoak sendotzea eta gizarteari bere ahalegina aitortzea beharrezkoa den bezala da beharrezkoa eta nahitaezkoa, halaber, kritika », Euskararen Aholku batzordea : 18
1 Frantzian eguneroko hizkuntzan « kritika » hitzak ezezko konnotazioa badu, aipatzen denaren aurka agertzearen adierarekin. Halere, hemen, gauza baten balioaren azterketa esanahian, alde onak eta hutsak azaltze zentzuan hartzen dut. Beraz bere adiera neutroenean.
1. Ikusmolde epistemologikorako bidean : ikergaia eta metodologia
2 Artikulu honetan, Euskal Herrian egiten diren inkesta soziolinguistikoen emaitzei ez natzaie interesatuko1. Nire helburua da ikustea zein diren erabiliak diren metodologiak, eta metodologia horien eskasiak, akatsak, mugak ahal bezainbat agertaraztea. Hots hurbilketa honek epistemologikoa izan nahi luke. Adibideetan, Ipar Euskal Herriko kasuari mugatuko natzaio. Noski, eginen ditudan oharrak egiazko azterketa kritiko baten lehen urratsa dira, ez besterik. Ohar horietarik batzuk nabariak dira, begi-bistakoak. Halere, uste dut oroitaraztekoak direla. Tokiko inkestak, inkesta monografikoak eta holakoak ez dira kontuan hartuko. Txosten honen helburua ez da inkesta soziolinguistiko horien fidagarritasuna edo balioa dudan
Lapurdum, 13 | 2009 92
jartea, baina erakusten saiatzea zergatik beren emaitzak zentzuz eta neurriz hartu behar ditugun.
1.1. Hizkuntzen etengabeko aldaera eta aldaketa
3 Hizkuntza baten egoera aldatzen da beti, nahiz estatistika arloan (hiztun kopurua, transmisio-tasa, etab.), nahiz arlo sinbolikoan (hiztunen jarrera, irudikapenak, etab.)2. Inkesta soziolinguistikoak baliagarri eta beharrezkoak dira hizkuntzaren egoera gizartean ezagutzeko. Inkestek egoera horren ezagutza intuitiboaren haraindian eramaten gaituzte. Beren helburuen artean hizkuntzaren hiztun-kopuruaren ebaluatzea eta erabileraren neurtzea izan daitezke, baina ere herritarren hizkuntzarekiko jarreren edo hizkuntzari buruzko irudikapenen ezagutzea.
1.2. Ikergaia ez da emana : soziolinguistek inkesta soziolinguistikoen bidez eraikitzen dute – Errealitatea iragazki batetik
4 Baina ikergaia ez da emana, inkesta soziolinguistika prestatu nahian, soziolinguistek, hizkuntza-politika teknikariek, beren ikergaia sortzen dute (Calvet-Dumont : 11). Alde batetik inkesta teknikak, behaketak berak aztergaia aldatzen du (ibid.). Bestetik, ikerleek inkesta aztergaiaren arabera definitzen, zehazten dute, jakin nahi duten arabera. Oro har aztertzen duten hizkuntzaren egoera ezagutu nahian, errealitate hori iragazki baten zehar aztertzen dute, beren irudikapenetan oinarritzen den iragazkia. Philippe Blanchet frantses soziolinguista aipatzen dut, adibidez : « Gertaeren errealitatea egiaztatzeko gelditzen da (…). Baina gertaeren errealitatea hautemangarri ote da, eraikitzen diren irudipenen bidez ezpada ? » (1994 : 95)3.Dakigun bezala, galdera horrek bere erantzuna badu. Ez da posible, errealitate soziala emana ez baita. Eraikitzeko da. Halere, eta horrek gutxitzen ditu inkesta soziolinguistiko horien eskasia metodologikoak : « Garrantzitsuagoa dairudikapenen eta errealitate erlatiboen funtzionamendu dinamikoak ebaluatzea, analisatzea, kopuru gordin eta sinplistak baino, nahitaez partzialki hautematen baizik ez ditugun kopuruak » (P. Blanchet : 102)4.
5 Argi da egiazko hiztun-kopuruak, adibidez, ez ditugu ezagutzen ahal. Ebalua ditzakegu, ez gehiago. Ildo berean, Bourhis eta Landry quebectar soziolinguistek diote : « Hiztunek beren hizkuntza komunitatearen bizindarra nola hautematen duten, ebaluazio ’objektiboa’ bezain garrantzitsua izan daiteke, zentsu datutan eta instituzio euskarri neurgarritan oinarritua den talde bizindarraren ebaluazioa » (2008 : 191)5. Badakigu ere nola duela berrogei urte jadanik Labovek bere lan aitzindarian hizkuntza-komunitatea definitu zuen ez hizkuntza-portaera batzuk partekatzen dituelako, baizik eta hizkuntzari buruzko ebaluazio multzo bat partekatzen duelako.
Lapurdum, 13 | 2009 93
2. Bi inkesta mota nagusi Euskal Herrian : metodologiari lotuak diren ezezko alde batzuk
2.1. Euskal Herriko inkesta soziolinguistikoen lehen muga : inkestatuen jarrerak eta irudikapenak
6 Euskararen kasuan, bi inkesta mota nagusi ditugu Euskal Herri osoa aztergaitzat hartzen dutenak. Ezagunenak galdera askorekiko inkesta handiak dira non datuak inkestatuen jarreren eta irudikapenetan, inkestatuen erantzunetan oinarritzen diren. Horiek dira Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak egiten dituen Inkesta Soziolinguistikoa – Euskararen jarraipena inkestak, azkena 2008an IV. Inkesta Soziolinguistikoa 2006 liburuan argitaratua dena. Lau ikerketa-eremu eraiki dira : herritarren hizkuntza-gaitasuna, euskararen transmisioa, euskararen erabilera (etxean, lagunartean, eremu formaletan, etab.) eta euskararekiko jarrerak. Inkesta mota horri buruz lehen oinarrizko oharra hau da, azpimarratzeko dena eta ongi ezaguna dena. Blanchet aipatzen dut berriz : « Labov eta Bourdieurenganik gaur egun klasikoa den giza-zientzietako inkestei buruzko gogoeta metodologikoak erakutsi digu diskurtsoez, iturriez, berriemaileez mesfidatu behar zela, zeren eta erabilekin korrespondantzian ez diren irudikapenak antzezten dituzte, eta bai ere inkestatzaileari eta diskurtso nagusiari egokitze eraginez » (1994 : 94-95)6. Beraz biltzen ditugun datuak inkestatuen jarreren eta irudikapenen iragazkitik iragan dira. Datuek inkestatuaren hizkuntzaren egiazko erabilera edo egiazko ezagutza ez dituzte ematen, irudi bat bakarrik, inkestatuak eta inkestak berak iragaziak.
2.2. IV. inkesta soziolinguistikoa 2006 : beste muga eta akats batzuk
7 Erantzunak fidagarritzat hartuak dira, printzipioz. Eta erran bezala inkesta horietan datuak inkestatuen erantzunetan oinarritzen dira : irudikapenak, autoebaluazioak, jarrerak eta iritziak dira datuen iturriak. Pernandoren egia badirudi ere, gogoan atxiki behar dugu hori inkesta soziolinguistiken aztertzeko mementoan. Horrez gain, hona 2006ko inkestaren muga eta akats batzuk. Iparraldeko kasuan, Siadeco enpresak du landa-lana egin, euskara ala frantsesa erabiliz. • Galdera itxiak
Lapurdum, 13 | 2009 94
8 Galdetegian 30 galdera multzo badira, 72 galdera orotara inkestatuaren ezaugarriei buruzkoak barne (adina, sexua, etab.). Horien artean aukera anitzeko galdera batzuk badira, baina denak itxiak dira, tratamendu sistematikoa eta analisi kuantitatiboa errazteko. Halere, bistan da, galdera kopurua zabal izanik ere, galdetegiak ikergaia mugatzen du eta erantzunak ere bai. Eta beraz, hiztunak ez du bere ikusmoldea libroki ematen ahal (Calvet-Dumont : 18). • Galdera ez aski zehatza - Fidagarritasunik gabeko kontaketa
9 Hirugarren galdera hau da : « Zoin heinetaraino dakizu eskuara (sic) ? Konprenitzen duzu ongi, aski ongi, doi bat, hitza batzu, fitsik - Mintzatzen duzu ongi, aski ongi, doi bat, hitz batzu, fitsik ? - Irakurtzen… - Izkiriatzen… / Quelles sont vos connaissances en langue basque ? - Comprend bien, assez bien, un peu, quelques mots, rien du tout - Parle bien, assez bien, un peu, quelques mots, rien du tout - Lit… - Ecrit… ».
10 Helburua da beraz lau hizkuntza-gaitasunak zein diren jakitea, inkestatuak berak bere gaitasunak ebaluatzen dituelarik. Inkestatuak hiru multzotan sailkatuak dira : elebidunak, elebidun hartzaileak7, erdaldun elebakarrak. Arazo bat agertu da Ipar Euskal Herriko elebidun hartzaileen emaitzetan : 1991an % 7,04 ziren (14.700), 1996an % 9,3 (19.700), 2001an % 11,7 (25.900) eta 2006an % 8,6 (19.800). 2006 arte etengabeko gorakada izan da eta bapatean jaitsiera handia. Beherapen hori nola adierazi ? E. Baxokek ondoko hipotesia aitzinatu du, onargarriena nire ustez8. Arazoa estatistikoa litzateke : « doi bat » eta « hitz batzu » mintzatzen diren arteko sailkapena ez da fidagarria, bi erranmolde horien adiera hurbilegi baita. Ondorioz, horien arteko muga argi ez litzateke eta inkestatuek nahasiko zituzten, emaitzak batere fidagarriak bilakaraziz. • Bi hizkuntzetan galdera ez oso berdina
11 Inkestatzaileak inkestatuaren arabera euskara ala frantsesa erabil dezake. Euskarazko eta frantsesezko galderak ez dira beti berdinak, itzultzearengatik, bi hizkuntzen arteko desberdintasunarengatik. Adib. 19. zatian, 4. galdera hola idatzirik da : « Nahitaezko da haur guziek eskuara (sic) ikastea / Tous les enfants devraient apprendre le basque »9.
12 Euskaraz modu indikatiboa badugu gehi nahitaezkotasuna. Frantsesez, aldiz, alegiazko (fictif, virtuel) ez bururatua erabilia da. Frantsesezko galderak helburu bat, nahikunde bat adierazten du eta ez nahitaezkotasuna. Beraz erantzunak ez dira osoki konparagarriak. Ber galdera multzoan ere, 2. galdera ez da berdin-berdina bi hizkuntzetan : « Nahiago dut inglesa (sic) ikasi eskuara ikasi edo hobetu baino / Je préfère apprendre l’anglais plutôt que le basque ».
13 Frantsesez euskararen hobetzearen gogoa desagertu da. Badakigu gainera inkestatu batzuek, euskaldun izanik ere, frantsesez erantzun nahiago dutela eta beraz horietatik batzuek ere beren euskara hobetu nahi lezakete. Xede hori ez da emaitzetan agertuko. • Bi adierazpenekiko galdera
Lapurdum, 13 | 2009 95
14 Galderen beraien adiera bikoitzarekin beste zailtasun daukagu. Inkestatzaileak inkestatuaren galderen esanahiaren ulermena ez du menperatzen, eta galdera batzuk ulergaitzak izan daitezke. Inkestatzaileak ahalbide gutxi baditu horiek ulertarazteko, galdetegia luzea da eta presatua izan daiteke, telefono bidez informazio bilketan ari delarik. 20. zatian, 4. galdera hola idatzia da : « Eskuara etxekoekin eta lagunekin erabiltzeko da / Le basque est une langue à utiliser en famille et entre amis ».
15 Bi interpretazio dituzte bederen, nahiz euskaraz, nahiz frantsesez. Bata : familian eta lagunartean euskara erabiltzeko da bakarrik eta ez beste gizarte-eremuetan, beraz interpretazio murritza, edo bestea : euskara da erabilteko den lehen hizkuntza familian eta lagunartean, baina zergatik ez ere beste gizarte-eremuetan. Gauza bera multzo horren 5. galderarekin : « Frantsesa ongi menperatzen ez dutelarik haur tikiei eskolan eskuara erakastea ez da ona. / Il n’est pas bon d’enseigner le basque à l’école à des petits qui ne maîtrisent pas bien encore le français ».
16 Bi interpretazio dituzte, perpaus erlatiboa esplikatzailea baldin bada ala determinatzailea. Lehen kasuan haur txiki denek ez lukete euskara ikasi behar, frantsesa ongi menperatu baino lehen ; bigarrenean, frantsesa ongi menperatzen ez dutenek bakarrik ikasi behar ez lukete. • Lagin batzuk murritzak
17 Iparraldean, 2.000 inkesta egin dira 2006an : 750 Biarritze-Angelu-Baiona eskualdean, 750 Lapurdi barnealdean eta 500 orotara Nafarroa Beherean eta Zuberoan (IV. Inkesta Soziolinguistikoa 2006 : 229). Batzutan, bilaketa-irizpidearen arabera, lagina murriztegi izan daiteke. Adibidez, « Zein hizkuntzatan hitz egiten du errezago ? » ikergaia delarik, Nafarroa Beherean eta Zuberoan, 16-24 urteko adin taldean 61 dira euskaraz errezago hitz egiten zutelako erantzuna eman dutenak. Ipar Euskal Herri osoko, erantzunen arabera erdara lehen hizkuntza izan dutenetarik 74 dira euskal elebidun funtzionalak bilakatu direnak. Ipar Euskal Herri osoko berriz, erdara lehen hizkuntza izan dutenetarik 55 dira euskaraz frantsesez baino gehiago ari direnak, erantzunen arabera. Azken adibide horietan, lurraldeka aztertuz, laginak are tipiago lirateke10. • Hizkuntzaren hautaketa hiztunaren arabera eta hizkuntza-gaitasuna
18 Azken oharñoa. Hizkuntza ezagutzari buruz, gorago ikusi dugu inkestatuak aitortzen duen gaitasun maila dela inkestatzaileak kontuan hartzen duena, inkesta horien datuen biltzeko prozedura orokorra hola baita. Halere, 31.ren eta azken zatian inkestazaileak elgarrizketatu euskaldunaren hizkuntza- gaitasuna neurtu behar du eta « euskaraz nola mintzatzen den baloratzeko » sailkaketan kokatu behar du. Lehen galderetan, laugarrenean hain zuzen, « zoin hizkuntzetan eginen dautzut elgarrizketa » galdera pausatzen dio. Beraz, inkestatuak euskara hautatzen baldin badu inkestatuaren hizkuntza-gaitasuna gutxi gorabehera neur lezake galderak euskaraz emanez. Alta pentsa dezakegu, adineko euskaldun zaharren artean bereziki, batzuek frantsesez erantzun nahiago dutela euskaraz ez ezik, haientzat holako egoera formal batean, erran nahi baita inkesta ofizial baten gure kasuan, frantsesa sinesgarriago bailitzateke edo holako irudikapen motarengatik.
Lapurdum, 13 | 2009 96
2.3. Kale erabilera neurketa : behaketa zuzena, inkestatzailearen parte hartze gabekoa
19 Hau da beraz Euskal Herrian egiten den bigarren inkesta soziolinguistika nagusia, metologikoki osoki desberdina. Hemen erabilera ez da « aitortua edo subjektiboa » (Altuna, 2007 : 22). Andoaineko Soziolinguistika Klusterrak inkesta horiek kudeatzen ditu, lau urtean behin 1989z geroztik. 2006an bosgarren neurketa izan zen. Iparraldeko hiru lurraldeak ez dira bereizi azken neurketa horren argitalpenean, 2007ko Bat Soziolinguistika aldizkariko 64. zenbakian. • Behaketa zuzena : datuen biltzeko era objektiboa
20 Bigarren inkesta motak behaketa zuzenaren bidez emaitzak biltzen ditu eta, horrela, egiazko ahozko erabilera neurtzen du. Inkestatzailea ixilik egoten da eta bere ibilbidean datuak markatzen ditu11. Beraz Eusko Jaurlaritzaren inkestetan ez bezala, mintzatzen ari denari ez dio deus galdatzen, entzuten du eta hizkuntza zein den era objektiboan biltzen du. Behaketa bidezko datu-bilketa baita, hemen hiztunen irudikapenak eta jarrerak akats- iturburu ez daitezke izan. Iragazkirik ez dugu. Halere, neurketa soziolinguistiko horiek ere beren mugak, eskasiak badituzte. • Ikergai murritza : hizkuntzen kale erabilera
21 Oraikotz, euskararen kale ahozko erabilerari mugatzen da. Beren aztergaia Eusko Jaurlaritzaren inkestakoak baino are murritzago da beraz. Holako neurketak egin lirateke zerbitzu publikoetan, lantegietan, saltegietan, ostatuetan... Hots, eremu publiko oroetan. Bistan da, zuzeneko behaketaren bidezko euskararen erabileraren neurketa etxean, hurbileko komunitatean, lagunekin, auzoekin, hots harreman-sare informaletan, eremu intimoagoetan ez litzateke kalean bezain erraza. Baina hor, kaleari mugatuz, hutsune handia badugu. • Hiztunen ezaugarri batzuk ezezagunak dira : adina, jatorria
22 Inkestatzaileak neurtzen dituen pertsonen ezaugarri batzuk biltzen ditu : erabilia(k) d(ir)en hizkuntza(k) bistan dena, baina ere adina, sexua, talde tamaina eta hiztunen artean haurrik den. Behaketa egiten duenak hiztunaren adina ez daki zein den, estimatzen baizik ez du (Coyos : 109). Eta lau adin-talde desberdinen kokatu behar du : haurrak (0-14 urte), gazteak (15-24 urte), helduak (25-64 urte) eta adinekoak (65 urtetik gorakoak). Sailkatze hori beraz ez da fidagarria, inkestatzaileen estimazioan oinarritua baita. Kontuan hartua den hiztuna neurtutako udalerrian bizi den edo beste nonbaitik
Lapurdum, 13 | 2009 97
etortzen den jakitea ez da posible (ibid.). Jakinez jendea erosketen egiteko hiri handietara joaten dela, segur da neurtuak diren denak tokikoak ez direla. Ziurgabetasun horrek emaitzen balioa murrizten du ere, emaitzen fidagarritasuna txikitzen du. Euskalkiak kontuan hartzeko lirateke, baina hori ere ez litzateke aski jakiteko hiztuna hirikoa den ala ez.
23 Ondorioz Olatz Altunarekin erran dezakegu : « Emaitzak adierazgarriak dira eskualde, lurralde eta Euskal Herri mailan. Ez ordea udalerri mailan, udalerri gehienetan jasotako elkarrizketa kopurua ez baita nahikoa ondorioak ateratzeko ». • Erabileraren neurketa memento berezi batekoa eta ez egunerokoa
24 Ipar Euskal Herrian, adibidez, 2006ko behaketa urriaren 18an eta 21ean egin zen, 10 : 00etarik eguerdi arte eta 16 :00etarik 18 :00etara « kalean jende gehiago behatu ahal izateko » erraten digute (Altuna : 24). Baina, bistan da, hor egunorozko erabilera ez dugu baina bai iraupen laburreko denbora-tartekoa. Hori ere kontuan hartzeko da emaitzen ebaluatu nahi ditugunean. Emaitzak ez dira urte batekoak, baina bai hiru egunetako aldi motz bateko emaitzak. • 1.000 biztanletik beherako udalerriak kontuan ez hartu
25 Ipar Euskal Herriko kasuan 1.000 biztanletik gorako 11 herri kontuan hartuak dira, jakinez 38 zirelarik 2001ean, erran nahi baita 1.000 biztanletik gorako udalerri guziak orduan. Aldiz, 1.000 biztanletik beherako herriak ez dira kontuan harturik, Atharratze ez ezik 2006an. Beraz barnekaldeko herri euskaldun gehienak baztertuak direla erran dezakegu, Iparraldeko eremu eskualdunenak partzialki kontuan hartuak baitira : Nafarroa Beherean bi udal handienak bakarrik eta Zuberoan ere. Halere, barnekaldeko biztanleria ez da hain gora eta beraz bere eraginak emaitzetan ez dezake hain handia izan. • Hautatu lekua : zein ibilbide, zein auzo ?
26 Hona azken zalantza bat, hiriekin pausatzen dena. Argitalpenean erraten dute « kalerik jendetsuenak, plazak, parkeak, jolastokiak, karrikak » neurtzen dituztela (Bat, 64 : 22). Baina inkestatzailearen ibilbidea nola hautatu ? Har dezagun Baiona adibidez. Baiona handiko Thiers karrika Baiona ttipiko Pannecau karrika baino jendetsuago da. Halere, euskara azken hortan Thiers karrikan baino erabiliagoa dela pentsa dezakegu. Beraz hor ere ponderazioa beharrezkoa litzateke.
3. Ondorio gisa : alde batetik argazki bat, irudi bat bestetik
27 Euskararen kasuan, bi inkesta soziolinguistiko mota nagusi ditugu Euskal Herri osoa aztergaitzat hartzen dutenak. Batak emaitzak behaketa zuzenaren bidez biltzen ditu eta ez, beraz, aitorturiko erantzuni esker, ustezko gaitasuna edo erabilera biltzen. Datu horiek zinez baliagarri eta beharrezkoak dira jakinez egiazko ahozko erabilerari buruzkoak bakarrak direla. Hortan da segur lan horren berezitasun garrantzitsuena. Baina neurtua dena zinez mugatua da, urteko une baten erabilia den kale hizkuntza zein den eta urteetan zehar erabilera horren joera. Argazki bat ematen digu, bapateko argazki bat. Bigarren inkesta motarekin herritarren hizkuntza-gaitasuna, euskararen transmisioa, euskararen erabilera eta euskararekiko jarrerak aztertzen dira. Emaitzen fidagarritasuna ez da lehen inkesta motan bezain handi. Datuak inkestatuen jarreren
Lapurdum, 13 | 2009 98
eta irudikapenen iragazkitik iragaiten dira. Baina ohartu gara ere, azkenean, egiazko kopuruen, egiazko ehunekoen ezagutzea ez dela hain garrantzitsua. Inkesta soziolinguistikoen emaitzak adierazle dira, ez besterik. Errealitatearen irudi aski garbi bat ematen dute eta ez gehiago12. Irudi argigarria. Horregatik soziolinguistikak ekoizten dituen datuak eta emaitzak zuhurtasunez hartu behar ditugu.
BIBLIOGRAPHIE
Altuna Olatz, 2007, Euskal Herriko kale erabileraren neurketa. Ikerketaren nondik norakoak, Kale erabileraren V. neurketa 2006. Emaitzak, Azterketak, Gogoetak. Bat Soziolinguistika aldizkaria, 64, Andoain, Soziolinguistika Klusterra : 21-31.
Baxok Erramun, [datarik gabe], 2008an hedatua, Euskararen egoera Ipar Euskal Herrian - La situation de la langue en Pays Basque de France, Euskararen Erakunde Publikoak eskatutako azterketa lana, fotokopi elebiduna.
Blanchet Philippe, 1994, Problèmes méthodologiques de l’évaluation des pratiques sociolinguistiques en langues « régionales » ou « minoritaires » : l’exemple de la situation en France, Langage et société, 69, Paris, 93-106.
Bourhis Richard, Landry Rodrigue, 2008, Group Vitality, Cultural autonomy and the Wellness of Language Minorities, in Bourhis Richard Y., The Vitality of the English-Speaking Communauties of Quebec, Montréal, Universités de Montréal et de Moncton, 185-212 ; eta euskaraz ere :
, 2008, Hizkuntza-gutxiengoen talde-bizindarra, kultura-autonomia eta ongizatea, Bat Soziolinguistika aldizkaria, 67, Andoain, Soziolinguistika Klusterra, 151-192.
Calvet Louis-Jean, Dumont Pierre zuzend., 1999, L’enquête sociolinguistique, Paris, L’Harmattan.
Coyos Jean-Baptiste, 2007, Euskararen kale erabileraren V. neurketaren emaitzez Ipar Euskal Herrian, Bat Soziolinguistika aldizkaria, 64, Andoain, Soziolinguistika Klusterra, 109-116.
Euskararen Aholku batzordea, 2008, Oinarrizko txostena, XXI. mende hasierarako hizkuntza politikaren oinarriak, 2008ko apirilak 29, Eusko Jaurlaritza, blog.euskara21.euskadi.net/.../file/ Oinarrizko_Txostena.pdf.
Eusko Jaurlaritza, 2008, IV. Inkesta Soziolinguistikoa 2006, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz.
Siadeco ikerketa aplikatua, 2006, 7. Galdetegi eredua – IV. Soziolinguistikazko Inkesta - 2006. urtea Iparraldea, 29-37.
Soziolinguistika Klusterra, 2007, Kale erabileraren V. neurketa 2006. Emaitzak, Azterketak, Gogoetak. Bat Soziolinguistika aldizkaria, 64, Andoain, Soziolinguistika Klusterra.
Lapurdum, 13 | 2009 99
NOTES
1. Nola eta zertarako inkesta horiek biltzen dituzten datuak erabiliak diren gizartean, hizkuntza politiketan eta plangintzetan, komunikabideetan… beste ikergai bat da. Ildo horretan, soziolinguistikatik at joanen ginateke. 2. Soziolinguistikaren ekarpenetarik bat izan zen erratea hizkuntzen erabilera asko aldatzen dela, jatorri geografiko eta sozialen arabera, baita ere adin, sexu edo komunikazio egoeren arabera. Aldagai horiek kontuan hartuz, soziolinguistika hizkuntzalaritza estrukturalitatik eta generatibistatik bereizi zen. 3. « Il reste à vérifier la réalité des faits (…). Mais la réalité des faits est-elle perceptible autrement qu’à travers des représentations construites ? ». 4. « Il est plus important d’évaluer, d’analyser (…) les fonctionnements dynamiques des représentations et des réalités relatives, que des effectifs purs et simplistes qu’on ne percevra de toute façon que très partiellement ». 5. « How speakers perceive the vitality of their own language communauty may be as important as ‘objective’ assessments of group vitality based on census data and measurable institutional support ». 6. « La réflexion méthodologique aujourd’hui classique depuis Labov et Bourdieu sur les enquêtes en sciences de l’Homme nous a montré qu’il faut se méfier du discours, des sources et des informateurs car ils mettent en scène des représentations qui ne correspondent pas forcément – consciemment ou non – aux pratiques, et des effets d’accomodation à l’enquêteur et au discours dominant ». 7. Elebidun hartzaileak « euskaraz ondo mintzatzen ez badira ere, ondo ulertzeko gai diren » pertsonak dira, Eusko Jaurlaritza : 17. 8. Ikus Enbata astekaria, 2008/08/07, 2039. zbk. : 4. 9. Harekin egin ditudan elkarrizketan Erramun Baxokek horietatik ohar batzuk egin dizkit. Eskerrak eman behar dizkiot Erramuni ere Siadecoren inkestako galdetegia eman baitit. 10. « Taula berean sartzen dira hiru eskualdetako emaitzak ehunekotan adinaren arabera, kostaldetik barnealdera, jakinez kondu batzu dudazkoak direla lagina eskasez » (Baxok, Euskararen egoera Ipar Euskal Herrian : 21). 11. « Hortaz, kalean entzuten diren elkarrizketak neurtzen dira, eta neurtzaileek jasotzen dituzten datuek entzun eta zenbatu diren pertsona horiek leku eta une horretan zein hizkuntza zerabilten adierazten dute, ez besterik. Horrek ez du esan nahi, “horiek bakarrik direnik euskaraz egiten dutenak, baizik eta hori dela euskararen erabilpenaren proportzioa ; alegia, ez dugu jakingo zenbatek egiten duen, baizik eta batez beste, zenbat egiten den euskaraz une eta leku bakoitzean », Olatz Altuna (IV. kale neurketa, Klusterreko webgunea, http:// www.soziolinguistika.org). 12. Ildo honetan ados naiz Mikel Zalbidek erraten duenarekin, inkesta horiek erabilera etxean ebaluatu nahi dutenean : « Lapiko horretan egosten da etxeko hizkuntza, ez bost edo hamar urtean behin zentsuko papera betetzerakoan ematen den erantzun hotz eta sinplifikatuan. Demolinguistikazko azalpen estatistikoak eta azterlanak ez da gutxiestea komeni, zenbaitek errazegi egin ohi duenez : balio handia dute, beren esparruan eta beren neurrian. Baina egiaren zatitxo bat erakusten dute datu horiek, ez egia osoa », HP21. Oinarrizko Txostena irakurri ondoko zenbait ohar, blog.euskara21.euskadi.net/uploads/file/Batzordekideen %20ekarpenak/mikel- zalbide_eus(1).pdf. Halere, lan honetan egia nozioa baino errealitatea nozioa erabiltzen dut. Gure helburua da jakitea errealitate soziolinguistikoa zein den.
Lapurdum, 13 | 2009 100
RÉSUMÉS
Hizkuntza baten egoera aldatzen da beti, estatistika arloan izan dadin (hiztun kopurua, transmisio-tasa, etab.), edo arlo sinbolikoan izan dadin (hiztunen jarrera, irudikapenak, etab. ). Inkesta soziolinguistikoak baliagarri eta beharrezkoak dira hizkuntzaren egoera haren gizarte- testuinguruan ezagutzeko. Euskararen kasuan, bi inkesta mota nagusi ditugu. Galdera askorekiko inkesta handiak non datuak, heinbatean, inkestatuen erantzunetan oinarritzen diren : irudikapenak, autoebaluazioak, iritziak dira datuen iturriak, besteak beste. Bestetik bigarren inkesta motak behaketa zuzenaren bidez emaitzak biltzen ditu eta, horrela, egiazko ahozko erabilera neurtzen du. Baina erabilerari mugatzen da, gaur egun kale erabilerari. Artikulu honetan inkesten metodologiak, beren mugak eta akatsak aztertu nahi ditugu adibide batzuen bidez, Ipar Euskal Herriko kasua hartuz.
The situation of a language is always changing, either at the statistical level (number of speakers, transmission rate, etc.) or at the symbolic level (opinion in favour of the language, perceptions, etc.). Sociolinguistic surveys are usefull and necessary in order to know what the situation of a language is in a given society. In the case of Basque we have two main types of survey. One with structured questionnaires and a lot of questions, based on answers of the interviewees : data have their origins in perceptions, self-appraisal, opinions, among others. The second one is based on direct observation and in that way it gathers the real use of the people observed. Nevertheless, it is limited to language use, street use of Basque at the present time. In this paper we examine the methodology of these surveys, their limits and defects, taking some examples concerning Northern Basque Country.
INDEX
Keywords : basque language, defects, epistemology, limits, methodology, sociolinguistic surveys motscleseu akatsak, epistemologia, euskara, inkesta soziolinguistikoak, metodologia, mugak Mots-clés : enquête sociolinguistique, langue basque, méthodologie d’enquête Index géographique : Pays basque (français) Thèmes : linguistique, sociolinguistique
AUTEUR
JEAN-BAPTISTE COYOS
IKER UMR 5478 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 101
Aldaera sintaktikoak aditzaren fokalizazioan
Arantzazu Elordieta
NOTE DE L'AUTEUR
Artikulu honek Baionan 2008ko abenduaren 13-14ean Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan Nazioarteko Mintegia-ren barruan eman nuen hitzaldian du oinarria. Eskerrak eman nahi dizkiet biltzarreko antolatzaileei eta parte hartzaileei emandako harrera on eta iruzkinengatik. Bereziki eskerrak eman nahi dizkiot Milan Rezac-i, aditz bikoizketari buruzko lan batzuen berri emateagatik, eta Xabier Artiagoitia eta Gorka Elordietari idatzizko bertsioaren gainean egindako ohar eta iruzkinengatik. Lan hau zenbait ikerketa proiekturen babesean burutu da : EHUko EHU07/13 ikerketa proiektua, Espainiako Zientzia eta Berrikuntzako Ministeritzaren FFI2008-05135/FILO ikerketa proiektua, bai eta Eusko Jaurlaritzak IT-210-107 ikerketa taldeari eta HM-2008-1-10 ikerketa sareari emandako laguntzari esker.
1. Sarrera gisa
1 Lehenik eta behin, lan honetan ‘aditzaren fokalizazioa’z dihardudanean zertaz ari naizen zehaztuko dut, sarri asko deitura horren azpian adierazpide bat baino gehiago ezkutatzen ohi baita. Neurri batean, (1)-(4) perpausak denak har daitezke aditzaren fokalizazioaren adibidetzat, baina egiatan ez dira baliokideak, zenbait euskalkitan behintzat :
(1) badatoz geurera azkenean be
(2) bizikleta apurtua konpondu egingo dute, merezi duelakoan
Lapurdum, 13 | 2009 102
(3) gainditu du oso txarto egin omen zuen azterketa
(4) jakin daki arek gai horren eta beste askoren gainean
2 Izan ere, hainbat hiztunen arabera, (1) eta (3)-ko egituretan esaldiaren baiezkotasuna ageri da nabarmenduta ; aitzitik, (2) eta (4)-ko adibideetan, aditzak adierazten duen ekintza edo gertaera bera da fokua. Bereizketa hau ez da, nolanahi ere, orokorra euskaraz : hizkera batzuetan egin ez da erabiltzen aditzaren fokalizaziorako, eta jakin daki tankerako bikoizketen erabilera-eremua are murritzagoa da, ondoren zehaztuko denez.
2. Datuak : 1. bariazioa
3 Aztertuko dugun euskalkien arteko lehen aldakortasuna egin aditz betegarri edo arinaren erabilerari dagokio. Zuazoren (2003 : 186) hitzak hona ekarriz, egin indargarri gisa erabiltzeko ezaugarria « mendebala eta erdialdea alde batera, eta ekialdea bestera jartzen dituen bereizgarri bat » da.1 Izan ere, aditzaren ekintza edo gertaera fokalizatzeko egin erabiltzen dute mendebaleko eta erdialdeko euskalkiek eta Sakana eta Malerrekako ‘tarteko’ hizkerek (cf. Zuazo 1998 : 221, 2003 : 186) ; baina beste hizkeretan ez dute egin erabiltzen xede horretarako (ikus baita Zuazo 2008 :216). Hizkera hauetan guztietan fokua aditzaren ekintza den ala baieztapena/ezeztapena den ongi bereizten dute (bereizketa honetaz, ikus Altube 1929, Arejita 1980, 1984, Euskaltzaindia 1985, Ortiz de Urbina 1989, Osa 1990, Etxepare & Ortiz de Urbina 2003) :
(5) a. Erosi du Naiak liburua (fokua =baieztapena, polaritate-fokua)
b. Erosi egin du Naiak liburua (fokua =ekintza)2
4 Bestetik, aditza fokalizatzeko estrategia hau erabiltzen ez den beste hizkeretan badirudi bereizketa –hau da, enfasia ekintzan bertan ala perpausaren egiatasun-balioan dagoen‑ ez dela markatzen, morfosintaktikoki, behintzat. Aitzitik, (5a) egiturak bi irakurketak adieraz ditzake, eta, hortaz, anbiguoa da foku-egituraz den bezainbatean (ikus Rebuschi 1983, Oyharçabal 1984, besteak beste).
3. Datuak : 2. bariazioa
5 Aditzaren fokalizazioan aurkitzen dugun aldakortasunaren bigarren aztergaia aditzaren bikoizketa da. Fokalizazio-estrategia honen banaketa dialektala mugatuagoa dela dirudi, zeren bizkaieraren – edo, Zuazoren (1998, 2003, 2998) sisteman, mendebalaren– ezaugarritzat jo izan bada ere (ikus Altube 1929, Mitxelena 1981, Arejita 1984, Euskaltzaindia 1985 : 48, Zuazo 1998 : 207-208, Zuazo 2008 : 81-82, Etxepare & Ortiz de Urbina 2003 : 355), aipagarria da egin-en aldean erabilera txikiagoa duela bizkaieran bertan, bai maiztasunean bai hedaduran.3 Fokalizazio mota honek aditz trinkoei bakarrik eragiten die : aditzok adierazten duten ekintza fokalizatu nahi denean, aditza errepikatu egiten da, lehendabizi forma ez jokatuan, eta gero adizki trinko eran :
Lapurdum, 13 | 2009 103
(6) a. Juen doie, ala etorri dator, ba ? (Mallabia, Bizkaia. Zuazo 1998 : 207)
b. euri sein aterri, yon gos [joan goaz] (Urduliz, Bizkaia. Zuazo 2008 :81)
6 Adizki trinkoen kopurua berez mugatua izateak ukaezineko eragina du erabileraren maiztasunean, adibideak gutxiago eta nekezago aurkituko ditugulako. Horri gehitzen badiogu egiturok oso kontestu zehatzetan erabiltzen direla, ez da harritzekoa bikoizketa egitura hauek erabilera mugatua erakustea.4
7 Bestalde, estrategia hau erabiltzen ez duten hizkeretan, polaritate-fokuaren eta ekintza-fokuaren arteko bereizketa galdu egiten da aditz trinkoekin. Badirudi horrelakoetan ba- partikula eransten zaiola adizki trinkoari (Euskaltzaindia 1985 :47, Etxepare & Ortiz de Urbina 2003 : 355) :5
(7) Bazatoz ala bazoaz ?
4. Aldakortasunaz hausnartzen
8 Aditzaren fokalizazioaren barneko bereizketa honen aurrean –hots, fokua ekintza ala baieztapena bera den‑ hainbat galdera sortzen zaizkigu : batetik, bereizketa berrikuntza den ala aspaldiko joera orokor baten aztarna den galde diezaiokegu gure buruari. Iturri bibliografikoetan begiratuta, egin indargarriaren lehen lekukotasunak bizkaierazko idazleengan aurkitzen dira, XVI. mende bukaeran jada, eta gipuzkerazko testuetan XIX. mendera arte ez da aurkitzen erabilera hau. Mitxelenak dioenez, XX. mendean ugaldu egiten da aurreko aditzaren indargarri gisara : « para marcar el carácter focal del verbo precedente o como intensivo del verbo precedente » (OEH : VI : 416), goi-nafarrerako eta zenbait ekialdeko idazleren testuetara ere hedatuz (cf. ibid., Arejita 1980). Beraz, badirudi bizkaieraz aspaldian erabili izan den egitura dela, baina ez da hala gertatzen beste euskalkietan, hauetan erabilera berriagoa delarik.67 Ibili dabil egituren lekukotasunak urriagoak dira, goian aipatu denez, baina dauden zaharrenak bizkaieraren eremukoak dira, eta hauek XIX. mendera arte ez dira aurkitzen.8
9 Bestetik, mendebalean dakusagun bereizketa morfosintaktikoak bereizketa semantikoa adierazten du. Hala bada, batek esperoko luke eragin semantikoa duen bereizketa hori beste hizkeretan ere nolabait islatzea, dela beste mekanismoren bidez, dela bereizketa egiten duen euskalkiaren egitura orokortzearen bidez. Egin-en kasuan, badirudi hala gertatu dela, ekialdeko hizkeretan izan ezik. Baina hauetan perpauseko osagaiak fokalizatzeko mekanismo berezi baten bidez balia daitezke, eta agian horregatik ez dugu egin aurkitzen. Izan ere, Lafittek (1944) eta bestek ohartarazi duten bezala, ekialdeko hizkeretan fokua aditz jokatuaren aurrean agertzen da, osagai hori edozein delarik, aditz lexikoa barne.9 Hala, ondoko adibideetan aditz laguntzailearen aurreko sintagma (8a) nahiz aditza bera (8b) dira fokuak :
(8) a. Piarres da hil (C’est Pierre qui est mort)
b. Hil da Piarres (Il est mort, Pierre) [Lafitte 1978 : 47]
Lapurdum, 13 | 2009 104
10 Aditzaren fokalizazioaren inguruko aldaera sintaktikoak zein diren aurkeztu ondoren, ondorengo ataletan egin-en eta joan doa tankerako egitura sintaktikoak aztertzeko bideak jorratuko ditut.
5. Egin egiturak
5.1. Rebuschi (1983)
11 Goian aipatu dugunez, mendebaleko eta erdialdeko euskalkietan egin aditz arina edo betegarria txertatzen da aditz nagusiarekin batera aditzak adierazten duen ekintza edo gertaera fokalizatu nahi dugunean, (9)-n ikus daitekeen moduan :
(9) a. Andoni Azpiazu absolbitu egin du Espainiako Auzitegi Nazionalak
b. Eraikinaren oinarriak indartzea ere lan handia izango da. Egurrezko pilote batzuk baitira, eta indartu egin behar dira [Berria 2008-01-21]
12 Rebuschik (1983b) azterbide sintaktiko aitzindaria proposatu zuen egin aditz betegarriaren agerpena azaltzeko. Euskaraz osagai fokalizatuak perpaus hasierako foku gune batera mugitzen direla onartuz –esaterako, FokuS-ra–, Rebuschik proposatzen du bizkaieraz eta gipuzkeraz aditz partizipioa fokua denean eragiketa bera gertatzen dela, moldaketa txiki batekin. Hau da, aditza perpaus hasieran kokatzen da, ‘foku posizioan’, baina ez mugimenduaren ondorioz, baizik eta kopiatu egin delako. Kopiaren aldeko arrazoi nagusia aditz topikalizazioetan aurkitzen ditugun erosi, gehiegi erosten dugu guk, beharrik gabe moduko adibideetan dago : Rebuschiren ustez, horietan aditza bi aldiz errepikatuta agertzen delarik, eta gainera, morfologikoki bi aditz formak guztiz berdinak izan gabe, zail samarra litzateke egiturok mugimenduaren bidez azaltzea. Jakina, argudio honen balioa garai hartan onartzen zen teoriaren barruan ulertu behar da, hots, mugimenduak sortutako katearen begia (edo burua) bakarrik ‘entzuten’ edo ‘ahoskatzen’ dela. Aldiz, gaur egun teoria sintaktikoan ‘mugimendua’ beste era batean ulertzeko proposamenak daude, nagusiki ‘kopiatu eta ezabatu’ eragiketen bidez. Hartara, gaur egun ez dagoke diferentzia handirik proposatzean X/XS gune batera mugitu dela edo gune batera kopiatu dela.
13 Rebuschiren proposamena (10)-en dakargu laburtuta : horren arabera, aditz partizipioa Foku Sintagman kopiatu da, eta horren ondorioz jatorrizko gunean egin aditz betegarriarekin ordezkatzen da, aspektu-tasunak baliozta ditzan :10
(10) [FokS A...[InflS [AS egin-Asp ] Infl]]
14 Analisi hau ontzat jo dute ondorengo lan gehienetan (ikus, nagusiki, Ortiz de Urbina 1995, Haddican 2005, 2007), intuitiboki bederen, baina azterbide honetan hainbat xehetasun geratzen dira zehazteke, hainbatek ohartarazi dutenez : batetik, zergatik ez da aditza aurreratzen aspektu-tasun eta guzti ?
Lapurdum, 13 | 2009 105
(11) *apurtuko egin(go) diozu kristala gogor jotzen baduzu
15 Bestetik, aditza fokalizatzean ‘kopiatzea’ gertatzen baldin bada, zergatik ez dira bi kopiak erabat berdinak morfologikoki ?
(12) *apurtu apurtu diozu kristala eman diozun kolpearekin
16 Bestalde, Landauren (2006) argudioei jarraituz, hirugarren galdera bat ere egin daiteke, alegia, zergatik ahoskatzen diren elementu beraren bi kopiak, eta ez bakarra, ohikoa denez mugimendua gertatzen denean.11
17 Hain zuzen ere, lehen bi galderei erantzuten saiatuko da hurrengo atalera ekarriko dugun Haddicanen (2005, 2007) proposamena.
5.2. Haddican (2005, 2007)
18 Haddicanek aditz fokalizazioetako egin egiturak ditu aztergai. Rebuschiren proposamenaren ideia nagusitik abiatuta, aditz lexikoa Foku Sintagmara mugitzen dela defenditzen du, baina aurreko analisia garatu eta hobetuz, azaltzen saiatzen da egin egituretako aditz fokalizatuak zergatik ezin duen aspektu markarik eraman. Laburki esateko, Haddicanek proposatzen du aditz fokalizatua ez dela partizipioa, baizik eta infinitibo nominalizatua, hots, izen kategoriakoa. Izena bada, edozein izenek bezala ezin du aspektu markarik jaso, eta, ondorioz, jatorrizko gunean egin aditz arina txertatzen da perpausa ongi eratuta egon dadin behar diren aspektu markak balioztatzeko. Ideia honen arabera, beraz, aditz fokalizatuak daraman -i/-tu/-n/-ø atzizkia ez da aspektu burutuaren marka, infinitibo marka baizik ; zehatzago, [+izena] tasuna duen Infinitibo Sintagmaren burua da.12 Manfredik (1993) Haitiera kriolloa eta kru hizkuntzetako aditz fokalizazioak aztertu ondoren ateratzen duen orokorpena bereganatuz, Haddicanek proposatzen du fokalizatu nahi den osagai oro [+izen] izan behar dela.13 Hartara, aditza fokua denean, InfinS-ra mugitzen da, izen bihurtzeko, eta, ondoren, InfinS osoa FokuS-ren espezifikatzailera mugituko da [+fokua] tasuna zilegiztatzeko.14 Baina eratorketa honen bidez aspektu markak balioztatu gabe gelditzen dira. Hau saihesteko txertatzen da egin egituran :15
Lapurdum, 13 | 2009 106
19 Analisi hau Rebuschirena baino landuagoa da, zalantzarik gabe, eta neurri handi batean azalgarriagoa ere bai, hark irekita uzten dituen zenbait galderari erantzuten saiatzen baita ; hala ere, ene iduriz, galdera berriak ere sortzen ditu. Alde batetik, Haddicanen
arabera, FokuS-ra mugitzen dena [InfinS[AS]-i[+iz]] da, alegia, sintagma mugimendua da, ez buru mugimendua. Abiapuntu horretatik, azaldu behar dena fokalizatutako aditzaren eta egin–en arteko albokotasuna da. Beste modu batera esanda, aditz fokalizazioan sintagma-mugimendua bada, beheko InfinS FokuS-ren espezifikatzailera mugitu baino lehenago, AS barruko osagai guztiak AS-tik kanpo atera behar dira, horrelakoetan foku interpretazioa duen bakarra aditz nagusia baita, ez AS (ezta ere AS-tik gorako sintagmarik). DetS diren osagaien kasuan, AS-tik kanpo ateratzeko arrazoi nagusia kasu zilegiztapenarekin lotuta egon daiteke.16 Hain argi ez dagoena da –batik bat aintzat hartzen badugu Haddicanen proposamenean euskara buru-lehen dela– zergatik atera behar diren kasurik jasotzen ez duten beste osagaiak (PostS-ak eta adberbioak, esaterako), eta inora mugitzekotan, nora mugitzen diren. Hau ikusteko, erkatu (14a-b)- ko adibideak. (13)-ko irudikapenetik abiaturik, (14b) adibideak erakusten du parkean PostS-k ezin duela AS barruan gelditu ; aitzitik, eratorpen zuzena izateko, seguru asko aS-ren eta AS-ren tarteko islapen batera mugitu da, baina mugimenduaren arrazoiak eta jomuga ez dira ezagunak :
(14) a. Umeek jolastu egiten dute parkean b. *Umeek jolastu parkean egiten dute (fokua aditza den zentzuan)
20 Bigarrenik, analisi honen arabera edozein fokuk [+izen] izan behar duenez, ez dago argi zelan aztertu beharko liratekeen fokaliza daitezkeen adberbioak eta postposizio sintagmak.17 Hirugarren arazoak aditz topikalizazioetan aurkitzen den egin-en agerpenarekin du zerikusia. Izan ere, aditz fokalizazioaren kasuaz gain, aditza eta AS topikoak direnean euskalki eta hizkera guztietan erabil daiteke egin aditz betegarria, aukeran, aditzaren errepikapenarekin batera :
Lapurdum, 13 | 2009 107
(15) a. esan, egin duzu, baina alferrik, inork ez dizu kasurik egingo eta18
b. esan esan duzu, baina alferrik, inork ez dizu kasurik egingo eta
21 Goiko adibideetan ikus dezakegunez, topikalizatutako aditzak ere fokalizatutakoak dituen aspektuzko murriztapen berak erakusten ditu. Haddicanek berak kontu honi begiratzen ez badio ere, pentsa dezakegu bere azterbidea erabilera honetara ere hedatu beharko litzatekeela, aditz sintagmaren jomuga gorabehera (kasu honetan TopS-ren espezifikatzailera mugituko bailitzateke, segur aski). Horrek, modu berean, berarekin ekarriko luke proposatzea [+izen] diren kategoriako elementuak soilik topikaliza daitezkeela, datuek erakusten dutenaren aurka, hain zuzen.
6. Hasierako analisira itzuliz : aditza FokuS-ra mugitzen da
22 Bada modurik fokalizazio egitura honen berri emateko Haddicanen analisiak erakusten dituen arazoak saihestuz. Hain zuzen ere, aurkeztuko dudan proposamenak Rebuschiren intuizioa zuzena zela defendituko du. Hala, eman dezagun aditza fokua denean FokuS-ren espezifikatzailera mugitzen dela, gainerako osagaiek egiten duten bezala foku direnean. Kontestu horretan aditzak daraman i/-tu/-n markak ez du aspektu burutua adierazten, Rebuschik berak eta beste hainbatek ohartarazi dutenez. Marka hori partizipioaren esanahia galdu duen aditzaren aipamen forma ihartua da. Izan ere, Mounolek (2008) ongi erakusten duenez euskarazko perifrasi zaharren garapen historikoari buruz egiten duen proposamenean, mendebaleko (bizkaierazko) egin aditz laguntzailearen lehen lekukotasunetatik aditz nagusia –i/-tu/-n markarekin agertzen da ia beti, garai berean gainerako euskalkietan *ezan laguntzailea aditz erroarekin erabiltzen zen bitartean. Mounonek proposatzen du egin laguntzailea aditza fokalizatzeko erabiltzen zela hasieran, aditz nagusia –i/-tu/-n markarekin agertzen zelarik beti, eta litekeena dela gero, erabilera fokalizatzailea ahulduz joan zelarik, aditz laguntzaile gisa erabiltzen hasi izana, eredu hori beste euskalkien paradigmetara hedatu zen arte.
23 Nahiz eta Mounolen lanak egin laguntzaile gisa soilik aztertzen duen, esanguratsua da beti agertzen dela –i-tu/-n markaren batekin, partizipio perfektuaren adiera galdu duen arren. Ez da harritzekoa, hortaz, inguru fokalizatzaileetan erabiltzen denean ere marka berekin agertzea. Kontua da –i/-tu/-n markek ez badute aspektua adierazten aditza+-tu/- i/-n foku gunera mugitzen denean, aditz itxurako beste zerbaitek adierazi beharko duela aspektua. Hain zuzen, egin aditz betegarriak. Horrela, egin txertatzen da Asp buruan, aditzaren proforma gisa, A-ren mugimenduaren ondorioz sintaktikoki zein semantikoki balioztatu gabe geratzen diren aspektu-tasunak gauzatzeko.
24 Hurrengo urratsean egin aditz laguntzaileari adjunktatzen zaio eta ondoren buru konplexu osoa Foku burura mugitzen da, (16)-ko irudikapenak erakusten duenez.19 Modu horretan fokuak foku tasuna balioztatzen du Fokuº buruan dagoen kategoriarekin, eta bestalde aditz lexikoaren eta egin aditzaren arteko albokotasunaren berri eman daiteke, modu errazean :20
Lapurdum, 13 | 2009 108
25 Batek pentsa lezake Xº kategoriako elementu bat espezifikatzaile gunera mugitzen delako proposamenak Kateen Uniformitatearen Baldintza (Uniformity Condition on Chains, cf. Chomsky 1995 : 253) urratzen duela. Hala ere, programa minimalistaren azken garapenetako zenbait proposamenen arabera, zalantzazkoa da buru- eta sintagma-mugimenduaren arteko bereizketari eutsi behar zaion, batik bat mugimendu oro tasun-balioztatzea + bat egitea eragiketetara murrizten dela pentsatzen badugu (ik. batez ere Matushansky 2006). Izan ere, Matushanskyk proposatzen duenaren ildotik, sintagma-mugimenduan nahiz buru-mugimenduan tasunak balioztatzeko mugitzen da elementu bat espezifikatzailera, baina ondoren, buru-mugimenduan soilik gertatzen den ‘bat egite morfologikoa’ (morphological merger) gertatzen da mugitutako buruaren eta helburua den buruaren artean. Mugimendu hau morfologiaren atalean gertatuko litzateke. Ikuspegi honetatik, egin aditzaren mugimenduak azalduko luke zergatik ezin daitekeen ezer agertu fokalizatutako aditzaren eta egin-en artean.
26 Azterbide hau zuzena delakoan, hurrengo atalean bikoizketa egituretarako analisi bera heda daitekeela azaltzen saiatuko naiz.
7. Bikoizketa egiturak
27 Hirugarren atalean aipatu denez, mendebaleko hizkeretan aditz trinkoek adierazten duten ekintza edo gertaera fokalizatu nahi dugunean, jatorrizko gunean egin aditz arinaren ordez, aditz trinkoa bera ageri da, errepikaturik, eta foku gunean aditz trinkoari dagokion aditz partizipioa.
(17) Gau guztian, nundik nora eztakidala ta neure gerizea baino beste lagun bage, ibili nabil (Azkue 1893, 91 or.)21
28 Egin egituretarako erabili dudan azterbidea egitura hauetara hedatzea proposatzen dut, alegia, era trinkoan jokatzen den aditza fokua denean, foku gunera mugitzen da, eta, ondorioz, aditz hauei dagokien aspektu [+puntukaria] balioztatuko duen adizki jokatu
Lapurdum, 13 | 2009 109
betegarria txertatzen da : kasu honetan aditzaren kopia jokatua, egin ezin baita era trinkoan jokatu aditz betegarri gisa erabiltzen denean :2223
(18) [FokS Atrink...[InflS [AS Ajok] Infl]]
29 Beste hizkuntza askotan ere aurkitzen ditugu aditzaren bikoizketa kasuak. Ezaguna da hainbat hizkuntzak aditza bikoizteko estrategia erabiltzen dutela aditza fokua dela markatzeko, hala nola kwa eta bantu familietan (Aboh 2007), Haitiko kreoleran eta krueran (Koopman 1984, Manfredi 1993), errusieraz (Abels 2001), yiddishean (Davis & Prince 1986) eta koreeran (Jo 2003).24 Honen erakusgarri, hona hemen adibide bat :
(19) Ðà %wε Yεtì dà àvlántò [Gungbe (Kwa hizkuntza)] cook Foc Yeti cook plantain ‘Yetik banana PRESTATU zuen bazkaltzeko’
30 Aipatu ditugun hizkuntzen aldean, euskaraz aditz-fokalizazioan aurkitzen dugun aditza bikoizteko estrategia aditz trinkoei mugatzen zaie. Ez da hala gertatzen, ondoren ikusiko dugunez, topikalizazio testuinguruetan.
8. Alternantziaren berri eman nahian. Hurbilketa bat
31 Egin-en eta aditzaren bikoizketaren erabileran euskalkietan aurkitzen dugun aldakortasuna fokalizazio testuinguruetan azaltzen da ; ez, aitzitik, aditzaren topikalizazioan.
(20) a. (saiakera-liburuak) irakurri, gutxi egiten dute gazte euskaldunek b. Jakin, ondo daki horrek zer egiten duen
32 Goiko adibideen tankerakoak ehunka sor ditzakegu, edozein delarik darabilgun euskalkia. Hartara, testuinguru fokalizatuetan egin erabiltzen ez duten hizkeretan egin ageri da aditza (edo AS) topikoa denean, eta aditz trinkoen kasuan, aditza bikoizten da. Nola azal daiteke jokabide desberdin hau ? Posibilitate bat da pentsatzea ekialdeko hizkeretan aditzak, fokua denean, nahitaez eraman behar dituela aspektu-tasunak berarekin goranzko mugidan. Hau da, aditzak aspektua ‘garraiatzen’ du (pied-piping) foku gunera mugitzen denean. Garraiatzearen arrazoia ez da argia ; beharbada [A+asp]- ek gune diferenteetan egiten dute bat ekialdeko euskalkietan eta besteetan : lehenengoetan morfologian, mugitu aurretik, eta beste hizkeretan sintaxian. Horregatik ez da egin txertatzen lehenengoetan. Ikerketaren puntu honetan ideia hau azalpen baterako hurbilketa bat besterik ez da, eta zalantzarik gabe azterketa gehiago eskatzen du. Baina ideia bezala azter daitekeela iruditzen zaigu.25
33 Itzul gaitezen aditzaren topikalizazio testuingurura. Kontestu honetan egin euskalki guztietan erabiltzen da. Azalpen bateratua eman nahi badiogu egin-en agerpenari aditzaren fokalizazio zein topikalizazioetan, azaldu beharra dago zergatik agertzen den
Lapurdum, 13 | 2009 110
egin ekialdeko hizkeretan. Eman dezagun topikalizazioetan aditza ez dela mugitzen proposatzen dugula ; aitzitik, ezkerraldean sortzen da, eta perpaus barruko egonguneari lotzen zaio egin proformaren bitartez.26 Proposamen honetan aditz betegarriak aspektu-tasunen balioztatze lanak egiten ditu, fokalizazioetan bezala, baina, garrantzitsuki, aditza ez da mugitu. Honek azalduko luke zergatik ageri den egin aditz-topikalizazioetan baina ez fokalizazioetan. Ikuspegi honetatik, egin aditzaren proforma da, aditz lexikoa falta denean egituran txertatzen dena aspektu-tasunak balioztatzeko. Horregatik, aditzaren ekintza fokua denean, mendebaleko eta erdialdeko hizkeretan egin txertatzen da A [Esp, FokS]-ra mugitzen delako, baina ez ekialdeko hizkeretan, foku gunera mugitzen dena [A+asp] delako.
34 Ondoren proposamen honen aldeko argudio batzuk aurkeztuko ditut ; lehendabizi aditzaren topikalizazioan aditza ez dela mugitzen pentsarazten diguten bi argudio, eta bigarrenik egin aditz betegarria agertzea espero genukeen bi kontestu berri aztertuko ditugu.
9. Zenbait ebidentzia
9.1. Irla-efekturik ez topikalizazioetan
35 Aditzaren edo AS-ren topikalizazioak ez du irla efekturik erakusten :
(21) a. Lan egin, zure gurasoek [gurekin egingo duzun] uste osoa dute.
b. *gurekin, zure gurasoek [lan egingo duzun] uste osoa dute.
36 (21b)-k emaitza okerragoak ematen ditu (21a)-k baino. Kontraste honen berri erraz eman daiteke (21a)-n mugimendurik gertatu ez dela proposatzen badugu, baina (21b)-n bai.
9.2. Komunztadura
37 DetS-ren topikalizazioak ez du eraginik komunztaduran, (22a)-k erakusten duenez. Era berean, fokalizazio testuinguruetan egin-ek objektuarekiko komunztadurari eusten dio (22b). Aitzitik, topikalizatutako AS-k objektu plurala badu, aditz laguntzaileak ez du objektuarekin komunztatzen, baizik eta singularrari dagokion komunztadura erakusten du (22c) :
(22) a. Kotxeak, nik dakidala, gutxiegi saldu dira hilabete honetan
b. Kotxeak saldu egin dira gutxiegi hilabete honetan
c. Kotxeak saldu, nik dakidala, gutxiegi egin da hilabete honetan (*dira)
38 Izan ere, gaztelaniaz antzeko datuak aurkitzen ditugu, lo klitikoak singularrean komunztatzen baitu, ez pluralean :
Lapurdum, 13 | 2009 111
(23) leer libros, no lo/*los hacen muy a menudo, la verdad
39 Datu hauek azalpen bat baino gehiago izan badezakete ere, gutxienez gure hipotesiarekin bat egiten dute : AS ezkerrean bertan sortua bada, eta ez mugimenduaren ondorioz, espero izatekoa da aditz laguntzaileak besterik ezean ezartzen den komunztadura agertzea, alegia, singularrari dagokiona.
9.3. Elipsia
40 Gure hipotesia zuzena bada, bada beste testuinguru bat non egin agertuko dela espero dugun : AS-ren elipsi kasuetan hain zuzen. (24)-ko adibideak erakusten duenez, AS-ren elipsi-egituretan aditz lexikoa ez da ahoskatzen, baina denbora- eta aspektu-tasunak agerian egon behar dira, ez baitute bat egiten aitzindaria den lehen perpauseko denbora-aspektu tasunekin ([+burutua, -oraina] lehen perpausean, [-burutua, +oraina] bigarrenean). Kontestu hau aproposa da egin proformaren txertaketarako, eta iragarpena bete egiten da :
(24) Ana uretara sartu zen, baina nik gaur ez dut egingo [AS uretara sartu]
9.4. Ezeztapena
41 Ezeztapeneko datuek egin-en jokabidea ulertzeko bidea ematen dute, (25b1) eta (25b2)- ren arteko kontrasteak aditzera ematen duenez :
(25) a. Entzun dut Jonek ez dituela lortu kontzerturako sarrerak b1. Nola ezetz ? Erosi ez ditu egin, baina lagun batek oparitu dizkio b2. ? ? Nola ezetz ? Jonek ez ditu erosi egin sarrerak, oparitu egin dizkiote
42 Hau da, egin zilegi da aditz nagusia ezeztapenaren aurretik ageri bada, baina emaitza okerra da ezeztapenaren ondoren ageri bada. Ezeztapenaren kokagunea euskararen perpaus egituran ‘goian’ dagoela onartzen badugu, ohi den bezala (ikus Laka 1990, Ortiz de Urbina 1995, Haddican 2004), horrek esan nahi du (25b1)-en aditza ez dagoela bere kokagune kanonikoan, baizik eta gorago (dela topikoan, dela fokuan), eta hortaz, pentsa daiteke egin kokagune kanonikoan ageri dela. Aldiz, (25b2)-n ez dago ebidentziarik A bere posiziotik kanpo dagoela pentsatzeko. Mugitu ez bada, ez dago arrazoirik egin txertatzeko ; horrek azalduko luke zergatik baztertzen dugun (25b2).
10. Laburbilduz
43 Lan honetan aditza fokalizatzeko aldakortasun dialektala erakusten duten bi estrategia aztertu ditut :
Lapurdum, 13 | 2009 112
1) aditz trinkoen bikoizketa
2) egin-en txertaketa
44 Mekanismo bien banaketa dialektala berdina ez den arren, modu beretsuan azter daitezkeela erakusten saiatu naiz, Rebuschik (1983) aspaldian proposatu zuen ideia garatuz. Zehazki, bai egin bai aditz ‘bikoiztuak’ aspektu-tasunak balioztatzeko txertatzen dira, aditz lexikala bere ohiko egongunean ageri ez den kontestuetan. Testuinguru horien bi adibide garbi aurkitzen ditugu aditzak adierazten duen ekintza/ gertaera fokua denean eta aditza topikoa denean. Lehen kasuan aditza foku gunera mugitzen dela proposatu dut, eta topikalizazioan, aldiz, ezkerraldean bertan sortzen dela. Hori frogatzeko, bi argudio aurkeztu ditugu : topikalizazioetan irla-efekturik ez dagoela, eta aditz laguntzaileak topikalizatu den AS-ren objektuarekin ez duela objektu-komunztaduratik erakusten. Bestalde, AS-ren elipsiko datuek bat egiten dute egin-en gainean egiten dudan proposamenarekin, alegia, aditza ez, baina denbora- aspektu tasunak agerian egon behar direnean egin txertatuko dela.
BIBLIOGRAPHIE
Abels, K. 2001. « The predicate cleft construction in Russian ». Formal Approaches to Slavic Linguistics (FASL) 9 :1–18. Ann Arbor : Michigan Slavic Publications.
Aboh, E.O. 2007. « Leftward Focus versus Rightward Focus : the Kwa-Bantu Conspiracy », SOAS WPiL 15 :81-104.
Altube, S. 1929. Erderismos. Bermeo [2. argitaraldia, Bilbao, 1975].
Arejita, A. 1980. « Aditzaren galdegai funtzinoaz », Euskera XXV, 355-369. Bilbao : Euskaltzaindia.
Arejita, A. 1984. Euskal Joskera. Bilbao : Labayru Ikastegia.
Artiagoitia, X. 1995. Verbal Projections in Basque and Minimal Structure. ASJU-ren Gehigarriak XXXVI, EHU-Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia.
Azkue, R.M. 1893. Lenengo irakurgaia. Bein da betiko. Imprenta de la Casa de Misericordia.
Azkue, R. M. 1923. Morfología Vasca. II. Liburukia. Edit. La Gran Enciclopedia Vasca.§ 760, 527.
Bok-Bennema, R., B. De Jonge, B. Kampers-Mahne, Mohlendijk (arg.). 2001. Adverbial Modification. Groningen : Rodopi.
Chomsky, N. 1995. The Minimalist Program. Cambridge : MIT Press.
Davis, L. J. & E. F. Prince. 1986. Yiddish verb-topicalization and the notion « lexical integrity ».Chicago Linguistic Society (CLS) 22 : 90–97. Chicago : University of Chicago.
Elordieta, A. 2001. Verb Movement and Constituent Permutation in Basque. 47 LOT Dissertation Series, Utrecht.
Lapurdum, 13 | 2009 113
Elordieta, A. 2012. « Foku-mintzagaien gainean ohar batzuk : azentu nagusia aditzak daramanean ». Gorrotxategi, J., J. A. Lakarra eta B. Urgell (arg.) Koldo Mitxelena Katedraren II. Biltzarra. 429-452. Bilbao: UPV/EHU Argitalpen Zerbitzua. Col.: Cátedra Luis Mitxelena.
Etxepare, R. eta J. Ortiz de Urbina. 2003. « Focalization ». J. I. Hualde & J. Ortiz de Urbina (arg.) A Grammar of Basque. Berlin : Mouton de Gruyter, 460-516.
Euskaltzaindia. 1985. Euskal Gramatika. Lehen Urratsak-I. Bilbo : Euskaltzaindia.
Euskaltzaindia. 1993. Euskal Gramatika Laburra : Perpaus Bakuna. Bilbo : Euskaltzaindia.
Haddican, B. 2004. « Sentence polarity and word order in Basque ».The Linguistic Review21, 87-124.
Haddican, B. 2005. « On egin : do-support and verbal focus in Central and Western Basque ». Proceedings of the 29th Penn Linguistics Colloquium.
Haddican, B. 2007. « On egin : do-support and verbal focus in Central and Western Basque ». Natural Language and Linguistic Theory 25 :4, 735-764.
Irurtzun, A. eta M. Duguine. 2008. « The Left Periphery in Navarro-Labourdin : marked foci, wh- constructions and cleft sentences ». Paper presented at Licensing Conditions at the Interfaces. Donostia, 2008/6/23-24.
Jo, J.-M. 2003. « Variations in predicate cleft constructions in Korean : Epiphenomena at the Syntax-PF interface. » Paper presented at the 10th Harvard International Symposium on Korean Linguistics, Harvard University.
Jouitteau, M. 2007. « The Brythonic reconciliation from V1 to generalized V2 ». The Linguistic Variation Yearbook, Craenenbroek & Rooryck (eds.), Netherlands. lingBuzz/000681.
Jouitteau, M. 2012. « Verb second as morphological obligatory exponence : Breton verbal reiteration », In Aboh, E.O., N. Smith, and A. Zribi-Hertz (eds.), The Morphosyntax of Reiteration in Creole and Non-creole languages, Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, 135-174.
Lafitte, P. 1944. Grammaire Basque (navarro-labourdin littéraire). Ed. Revue et corrigée, 1978. Donostia : Elkar.
Laka, I. 1990. On the Nature of Functional Categories and Projections. Doktorego tesia, MIT.
Landau, I. 2006. « Chain resolution in Hebrew VP-fronting ». Syntax 9 :1, 32-66.
Landau, I. 2007. « Constraints on partial VP-fronting ». Syntax 10 :2, 127-164.
Manfredi, V. 1993. « Verb focus in the typology of Kwa/Kru and Haitian ». In F. Byme & D. Winford (arg.) Focus and grammatical relations in Creole languages, Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, 3-51.
Matushansky, O. 2006. « Head movement in linguistic theory ». LI 37 :1, 69-109.
Mitxelena, K. 1981. « Galdegaia eta mintzagaia euskaraz ». Euskal linguistika eta Literatura, Deustuko Unibertsitatea. 57-81.
Mitxelena, K., I. Sarasola. 1984-2005. Orotariko Euskal Hiztegia. Bilbao : Mensajero y Desclée de Broweer.
Mounole, C. 2008. « Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko hizkeretan : aldaerak eta aldaketak diakronian ». Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan Nazioarteko Mintegian aurkeztutako komunikazioa. Baiona, 2008/12/12-13.
Ndayiragije, J. 2000. « Strengthening PF ». Linguistic Inquiry 31 :3, 485-512.
Lapurdum, 13 | 2009 114
Ortiz de Urbina, J. 1989. Parameters in the Grammar of Basque, Dordrecht : Foris.
Ortiz de Urbina, J. 1994. « Verb initial patterns in Basque and Breton ». Lingua, 125-153.
Ortiz de Urbina, J. 1995. « Residual Verb Second and Verb First in Basque ». In K. Kiss (arg.) Discourse configurational languages, 99-121.
Osa, E. 1990. Euskararen hitzordena komunikazio zereginaren arauera. Doktorego tesia, UPV/ EHU. Leioa : EHUko Argitalpen Zerbitzua.
Oyharçabal, B. 1984. « Ba- baiezkoa aurrizkia ». Euskera XXIX, 351-371.
Rebuschi, G. 1983a. « Anglais do et basque egin : analyse constrastive ». 23rd Meeting of the Société des Anglicistes de l’Enseignement Superiéur (Rheims)-en aurkeztutako komunikazioa.
Rebuschi, G. 1983b. « A Note on Focalization in Basque ». ASJU 4 :2, 29-42. [Rebuschi, G. (1997) Essais de linguistique basque liburuan berrargitaratua. ASJU-ren Gehigarriak XXXV, EHU- Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 31-41.]
Zuazo, K. 1998. « Euskalkiak gaur ». Fontes Linguae Vasconum 30. 191-233.
Zuazo, K. 2003. Euskalkiak. Herriaren lekukoak. Donostia : Elkar.
Zuazo, K. 2008. Euskalkiak. Euskararen dialektoak. Donostia : Elkar.
NOTES
1. Zuazoren proposamenean ‘mendebaleko’ euskararen eremua Bizkaia, Gipuzkoako Deba ibarra eta Arabako Aramaio eta Legutio da, eta ‘erdialdeko’ hizkerak Gipuzkoako gehienak eta Nafarroako sartaldekoak, hots, Basaburuko haranekoak (salbu Goizueta eta Beintza–Labaien), Araitz, Imotz (Muskitz izan ezik) eta Larraunekoak (Zuazo 1998 : 218, 2008 : 61). 2. Esan behar da (5b)-n aztertzen ari garen foku mota foku estua dela beti (narrow focus), baina informatiboa edo kontrastiboa izan daiteke, testuinguruaren arabera. Esaterako, (5b) bi testuinguru hauetan erabil daiteke : (i) Zer egin du Naiak liburuarekin ? Erantzuna : (5b) (informatiboa) (ii) Erosi egin du Naiak liburua, ez du maileguan hartu (kontrastiboa). 3. Osak (1990 :168) dioenari kasu egiten badiogu, aditz itzuli hauek gaur egun arruntak dira Bizkaiaz kanpo Deba arroan ere, Legazpiraino iristen direlarik, eta bestalde, hizketan usuagoak dira idazterakoan baino. Beharbada horregatik ez da ia lekukotasunik aurkitzen testu idatzietan. Era berean, Zuazok (2008 :81-82) dakartzan lekukotasunak Urdulizen jasoak dira, baina egitura hauek mendebal gehienera hedatzen direla ohartarazten du. 4. Eskerrak eman nahi dizkiot Koldo Zuazori egitura hauen gainean ohar batzuk egiteagatik. 5. Mitxelenak (1981 :76) ohartarazten du kasu bakan batzuetan irtenbide bat edo beste ematen zaiola aditzaren ekintza fokalizatu nahi izateari : alde batetik, egonean nago, ibilian nabil tankerakoen bidez, eta bestetik, ari+IZAN aditz itzuliaren bidez : (i) A. Ekarri ala eraman egiten duzu ? B. ekartzen ari naiz ( =ekarri dakart, gutxi gorabehera). 6. Izan ere, Celine Mounolek (2008) proposatzen duenez, oso litekeena da egin aditzarekin osatutako perifrasien sorrera fokuarekin izatea zerikusia : bere ustez, bizkaieraz egin aditz laguntzailea aditz partizipioa fokalizatzeko hasi zen erabiltzen, eta denborarekin, beste euskalkietara hedatu ondoren jatorrizko adiera fokalizatzailea gal zezakeen, laguntzaile iragankorraren funtzioa bereganatuz. 7. Bestela iritzi dio Zuazok (2008 :216), mendebaleko eta erdialdeko ezaugarria den hau berrikuntzatzat baitauka. 8. Peru Abarka-n (1802, 1881ean argitaratua) horrelako forma batzuk ageri dira (entzun dantzu), baina Mitxelenak (1981 :75) zioenez, ez dira asko agertzen testu zaharretan.
Lapurdum, 13 | 2009 115
9. Hegoaldeko euskalkietako eredua ere erabiltzen da, hots, fokua+aditz lexikoa+aditz laguntzailea, baina alderantzizkatutako egiturak nolabait nabarmendu egiten du zein den fokua perpausean (cf. Lafitte 1978 :48, Irurtzun eta Duguine 2008). 10. Zentzu batean egin aditz betegarriaren txertaketak ingelesezko do-support-arekin du antza, Rebuschi bera (1983a) ohartu zenez. Do-support Denborak eta Aditzak bat egin ezin dutenean txertatzen da oro har, tartean beste kategoria batzuek oztopatzen dutelako mugimendua (ezeztapena, subjektua ez diren NZ-galderak, polaritate fokua, AS-ren topikalizazioa, AS-ren elipsia, ...). Bestalde, do bezala, egin aditza lexikoki hutsa edo betegarria da ; izan ere, aditz nagusiarekin batera perpaus bakarra osatzen du, eta laguntzaile bakarraren hautaketa eta komunztadura aditz nagusiak zehazten du : gustatu egin zait esan duzuna. 11. Landauk hebraierazko kasua aztertzen du. Hizkuntza honetan A zein AS topikalizazio bidez aurreratzen direnean ‘beheko’ egongunean mugitutako elementuaren kopia bat uzten dute (ikus Landau 2006, 2007). 12. Aipatu beharra dago aurretik ere partizipioaren izaera bikoitz honetaz ohartu direla zenbait (cf. esaterako, Euskaltzaindia 1985, 1993, Artiagoitia 1995). 13. Haitieran eta kru hizkuntzetan ere aditza fokua denean marka nominalizatzailea eramaten du (cf. Manfredi 1993). 14. Haddicanen analisian mugimendu hauek sintagma-mugimenduak dira, ez buru- mugimenduak : lehenik, AS [Esp,InfinS]-ra mugitzen da, eta ondoren, InfinS [Esp, FokuS]-ra. Egia esan, bigarren mugimenduan FokuS-ren espezifikatzailera mugitzen dena InfinS baino osagai handiagoa da, NzS (WhP), baina lan honen mugetatik kanpo dago analisiaren argudio eta zehaztasun osoak hemen ematea. Interesa dutenak autorearen beraren lana irakurtzera gonbidatu nahi nituzke. 15. Haddicanek azterbide antisimetrikoa jarraitzen du euskararen perpaus egiturarako. Horrela, buru guztiak dira lehen (13)-ko irudikapen sintaktikoan. 16. Bidenabar, horrek esan nahiko luke kasua aS txikiaren eta beheko InfinS-ren tarteko islapen funtzional bat(zu)etan zilegiztatzen dela, aditza+egin hurrenkeraren berri eman nahi badugu. 17. Haddicanek berak ohartarazten du arazo honetaz. 18. Ohart bedi aditzaren ondoren etena dagoela. Etenik gabe aditza foku gisa ulertuko litzateke. 19. Aditz laguntzaileak euskaraz klitikoen jokabidea erakusten duela onartzen dut (ikus Ortiz de Urbina 1994, 1995, Elordieta 2001), fonologikoki zein sintaktikoki, eta, horrenbestez, euskarri bat behar du zilegiztatua izateko. Ortiz de Urbinaren aburuz, zilegiztatzea buru batekin bat eginda lortzen du, dela aditza aditz laguntzailera mugituz, dela laguntzailea ezeztapenera mugituz (zehaztasun gehiago bilatzen duenak jo beza goian aipatutako lanetara). Egin egituretan aditz nagusiaren ordez egin betegarria mugitzen da inflexiora laguntzailea zilegiztatzeko, buru konplexua osatuz. 20. Aditz nagusiaren eta egin-en artean ezin da ezer tartekatu, ezeztapena izan ezik (ikus 9.4 atala). Horrek bestelako fokalizazioetan osagai fokalizatuaren eta aditz jokatuaren artean aurkitzen dugun A2 efektua dakarkigu gogora ; gertakari beraren aurrean gaudela iduri du (cf. Ortiz de Urbina 1989 eta ondorengo lanak). 21. Aipagarria da Azkuek berak ez diela egitura bikoiztu hauei foku irakurketarik esleitzen. Izan ere, aditz trinkoen “orainaldi jarraitua » adierazteko modua dela besterik ez du esaten (Azkue 1923 : II : 527 §760). Hala ere, (17)-ko adibidean agerian da egiturak balio enfatikoa edo indargarria duela. 22. Besterik da egin laguntzaile modura erabiltzen den (eta erabili izan) den kasuan. Hauetan, jakina, egin era jokatuan ager daiteke. 23. Hala ere, azterketa gehiago eskatzen duen diferentziarik bada bi egituren artean : egin egituretako foku mugimenduak perpaus bat baino gehiago zeharka dezakeen bitartean, badirudi bikoizketa egituretakoa perpaus bakarrera mugatzen dela, datuak zalantzazkoak badira ere (X. Artiagoitia, k.p.) : (i) [saldu esan didate [egingo dutela baserria] ] (ii) ?/ ? ?[joan esaten dute [doala ] ]
Lapurdum, 13 | 2009 116
24. Hebraieraz ere aditz-bikoizketa aurkitzen dugu, baina Landauk (2006, 2007) ohartarazten duenez, topikalizazio testuinguruetan erabiltzen ohi da. Beste alde batetik Jouitteau-k (2007, 2012) proposatzen du bretoieraz aditza ez dela bikoizten topiko-fokuekin lotutako arrazoiengatik, baizik eta exkorporazio bidez, aditz jokatua lehen posizioan agertzeko debekutik babesteko. 25. Izan ere, pied-piping gertakaria dela eta, zenbait hizkuntza erromantzetarako hainbatek proposatu dute aditz laguntzaile modalak zein aspektualak nahitaez garraiatzen dutela infinitiboa berarekin, laguntzailea eremu funtzionalera mugitzen denean (cf. Bok-Bennema 2001). Ikus baita ere Ndayiragije (2000), non proposatzen den tasun formalez gain, [hizkia] bezalako tasun fonologikoek ere mugimendua erakar dezaketela aditz-bikoizketa egituretan. 26. Elordieta (2012) lanean ideia hau agertzen da aurreneko aldiz. Oraingo lan honetan aditz topikalizazioan mugimendurik ez dela gertatzen erakusten duten hainbat argudio aurkezten ditut, ideia gehiago garatuz.
RÉSUMÉS
Lan honetan aditza fokalizatu nahi dugunean euskararen zenbait aldaerak erakusten dituzten bi estrategia sintaktiko aztertuko ditugu : (1) aditz (trinko)aren bikoizketa eta (2) egin aditz betegarriaren txertatzea. Bestetik, egin fokalizazio egituretatik kanpo erabiltzen den beste testuinguru bat izango dugu hizpide : aditz (sintagma)ren topikalizazioa hain zuzen. Aditzaren fokalizazioan gertatzen ez den bezala, euskalkietan zehar egin-en erabilera hedatuagoa da topikalizazio egituretan. Bereizketa honetatik abiatuz, egin-en eta aditzaren bikoizketaren banaketa dialektalerako hurbilketa bat aurkeztuko dut.
In this article we will discuss two syntactic mechanisms that only certain Basque dialects display in V-focalization contexts : (1) synthetic V-doubling and (2) insertion of dummy V egin. On the other hand, instances of dummy egin in contexts other than V-focalization, such as V(P)- topicalization, will also be considered, given the interesting fact that in such structures the use of egin is general across dialects, contrary to what occurs when V is focalized. Drawing from this difference, I will present an approach which seeks to shed some light on the reasons for the dialectal distribution of dummy egin and V-doubling in Basque.
INDEX
Thèmes : linguistique Mots-clés : explétif egin, focalisation du verbe, redoublement verbal, syntaxe, trait d’aspect Keywords : aspectual features, dummy egin, syntax, verb doubling, verb focalization motscleseu aditz-bikoizketa, aditzaren fokalizazioa, aspektu-tasunak, egin betegarria, sintaxia
Lapurdum, 13 | 2009 117
AUTEUR
ARANTZAZU ELORDIETA
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 118
Tester un calque grammatical grâce à la méthode de la covariation d’abstrat
Michel Etchebarne
1 La recherche sur les calques grammaticaux est traditionnellement un domaine d’études où les consensus se forment difficilement. La difficulté réside moins sur la possibilité même du calque (la majorité des spécialistes en admettent le principe), que sur une question de preuve. En effet, lorsqu’une langue calque une construction grammaticale sur le modèle d’une autre langue, elle imite une construction étrangère en recourant à des formes matérielles qui lui sont propres et en imprimant une partie de sa propre logique dans la construction calquée. De sorte que cette dernière ne peut que rarement être vue comme la transposition pure et simple de la construction de la langue source dans la langue cible. De plus, les mêmes schémas de grammaticalisation tendent à se reproduire dans les langues les plus diverses, de même que dans les divers états de langue successifs d’une même langue. On peut donc aussi bien rendre compte d’une ressemblance entre deux langues par une convergence fortuite que par un calque. Dès lors, il est rare qu’un diagnostic de calque fasse l’unanimité. On touche là à l’une des difficultés épistémologiques radicales de la linguistique de contact. Pourtant, la façon dont le dossier est régulièrement refermé puis rouvert, et le caractère vivace de ces problématiques semblent témoigner de ce que ces recherches ont un intérêt pour la connaissance des langues et de leur évolutivité. C’est sous cet angle que la question des calques peut être intéressante : que peut nous apprendre sur une langue donnée la façon dont celle-ci imite, ou n’imite pas, certains aspects d’une autre langue ?
2 La présente étude propose une méthode qui permet, à certaines conditions et dans certaines limites, de tester une hypothèse de calque. La méthode ne permet pas de donner une preuve de calque mais fournit, comme disent les juristes, un faisceau de présomptions, plus ou moins précises et concordantes, de calque. L’étude se limite à l’état de langue synchronique contemporain et n’aborde qu’accessoirement la dimension diachronique. Elle examine quatre hypothèses de calque déjà connues mais
Lapurdum, 13 | 2009 119
qui, à ma connaissance, n’ont pas été testées sur la base de protocoles conçus à cet effet.
0. Présentation de la méthode
Carte 1 : Covariation d’adstrat : le principe
B1 = variété de basque parlée dans l’aire de bilinguisme basque-espagnol R1 = variété de roman parlée dans l’aire de bilinguisme basque-espagnol B2 = variété de basque parlée dans l’aire de bilinguisme basque-français R2 = variété de roman parlée dans l’aire de bilinguisme basque-français
3 Le fait de caractériser deux variétés de basque par rapport à une isoglosse séparant le domaine hispano-roman du domaine gallo-roman ne se justifie que pour les besoins de notre étude dans le cas présent. On pourrait subdiviser des variétés de basque en utilisant d’autres isoglosses pour les besoins d’autres objectifs de recherche.
4 Le principe de la méthode est le suivant. Lorsque l’on constate une différence grammaticale entre B1 et B2, et que cette différence peut être mise en correspondance avec une différence grammaticale entre R1 et R2, alors il existe une présomption ‒ et seulement une présomption ‒ de calque1.
1. Parfaits romans
5 Comparons les deux phrases suivantes (carte 2) :
(1) atzo žin da gizun bat (Alçay/Altzai, Soule, EAEL236) « un homme est venu hier2 » atzo jin da gizon bat hier venu il/est homme un
Lapurdum, 13 | 2009 120
(2) atzo etorri zen gizon bat (Hondarribia, Guipuscoa, EAEL236) « ayer vino un hombre » atzo etorri zen gizon bat ayer venido él/era hombre un
Carte 2 : Auxiliaire au passé / auxiliaire au présent
6 En B1, la quasi-totalité des informateurs ont utilisé l’auxiliaire au passé (zen « il était ») alors qu’en B2 tous les informateurs ont utilisé l’auxiliaire au présent (da « il est »)3. Or, on constate que R1 utilise dans ce contexte le perfecto simple (l’équivalent du passé simple français : vino « il vint »), et que R2 utilise le passé composé (participe passé + auxiliaire au présent). On est ici en présence d’une présomption ‒ et seulement une présomption ‒ de calque.
7 La méthode comporte trois temps : • (i) comprendre, d’une part, la différence entre B1 et B2 ; et, d’autre part, entre R1 et R2 ; • (ii) vérifier dans des corpus non traduits que la différence entre B1 et B2 préexiste au corpus qui est à l’origine du constat de covariation4 ; • (iii) tester auprès des informateurs de B1 la construction utilisée par les informateurs de B2 et inversement.
8 L’investigation diachronique n’est pas abordée à ce stade. Il est en effet préférable de disjoindre l’investigation synchronique de l’investigation diachronique, d’une part afin d’éviter les phénomènes d’interprétation anticipée (même si rien n’interdit, bien entendu, de faire des hypothèses dès le départ) ; et, d’autre part, parce que l’investigation synchronique vaut pour elle-même : menée de façon rigoureuse, elle ne peut être contredite par l’investigation diachronique. Reprenons les trois temps de l’approche synchronique. • (i) Différence entre R1 et R25. L’espagnol et le français disposent chacun de deux paradigmes pour dénoter un événement achevé survenu dans le passé. En simplifiant, on peut dire que le perfecto simple est au passé simple ce que le perfecto compuesto est au passé composé. En espagnol standard péninsulaire, le choix entre perfecto simple et perfecto compuesto se fait, dans le contexte d’une phrase telle que (2), de la façon suivante6. Cas A : lorsqu’un événement est considéré comme achevé à l’intérieur d’une période de
Lapurdum, 13 | 2009 121
référence elle-même achevée au moment de l’énonciation, on utilise le perfecto simple7. Cas B : lorsqu’un événement est considéré comme achevé à l’intérieur d’une période de référence non achevée au moment de l’énonciation, on utilise le perfecto compuesto.
9 Dans une phrase telle que ayer vino un hombre, le moment de l’énonciation ne peut être qu’aujourd’hui, et la période de référence à l’intérieur de laquelle s’est produit l’événement (ayer, vino) est achevée au moment de l’énonciation. On utilise donc le perfecto simple.
10 Le français oral ayant perdu l’usage du passé simple, passé simple et passé composé ne sont plus en distribution complémentaire8. La seule façon de dénoter le type d’événement précité consiste à utiliser le passé composé et, donc, un auxiliaire au présent. • (ii) Vérification dans des corpus non traduits que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. La vérification confirme que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. • (iii) Jugement d’acceptabilité. J’ai demandé à des informateurs de Soule (aire B2-R2), qui fournissent eux-mêmes une réponse du type (1), de se prononcer sur la phrase basque fournie en B1. Le jugement a été le suivant :
Dans votre usage personnel de langue, Oui Plutôt oui Plutôt non Non est-il possible de dire :
atzo jin zen gizon bat9 X « un homme est venu hier »
11 Les informateurs considèrent que l’on peut utiliser l’auxiliaire au présent comme au passé dans le contexte précité10. D’autre part, d’après mes informations, si l’on testait la phrase B2 dans l’aire B1, on obtiendrait la réponse suivante11 :
Dans votre usage personnel de langue, Oui Plutôt oui Plutôt non Non est-il possible de dire :
Lapurdum, 13 | 2009 122
atzo etorri da gizon bat X « ayer vino un hombre »
12 En résumé, on constate les faits suivants dans le contexte de la phrase testée : (i) l’espagnol utilise le perfecto simple (c’est-à-dire un temps de passé) et le français le passé composé (c’est-à-dire un syntagme d’aspect perfectif rattachable au présent du fait du temps de l’auxiliaire) ; (ii) le contraste dialectal entre B1 et B2 préexiste à l’enquête qui est à l’origine du constat de variation ; (iii) il existerait une asymétrie dans l’usage des temps entre informateurs de B2 (qui pourraient utiliser l’auxiliaire au présent et au passé, avec des nuances qu’il faudrait évaluer par enquête), et informateurs de B1 (qui ne pourraient utiliser, dans ce contexte, que l’auxiliaire au passé).
13 La question qui se pose à ce stade est la suivante : les choses étant ce qu’elles sont et sous réserve de contrôles à réaliser par voie d’enquêtes complémentaires, faudrait-il supposer que le contraste dialectal entre B1 et B2 est en partie conditionné par le contraste dialectal entre R1 et R2 ?
14 Ce qui plaiderait dans ce sens, dans le contexte de la phrase précitée, c’est le fait que l’isoglosse qui sépare la variété de basque où l’on ne peut utiliser l’auxiliaire qu’au passé (B1) de la variété de basque où l’on peut utiliser l’auxiliaire au présent et au passé (B2), se superpose à l’isoglosse qui sépare la variété de roman où l’on ne peut utiliser que le perfecto simple, c’est-à-dire un temps de passé (R1), de la variété de roman où l’on ne peut utiliser que le passé composé, c’est-à-dire un syntagme d’aspect perfectif rattachable au présent.
15 Dans le contexte de langue précité, la règle basque B1 semble être à la règle romane R1 ce que la règle basque B2 semble être à la règle romane R2. Ceci conduit à la prédiction suivante, qu’il faudrait tester en B1 :
16 Quant à B2, la règle correspondante serait que l’auxiliaire peut être fléchi au présent ou au passé dans le cas A (avec des nuances qui seraient aussi à tester par voie d’enquête). L’analyse synchronique des données ne permet pas en revanche de dire dans quel sens
Lapurdum, 13 | 2009 123
la covariation a eu lieu : seulement de B1 sur le modèle de R1 ; seulement de B2 sur le modèle de R2 ; à la fois de B1 et de B2 sur le modèle respectivement de R1 et R212.
2. Izan / egon = ser / estar
17 Observons les phrases et la carte suivantes :
(3) atzo etorri zan gizona gaxo zegon (Saint-Sébastien/Donostia, G, EAEL266) « el hombre que vino ayer estaba enfermo » atzo etorri zen gizona gaixo zegoen ayer venido que/era el/hombre enfermo estaba
(4) etxea txikiya da (Saint-Sébastien/Donostia, G, EAEL244) « la casa es pequeña » etxea txikia da la/casa pequeña es
(5) atzo yin den gizona eri zen (Itxassou/Itsasu, Labourd, EAEL266) « l’homme qui est venu hier était malade » atzo jin den gizona eri zen hier venu qui/est l’homme malade était
(6) etxea ttipia da (Itxassou/Itsasu, L, EAEL244) « la maison est petite » etxea ttipia da la/maison petite est
Carte 3 : Izan / egon = ser / estar (EAEL266)
18 Dans le contexte des phrases (3) et (5), on constate, que la quasi-totalité des informateurs de B1 ont utilisé egon « estar » alors que les informateurs de B2 ont utilisé
Lapurdum, 13 | 2009 124
izan « être ». L’isoglosse séparant le domaine où egon se substitue à izan ne coïncide pas parfaitement avec la limite entre R1 et R2 mais elle en est très proche. On est donc en présence d’une présomption de calque. Reprenons les trois étapes précitées. • (i) Différence entre R1 et R2. Alors que le français ne dispose que d’un seul verbe être, l’espagnol dispose de deux verbes, ser et estar, le premier dénotant une propriété inhérente au référent, le second une caractéristique passagère de celui-ci. • (ii) Vérification dans des corpus non traduits que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. La vérification confirme que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. • (iii) Jugement d’acceptabilité. J’ai demandé à des informateurs de Soule (aire B2-R2), qui fournissent eux-mêmes une réponse du type (5), de se prononcer sur la phrase basque fournie en B1. Le jugement a été le suivant :
Dans votre usage personnel de langue, est-il possible de dire, avec Plutôt Plutôt Oui Non le sens de la phrase source : oui non
atzo jin zen gizona eri zagon13 X « l’homme qui est venu hier était malade »
19 D’autre part, d’après mes informations, si l’on testait la phrase B2 dans l’aire B1, on obtiendrait la réponse suivante14 :
Dans votre usage personnel de langue, est-il possible de dire, avec Plutôt Plutôt Oui Non le sens de la phrase source : oui non
atzo etorri zen gizona gaixo zen X « el hombre que vino ayer estaba enfermo »
20 En résumé, le parcours suivi amène à diagnostiquer que le contraste dialectal entre B1 et B2 est en partie conditionné par le contraste dialectal entre R1 et R2. Les informateurs de B1 tendent à transposer dans leur langue l’opposition de l’espagnol ser / estar. Pour cela, il a été recouru au verbe autochtone egon dont l’une des acceptions primaires est « rester », verbe qui a été mis en opposition avec le verbe izan « être ». Alors que egon est utilisé (cf. espagnol estar) lorsqu’il s’agit de dénoter une caractéristique passagère du référent comme en (3), les mêmes informateurs utilisent izan (cf. espagnol ser) comme copule d’un attribut inhérent au référent comme en (4). Les locuteurs de B2 utilisent quant à eux izan « être » dans les deux cas.
3. *Edun / eduki = haber / tener
21 Observons les phrases et la carte suivantes :
Lapurdum, 13 | 2009 125
(7) ez ditue kutxillook eraman (Zegama, G, EAEL251) « no se han llevado los cuchillos » ez dituzte kutxilloak eraman no ellos/los/han los/cuchillos llevado
(8) zenbat idi dauzkee errin (Zegama, G, EAEL262) « ¿cuántos bueyes tienen en el pueblo ? » zenbat idi dauzkae herrian cuánto buey ellos/los/tienen en/el/pueblo
(9) ez dituzte beren kanitak hartu (Bidarray/Bidarrai, Basse-Navarre, EAEL251) « ils n’ont pas emporté leurs couteaux » ez dituzte beren kanitak hartu ne/pas ils/les/ont leurs les/couteaux pris
(10) zenbat idi dituzte herrian (Bidarray/Bidarrai, BN, EAEL262) « combien de bœufs ont-ils dans leur village ? » zenbat idi dituzte herrian combien bœuf ils/les/ont dans/le/village
Carte 4 : *Edun / eduki = haber / tener (EAEL262)
• (i) Différence entre R1 et R2. Alors que le français utilise le verbe avoir à la fois comme auxiliaire et comme verbe à sens plein avec le sens de « posséder », l’espagnol dispose de deux verbes, haber et tener, le premier servant d’auxiliaire et le second convoyant le sens de « posséder ». • (ii) Vérification dans des corpus non traduits que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. La vérification confirme que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. • (iii) Jugement d’acceptabilité. Il n’est pas possible de tester la phrase (8) en B2 car le verbe eduki n’est pas utilisé sous cette forme par les informateurs. D’après mes informations, si l’on testait la phrase (10) dans l’aire B1 occidentale, on obtiendrait la réponse suivante15 :
Lapurdum, 13 | 2009 126
Dans votre usage personnel de langue, Oui Plutôt oui Plutôt non Non est-il possible de dire :
zenbat idi ditue errin ? X « ¿cuántos bueyes tienen en el pueblo ? »
22 Le contraste dialectal entre B1 occidental et B2 serait donc en partie conditionné par le contraste dialectal entre R1 et R2, les informateurs de B1 occidental tendant à transposer dans leur langue l’opposition de l’espagnol haber / tener. Pour cela, il a été recouru au verbe autochtone eduki, verbe qui a été mis en opposition avec le verbe *edun équivalent de l’auxiliaire haber. Alors que eduki est utilisé (cf. espagnol tener) lorsqu’il s’agit de dénoter le sens de posséder, comme en (8), les mêmes informateurs utilisent *edun (cf. espagnol haber) comme auxiliaire comme en (7). Les locuteurs de B2 utilisent quant à eux *edun/ukan « avoir » dans les deux cas.
23 Le cas des phrases EAEL327 est intéressant car, tout en s’inscrivant dans la même configuration que celle qui vient d’être présentée, il montre qu’une étroite bande de l’aire latérale occidentale se dissocie de son aire adjacente et rejoint les parlers de l’aire orientale.
(11) gose da (aires latérales, Alava, Biscaye ; L, BN, S, EAEL327) « il a faim / tiene hambre » gose da faim il/être
(12) gosea dauka (Aires centro-occidentale, B, G, EAEL327) gosea dauka el/hambre él/la/tener
Carte 5 : Eduki = haber (EAEL327)
Lapurdum, 13 | 2009 127
24 Je ne reprends pas les trois temps de la méthode puisqu’il se passe ici le même phénomène que celui qui vient d’être décrit. Il est néanmoins remarquable que l’aire latérale extrême-occidentale semble avoir appliqué le calque dans le cas de tener bueyes mais pas dans celui de tener hambre.
4. Constructions obliques
25 Observons les phrases et la carte suivantes :
(13) gizonak zakur bat yo du (Uhart-Cize/Uharte-Garazi, BN, EAEL241) « l’homme a frappé un chien »
gizonak txakur bat- ØABS jo d3ABS-uAUX-Ø3ERG l’homme chien un-Ø frappé le-avoir-il
(14) gizonak yo du txakur bati (Iraberri, EAEL241) « el hombre a pegado a un perro »
gizonak jo d3ABS-uAUX-Ø3ERG txakur bat-iDAT el/hombre pegado le-haber-él perro un-a
(15) gizonak zakur bati jo dio (Alli, N, EAEL241) « el hombre a pegado a un perro »
gizonak txakur bat-iDAT jo d3ABS-iAUX-o3DAT-Ø3ERG el/hombre perro un-a pegado Ø-haber-le-él
Carte 6 : Constructions obliques (EAEL241)
• (i) Différence entre R1 et R2. L’espagnol fait précéder le complément animé de la préposition a (la cena está lista, llama a tu hermana) alors que le français ne le fait pas (le dîner est prêt, appelle ta sœur). Or, comme on le voit, une majorité d’informateurs de B1 et tous ceux de B2 ont donné une phrase à auxiliaire bipersonnel mais un tiers des informateurs de B1 (et seulement de B1) ont donné un syntagme totalement ou partiellement oblique (usage homologue à celui de l’espagnol dans ce contexte).
Lapurdum, 13 | 2009 128
• (ii) Vérification dans des corpus non traduits que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. La vérification confirme que la différence entre B1 et B2 préexiste à l’enquête. • (iii) Jugement d’acceptabilité. Évaluation fournie par des informateurs de Soule :
Dans votre usage personnel de langue, Oui Plutôt oui Plutôt non Non est-il possible de dire :
gizonak tzakür bat jo dü
« l’homme a frappé un chien » X (déterminant à l’absolutif + auxiliaire bipersonnel)
gizonak tzakür bati jo dü X (déterminant au datif + auxiliaire bipersonnel)
gizonak tzakür bati jo deio X (déterminant au datif + auxiliaire tripersonnel)
26 Il serait ici intéressant de soumettre le questionnaire suivant aux informateurs de B1 :
Dans votre usage personnel de langue, Oui Plutôt oui Plutôt non Non est-il possible de dire :
gizonak zakur bat jo du
« el hombre a pegado a un perro » (déterminant à l’absolutif + auxiliaire bipersonnel)
gizonak zakur bati jo du
(déterminant au datif + auxiliaire bipersonnel)
gizonak zakur bati jo dio
(déterminant au datif + auxiliaire tripersonnel)
27 Quelques précisions pour conclure. Le fait qu’une isoglosse séparant deux traits dialectaux, en basque, coïncide avec l’isoglosse séparant le domaine hispano-roman du domaine gallo-roman n’implique pas forcément que les traits basques considérés s’expliquent par un conditionnement roman. Inversement, le fait qu’une isoglosse séparant deux traits dialectaux, en basque, soit disjointe de l’isoglosse séparant le domaine hispano-roman du domaine gallo- roman, n’implique pas forcément que les traits basques considérés n’ont pas subi un conditionnement roman.
28 Les tests d’admissibilité se révèlent être une expérience à la fois très instructive et d’un maniement parfois délicat. Ne pouvant ici entrer dans le détail, citons simplement les quelques aspects suivants. Les informateurs ont jugé l’éventail de réponses proposé (« oui » ; « plutôt oui » ; « plutôt non » ; « non ») comme adapté et suffisamment souple. La réponse « plutôt non » n’ayant presque jamais été renseignée, une tripartition
Lapurdum, 13 | 2009 129
« oui » ; « plutôt oui » ; « non » semblerait suffisante dans le cadre d’une première approche. L’aspect délicat de ce type d’enquête tient à la nature même des informations recherchées, qui font appel à des ressentis évaluatifs et comportent donc un aspect subjectif16.
29 Pour un aperçu de l’évolutivité diachronique de certains des faits évoqués dans la note, on se reportera notamment au DGV17. On peut penser que l’étude diachronique s’accordera dans certains cas avec les données contemporaines pour étayer l’hypothèse du calque et que, dans d’autres cas, elle ne pourra apporter d’éléments décisifs ni dans un sens ni dans un autre.
BIBLIOGRAPHIE
Alarcos Llorach, Emilio, 1994, Estudios de gramática funcional del español, Madrid, Gredos. [1970]
Allières, Jacques, 1979, Manuel pratique de basque, Paris, Picard.
Bosque Ignacio & Demonte Violeta (dir.), 2000, Gramática descriptiva de la lengua española (3 vol. ), Madrid, Espasa.
Brunot Ferdinand & Bruneau Charles, 1969, Précis de grammaire historique de la langue française, Paris, Masson et cie.
Caron Philippe & Liu Yu-Chang, 1999, « Nouvelles données sur la concurrence du passé simple et du passé composé dans la littérature épistolaire », L’information grammaticale n° 82, juin 1999, pp. 39-50.
Leizaola Fermín (dir.), 1983-1990, Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikoa (EAEL), Donostia, Aranzadi zientzia elkartea.
Michelena Luis & Sarasola Ibon (dir.), 1987, Diccionario General Vasco (DGV)/Orotariko Euskal Hiztegia, Bilbao/Bilbo, Euskaltzaindia.
Orpustan Jean-Baptiste, 1997, Basque et français. Méthode abrégée de traduction, Baigorri, Izpegi.
Rohlfs Gerhard, 1977, Le gascon. Études de philologie pyrénéenne, Halle, Max Niemeyer Verlag-Pau, Marrimpouey Jeune. [1935]
Trask, Robert Lawrence, 1997, The history of Basque, London-New York, Routledge.
Yllera Alicia, 1980, Síntaxis histórica del verbo español : las perífrasis medievales, Zaragoza, Departamento de Filología francesa de la universidad de Zaragoza.
Zuazo Koldo, 2003, Euskalkiak : Herriaren lekukoak, Donostia, Elkar.
NOTES
1. On pourrait, en droit, considérer que c’est R1 ou R2 qui covarient avec B1 ou B2. C’est le contexte sociologique local (phénomènes de diglossie, etc.) qui va orienter le diagnostic relatif au sens dans lequel le calque a pu s’opérer. D’autre part, dans les cas antérieurs à la période
Lapurdum, 13 | 2009 130
moderne, l’influence est rapportable aux variétés romanes circum-pyrénéennes (gascon, béarnais, aragonais, etc.) et non pas aux français et espagnol modernes, dont l’action ne peut être qu’assez récente. Il importe néanmoins de remarquer que, à côté de leurs caractéristiques propres, les variétés romanes circum-pyrénéennes modernes et médiévales participent, au même titre que le français et l’espagnol, des macroévolutions panromanes. 2. Les phrases libellées en français et en espagnol figurant entre guillemets sont celles que les enquêteurs ont demandé aux informateurs de traduire dans leur parler basque. 3. Deux informateurs de B1, situés en Biscaye septentrionale, ont utilisé l’auxiliaire au présent (Bermeo et Mungia). Il faudrait évaluer la portée de ces relevés par enquête (cf. infra). 4. Dans l’atlas EAEL, des phrases cibles ont été fournies par les informateurs à partir de phrases sources formulées en espagnol et en français. Un tel protocole peut provoquer des contrastes qui ne sont pas à interpréter comme des contrastes dialectaux mais comme un simple reflet des écarts entre les deux phrases sources. 5. Je n’aborde pas la différence entre B1 et B2 car celle-ci devrait faire l’objet d’enquêtes interdialectales spécifiques. 6. Les variétés R1 et R2 susceptibles d’avoir exercé une influence sur B1 et B2 sont celles qui sont effectivement utilisées dans les zones de bilinguisme précitées. On suppose ici que ces variétés sont les variétés standards correspondantes. 7. Se emplea el perfecto simple con los adverbios que indican que la acción se produce en un período de tiempo en el que no está incluido el momento presente del que habla : ayer, anoche, el mes pasado […] (Alarcos Llorach, 1994 [1970] : 25). 8. La déperdition a débuté au 16e siècle et de façon variable selon les régions. Elle est déjà assez bien établie en certains endroits au 17e. Le mouvement s’est accéléré au 19e siècle et est arrivé à terme au 20e (Brunot & Bruneau, 1969 : 334-335, 348). 9. La phrase testée doit être compatible avec le parler des intéressés. Ici c’est le temps de l’auxiliaire qui est testé (zen = passé), pas le participe (etorri n’est pas utilisé dans le dialecte). 10. Ce jugement d’acceptabilité devrait être testé dans toute l’aire B2. 11. Prédiction à valider par enquête. Il est possible que la prédiction ne se vérifie pas partout de façon uniforme en B1 (cf. notamment le cas de la Biscaye septentrionale). 12. Liçarrague utilise l’auxiliaire au présent avec atzo, dans des formes relatives, à deux reprises (Actes des apôtres 7, 28 et Lettre aux Hébreux 13, 8) alors que le texte source du 16e siècle comporte, en regard, un passé simple et un passé composé. En français, avec hier, le passé simple prédomine largement dans les écrits du 17e siècle (98 % de passés simples contre 2 % de passés composés). Le basculement se produit brusquement au 18e siècle (48 % de passés simples contre 52 % de passés composés) sans que l’on sache exactement pourquoi (Caron & Liu, 1999). Quoi qu’il en soit, quelles que soient les tendances révélées par les textes, tant dans le domaine roman que basque, il importe, comme on l’a dit, avant de confronter le diagnostic de covariation avec les textes du passé, de cerner les contrastes dialectaux basques, pour eux-mêmes, dans la synchronie contemporaine. 13. Le verbe egon synthétique au passé n’est pas utilisé par les informateurs, mais egoiten zen n’est pas non plus jugé possible dans le contexte de la phrase source. 14. Prédiction à valider par enquête (la maladie est envisagée ici dans sa forme passagère). 15. Prédiction à valider par enquête. 16. Les informateurs n’ont pas de mal à se déterminer dans beaucoup de cas. Mais dans certains cas, le jugement d’acceptabilité peut s’avérer difficile à établir. Le problème est connu de la même façon lorsque l’on teste des possibles de langue dans des langues fortement standardisées comme le français, y compris avec des informateurs expérimentés. 17. Izan / egon = ser / estar : DGV VI, p. 446. *Edun / eduki = haber / tener : DGV VI, p. 384 et p. 396. Constructions obliques : DGV VI, p. 77 et DGV X, p. 232. (Cf. aussi entre autres : Trask,
Lapurdum, 13 | 2009 131
1997 : 292-293, etc.) Pour les usages diachroniques comparatifs du passé simple et passé composé en français, cf. Caron & Liu (1999).
RÉSUMÉS
La présente étude propose une méthode qui permet, à certaines conditions et dans certaines limites, de tester une hypothèse de calque grammatical. La méthode ne permet pas de donner une preuve de calque mais fournit un faisceau de présomptions, plus ou moins précises et concordantes, de calque. L’étude se limite à l’état de langue synchronique contemporain et n’aborde qu’accessoirement la dimension diachronique.
This paper proposes a method which allows, under certain conditions and within certain limits, to test a contact-induced grammatical change hypothesis. The method does not claim to prove such a change, but it gives a good presumption of it. The work restricts itself to today’s state of language and only incidentally approaches the diachronic dimension.
INDEX
Thèmes : linguistique Mots-clés : syntaxe, calque grammatical Keywords : syntax, contact-induced grammatical change hypothesis
AUTEUR
MICHEL ETCHEBARNE
Université Paris IV – Sorbonne [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 132
Zenbatzaileak komunztatzen ez direnean : Hiru sistema
Urtzi Etxeberria et Ricardo Etxepare
NOTE DE L'AUTEUR
Ikerketa hau ondorengo proiektuen laguntzari esker burutu ahal izan da : Euskal Herriko Unibertsitateko 9/UPV00114.130-16009/2004 proiektua ; Euskal Gobernuko IT-210-07, Ikerketa Sareak/Humanitate Arloa 2007 : Licensing conditions at the interfaces proiektuak ; CNRS-ko Fèderation Typologie et Universaux Linguistiques-eko FR2559 proiektua ; ANR-ko TSABL (ANR-07-CORP-033) proiektua ; MCI-ko FFI2008-00240 proiektua, eta Eusko Jaurlaritzako GIC07/144-IT-210-07. Kontakturako e-postak : [email protected] / [email protected]. Eskerrak eman nahi dizkiegu Bernat Oihartzabali eta Celine Mounhole-ri izan ditugun eztabaidengatik eta beren intuizioak gurekin partekatzeagatik.
1. Fenomenoa
1 Pluraltasuna denotatzen duten gainerako izenezko egiturek ez bezala (1), euskararen zenbatzaile ahul ‘lauso’ gehienek1 aditzarekin pluralean komunztatzeko aukera izateaz gain badute aditzarekin inolako komunztadurarik ez egiteko aukera (2a-d), beren interpretazio plurala gora-behera (Rotaetxe 1979 ; Txillardegi 1977, 1978 ; EGLU 1985 ; Etxepare, 2000).
(1) Ikasleak ikusi ditut/*dut
Lapurdum, 13 | 2009 133
(2) a. Bezero asko etortzen da/dira halako egunetan b. Hainbat ikaslek arazoak izango ditu/dituzte c. Zenbait artistak ez daki/dakite zer egin bere(n) diruarekin2 d. Bezero gehiegik eskatu du/dute arrain zopa e. Ikasle gutxi ikusi dut/ditut gaur
2 Alternantzia hau beste zenbatzaile ahul batzuetara ere zabaltzen da : ugari, pila bat, num-inguru, NP-ren bat edo beste, num baino gehiago, gehiegi, gutxiegi, e.a. Lan honetan halere, asko (erdialde-mendebaldeko euskaretan) eta anitz (ekialdeko euskaretan) zenbatzaileetan ipiniko dugu arreta. Gainerakoen portaera hauenarekin parekatzen dela asumituko dugu, nahiz eta badakigun hau ez dela beti horrela.3
3 Alternantzia honi begiratuta sortzen den berehalako galdera bat da zehazki zer alternantzia mota den : numero pluralaren eta singularraren arteko alternantzia bat al da ? Ala singularreko komunztadura besterik ezean azaleratzen den forma da, beste edozein numero markaren ausentzian aukeratzen dena ? Ez da erraza galdera hau erantzuten forma komunztatuei soilik begiratuez gero. Halere, beste testuinguru sintaktiko batzutara mugitzen baldin bagara, ondorioztatu dezakeguna zera da : 3. pertsona singularreko komunztadura, euskarako zenbatzaile ahul ‘lauso’en testuinguruan, besterik ezeango forma dela, numero ezaugarriekin inolako korrespondentziarik ez duena. Aski argigarriak dira hartara numero komunztadura beharrezkoa duten bigarren mailako predikazioak (ikus Artiagoitia, 1994).
(3) Ikasleak nekatu(*ak) antzeman ditut
4 Goiko adibidean, Perpaus Txiki bat daukagu, nekatuak predikatua duena, zeinak nahi eta nahi ez numero komunztadura erakutsi behar duen ikasleak subjektuarekin. Orain, jar dezagun arreta (4) adibideko kontrastean :
(4) Ikasleak nekatu(*ak) antzeman ditut
a. Ikasle asko nekatuak antzeman ditugu b. * Ikasle asko nekatua antzeman dugu
5 Aditzarekin pluraleko komunztadura erakusten duen zenbatzaile lauso batek bigarren mailako predikatu bat (plurako –k atzizkiarekin, (4a)) baimentzen duen bitartean, komunztadurarik erakusten ez duen zenbatzaile lauso batek ezin dezake singularreko komunztaduradun bigarren mailako predikaturik baimendu. Hemendik ondoriozta dezakeguna da pluraleko komunztadurarik erakusten ez duten zenbatzaileek ez dezaketela singularreko komunztadurarik erakutsi, eta ondorioz, aztertzen ari garen zenbatzaile formek ez dutela inolako numero ezaugarririk, ez pluralekorik ez eta singularrekorik ere. Arazoa numero komunztaduran dagoela, eta ez komunztaduragabeek izan lezaketeken bigarren mailako predikatuak baimentzeko gaitasunean, numerorik ez duten bigarren mailako predikatuek erakusten dute. Hauxe da esate baterako euskarako –rik atzizki partitiboarekin lortzen duguna, zeinak ez baitu
Lapurdum, 13 | 2009 134
numero komunztadurarik erakusten. Atzizki partitiboak bigarren mailako predikatu batekin agertzeko zenbait baldintza semantiko eman behar dira (ikus Etxepare, 2003 ; Zabala, 1993, 2003). Atzizki partitiboak [D+numeroa] atzizkia ordezkatzen duenean, zenbatzaile lausoak bigarren mailako predikazioa baimentzen du (5a). Gauza bera gertatzen da numero komunztadurarik ager ez dezakeen –ta arzizkiarekin (5b).
(5) a. Ikasle asko nekaturik dago b. Ikasle asko nekatuta dago
6 Lan hau jarraian zehazten den bezala dago antolatua : 2. atalean zenbatzaileek erakusten duten komunztadura alternantziak jaso duen analisia aurkeztuko dugu ; 3. atalean ikuspegi honen kontrako argudioak aurkezten ditugu ; 4-7 ataletan, zenbatzaile komunztaduragabeek erakusten dituzten propietateetan oinarrituz, 3 sistema desberdintzen ditugu : Mendebalde-Erdialdekoa, Trantsiziokoa (Lapurdikoa) eta Ekialdekoa (Zuberoakoa). 8. atalean zubererako artikuluaren erabilera ezak eta hizkuntza erromantzeetako artikuluaren erabilera ezak dituzten antzekotasunak azaltzen ditugu. 9. atalean ondorio batzu agertzen ditugu.
2. Orain arteko ikuspegia : Komunztaduragabeak masa izenak dira
7 Euskaltzaindiak (1985 :223-224) zenbatzaile ahul lausoen komunztadura falta masa izenen numero markatze ezarekin parekatzen du.
(6) a. Haragi asko jaten du b. Haragi asko jaten ditu
8 Numero komunztaduraren presentziak (6b)ko masa izaeradun haragi izenaren interpretazio zenbagarria bultzatzen du, haragi mota indibidualizatuen multzo bat edo. Euskaltzaindiaren gramatikak izen zenbagarriekin numero komunztadurarik ez erabiltzeak kontrako efektua bultzatzen duela ematen du aditzera. Ondorengo esaldiak ematen ditu gramatikak :
(7) a. Liburu asko erosi dut Liburu asko erosi ditut
9 b. Euskaltzaindiaren (1985 :223) esanetan, (6a-7a) eta (6b-7b)k ez dute interpretazio bera : “…lehenbiziko adibidean liburu masa hartzen dugu gogoan. Bigarrenean, berriz, liburu bat, eta beste bat e.a.”. Beraz, komunztaduraren desagertzea zenbagarriak diren izenezko adierazpideen baitan zenbakaitzak direnengan komunztaduraren agertzeak eragiten duen tipo-aldaketaren kontrakoa eragingo luke : numero komunztadurak masak zenbagarri bihurtzen ditu ; numero komunztaduraren ezabatzeak izen zenbagarriak zenbakaitz bihurtuko lituzke.
Lapurdum, 13 | 2009 135
3. Komunztaduragabeko zenbatzaile sintagmen ustezko masa izaera
10 Badira hainbat arrazoi pentsatzeko komunztaduragabeko zenbatzaileek ez dutela masen edo izen zenbakaitzen gisa jokatzen. Intuitiboki, komunztadurarik agertzen ez duten zenbatzaile sintagmek ez dute masa izaera duten bestelako izenek duten esanahia. Pelletier-ek (1975) asmaturiko honako gogo-esperimentuak masa izen ohikoenen denotazioa agerian utziko luke. Bere gogo-esperimentuak bi tresna proposatzen ditu : Zirtzikagailu Unibertsala (Universal Grinder) eta Objektu-egile Unibertsala (Universal Objectifier). Imajina dezagun tresna bat edozer gauza txikitu dezakeena. Orain hartu edozein izen zenbagarrik denotatzen duen zer bat eta makina horretatik pasarazi. Izen berbera erabiltzen badugu makinaren beste aldetik pasatzen dena izendatzeko, izen horrek orain masa bat izendatzen du. Har dezagun sagar izena gure izen zenbagarri bezala, sagar bat Zirtzikagailu Unibertsaletik pasatzen baduzu jasotzen duzuna sagar xehatua da, hau da, masa denotatuko lukeen sagarra, (10) adibidean ulertzen duguna hain zuzen ere.
(8) Entsaladak sagar pixka bat dauka
11 Kontrako funtzioa izango luke objektu-egile unibertsala deituak. Bistan da gure komunztaduragabeko formek ez dutela horrelako zerbait izendatzen. (9) bezalako zerbaitek, bere adiera arruntenean, ikasleak osorik ditu :
(9) Ikasle asko ikusi dut gaurko batzarrean
12 Egia da Pelletier-en esperimentuak ez duela masa-izenen alor osoa besarkatzen. Ingelesezko furniture (edo euskarazko baxera), masa-izena da, baina baxera osoa eta baxera txikitua ez dira gauza bera. Pelletier-en esperimentua zenbagarri nahiz zenbakaitz izan daitezkeen izenei dagokiela esan genezake. Hor ere, ez dator bat komunztadura kentzerakoan zenbatzaile sintagmek erakusten duten interpretazioarekin :
(10) Plater honetan sagar asko ikusten dut Zenbakaitz : ‘sagar xehetu/puska’ Zenbagarri : ‘sagar ale’
13 Bi irakurketak itxuraz antzekoa den honako gaztelaniazko fenomenoarekin konpara ditzakegu :
Lapurdum, 13 | 2009 136
(11) a. Hoy hemos visto mucho Indurain
F0 DE Indurain ezaugarritzen duten bertuteen agerpen aski konplitu bat [hitz abstraktuak =masak] b. Hoy hemos visto a mucho Indurain
F0 DE ironiaz tour-aren garaian errepideak betetzen dituzten txirrindulari amateurrengatik esana
14 Lehen kasua (11a) Indurainek Galibierreko tontorra garaile igaro zuen egun gogoangarri haietako batean esan litekeen zerbait da : bere onenean agertu da txirrindularia, eta izen abstraktu gisa hartuta (Indurainen txirrindulari ahalmenak azaltzen dituen objektu abstraktu baten gisa)4 haren gaineko zenbaketa bat egiten dugu, bertute horien agerpen aski konplitua izan dela esanez. Bigarren kasuak, (11b)-k, ez digu hori esateko balio. Esaldia egoki egingo lukeen kontestu bat hauxe izango litzateke : tourraren garaia da, eta ohi bezala, errepideak mukuru daude txirrindulariak berdindu nahi dituzten zaleez. Haiei ironiaz erreferentzia eginez esan genezake (11b) bezalako zerbait. Bestela esanda, (11b)-k egitura atomiko garbia dauka, eta bizikletan ari diren gizabanakoez ari da, ezinbestean. Kontua da euskarazko komunztaduragabeko formak nahitaez (11b)-ren tankerakoak direla. (12) perpausak ez dezake, gure belarrietan behintzat, (11a)-ren adiera bera izan ; bai ordea (11b)-rena :
(12) Gaur Indurain asko ikusi dugu [(11b)-ren kidea bakarrik]
15 Euskarazko zenbatzaile sintagma komunztaduragabeek beraz ez dute beren oinarri atomikoa galtzen. Masa izenak eta komunztaduragabeko formak bereizten dituzten beste ezaugarri batzuk ondorio berberera garamatzate. Lonning-ek (1987) erakutsi bezala, masa terminoak ezin daitezke predikazio erlazioan agertu “homogenotasunaren” propietatea erakusten ez duten predikatuekin.5 Zenbagarriak bai :
(13) a. * Ur askok 300 kilo baino gehiago pisatzen du b. Zaldi askok 300 kilo baino gehiago pisatzen du
16 Aldiberean, masa izenez osaturiko zenbatzaile sintagmak predikatu gisa ager daitezke, ez ordea izen zenbagarriz osaturikoak :
(14) a. Eraztun hori urre asko da b. Zaku hori harri asko da d. * Multzo/talde hori ikasle asko da
17 Azkenik, komunztadura eza ez da asko-ren afera hutsa (ikus (1)). Beste zenbatzaile batzuk ere erakusten dute. Eta badira horien artean masa izenekin ezin ager daitezkeenak (izenaren masa denotazioa aldatu gabe) :6
Lapurdum, 13 | 2009 137
(15) a. * Zenbait ardo edan dugu (masa interpretazioan) b. * Hainbat ardo edan dugu (masa interpretazioan)
18 Orainarte, zenbatzaile ahul lauso komunztaduragabeak eta masa izenak zertan bereizten diren erakutsi dugu. Hemendik aurrerako ataletan, zenbatzaile komunztaduragabeek erakusten duten bariazioan zentratuko gara bereziki, bariazio horren deskribapen ahalik eta zehatzena emanez. Euskararen barnean gutxienez hiru sistema bereizi behar ditugula erakutsiko dugu : Mendebalde-Erdialdekoa, Trantsiziokoa deituko dugun bat (Lapurdin aurkitua) eta Ekialdekoa (Zuberoakoa).
4. Komunztadura gabeen erabilera : Mendebalde- Erdialdekoa
4.1. Komunztatzen ez diren zenbatzaileen distribuzio sintaktikoa
19 Mendebalde-Erdialdeko sistema honetan zenbatzaile ahul komunztaduragabeak edozein posizio sintaktikotan eta edozein kasu markarekin ager daitezke : subjektu (S) posizioan, kasu ergatiboarekin nahiz kasu absolutiboarekin (16a) ; zehar objektuaren (ZO) posizioan, kasu datiboarekin (16b) ; eta objektu zuzenaren (OZ) posizioan, kasu absolutiboarekin (16c).
(16) a. Subjektua : Kasu erg. : Azkenean gazte asko-k altxatu behar izan zuen harria Kasu abs. :Ikasle asko etorri da festara b. Zehar objektua : Kasu dat. : Ugazabak langile asko-ri eskatu dio laguntza c. Objektu zuzena : Kasu abs. : Mirenek liburu asko ikusi du liburutegian
4.2. Komunztaduragabeen izaera distributiboa
20 Zenbatzaile ahul komunztaduragabeen propietate bereizgarrietako bat beren izaera distributiboa da (Etxepare, 2000). Propietate honek noski, murriztapen batzuk ezartzen ditu zenbatzaile ahul komunztaduragabeak konbina daitezkeen predikatuekiko.
4.2.1. Irakurketa kolektibo eta distributiboak
21 Har dezagun (17) eta (18) adibideen arteko kontrastea :
(17) Azkenean gazte askok altxatu behar izan zuten harria
F0 F0 D6 kolektiboa D6 distributiboa
Lapurdum, 13 | 2009 138
(18) Azkenean gazte askok altxatu behar izan zuen harria
F0 F0 2A kolektiboa D6 distributiboa
22 (17)-n zenbatzaile ahula aditzarekin komunztatzen da, eta esaldiak bi irakurketa izan ditzake : bata distributiboa, non taldeko gazteek harria bakarka altxatu zuten, eta bestea kolektiboa, non gazteen multzoak elkarrekin altxatzen duen harria. (17)-k tarteko irakurketak ere baimentzen ditu. Irakurketa distributibo hauek ohikoak dira entitate zenbagarri pluralez ari garenean (ikus Krifka, 1992). (17)-ko adibideak ez bezala, (18)-k irakurketa distributibo hertsia baizik ez du onartzen, zeinetan gazteek harria banan-banan altxatzen duten eta ondorioz gazteak adina harri altxatze egongo diren.
23 4.2.2. Predikatu klaseak
24 Zenbatzaile komunztaduragabeak distributiboak badira, hemendik jarraitzen dena da banakako interpretazioa onartzen ez duten predikatuekin ez direla ondo joango. Komunztaduradunek berriz, ez dute inolako arazorik izango predikatu klase honekin konbinatzeko. Predikzioa, ondorengo adibideek garbi erakusten duten bezala, betetzen da.
(19) a. Ikasle ohi askok festa horretan topo egin zuten b. * Ikasle ohi askok festa horretan topo egin zuen
(20) a. Lantegian, langile asko batzartu dira b. ?* Lantegian, langile asko batzartu da
(21) a. Mozio hori, zinegotzi askok adostu zuten b. * Mozio hori, zinegotzi askok adostu zuen
(22) a. Jonek liburu asko ordenatu ditu b. ? ? Jonek liburu asko ordenatu du
25 Batzartzeak edo adostasun batetara iristeak indibiduo baten baino gehiagoren partehartzea eskatzen duten erlazioak adierazten dituzte eta irakurketa kolektiboak bultzatzen dituzte. Modu honetako erlazioak adierazten dituzten predikatuak ez dira bateragarri zenbatzaile komunztaduragabeekin.
4.2.3. Elkarkariak
26 Zenbatzaile komunztaduragabeez hornituriko sintagmek beti interpretazio plurala duten arren, elkarkariak ezin txerta daitezke hauek agertzen diren testuinguruetan.
(23) a. Ikasle askok elkarren/bata bestearen antz handia dute b. * Ikasle askok elkarren/bata bestearen antz handia du
Lapurdum, 13 | 2009 139
(24) a. Irakasle askok elkar/bata bestea iraintzen dute b. * Irakasle askok elkar/bata bestea iraintzen du
27 Heim, Lasnik eta May (1991) : elkarkariek badute (elkarkari izate hutsagatik, hots beren egitura logikoan) distributiboa den atal bat, zenbait hizkuntzatan agerikoa dena (each other). Zenbatzaile distributiboek plurala den multzo baten baitan operatzen dute. Distribuzio operadorearen zeregina multzo plurala banakako aletan banatzea da eta ale bakoitzari buruz predikazio bat ahalbidetzea. Honek esan nahi du ezin dela bi aldiz distribuzioa egin. Lehenengo banaketak multzo plurala banako aletan desegin du dagoeneko, eta banako ale horietan ezin da berriro distribuziorik egin. Komunztaduragabeko asko distributiboa da berez. Heim, Lasnik eta May-k arrazoia badute orduan (b) kasuetan bi distribuzio operadoreren aurrean gaude, eta horietako batek ez du banaketarik egiten ahal. Problema beraz semantikoa da. Ez da gauza bera gertatzen pluraleko formekin : hauek ez dute nahitaez interpretazio distributiborik. Hortaz operadore distributibo bakarra elkarkariak berak ekarritakoa da.
28 Konpara dezagun (24b) (25)ekin, non euskarako berezko zenbatzaile distributiboa den bakoitz erabiltzen dugun. 7 Bakoitz, distributibotasunari dagokionean, komunztaduragabeko zenbatzaile ahulak bezala portatzen da :
(25) * Ikasle bakoitzak elkar ikusi du
4.3. Predikatu thetiko eta kategorikoak
29 Euskaraz, espainolez bezala (ikus Lujan, 1981 ; Schmitt, 1992 ; Fernández Leborans, 1999), kopula lokatiboa eta kopula ezaugarriztatzailea desberdintzen ditugu (Etxepare, 2003). Intuitiboki, egon kopula lokatiboak une jakin bateko ezaugarria ezartzen dio predikazioaren subjektuari (26b), izan kopulak berriz berezko eta betiereko propietate bat lotzen dio (26a).
(26) a. Jon oso barregarria da b. Jon oso barregarri dago (mozorro horrekin)
30 Zenbatzaile komunztaduragabeak ezin ager daitezke izan kopuladun predikatuen subjektu bezala :
(27) a. Ikasle asko altuak/azkarrak dira b. * Ikasle asko altua/argia da
31 Aldiz, ez dute inolako arazorik egon kopuladun predikatuen subjektu bezala agertzeko :
Lapurdum, 13 | 2009 140
(28) a. Ikasle asko gaiso(rik) daude egunotan b. Ikasle asko gaiso(rik) dago egunotan
32 Bi kasu hauen arteko desberdintasuna Egoera-Mailako (EM) eta Izaera-Mailako (IM) predikazioen arteko desberdintasuna bezala defini daiteke (Carlson, 1979 ; Kratzer, 1989, 1995). Beraz, badirudi, zenbatzaile komunztaduragabeak EM predikatuekin bakarrik ager daitezkeela.
33 Bereizketa honen inguruan hausnarketan hasi baino lehen, beharrezkoa deritzogu bereizketa hau azalduko lukeen arrazoi hutsal bat baztertzea. Artiagoitia (1994) ohartzen da euskarazko IM predikatuak artikuluaz lagundurik agertu behar dutela (ikus Eguren 2006 azapen posible batetarako). Artikuluak nahitaez numero ezaugarriak dakartza berarekin. Zenbatzaile komunztaduragabe lausoek inolako numero markarik ez dutenez, (27b)ren ezgramatikaltasunaren arrazoia honakoa izan liteke : zenbatzaile komunztaduragabeak ez du numero tasunik eta horrenbestez ez daiteke numero tasunak dituen predikatuarekin batu. Arazoa ez dago halere numero markaren presentziara mugatua. Hartu esate baterako euskarazko -ago atzizki konparatiboa. Atzizki hau erroari lotzen zaio zuzenean :
F0 (29) [Adjektiboa handi] + ago AE handiago
34 Aldaera batzutan, atzizki konparatiboa predikatuari lotzen zaionean numero morfologia hautazko bihurtzen da :
(30) Ikasleak azkarrago(ak) dira hemen han baino
35 Numero zehaztapenik erakusten ez duten predikatuak ere –h.d. adjektiboa numero markarik gabe agertzen den kasuetan ere–, ezin daitezke komunztatzen ez diren zenbatzaileekin konbinatu, (31b)k erakusten duen bezala :
(31) a. Ikasle asko gu baino azkarrago/altuago dira b. * Ikasle asko gu baino azkarrago/altuago da
36 Badirudi beraz, arazoa ez dela numero markaren presentziaren ondorio, baizik eta predikatu motaren araberakoa.
37 (31a) eta (31b)ko adibideen arteko kontrastearen beste azalpen posible bat ere baztertu nahiko genuke. Ikuspegi batzuen arabera, EM eta IM predikatuak egitura informatiboaren aldetik ere bereizten dira (cf Raposo & Uriagereka, 1995). Ideia honi jarraituz, Raposo & Uriagerekak (1995) IM predikatuen subjektuak topiko bezala analizatu beharko liratekela argudiatzen dute. Japonieraz adibidez, IM predikatuen subjektuak –wa topiko markatzailearekin agertzen dira, EM predikatuen subjektuak ez bezala. Diferentzia honi helduaz, izan liteke zenbatzaile komunztaduragabeak topiko posizioan egoteko gai ez izatea ? Entitate espezifikoei erreferentzia egiteko zailtasunak
Lapurdum, 13 | 2009 141
badituzte ere (ikus. 4.4 atala), zenbatzaile komunztaduragabeek ez dute arazorik topiko izateko, (32)k erakusten duen bezala.
(32) Ikasle asko BERANDU etorri da gaur
38 (32)n berandu adberbioak galdegai funtzioa betetzen du. Jakina da euskaraz galdegaiak aditzaren aurreko posizioa bete behar duela. Hau aditza-bigarren fenomeno bezala tratatu izan da (ikus Ortiz de Urbina, 1989). Analisi honetan, galdegaia perpausaren konplementatzaile eremuan dagoen posizio sintaktiko batera mugitzen da, eta aditza gehi laguntzailea erakartzen ditu atzetik. Mugimendu honek gaur denbora adberbioa aditzaren ondoko posizioan uzten du. Galdegaiaren analisi sintaktiko zuzena edozein dela ere (ikus Uriagereka, 1999 ; Elordieta, 2001 ; Arregi, 2003 ; Irurtzun, 2007 ; Etxepare and Uribe-Etxebarria, 2008), deskriptiboki argi geratzen dena da (32) adibideak foko sintaktikoa daukala. Fokoaren ezkerretara agertzen diren elementuak topiko bezala interpretatu ohi dira, eta (32)n, topiko posizioa zenbatzaile komunztaduragabeak betetzen du. (31b)ren ezgramatikaltasuna ez da beraz subjektua topiko izatearen ondorio.
4.4. Enumerazioa eta anafora
39 Komuntatzen diren zenbatzaileekin alderatuz, zenbatzaile komunztaduragabeek erakusten duten beste propietate bat da indibiduo zehatz eta espezifikoei ezin dietela erreferentziarik egin. Horrela, komunztaduragabeak, komunztaduradunak ez bezala, ezin daitezke anaforen aitzindari izan, (33b)n erakusten denez.
(33) a. Bezero askoi sartu dira gaur. _i ez dira oso pozik atera
b. * Bezero askoi sartu da gaur. _i ez da oso pozik atera
40 (34) adibidean enumerazio kasuak erakusten ditugu : Zenbatzaile komunztaduradunek indibiduo zehatzen enumerazioa inolako arazorik gabe baimentzen dute, hau da, posible da hitzegiten ari garen multzoko kideei erreferentzia egitea, (34a). Aldiz, zenbatzaile komunztaduragabeekin konbinatzen den izenaren denotazioaren enumeraziorik ezin egin daiteke, (34b).
(34) a. Jonek ikasle asko ikusi ditu : Jon, Mikel, Pello, Martxel… b. * Jonek ikasle asko ikusi du : Jon, Mikel, Pello, Martxel…
4.5. Zenbatzaile kardinalak
41 Lehen sistema honen beste propietate bat da kardinalek, gainerako zenbatzaile ahulek ez bezala, komunztadura egin behar dutela. Esaldia gramatikala izango bada, kardinalek beti numero komunztadura erakustsi behar dute. Eta hau zeinnahi posiziotan :
Lapurdum, 13 | 2009 142
(35) a. Hiru lagun etorri *da/dira b. Jonek hiru ikasleri esan *dio/die festara etortzeko c. Jonek hiru ikasle ikusi *du/ditu festan
5. Trantsizio Sistema : “Lapurdikoa”
5.1. Komunztatzen ez diren zenbatzaileen distribuzio sintaktikoa
42 Trantsizio sistema deitu dugun honek badu alderik zenbatzaile komunztaduragabeen distribuzioan Mendebale-Erdialdeko sistemarekin konparatuta. Han zenbatzaile komunztaduragabeak posizio sintaktiko guztietan ager badaitezke ere, honetan ez da horrela gertatzen : S posizioan agertu daitezke, baina bakarrik kasu absolutiboarekin (36a), kasu ergatiborik ez dute onartzen (36a) ; ZO posizioan agertu daitezke, kasu datiboarekin (36b), eta baita OZ posizioan ere, kasu absolutiboarekin (36c). Beraz, arazoa zenbatzaile komunztaduragabea kasu ergatiboarekin konbinatzean sortzen dela ematen du.
(36) a. Subjektua : Kasu erg. : * Azkenean gazte anitzek altxatu behar izan zuen harria Kasu abs. : Ikasle anitz jin da festara b. Zehar objektua : Kasu dat. : Ugazabak langile anitzi eskatu dio laguntza c. Objektu zuzena : Kasu abs. : Mirenek liburu anitz ikusi du liburutegian
5.1. Komunztaduragabeen izaera distributiboa
5.1.1. Irakurketa kolektibo eta distributiboak
43 Sistema honetan, komunztaduragabeak kasu ergatiboa erabiliz agertu ezin daitezkenez (ikus (36a)), zaila da jakiten beren izaera benetan distribuziozkoa den ala ez. Izan ere, zerbaitek irakurketa distributiboak bultzatzen dituen ala ez jakiteko modurik errezena S posizioan agertzen deneko adibideak baitira.
(37) Azkenean gazte anitzek altxatu behar izan zuten harria
F0 F0 D6 kolektiboa D6 distributiboa
(38) * Azkenean gazte anitzek altxatu behar izan zuen harria
F0 2A kolektiboa * distributiboa
44 (37)ko adibidean, zenbatzaile ahul komunztaduradun batekin subjektu posizioan, bi irakurketa lortu ditzakegu, kolektiboa eta distributiboa (lehenengo sisteman gertatzen
Lapurdum, 13 | 2009 143
zen bezala). Kontua da, zenbatzaile komunztaduragabeak kasu ergatiborik ez onartzeak (38) bezalako esaldi bat zuzenean ezgramatikala egiten duela, eta ondorioz, irakurketa posibleak zein diren eta (37)rekin alderik badagoen ezin esan daitekela.
45 Hala ere, hurrengo bi azpiataletan erakusten dugu Trantsizioko sistema honetan zenbatzaile komunztaduragabeen propietateen artean distributiboak izatearena ere badagoela.
5.1.2. Predikatu klaseak
46 Zenbatzaile komunztaduragabeak distributiboak badira banakako interpretazioa onartzen ez duten predikatuekin ez dira ondo joango. Predikzioa, (39-41) adibideek garbi erakusten duten bezala, bete egiten da sistema honetan ere. Komunztaduradunek berriz, ez dute inolako arazorik predikatu klase honekin konbinatzeko.
(39) a. Lantegian, langile anitz bildu dira b. ?* Lantegian, langile anitz bildu da
(40) a. Jonek liburu anitz sailkatu ditu b. ? ? Jonek liburu anitz sailkatu du
(41) a. Mikelek ikasle anitz ikusi ditu elkarrekin b. * Mikelek ikasle anitz ikusi du elkarrekin
5.1.3. Elkarkariak
47 Elkarkarien adibideak ere gauza bera erakustera datoz, hau da, sistema honetan zenbatzaile komunztaduragabeek izaera distributiboa dutela. Lehenengo sisteman bezalaxe, komunztaduragabeak ezin ager daitezke elkarkariekin batera, (42b) adibideak erakusten duen bezala.
(42) a. Gazte anitz joaten dira elkarrekin (ostatu horretara) b. * Gazte anitz joaten da elkarrekin (ostatu horretara)
48 Are gehiago, aurreko adibidetik elkarrekin-en ordez bakarrik erabiltzen baldin badugu, esaldia erabat gramatikal bihurtzen da, (43b), komunztaduragabeen izaera distributiboa agerian utziz. Komunztatzen diren zenbatzaile ahulek ez dute arazorik ez adibide batean ez bestean agertzeko, desberdintasuna bakarra izango da : (42a)n irakurketa kolektiboa bakarrik lortuko dute, (43a)n ostera, irakurketa distributiboa bakarrik.
(43) a. Gazte anitz joaten dira bakarrik (ostatu horretara) b. Gazte anitz joaten da bakarrik (ostatu horretara)
Lapurdum, 13 | 2009 144
5.2. Predikatu kategoriko eta thetikoak
49 Trantsizio sistemako zenbatzaile komunztaduragabeak Mendebalde-Erdialde sistemako zenbatzaile komunztaduragabeak bezala portatzen dira eta ezin ager daitezke predikatu kategorikoekin, (44b).
(44) a. Ikasle anitz handiak/azkarrak dira b. * Ikasle anitz handia/argia da
50 Aldiz, eta berriro ere lehenengo sistemako portaera berdina erakutsiz, predikatu thetikoekin ez dute inolako arazorik agertzeko, (45b) eta (46)n ikus daitekeenez.
(45) a. Ikasle anitz gaiso(rik) daude egunotan b. Ikasle anitz gaiso(rik) dago egunotan
(46) Anitz ikasle bada eri denik egunotan
5.3. Enumerazioa eta anafora
51 Espero bezala, eta lehen sisteman gertatzen denaren pare, Trantsizio sisteman ere zenbatzaile komunztaduragabeek ezin diezaiekete indibiduo zehatz eta espezifikoei erreferentziarik egin. Ondorioz, komunztaduragabeak ezin daitezke anaforen aitzindari izan (47b)n erakusten denez, ez eta berekin konbinatzen den izenaren denotazioaren enumeraziorik egin, (48b)
(47) a. Bezero anitzi sartu dira gaur. _i ez dira oso pozik atera
b. * Bezero anitzi sartu da gaur. _i ez da oso pozik atera
(48) a. Jonek ikasle anitz ikusi ditu : Jon, Mikel, Pello, Martxel… b. * Jonek ikasle anitz ikusi du : Jon, Mikel, Pello, Martxel…
5.4. Zenbatzaile kardinalak
52 Berriro ere lehen sistemaren pare, zenbatzaile kardinalek ez dute komunztaduran alternantziarik erakusten sistema honetan ere : beti numero komunztadura erakusten dute beren posizio sintaktikoa edozein dela ere.
(49) a. Hiru lagun etorri *da/dira b. Jonek hiru ikasleri esan *dio/die festara etortzeko b. Jonek hiru ikasle ikusi *du/ditu festan
Lapurdum, 13 | 2009 145
53 Beraz, Mendebalde-Erdialdeko sisteman eta Trantsiziokoaren arteko desberdintasun nagusia subjektu ergatiboaren ingurukoa da. Lehen sisteman komunztaduragabeek kasu ergatiboarekin konbinatzeko arazorik ez duten bitartean, Trantsizio sisteman hau ez da posible.
6. Hirugarren sistema : “Zuberoakoa”
6.1. Komunztaduragabeen distribuzioa
54 Zuberoakoa deitu dugun hirugarren sistema honen deskribapena egiteko Coyos-en (1999) Arbailako hizkeraren deskripzioan oinarritu gara. Sistema honetan ere, Trantsizio sisteman gertatzen zenaren antzera, zenbatzaile komunztaduragabeak ezin daitezke agertu posizio sintaktiko guztietan. S posizioan agertu daitezke, baina bakarrik kasu absolutiboarekin (51a), kasu ergatiborik ez du onartzen (50a). ZO posizioan ere ezin daitezke agertu, beraz, ez dute kasu datiboarekin agertzerik onartzen (52). Hona Coyos-en (1999 : 232-234) aipamen bat : “N avec le datif et déterminé par un quantificateur indéfini : si l’indice de datif est present dans le syntagme verbal, ce sera celui avec le pluriel”. Aldiz, OZ posizioan, kasu absolutioarekin, ez dute inolako arazorik agertzeko eta komunztatzea arrarotzat jotzen da, forma komunztaduragabea naturalena litzatekeelarik, (53).8
(50) Subjektua : Kasu erg. : a. * Auzo anitzek jan du b. Auzo anitzek jan dute
(51) Subjektua : Kasu abs. : a. Auzo anitz jin da b. Auzo anitz jin dira
(52) Zehar objektua : Kasu dat. a. Ugazabak langile anitzi eskatu die laguntza b. * Ugazabak langile anitzi eskatu dio laguntza
(53) Objektu zuzena : Kasu abs. : Mirenek arraultze anitz jan du
6.2. Zenbatzaile kardinalak
55 Aurreko bi sistemetan ez bezala, Zuberoako sistema honetan kardinalak komunztatu gabe erabil daitezke. Halere, beren distribuzio sintaktikoa oso murriztua da. Komunztadurarik erakusten ez duten kardinalak ezin erabil daitezke S posizioan.
Lapurdum, 13 | 2009 146
Subjektua kasu absolutibo edo ergatiboarekin azaltzeak ez du eraginik gramatikaltasunean, (54) eta (55) adibideek erakusten duten bezala.
(54) Absolutibo : a. * Hiru ikasle jin da b. Hiru ikasle jin dira
(55) Ergatibo : a. * Hiru ikaslek egin du b. Hiru ikaslek egin dute
56 ZO posizioan Coyos-en (1999 : 232-234) aipamen bat dakarkigu berriro ere : “N avec le datif et déterminé par un numéral : si l’indice de datif est present dans le syntagme verbal, ce sera celui avec le pluriel”. Hau da, [Num+Izena+dat] egiturak ditugunetan, komunztadura beharrezkoa da (56b)ren ezgramatikaltasunak erakusten duen bezala.
(56) a. Ugazabak hiru ikasleri eskatu die laguntza b. * Ugazabak hiru ikasleri eskatu dio laguntza
57 OZ-ren posizioan azkenik, ez dago inolako arazorik zenbatzaile kardinala komunztatu gabe erabiltzeko, (57-59) adibideetan ikus daitekeenez.
(57) a. Bi urrats egin du (Coyos 1999 : 232-234) b. Bi urrats egin ditu
(58) …galduduc bi lekhu, bi guiçon galant bay eta thonatu, hiruor legnu charmant… (Etchahun 1833 : Desertuko Ihicic)
(59) …hiruor andere aguertuco çaiola… (Cerquand 1875 : Le Sabot de Barantol)9
7. Komunztaduragabeen portaera hiru sistemetan : laburbilduz.
58 Laburbilduz, (60)ean duzue hiru sistemetan zenbatzaile ahulek eta zenbatzaile kardinal komunztaduragabeek erakusten duten portaera :
(60) Zenbatzaile ahulen eta kardinalen erabilera komunztaduragabea
Lapurdum, 13 | 2009 147
8. Artikuluaren erabilera (eza)
8.1. Zubereraz
59 Komunztatzen ez diren zenbatzaile kardinalek erakusten duten distribuzioa zubererako izen biluziek agertzen dutena dakarkigu burura. Zubereraz posible da izen biluziak, hau da, izena bakarrik, artikulu, zenbatzaile ahul edo zenbatzaile kardinalik gabe, OZ posizioan erabiltzea.10
(61) a. Bortüan ikusi dut behi, ardi eta mando (Coyos 1999 : 232) b. Dembora da (…) içan deçadan diru (Bourciez 1895)11 c. Sagar ebatsi dü (Manterola 2006)
60 Izen biluzi hauek interpretazio esistentziala (Carlson 1977) deitua lortzen dute. Interpretazio esistentziala diogunean esan nahi dugu (61)ko adibideetan ez garela behi, ardi, edo mando jakin (espezifiko) batzuen gainean hizketan ari, ez eta diru kantitate jakin baten gainean ere. Pentsatzekoa da irakurketa espezifikoa lortzeko, artikuluak pluraleko forman agertu beharko lukeela. Bestela esanda, ematen du zubererako izen biluziek pluraleko interpretazioa dutela. (61)ko adibideetan izenak denotatzen duen multzoak elementu bat baino gehiago izan behar du.
61 Erabilera hau ez da posible ez S (dela kasu ergatiboan, dela absolutiboan) ez ZO posizioan ere (62-63) adibideek argiro erakusten duten moduan.
(62) Subjektua : a. Erg. : *Ikaslek egin du hori Ikasleek egin dute hori b. Abs. : *Ikasle jin da Ikasleak jin dira
Lapurdum, 13 | 2009 148
(63) Zehar objektua : a. *Ikasleri eman diot liburu b. Ikasleei eman diet liburu
8.2. Beste hizkeretan
62 Zubererako artikuluaren erabilera hau erabat aldentzen da beste hizkeretako artikuluaren erabileratik. Gainerako euskalkietan izen biluziak ezinezkoak dira eta artikuluaren presentzia ezinbestekoa da esaldia gramatikala izango bada (cf. Laka 1993, Artiagoitia 1997, 2002).12
(64) a. * Mendian ikusi ditut behi, ardi eta mando b. Mendian ikusi ditut behiak, ardiak eta mandoak Ikasleak jin dira
(65) a. * Ricardok eta biok ardo edan dugu bazkaltzeko b. Ricardok eta biok ardoa edan dugu bazkaltzeko
63 Hizkera hauetan, (hau da, Mendebalde-Erdialdeko eta Transizioko sistemetan), (64b) eta (65b)ko artikuludun objektuek bi interpretazio jaso ditzakete : (i) espezifikoa (multzo edo kantitate jakin, ezagun baten gainean ari garela ; frantsesko les, espainoleko los edo ingeleseko the determinatzailearekin lortuko genukeena) ; (ii) esistentziala (multzo edo kantitate ez-jakin, ezezagun batetaz ari garela ; ikus 8.3. atala)
8.3. Hizkuntza erromantzeak
64 Aipatu berri dugun zubererako izen biluzien distribuzioak eta artikuluaren erabilera ezak hizkuntza erromantzeen portaera dakarkigu gogora (batzuena behinik behin). Espainieraz adibidez, izen biluziak posible dira argumentu posizioan, baina OZ posizioan bakarrik gerta liteke hau (66a, b, c)k erakusten duten bezala (edo aditzaren ondorengo S posizioan, (66d)) ; ikus Bosque (1996) espainierako izen biluzien inguruan.
(66) a. Juan ha comido patatas b. Pedro ha visto leones c. Mikel ha bebido café d. Llegaron estudiantes
65 (66)ko izen biluziek, zubereran gertatzen den bezalaxe, interpretazio esistentziala deitua lor dezakete bakarrik.
66 S posizioan berriz, determinatzailearen presentzia beharrezkoa da esaldia gramatikala izango bada, (67).13
Lapurdum, 13 | 2009 149
(67) a. *(Los) médicos trataron de salvar al niño que se moría b. *(Los) estudiantes han comido patatas c. *(Los) dinosaurios están extintos d. *(Las) girafas son altas
8.3.1. Numero marka : Espainiera vs. Zuberera
67 Antzekotasunak antzekotasun, bada desberdintasun esanguratsu bat zubererako izen biluzien eta hizkuntza erromantzeetako izen biluzien artean, numero marka hain zuzen ere. Espainoleko izen biluziek –s plural markaren presentzia ezinbestekoa duten bitartean (68), zubererako izen biluziak benetako izen biluziak dira eta inolako markarik gabe agertzen zaizkigu (69).
(68) Espainoleko izen biluziak : patata-s, leone-s, estudiante-s…
(69) Zubererako izen biluziak : behi, ardi, mando…
68 Halere, ohar gaitezen, zubererako izen biluzien numero marka ezak ez du hauen pluraltasuna ezabatzen (ikus (61))14 eta beren interpretazioa beti da plurala.
69 Gauzak horrela, sortzen zaigun galdera ondorengoa da : zubererako izen biluziek agerikoa ez den berezko plural marka ote dute ? Euskaraz, ageriko numero marka –k da. –k pluralgilea artikuluaren presentziari hertsiki lotua dago (ikus Etxeberria 2005). Etxeberria eta Etxeparek berriz (2008, agertzekoa) proposatzen dute (Borer-i jarraiki, 2005), pluraltasuna bi mailatan markatua dela hizkuntza naturaletan : numero buru baten bitartez batetik (euskaraz –k) eta bestetik klasifikatzaile izaerako buru baten bitartez, izen biluzi zenbagarriak zenbaketa funtziorako pluralizatu egiten dituena. Erdialde eta mendebaldeko hizkeretan, hori zenbatzaile ahul baten laguntzarekin egin daiteke bakarrik. Zubereraz berriz, iduri luke berez ager daitekeela izen soilari lagunduaz. Klasifikatzaile honek ez luke aztarna fonologikorik utziko, baina izen zenbagarri biluzien pluraltasunaren eragilea izango litzateke. Zubererak izen biluziak baimentzen dituen kontestu beretan ager daitezke zenbatzaile kardinalak komunztadurarik gabe. Bi fenomenoen arteko lotura zehatza zein den ikerkizun uzten dugu momentuz (ikus Etxeberria eta Etxepare, prestatzen).
9. Ondorioak
70 Euskarazko zenbatzaile ahulek pluraleko komunztadurarik gabe agertzeko aukera dute. Artikulu honek fenomeno horren baitan gertatzen den bariazio dialektala aztertu du. Azterketa honek gutxienez hiru sistema bereizi behar ditugula erakusten du : mendebalde-erdialdekoa deitu duguna, trantsiziokoa (Lapurdiko hiztun zenbaitetan aurkitu duguna) eta ekialdekoa deitu duguna, Coyos-en (1999) arbailetako hizkeraren azterketan oinarrituz agertu duguna. Diferentziak bi mailatakoak dira : batetik,
Lapurdum, 13 | 2009 150
komunztadura eza zein kontestu sintaktikotan gertatzen den. Erdialdeko- mendebaldeko hizkerek argumentu guzietan agertzen dute ; trantsiziokoak ez du ergatiboarekin agertzen, eta ekialdeko hizkerek absolutiboekin bakarrik onartzen du. Bestetik, fenomenoa erakusten duten zenbatzaileen multzoa bera da bariazio eragile : zubereraz, zenbatzaile kardinalek ez dute zertan pluraleko komunztadura egin ; beste sistemetan komunztadura ezinbestekoa da. Diferentzia hau beste batekin lotzen da iduriz : bakarrik zubereraz dira posible izen biluziak. Izen biluzi hauek zenbatzaile kardinal komunztaduragabeek agertzen duten distribuzioa ia berdina erakusten dute.
BIBLIOGRAPHIE
Artiagoitia, X. 2002. ‘The functional structure of Basque noun phrases’. In X. Artiagoitia et al. (eds), Erramu Boneta : Festschrift for Rudolf P. G. de Rijk. Vitoria-Gasteiz : ASJU (EHU-UPV). 73–90.
Aurrekoetxea, G. & X. Bidegain. 2004. Haur prodigioaren parabola Ipar Euskal Herriko 150 bertsiotan. Bilbo : ASJUren gehigarriak, XLIX.
Bosque, I. 1996. ‘Por qué determinados sustantivos no son sustantivos determinados. Repaso y balance’. In I. Bosque (ed), El Sustantivo sin Determinación. Madrid : Visor. 13–119.
Carlson, G. 1977. Reference to kinds in English. Doktorego tesia, Umass.
Chierchia, G. 1998. ‘Plurality of mass nouns and the notion of “semantic parameter”’. In S. Rothstein (ed), Events and Grammar. Dordrecht : Kluwer. 53–103.
Coyos, B. 1999. Le parler basque souletin des Arbailles : Une approche de l’ergativité. Paris : L’Harmattan.
Etxeberria, U. 2005. Quantification and domain restriction in Basque. Doktorego tesia, UPV-EHU & HiTT.
---- 2007. ‘Definites can be existentially interpreted’. Proceedings of CLS 43. Chicago.
---- 2008. ‘On quantification in Basque and on how some languages restrict their quantificational domain overtly’. In L. Matthewson (ed.), Quantification : A crosslinguistic perspective. London : Emerald
Etxeberria, U. & R. Etxepare. 2008. ‘Izen eta Gertakarien Gaineko Kuantifikazioa’. In X. Artiagoitia et al. (eds.), Gramatika Jaietan. Patxi Goenagaren Omenezko Liburua. Vitoria-Gasteiz : ASJU.
Etxeberria, U. & R. Etxepare. agertzekoa. ‘When Quantifiers won’t agree’. In Blanca Urgell et alia (eds.), Mitxelena Katedraren Agiriak. EHU.
Etxepare, R. 2000. ‘Asko-ren zenbait alderdi’. Lapurdum V.
Euskaltzaindia. 1985. Euskal Gramatika Lehen Urratsak I. Iruñea.
Gándara, A. & E. Santazilia. 2007. Zehaztapen batzuk artikuluaren erabileraz Bourciez korpusean. Eskuizkribua. UPV-EHU
Heim, I., H. Lasnik eta R. May. 1991. ‘Reciprocity and plurality’. Linguistic Inquiry 22 :1 : 63-101.
Lapurdum, 13 | 2009 151
Koslicki, K. 1999. ‘The semantics of mass predicates’. Noûs 33 :1, 46-91.
Kuroda, Y. 1972. ‘The categorical and the thetic judgement’. Foundations of Language 9, 153-185.
Manterola, J. 2006. ‘-a euskal artikulu definituaren gainean zenbait ohar’. In J. Lakarra & J. I. Hualde (ed.), Studies in Basque and Historical Linguistics in Memory of R.L. Trask - R.L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritzaz eta hizkuntzalaritza historikoaz. Donostia-Bilbo : Gipuzkoako Foru Aldundia-EHU. ASJUren gehigarriak. 651-676.
Milsark, G. 1977. Existential sentences in English. Doktoradutza tesia. MIT.
Ortiz de Urbina, J. 1989. Parameters in the grammar of Basque. Foris, Dordrecht.
Pelletier, J. & L. Schubert. 1989. ‘Mass expressions’. In D. Gabbay & F. Guenthner (eds.), Handbook of Philosophical Logic, IV, 327-407.
Rotaetxe, K. 1979. ‘Numeral eta aditzen arteko konkordantziaz’. FLV 32, 259-267.
Txillardegi. 1977. Oinarri bila. Donostia.
---- 1978. Euskal gramatika. Ediciones Vascas : Donostia.
Zabala, I. 2003. ‘Nominal predication : copulative sentences and secondary predication’. In J. I. Hualde & J. Ortiz de Urbina (eds.), A Grammar of Basque. Berlin : Mouton de Gruyter.
NOTES
1. Ikus Etxeberria (2005, 2007) euskal zenbatzaile sendoen eta ahulen arteko banaketa zein den eta banaketa hau zein propietateei zor zaien ikusteko. ‘Lauso’ terminoak kardinalitaterik zehazten ez duten zenbatzaile ahulak biltzen ditu. 2. Zenbait eta hainbat-ek ere alternantzia hau erakusten dute. Halere, zenbatzaile hauek beste propietate batzuk ere erakusten dituzte eta ez ditugu lan honetan landuko ; ikus Etxeberria & Etxepare (2008). 3. Ikus Etxeberria & Etxepare (2008, prestakuntzan). Mendebalde, erdialde eta ekialde terminoak Zuazo (1998)-ren banaketa dialektalarekin lotu behar dira. 4. Ikus Koslicki (1999) izen abstraktuen eta masen arteko loturaz. 5. Homogenoak diren predikatuak kumulatiboak eta banagarriak (divisive) dira (ikus Link 1983). 6. (15)-ko perpausak gramatikalak dira baldin eta ardo klaseak (Errioxakoa, e.a.) edo ardo kantitateak (edalontzi bat eta beste bat) zenbatzen baditugu, baina jakina, hori ez da masa irakurketa. Ikus 2 oinoharra. 7. Ikus Etxeberria (2005, 2008) bakoitz zenbatzaile distributiboaren propietateen deskribapen bat ikusteko. 8. Perpausak guk asmatutakoak dira. Coyos-ek (1999) ez du kasu hauetarako bertako perpausik agertzen. 9. Eskerrak Xarles Bidegain-i (58) eta (59) adibideen esistentziaz ohartarazteagatik. 10. Lan honetan ez dugu artikuluaren erabilera predikatu posizioan landuko (ikus Etxeberria prestakuntzan). 11. Gándara & Santazilia 2007 : (14)-tik hartutako adibidea. 12. Ikus besteak beste, Artiagoitia (2002) edo Etxeberria (2005, 2007), non euskarako determinatzailearen bi analisi posible aurkezten diren. Lan hauetan ez dira (ez interes ezagatik, noski ! !) zubererako datuak kontutan hartuak izan. 13. Ikus Bosque (1996 : 73 orr.). 14. Chierchia (1998) jarraituz, masen izaera pluraltasunarekin lotua dagoela onartzen dugu.
Lapurdum, 13 | 2009 152
RÉSUMÉS
Euskarazko zenbatzaile ahulek pluraleko komunztadurarik gabe agertzeko aukera dute. Artikulu honek fenomeno horren baitan gertatzen den bariazio dialektala aztertu nahi du. Azterketa honek gutxienez hiru sistema bereizi behar ditugula erakusten du : mendebalde-erdialdekoa deituko duguna, trantsiziokoa (Lapurdiko hiztun zenbaitetan aurkitu duguna) eta ekialdekoa deitu duguna, Coyos-en (1999) Arbailetako (Zuberoa) hizkeraren azterketan oinarritua. Diferentziak bi mailatakoak direla erakutsiko dugu : (i) komunztadura eza zein kontestu sintaktikotan gertatzen den. Erdialdeko-mendebaldeko hizkerek argumentu guzietan agertzen dute ; trantsiziokoak ez du ergatiboarekin agertzen, eta ekialdeko hizkerek absolutiboekin bakarrik onartzen du ; (ii) fenomenoa erakusten duten zenbatzaileen multzoa bera : zubereraz, zenbatzaile kardinalek ez dute zertan pluraleko komunztadura egin ; beste sistemetan komunztadura ezinbestekoa da. Diferentzia hau iduriz ekialdeko hizkerek (gainontzeko hizkerek ez bezala) izen biluziak erabiltzeko duten gaitasunarekin lotzen da : izen biluziek zenbatzaile kardinal komunztaduragabeen distribuzio ia berdina erakusten dute.
Basque weak quantifiers optionally agree with the inflected verb in number. This papers’ main aim is to study the dialectal variation shown by this phenomenon. The study will show that it is necessary to differentiate at least three systems : the western-central system, the transition system, and the oriental system. The differences are twofold : (i) some concern the syntactic contexts in which the optional agreement is allowed. The western-central system allows it with every argument position ; the transition system does not allow it with ergative case arguments, and the oriental system allows it only with absolutive case arguments ; (ii) the rest concern the set of quantifiers that permit optional agreement : in the oriental system, weak cardinal quantifiers need not agree with the inflected verb ; in the rest of the systems, agreement is obligatory in these cases. This difference appears to be related to the ability to use bare nouns within the oriental system : bare nouns show the same syntactic distribution as non-agreeing weak cardinal quantifiers.
INDEX
Keywords : weak quantifiers, mass terms, number agreement, distribution, bare nouns motscleseu zenbatzaile ahulak, izen zenbakaitzak, numero komunztadura, distribuzioa, izen biluziak Mots-clés : syntaxe, quantificateur, terme de masse, accord de nombre Thèmes : linguistique
AUTEURS
URTZI ETXEBERRIA
IKER UMR5478-CNRS [email protected]
RICARDO ETXEPARE
IKER UMR5478-CNRS [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 153
Bi datibo egitura ifar-ekialdeko zenbait hizkeratan
Ricardo Etxepare et Bernard Oyharçabal
NOTE DE L'AUTEUR
Lan hau hiru proiekturen laguntzaz egin da: ANRko TSABL proiektua (ANR-07- CORP-033), MCIko FFI 2008-00240 proiektua, eta Eusko Jaurlaritzaren ikerketa taldeak laguntzeko beka baten bitartez (GIC07/144-IT-210-07).
1. Sarrera
1 Ekialdeko zenbait hizkeratan, ohikoa da datiboa lekuzkoak iduri duten roletan aurkitzea :1
(1) a. Jaun erretora badoa elizako atearen gakoari (Lz.I, 235) b. Balkoin bat, bideari emaiten duena (Etc. OM, 130) c. Alemanen tankak oldartzen zirela …Maginot harresiari (Lz, VII, 53) d. Hurbiltzen da poliki-poliki bonetari (LZ.)
2 Erdialdeko eta mendebaldeko hizkeretan era horretako rolak leku postposizioen bitartez gauzatzen dira :
(2) a. Jaun erretora badoa elizako ate gakorantz/gakora b. Balkoi bat, bidera ematen duena c. Alemanen tankeak oldartzen zirela Maginot harresiaren kontra d. Hurbiltzen da poliki-poliki txapelera/txapelaren ingurura
Lapurdum, 13 | 2009 154
3 Leku datiboez aparte, ekialdeko hizkera berek badute txandakatzea deitu genezakeen zerbait datibo komunztaduraren eremuan (Oyharçabal, 1992 ; Ortiz de Urbina, 1995 ; Etxepare eta Oyharçabal, 2009 ; Fernandez eta Ortiz de Urbina, 2008). Ikus esate baterako pare minimotzat jo ditzakegun ondoko kasuak :
(3) a. Ez dezagun goizegi harria bota dohakabe horier ! (Etc.OM, 41) b. Orduan furia gorrian sartzen da, eta botatzen dio saindu-gaiari …aulki bat (Etc.FE, 62)
4 Artikulu honek bi fenomeno horiek lotuta daudela defendatzen du. Lau dira lotura hori egitea ahalbidetzen duten hipotesiak : • a. Ekialdeko hizkerek badituzte bi estrategia Hartzaile eta Helmuga rolak adierazteko : (i) bata postposizio bidezkoa, « leku-datibo » deitu ditugun horietan erakutsian gelditzen dena ; eta bestea (ii) aplikatiboa deituko dugun bat, buru funtzional jakin baten bitartez gauzatzen dena perpaus egituran, eta baldintza semantiko berezi batzu ezartzen dituena (ikus baitaere Oyharçabal, 2008). • b. « Lekuzkoa » deituko dugun datiboak, adposizioen interpretazioaren esparruan ibilbide hesitugabea (unbounded path) deitzen dena denotatzen du (Jackendoff, 1983, 1990, 1991 ; Higginbotham, 2001 ; Huijbregts eta van Riemsdijk, 2001 ; van Riemsdijk, 2007 ; Svenonius, 2004 ; Zwarts, 2005 ; Ramchand, 2008, besteak beste). • c. Lekuzko datibo hau aspektuaren esparrura ere hedatzen da, eta bertan lekuzko adierarekin lot daitekeen balio bat dauka : datiboz markaturiko elementuak ez dezake berez egoera aldaketa baten edo ibilbide baten amaiera puntua adierazi. • d. Horrenbestez, (3)ko txandakatzea ez da segitzen komunztaduraren balizko hautazko izaeratik. Haren azpian bi egitura desberdin daude : bata postposizionala eta bestea aplikatiboa. Alde honetatik, ekialdeko hizkera hauetan aurkitzen dugun txandakatzea Ingelesez (eta beste hainbat hizkuntzatan) aspaldi ezaguna den Double Object Construction/ Prepositional Object Construction txandakatzearen parekoa da, zenbait ikerlarik eman dioten interpretazioan (ikus horretarako Anagnastopoulou, 2003 ; Bleam, 1999 ; Cuervo, 2003 ; Harley, 2003 ; Romero, 1997 ; Levin, 2008, besteak beste).
2. Lan korpusa
5 Ondoan datozen eztabaida eta ondorioak korpus jakin baten gainean oinarriturikoak dira. Korpus horrek XX. mendearen bigarren erdiko ekialdeko hiru idazleren lanak biltzen ditu : Piarres Lartzabal, Jean-Baptiste Etcheberry eta Etienne Sallaberry. Ikus erreferentziak. Tarteka hizkera horietako egungo hiztunak, eta bestelako idatzizko lanak ere baliatu ditugu. Halakoetan, etsenpluaren iturburua ere jaso dugu. Hemengo gaien tratamendu zabalago baterako, ikus Oihartzabal (2008), Etxepare eta Oihartzabal (2009a,b), Etxepare (prestatzen), eta Fernandez eta Ortiz de Urbina (2008).
LEHEN ATALA 3. Leku datiboak noiz
6 Zerk mugatzen du ekialdeko « leku-datibo » hauen distribuzioa ?
Lapurdum, 13 | 2009 155
3.1. Mugimendu helburudunezko aditzak
7 Datiboaren kontribuzioa garbiago ikusiko da kasu konkretu bati helduaz. Hartu itzuli aditza. Aditz honek bi adiera ditu gure korpusean : batetik « hasierako lekura bueltatzea » esan nahi du ; bestetik « zerbaiti begira jartzea ». Lehen adieran, itzuli aditzak alatibozko helmuga hartzen du (3), erdialde eta mendebaldeko hizkeretan bezalaxe. « Zerbaiti buruz/zerbaiti begira jartzea » adierazten duenean berriz, datibozko jomuga bat hartzen du (4a) :
(3) a. Etxera itzuli da b. *Etxeari itzuli da
(4) a. Bizkarrez itzultzen da urari (Elizalde, Artho-xuriketan, armiarma.com-etik) b. Bizkarrez itzultzen da uretarat
8 (4a) eta (4b) konparatzen baditugu, bada adiera aldetik biak bereizten dituen zerbait : (4a) perpausak subjektua urari bizkar emanez jarri dela adierazten du, gorputza hartarako jiratuaz ; (4b) perpausak berriz, subjektua ura dagoen aldera gibelka mugitu dela esan nahi du.
9 Itzuli aditzaren bi adiera horiekkontzeptu eskema diferenteak errepresentatzen dituzte. Jackendoffen (1990) errepresentazio sistema baliatuaz, bigarren adiera hori honela eman genezake :
(5) Itzuli « Norbaiti/zerbaiti begira jartzea »
a. [EVENT INCH ( [ORIENT ([Thing…], [Path…])])]
b. [EVENT INCH ( [ORIENT ([Thing Subjektua], [Path Ura])])]
10 « Hasierako lekura bueltatu » adierak JOAN oinarrizko funtzio kontzeptuala duen bitartean, « norbaiti/zerbaiti begira jartzeak » NORANZKOA oinarrizko funtzioa dauka (Jackendoff-en sistemako ORIENT), eta honek ez du helmuga jakin baterainoko mugimendua galdatzen. Kontraste honek ondoko hipotesirako bidea ematen digu : leku datiboa deitu dugun hori helmugaratze bat adierazten ez duten mugimendu aditzekin agertzen da. Itzuli-ren kasuan, aditzak « x y-ri begira jartzea » adierazten duenean, eventuak ez du Gaia Helmugaraino eramaten. Datiboaren zeregina hori markatzea da. Helmuga terminoak berak desegokia ematen baitu kasu hauetan, Jomuga terminoa erabiliko dugu aurrerantzean NORANZKO funtzioaren leku argumentua adierazteko.
11 Itzuli bezala azter daiteke baitaere bihurtu aditza, bi adiera dituena gure korpusean : batetik « lehengora ekarri, bilakatu », bestetik « zerbaiti aurre egin ». Datibo markaren presentziak bereizten ditu bi adiera horiek :
(6) a. Gaizkira bihurtu da b. Gaizkiari bihurtzen delarik
Lapurdum, 13 | 2009 156
12 (6a) etsenpluak norbait gaizkira itzuli dela esan nahi du. (6b)k berriz norbaitek gaizkiari buru egiten diola.
13 Mugimendu aditzen sailean jarraituaz, abiatu aditzak « helmuga jakin batera joateko mugimendua egin » adieraz dezake, edo « bidean jartzea » besterik gabe. Datibodun kasuak bigarren adiera honetan bakarrik ulertzen ahal dira (7b) :
(7) a. Bidera abiatu da b. Bideari abiatu da
14 Alatibozko postposizioarekin predikatuak mugimendu bat adierazten du Gaia leku fisiko batera eramaten duena. Leku fisiko hori bidea da. Datiboarekin berriz subjektua abian jarri dela esan nahi dugu, bidea ez delarik helmuga, baizik eta subjektuak unean- unean ibiltzen duen espazio-tarte bat.
15 Beste horrenbeste gertatzen da joan aditzarekin, ondoko kontrastearen arabera :2
(8) a. Jaun erretora badoa elizako atearen gakoari b. #Jaun erretora badoa elizako atearen gakora (Ekialdean)
16 (8b)-k ekialdeko hizkeretan, erretorak atearen gakoan bukatuko duela aditzera ematen du. Pragmatikoki beraz, ezin onartuzkoa da. (8a)-k ez du irakurketa hori. Lartzabalen testuari begiratuta, erretora atearen gakoari buruz mugitzen dela esan nahi du.
17 Erori aditzak ere antzeko pareak osatzen ditu :
(9) a. Lurrera erori da b. Jainkoaren nahi sainduari erortzen diren arima jenerosak (Etc. BEB, 109)
18 Lehen kasuan, erori aditzak leku fisiko batean gertatzen den erorketa arrunta adierazten du. Bigarren kasuan, aldiz, « zerbaiti buruz makurtu » esan nahi du.
19 Kontraste horien barnean ulertu behar dira halaber mugimendu jomugaduna adierazten duten adizki ateliko edo burutugabeekin komunztadurarik gabe agertzen diren datiboak, hala nola jarraiki/segitu edo hurbildu aditzei dagozkienak. Aditz hauek ez dute helmuga jakin batean bukatzen den mugimendurik adierazten :
(10) a. Etsenplu oneri… jarraiki da bere debozionezko urhatsetan (Etc) b. Hurbiltzen da polliki bonetari (LZ., I, 113)
20 Hau baldin bada leku-datiboen azpian dagoena, ulertzen has gintezke zergatik zenbait predikatu klasek ez duten sekula halako datiborik erakusten : ez etorri/jin (11) ez eta heldu (12) aditzak ere ez dute leku datiborik hartzen. Biek ere buruturiko mugimendu bat adierazten dute, gaia helmuga jakin bateraino eramaten duena.
Lapurdum, 13 | 2009 157
(11) *Etxeari liburua heldu da
(12) *Etxeari eskale bat etorri/jin da
3.2. Jarrera-aldaketa aditzak
21 Hartu orain ondoko aditzak :
(13) a. Heien egitateeri begiak hetsi ditut (LZ., II, 74) b. Aphal dezagun burua jainkoaren nahi sainduari (Etc. FE, 179) c. Ederrak idekitzen du gogoa egiari (Sal. 180) d. Haien erranari behar dugu nahitaez plegatu (LZ.)
22 Kasu guzietan, absolutibozko argumentuak egoera aldaketa bat jasaiten du, eta egoera aldaketa hori datibozko argumentuari buruz (jomuga abstraktu bat) gertatzen da. Baina ez dago mugimendurik absolutibodun argumentua hartu eta helmugaraino eramaten duenik. Aitzitik, iduri du absolutibozko objektua dela datibozkoaren bidean paratzen dena, hura trabatuz. Goiko predikatu guziak honela deskriba daitezke : datiboak adierazten duen zerak badu ekiteko joera bat, absolutiboak nola edo hala zaildu egiten duena.
4. Leku datibotik aspektura
4.1. Iharduera aditzak
23 Leku datiboak helmugarainoko lekualdatze bat adierazten ez duten mugimendu aditzekin agertzen dira. Aspektu mailan, horren ordaina aditz atelikoak dira, berezko bukaera punturik erakusten ez duten aditzak. Sail honen barnean iharduera aditzak daude : ihardoki, jo, eta pentsatu, besteak beste.
(14) a. Bainan herriak ez dezake ihardok ikastegiari (Sal.183) b. Athe guzieri jotzen du (Etc. FE, 65) c. Biharkoari pentsatzen diat (LZ.)
24 Aditz hauek iharduera bat adierazten dute, eta iharduera horrek ez du berezko bukaera punturik. Ihardoki eta pentsatu-ren kasuan nabarmena da. Jo-ren kasuan interesgarria da ikustea zein kontestutan agertzen den datiboa. Jo bezalako aditz batek irakurketa bat baino gehiago izan dezake. Baina datibozko jomuga batez lagunduta agertzen den guzietan adiera semelfaktiboa da. Eman dezagun esate baterako, otoa aparkatu nahi dugula. Entseiatzera gindoazelarik atzeko horma jo dugu. (15a), datibo batekin, ez da posible kontestu horretan. Lekuzko argumentuak postposizio baten bitartez (15b) edo absolutiboz markatua agertu behar du (15c) :3
Lapurdum, 13 | 2009 158
(15) a. *Otoak hormari jo du b. Otoak horman jo du c. Otoak horma jo du
25 (14b) perpausa aldiz posible da jo aditzak bertan berezko bukaera punturik gabeko ekintza bat adierazten duelako. Norbaiten atean ate-joka ibiltzea ez da berez bukatzen den zerbait. Nahi adina luza daitekeen gertakaria da. Kotxe batek zerbaiten kontra jotzen duenean berriz, jotze horrek berak ekartzen du eventuaren bukaera.4
26 Beste ekintza aditz batzu, hala nola jazarri edo oldartu, ekintzaren hasiera puntua markatzen dute, baina ez dute ekintza hori bukatu egiten den berezko mugarik adierazten. Aditz hauek komunztaduragabeko datiboa agertzen dute eskuarki :
(16) a. Egia da jazarri zirela erregearen manuari ? (LZ. IV, 152) b. Alemanen tankak oldartzen zirela Maginot harresiari
4.2. Aspektu aditzak
27 Aspektu aditz atelikoek komunztaduragabeko datibozko osagarriak hartzen dituzte komunzki :
(17) a. Ari zen murtza-murtza tabakorik gabeko pipa handiari (Sal. 145) b. Ordu berean abiatu zen fraide muthilak biltzeari (Etc. OM, 106) c. Horren hedatzeari bermatzen zen (Etc. OM, 222) d. Jarraikiko naiz arrosario sainduaren erraiteari (Etc.HH, 39) e. Laster jarri nintzen eskol emaiteari (Etc, B) f. Bizar egiteari apailatzen da (LZ.III, 282)
28 Aspektu aditz atelikoek bakarrik dute ahalmen hori. Bestelako aspektu aditzek, hala nola bukatu edo lortu, lorkuntzak adierazten dituztenak, ez dute datibozko osagarririk hartzen :
(18) a. *Bukatu du egiteari b. *Lortu zuen egiteari
5. Egoera aditzak
29 Egoera aditz hutsak helmugaratzerik edo emaitza-egoerarik gabeko beste aditz prototipikoak dira. Sail honetan ere leku-datiboak agertzen dira :
Lapurdum, 13 | 2009 159
(19) a. Balkoin bat,…bideari emaiten duena (Etc.OM, 130) b. Erne egon momentuaren kausitzeari (LZ. II, 62) d. Fida zaitezte eni (LZ.) e. Guri da egiazko euskalduna Euskal Herrian sor-araztea (Sal. 27) f. Jakitatea zor da guzieri, baina lehenik gazteeri (Sal. 37) g. Descartes izan dena gogo argituari, Freud izan da gogo ez ezagutuari (Sal. 115) h. Neri tokatzen direnak, zuretako fitsik ez dira (LZ. I, 295) i. Zure etorkizunari gomeni ez diren molde herrestarat… (LZ.)
30 Aurreko kasuen analisi kontzeptualaren bidetik, aditz horiek Jackendoff-ek berak jasotzen duen ondoko errepresentazioaren bitartez adierazi daitezke (Jackendoff, 1983 : 173) :
(20) [State ORIENT ([Thing x ], [Path y ])]
31 (20)ko formulak ondoko perpausak jasotzen ditu ingelesez :
(21) a. The sign points to Philadelphia b. The house faces the mountains c. The cannons aim through the tunnel
32 (21) bezalako perpausek ez dute subjektuaren lekua deskribatzen, baizik eta hura zeri buruz paratua dagoen. Preposizio sintagma ibilbide-funtzio bat da, subjektuaren orientazioa zehazten duena. 3.1 ataleko errepresentazioarekin alderatuta (22a), (20)koa ez da eventu bat, eta ez du egoera aldaketa adierazten duen inkoatibo funtziorik (22b) :
(22) a. [Event INCH ( [ORIENT ([Thing…], [Path…])])]
b. [State ORIENT ([Thing x ], [Path y ])]
6. Ibilbideak semantika kontzeptualean
33 Jackendoff-ek (1983 :165) hiru ibilbide mota bereizten ditu bere errepresentazio sisteman : batetik, ibilbide hesituak (bounded paths) deitzen dituenak, helmugadun ibilbideak (normalki alatibo batez lagunduak) eta iturburudun ibilbideak (normalki ablatibo batez lagunduak) biltzen dituztenak. Ibilbide mota honetan, lekua edo erreferentzia objektua ibilbidearen mutur batean dago (bukaeran, alatiboaren kasuan, eta abiaburuan ablatiboaren kasuan). Bestetik, baditugu Jackendoff-ek norabideak (directions) deitzen dituenak, zeinetan erreferentziazko objektua ez den ibilbidearen barnean gertatzen. Aldiz, ibilbidea luzatuz gero, erreferentziazko objektua haren barnean eroriko litzateke. –ri buruz edo –rantz bezalako atzizkiak era horretako ibilbideekin lotuta daude. (22)ko noranzko funtzioak norabideen saileko azpikasu bat
Lapurdum, 13 | 2009 160
dira. Hirugarren ibilbide mota Bidea (route) izenekoa litzateke. Holakoetan, erreferentziazko objektua ibilbidearen barneko puntu bati lotua agertzen da. Pasa(tu) bezalako aditz batek Bidea motako espazio adierazpideak hartzen ditu :
(23) a. Zaldizkoa etxetik pasa zen b. Zaldizkoa tunelean barna pasa zen c. Zaldizkoa errekaren hegitik pasa zen
34 Aipagai ditugun hizkeretan ikusi ditugun leku-datiboak noranzkoari lotuak dira, Jackendoffen zentzuan (1983, 1990). Leku-datiboa beraz oso ibilbide mota jakin bati dagokio : Gaiak Helmugarainoko bidea egiten ez duen kasuari. Era horretako leku argumentuak, Jomuga deitu ditugunak, datiboz markatuta agertzen dira gure korpusa lekuko den ekialdeko hizkeretan. Leku datibo horiek aldiberean aspektu markatzaile gisa ere agertzen zaizkigu, predikatu atelikoen jomuga abstraktua zehazten dutelarik.
BIGARREN ATALA 5. Aspektu lexikoaren errepresentazio sintaktikoa
35 Datiboaren lekuzko rola eta aspektuzkoa eventu egituraren errepresentazio xeheago baten bitartez uztar daitezke. Ramchand-en ikuspegian (2008), adizkiek lexikoian zehaztuta dakarte eventu-dekonposizioari dagozkion oinarrizko funtzioekin nola lotzen diren. Oinarrizko funtzio hauek izaera aspektuala dute, eta hiru dira : Abiatze funtzioa, Prozesu funtzioa eta Emaitza funtzioa. Ingelesez : Initiator, Process and Result. Funtzio horiek sintaxi egituran islatuak daude, eta elkarrekin agertzen direnean, honela egiten dute :
0 0 0 (24) [InitiatorP DPInitiator Init [ProcessP DPUndergoer Proc [ResultP DPResultee Res XP]]]]
36 (24)ko eventu egiturak makrorol multzo batzu definitzen ditu : abiarazlea, jasalea eta emaitza-argumentua deituko ditugunak (ingelesez initiator, undergoer, eta resultee). Abiarazleak abiatze azpieventuak agertzen dituen ezaugarrien jabe dira, eta prozesu bati lotuta, prozesua abian jartzen duten entitate indibidualizatuak bilakatzen dira (Ramchand, 2008 :53). Sintaktikoki, abiarazte funtzioaren subjektuak dira. Jasaleak haien egoera, posizioa edo mugimendua Ibilbide bati homomorfikoki lotua den entitate indibidualizatuak dira (ibidem, 53). Jasaleak prozesuen ’subjektuak’ dira. Emaitza argumentuak emaitza egoeraren arabera definitzen diren entitate indibidualizatuak dira. Emaitza funtzioaren subjektuak dira. Argumentuek posizio bat baino gehiago har dezakete eventu konfigurazioan. Joan bezalako aditz baten kasuan, esate baterako, subjektua aldi berean abiarazlea eta jasalea da (ikus beherago).
37 Ebentu konfigurazioaren oinarrizko funtzioak eta haien argumentuez aparte, badira Ramchand-ek « Rhemes » deitzen dituenak. Ingelesezko terminologiari jarraikiko gatzaizkio eta euskaraz ere « remak » deituko ditugu. Remak « ez dira eventu-atal bati predikazio erlazio batez lotuak diren argumentuak, baizik eta oinarrizko predikatua
Lapurdum, 13 | 2009 161
modifikatuaz predikatua bera osatu egiten duten funtzioak » Nolabait esateko, rema batek predikatu konplexu bat osatzen du eventu egiturako atal jakin batekin (ibidem, 46). Esate baterako Prozesu burua Emaitza buruarekin lot daiteke predikatu teliko bat osatzeko, baina Postposizio Sintagma edo Determinatzaile Sintagma sinple batekin ere lot daiteke. Kasu horretan, PSk edo DSk ez dute beren azpieventu propioa ekartzen, baizik eta lotzen diren eventu atalaren modifikatzaile edo lagun gisa funtzionatzen dute. Ibilbide bat adierazten duten Postposizio edo Determinatzaile Sintagmek rema gisa iharduten dute.
38 4.2. Adibide gisako kasu batzu
39 Hartu gure leku-datiboak. Hesitugabeko Ibilbide bat denotatzen dute eta predikatu atelikoekin edo egoerekin lotzen dira. Leku datibozko predikatuek beraz ez dute Emaitza atalik, eta ez dute sintaxi egituran Emaitza bururik islatzen. Sistema honen baitan, leku datiboa deitu dugun hori Prozesu buruari lotzen zaio zuzenean. Har ditzagun ondoko prepausak adibide gisa (Hesitugabeko Ibilbide funtzioa Unbounded Path ingelesezko terminoaz ematen dugu egitura sintaktikoan) :
(25) a. Jaun erretora badoa elizako atearen gakoari (Lz.I, 235) b. Bainan herriak ez dezake ihardok ikastegiari (Sal.183) c. Jarraikiko naiz errosario sainduaren erraiteari
40 Aspektu egituraren aldetik, goiko perpausek honako egiturak dituzte :
0 0 0 (26) a. [InitP DPSubj Init [ProcP (DPSubj ) Proc [UPath/PP P [DP-Dat]]]]
0 0 0 b. [InitP DPSubj Init [ProcP Proc [UPath/PP P [DP-Dat]]]] 0 0 0 c. [ proSubj Init [ (proSubj ) [ProcP Proc [UPath/PP P [[EVENT…]-Dat]]]]
41 Lehen perpausa (25a), (26a) egiturari dagokio. Egitura horretan, Prozesuaren subjektua eta Abiarazte funtzioarena berbera dira (jaun erretora, gure kasuan). Joan bezalako aditz baten subjektua aldiberean eventuaren abiarazle eta joate prozesuaren jasalea da. Bigarren perpausak (25b) ez du jasale garbirik, Ramchand-ek rol honi ematen dion zentzuan (ikus goian), eta subjektua abiarazle hutsa da. Hirugarren perpausa (25c), (26c) egiturari dagokio. Joan aditzarekin bezala, subjektuak bi rol jasotzen ditu : bata abiarazle bezala, eta bestea jasale bezala. Azken kasu honetan, prozesu buruaren argumentua ez da izen sintagma sinple bat, baizik eta nominalizaturiko eventu bat.
42 Alatiboa datiboarekiko distribuzio osagarrian dagoenez, eta alatiboa mugimendu helmugadunari dagokionez beti (ibilbide hesitua denotatzen du), alatibodun aldaera honela adieraziko dugu :
0 0 (27) [InitP DPSubj Init [ProcP (DPSubj ) Proc [BPath/PP Pallative [DP]]]]
43 Telikotasuna, (27)k erakusten duen bezala, ez dago halabeharrez emaitza eventu baten presentziari lotua (hau Ramchanden sistemaren ezaugarri garrantzitsua da). Egoera predikatu hutsei dagokienez, emango dut zuzenean Abiarazle funtzioari lotzen
Lapurdum, 13 | 2009 162
zaizkiola. Ramchand-entzat Abiarazte funtzioa berez estatiboa da. Prozesuarekin lotzen denean bakarrik agertzen da mugimendu batekin lotua. (28a) bezalako perpaus batek honenbestez, (28b) bezalako egitura izango du (ikus Etxepare eta Oihartzabal, 2009) :
(28) a. Balkoin bat, bideari emaiten duena
0 0 b. …[InitP Balkoin batSubj Init [UPath/PP P [bidea-Dat]…]]]
HIRUGARREN ATALA 6. Txandakatzea
44 (3)ren tankerako txandakatzea agertzen duten aditzak hainbat klasetakoak dira. Badira emate aditzak, hala nola eman, helarazi, eskeini, agindu ; igortze eta hartze aditzak, hala nola eraman, ekarri, igorri, hedatu/zabaldu, erosi, saldu, eta barreatu ; botatze aditzak, hala nola bota ; eta mezutze-aditzak, hala nola erran, galdegin, izkribatu, aiphatu, kondatu. Zerrenda ez dirudi arbitrarioa denik : Gropen eta bestek (1989) ingelesezko DOC/PPC txandakatzerako ematen duten berbera da. Txandakatze hori (29)ko pareak erakusten duena da :
(29) a. I sent a letter to Mary b. I sent Mary a letter
45 Hona hemen etsenplu batzu eman, igorri eta bota aditzekin :
(30) a. Kasik zituen guziak bertzeri emaiten zituen (Etc. HH, 74) b. Ondoko urtetan eman ziozkaten aita Chabagnori kargu batzu arras ohoragarriak (Etch. HH, 79)
(31) a. …behako bat bota dezan ondoko lagunaren kopiari (Etch. BEB, 9) b. Doi-doiako begi-ukaldia botatu nion liburuari (Etc.BEB, 66)
(32) a. Jeneralak depexa hau igorri zion bere andreari b. Igorri zituzten Ameriketako buruzagieri sekulako…ageriak (Etc. BEB, 69)
46 Ingelesez, eta baita beste hizkuntzetan ere, txandakatze hauek honako bi egitura kontzeptualak dituzte oinarrian (Harley, 2003) :
(33) a. Eragindako ukaitea (Caused Possession) : X-ren eraginez Y-k Z dauka b. Eragindako mugimendua (Caused Motion) : X-ren eraginez Z Y-n dago
47 (33a)n Y-k Hartzaile rola dauka. (33b)n, berriz, Helmugarena.5 Lan askotan (ikus Hale & Keyser, 2002 ; Harley, 2003 ; Krifka, 1999, 2001 ; Oehrle, 1976, Pinker, 1989 ; Levin, 2008)
Lapurdum, 13 | 2009 163
proposatu izan da DOC eta PPC egiturek oinarri sintaktiko desberdina dutela. Harleyren arabera, txandakatzearen azpian ondoko eventu eskemak daude :
(34) DOC-aldaera (2003 :46)
[vP Agentea [v’ KAUSA [PP HARTZAILEA [P’ PUKAN [DP GAIA ]]]]]
(35) To-dun aldaera (2003 :46)
[vP Agentea [v’ KAUSA [PP GAIA [P’ PLEKU [PP to HELMUGA ]]]]]
48 Badira hiru desberdintasun nagusi (34) eta (35)en artean : (i) Gaia eta Helmuga/ Hartzailea lotzen dituen adposizioaren izaera ; (ii) Helmugaren izen edo adposizio izaera ; (iii) Gaia eta Helmugaren arteko erlazio hierarkikoa. Azkenaz 8. atalean mintzatuko gara. Lehen bi desberdintasunak ondo uztartzen dira orainarte ikusi dugunarekin : batetik, komunztadurari begiratuta behintzat, iduri du datibozko sintagma batzuk adposizio sintagmak bezala portatzen direla. Bestetik, ematen du komunztaduragabeko datibo berezi horiek esanahiaren aldetik ere bereizten ahal direla : lekuzko rol bat adierazten dute. Eman dezagun beraz euskarazko (35)en ordaina « lekuzko datiboa » dela. Lekuzko datiboa, bestalde, postposizio sintagma bat da, aditzarekin komunztadura egiterik ez duena.6 Ramchand-en egitura baliatuaz, euskarako komunztaduragabeko kasuek honelako errepresentazioa izango lukete :
0 0 0 (36) …[InitP DPSubj Init [ProcP DPObj Proc [UPath/PP P [DP-dat]]]]
7. Egitura aplikatiboak
49 Orainarteko eztabaida osoa komunztatzen ez diren datiboei zuzendua izan da. Zer esan dezakegu komunztatzen den datiboaz ?
7.1. Hizki aplikatiboa
50 Datibo komunztadura deitzen dugun hori berez bi gauza diferente dira :
(37) a. N-ator 1sA-erroa b. N-ator-ki-zu 1sA-erroa-dat.au-2sD
(38) a. Naiz Lag [1sA] b. Natza-i-zu aux[1sA-erroa-dat.au-2sD]
Lapurdum, 13 | 2009 164
51 Komunztadura delakoak baditu, batetik, pertsona eta numeroari dagozkion markak, eta bestetik, egituran zehar osagarri bat dagoela adierazten duen morfema lotu bat, pertsona eta numeroaz apartekoa. Morfema horri datiboaren aurrekoa deituko diogu. 7 (37b)-(38b) bezalako formek aditzera ematen dutena da datibozko argumentu komunztaduraduna euskaraz buru funtzional berezi baten bitartez baizik ezin zaiola lotu perpaus egiturari. Oihartzabalek (2008) proposatu du egitura hauek funtsean egitura aplikatiboak direla (ikus Peterson, 2007). Gure egingo dugu ideia hau.
7.2. Txandakatzeak ez beti
52 Interesgarria da hartara aurkitzea txandakatzea ez dela beti posible. Predikatu batzuek nahitaez komunztadura agertzen dute (ikus baitaere, Fernandez eta Ortiz de Urbina, 2008). Tartean parte/osotasun erlazioak edota ezin besterenduzko posesioa adierazten duten predikatuak :
(39) a. Aitari eskua hunki diot/*dut b. Mahaiari hanka kendu diot/*dut c. Piarresi muntra ebatsi diot/*dut
53 Fenomeno bera gertatzen da perpaus iragangaitzekin :
(40) Lehenagoko burho-egileari bihotza erdiratzen zaio/*da (Etc.FE, 90)
54 Interes datiboa dakarten kasuek ere komunztadura behar izaten dute :8
(41) Mireni esneak gaindi egin dio/*du
55 Predikatu psikologikoek ere komunztadura behar dute :
(42) a. Joni bizia huts eta ilun iduri zaio/*da b. Mireni ez zaio/*da gustatu
56 Laburbilduaz : igoera jasaten duten posesoreek, interes datiboek eta predikatu psikologikoetako subjektuek komunztadura eragiten dute halabeharrez (ikus baitaere Fernandez eta Ortiz de Urbina, 2008). Kasu hauek guziak zenbait ikerlarik « goiko aplikatiboak » deituriko sailaren barnean eman daitezke (ikus Pylkkanen, 2002 ; Cuervo, 2003 ; Jeong, 2006 besteak beste). Euskarazko komunztaduradun kasuak egitura aplikatiboak badira hau espero izatekoa da. Areago : goiko aplikatiboak baitira alatiboarekin eta orohar helmuga rolekin txandakatzen ez direnak (adierazten dituzten erlazioak ez baitira espazio erlazioen bitartez ematen ahal), naturalki segitzen da halakoetan komunztaduragabeko forma bat ezinezkoa izango dela.
Lapurdum, 13 | 2009 165
7.3. Erreferentzialtasun eskala eta komunztadura
57 Erreferentzialtasunaren eskalan behean agertzen diren zenbait formek nekez eragiten dute komunztadurarik (ikus baitaere Fernandez eta Ortiz de Urbina, 2008). Sail horretan aurkitzen dira elkarkari eta bihurkariak (43a,c), eta e-hitzak (43b) :9
(43) a. Bakea eman dezagun elgarri (LZ) b. Nehori aipatu duzuia gure artekoa (LZ) c. Bertzeen solasari beharria emanez, gara gure buruari sortzen (Sal.)
58 Erreferentzialtasunarekin loturiko era honetako murriztapenak ohikoak dira bai ingelesaren objektu biko egituretan (ikus Bresnan, 2006) bai egitura aplikatiboetan ere (Ikus Peterson, 2007).
7.4. Laburbilduaz
59 Komunztaduradun datiboak egitura aplikatiboak badira, delako komunztadura txandakatzea bi egitura desberdinen erabilerari zor zaio : batetik, postposizio izaera duen eta lekuzko rol bat adierazten duen datiboari dagokiona ; bestetik, egitura aplikatiboari dagokiona. Azken hau, komunztaduraz aparte, datiboaren aurrekoa deitu dugun hizki baten bitartez markatzen da aditz jokatuan.
8. Analisiaren predikzio batzu
8.1. Bi datiboko egiturak
60 Komunztadura txandakatzea azpiko bi egitura diferenteren erabilerari badagokio eta egitura horiek elkarrekin konbina badaitezke posible izan behar luke, printzipioz, datibo bat baino gehiagoko egiturak aurkitzea (japonieraz bezala, Miyagawa eta Tsujioka, 2004). Predikzioa betetzen da :
(44) a. Traidoreari begitarteari ohartuz…(LZ) b. Hurbildu nion urrikalmenduzko seinalea ezpaineri (Etc, O, 164)
8.2. Perpaus egituran non
61 Ikus ondoko kontrastea :
(45) a. Jonek igorri duena da liburu bat anaiari b.*Jonek igorri diona da liburu bat anaiari
Lapurdum, 13 | 2009 166
62 Kontraste honek esplikazio natural bat aurkitzen du guk emandako analisian. Komunztaduragabeko datiboa postposizio egitura bati dagokio. Postposizio horrek hesitugabeko ibilbide bat denotatzen du eta prozesu buruari lotzen zaio zuzenean :
0 0 0 (46) a. [InitP DPSubj Init [ProcP DPObj Proc [UPath/PP P [DPGoal-Dat]]]] ->
0 0 0 b. [InitP DPSubj Init + Proc [ProcP DPObj (Proc ) [UPath/PP P [DPGoal-Dat]]]]
63 Egitura honetan Objektua eta Zehar Osagarria osagai baten barnean elkarrekin mugi daitezke (46a). Egitura aplikatiboan berriz zehar osagarria Aditz Sintagmatik kanpora mugitzen da (morfema aplikatiboa forma jokatuari lotzen zaio ez forma lexikoari) :
0 0 0 0 (47) a.[ApplP Apl [InitP DPSubj Init [ProcP DPObj Proc [Result Res [DPGoal-Dat]]]] ->
0 0 0 0 b.[ApplP [DPGoal-Dat]i Apl [InitP DPSubj Init [ProcP DPObj Proc [Result Res ti ]]]
64 Datibozko argumentua proiekzio aplikatibora igotzen baldin bada, ez dago osagai bakar bat ere zehar osagarria eta objektua elkarrekin eman ditzakeenik aditza kanpoan utzita. Datu honi ondoko beste hau gaineratu behar zaio : zenbait hiztunentzat behintzat, komunztaduragabeko datiboaren leku naturala objektuaren ondoren da, eta aditzaren atzetik (M. Aurnague, komunikazio pertsonala), komunztaduradunekin ez bezala (ikus Elordieta, 2001 ; Fernandez, 1997) :
(48) Jonek igorri du letra bat Mireni
9. Behin behineko ondorioak
65 Ikusi dugunaren arabera, ekialdeko zenbait hizkerek badituzte bi egitura ditrantsitibo klase : bata egitura aplikatibo bat da, aditz sintagmaz kanpoko proiekzio funtzional bat baliatzen duena ; bestea aditz sintagmaren barnekoa, postposizio bidezkoa dei daitekeena, eta hesitugabeko ibilbide bat denotatzen duena. Azken hau « lekuzko datiboak » deitu ditugun bestelako kontestuetan ere ager daiteke.
BIBLIOGRAPHIE
1. Korpusa
Etcheberry, J.B. (1966) Frantziako Erregina. Bayonne :Imprimerie Cordeliers.
Etcheberry, J.B. (1969) Obrak Mintzo. Bayonne :Imprimerie Cordeliers.
Lapurdum, 13 | 2009 167
Etcheberry, J.B. (1978) Han-Hemenka. Bayonne :Imprimerie Cordeliers.
Etcheberry, J.B. (1980) Berriz Ere Beretarik. Bayonne :Imprimerie Cordeliers.
Larzabal, Piarres [1991-1998] Lan Guztiak. Piarres Xarritonen edizioa. VIII ale. Donostia : Elkar.
Sallaberry, Etienne (1978) Ene sinestea. Itxaropena : Zarautz.
2. Teoria aldetiko zenbait erreferentzia
Albizu, Pablo (1997a) « Generalized person-case constraint : A case for a syntax-driven inflectional morphology » In A. Mendikoetxea and M. Uribe-Etxebarria (eds) Theoretical Issues in the Morphology-Syntax Interface. Supplements of the Anuario del Seminario Julio de Urquijo. Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia. 1-34.
Albizu, Pablo (1997b) The syntax of person agreement. Unpublished PhD dissertation. USC. Los Angeles.
Albizu, Pablo (2001) « Datibo sintagmen egitura sintaktikoaren inguruan :eztabaidarako oinarrizko zenbait datu » In Beatriz Fernandez and Pablo Albizu (eds) Kasu eta Komunztaduraren Gainean-On Case and Agreement. Bilbao :University of the Basque Country. 49-70.
Anagnastopoulou, E. (2003) The syntax of ditransitives : Evidence from clitics. Berlin :Mouton.
Arregi, E. eta J. Ormazabal (2003) « Aditz ditrantsitiboen barne-egitura » In J.M. Makatzaga and B. Oyharçabal (eds) P. Lafitteren sortzearen mendemugako biltzarra. Gramatika gaiak. Iker-14 (I). Bilbo : Euskaltzaindia. 119-136.
Elordieta, Arantzazu (2001) Verb Movement and Constituent Permutation in Basque. Leiden : LOT Publications.
Etxepare, Ricardo (2003) « Valency and Argument Structure in the Basque Verb » In Jose Ignacio Hualde and Jon Ortiz de Urbina (eds) A Grammar of Basque. Mouton Grammar Library 26. Berlin : Mouton. 363-425.
Etxepare, Ricardo eta Bernat Oihartzabal (2009) « Optional dative agreement in eastern Basque » Ms. IKER.
Etxepare, Ricardo eta Bernat Oihartzabal (prestatzen) « Datibo komunztadura diakronian »
Etxepare, Ricardo (2008) Optional Agreement Phenomena in Basque. Habilitation Thesis. IKER, CNRS.
Etxepare, Ricardo (prestatzen) « Complex Postpositional Structures in Basque » Ms. IKER.
Fernandez, Beatriz (1997) Egiturazko Kasuaren Erkaketa Euskaraz. PhD dissertation, University of the Basque Country.
Fernandez, Beatriz eta Jon Ortiz de Urbina (2008) « Datibo komunztadura ekialdeko hizkeretan ». Ms. University of the Basque Country and University of Deusto.
Gropen, J. et alia (1989) « The Learnability and Acquisition of the Dative Alternation inEnglish » Language 65 :203-257.
Hale, K. and S.J. Keyser (2002) Prolegomenon to a Theory of Argument Structure.Cambridge : MIT Press.
Harley, Heidi (2003) « Possession and the double object construction ». Ms. University of Arizona.
Jackendoff, Ray (1983) Semantics and Cognition. Cambridge :MIT Press.
Jackendoff, Ray (1990) Semantic Structures. Cambridge : MIT Press.
Lapurdum, 13 | 2009 168
Lafitte, Pierre (1944) Grammaire Basque. Reprint. Baiona :Elkar [1979]
Lafon, René (1944) Le Système du verbe basque au XVIè siècle. Reprint. Baiona :Elkar. 1980.
Laka, Itziar (1993) « The structure of inflection : a case study in X0-syntax » In J.I.Hualde and Jon Ortiz de Urbina (eds) Generative Studies in Basque Linguistics. Amsterdam : John Bernjamins.
Levin, B. (2004) « Verbs and Constructions : Where Next ? » Handout. WECOL, USC, Los Angeles.
Levin, B. (2008) « Dative Verbs : A crosslinguistic Perspective » Handout. Stanford University.
Marantz, Alec (1993) « Implications of Asymmetries in Double Object Constructions » In S.A.Mchombo (ed) Theoretical Aspects of Bantu Grammar. Stanford :CSLI Publications. 113-150.
Miyagawa, S. and T. Tsujioka (2004) « Argument structure and ditransitive verbs in Japanese » Journal of East Asian Linguistics 13 :1-38.
Mounole, C. (agertzekoa) « Evolution of the transitive verbs in Basque and appearance of datively marked patients ». In Gilles Authier (arg) Ergativity, Transitivity and Voice. Berlin : Mouton.
Oehrle, R.T. (1978) The Grammatical Status of the English Dative Alternation. PhD dissertation. Cambridge, MIT.
Oyharçabal, Bernard (2008) « Argument Structure Building : Dative Applicative Heads in Basque » Paper presented in the Workshop on Argument Structure and Syntactic Relations. Vitoria- Gasteiz.
Ormazabal, J. and J. Romero (1998) « On the syntactic nature of the me-lui and the Person-Case Constraint » Anuario del Seminario Julio de Urquijo 32 :415-434.
Ormazabal, J. and J. Romero (2001) « A brief description of some agreement restrictions » In B.Fernandez and P. Albizu (eds) Kasu eta Komunztaduraren Gainean-On Case and Agreement. Bilbao :University of the Basque Country. 215-241.
Peterson, D.A. (2007) Applicative Constructions. Oxford :Oxford University Press.
Pinker, S. (1989) Learnability and Cognition. Cambridge :MIT Press.
Pylkkanen, L. (2002) Introducing Arguments. Unpublished PhD dissertation. MIT.
Ramchand, G. (2008) Verb Meaning and the Lexicon. Cambridge : Cambridge University Press.
Rebuschi, G. (1982) Structure de l’énoncé en Basque. Doctoral dissertation, Paris (Coll. ERA-642, Laboratoire de Linguistique Formelle et Département de Recherches Linguistiques. Paris VII.
Rebuschi, G. (1999) « Le complexe verbal basque : un regard universaliste » Lapurdum
Rezac, M. (2006) Basque Morphosyntax. Ms. University of Nantes/CNRS.
Zwarts, Joost (2005) « Prepositional Aspect and the Algebra of Paths » Linguistics and Philosophy 28 : 739-779.
NOTES
1. Etsenpluen iturburuen berri jakiteko ikus 2. atala 2. (8a) Larzabalen lanetik harturiko etsenplu bat da. (8b) Bernat Oihartzabalen juzkuari dagokio. 3. Eskerrak eman nahi dizkiogu Celine Mounhole-ri honen inguruko eztabaida eta intuizioengatik. 4. Horrek ez du esan nahi, bistan da, ezin errepika daitekeenik.
Lapurdum, 13 | 2009 169
5. Harley-k ez du aintzat hartzen beste era bateko leku argumentuak posible izan daitezkeenik era horretako konfigurazioan. Euskarak, alatibo/datibo oposaketaren bitartez, Helmugak eta Jomugak eman ditzake bertan. Beste horrenbeste (35)en kasuan. 6. Honek era guzietako galderak sortzen ditu komunztaduragabeko datiboak hartzen dituzten predikatuen esanahiaren inguruan. Gogoratu euskarazko datibo komunztaduragabeek Jomuga rola gauzatzen dutela, eta hau ibilbide mota berezi bat dela, Helmugak gauzatzen duenetik bereizi duguna. Ez dugu hemen horretaz arduratzeko tarterik. Arazo horren analisiaren berri izan nahi duenak jo beza Etxepare eta Oihartzabal (2009) lanera. 7. Iduri luke morfema hori bera aski berria dela funtzio horretan, eta bere lehen agerpena laguntzaileetan gertatzen dela, ez forma sintetikoetan (ikus Etxepare eta Oihartzabal, prestatzen, eta Mounhole, 2008). 8. Jean Haristchelhar jaunari eskertzen diogu adibide honen gaineko juizioa. 9. E-hitza terminoaz izendatuko ditugu bestela polaritatedun hitzak bezala ezagunak direnak : ezer, inor, inon, eta gainerakoak. Mitxelenaren arabera (1968) ezezko partikularen eta izenordain zehaztugabe baten konbinaketaz sortuak dira. E-hitzak beraz ezezkoaren laguntzaz eraturiko izenordainak dira.
INDEX
Thèmes : linguistique Mots-clés : basque (langue), datif, syntaxe Keywords : basque language, dative case, syntax
AUTEURS
RICARDO ETXEPARE
IKER UMR 5478-CNRS [email protected]
BERNARD OYHARÇABAL
IKER UMR 5478-CNRS [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 170
Datibo komunztadura beti zaindu, inoiz zaindu ez eta batzuetan baino zaintzen ez denean. Hiru ahoko aldagaia, datu iturri bi, eta erreminta bat : Corsintax
Beatriz Fernández et Josu Landa
NOTE DE L'AUTEUR
Lan honek asko zor die urteotan gai honen inguruan gogaide izan ditugun Pablo Albizu eta Jon Ortiz de Urbina lagunei. Baita Mark Baker maisuari ere, Rutgersen 2007an berarekin batera izandako lan saioengatik. Ibon Sarasolak hitzei eta hitzen adierei buruzko argibide asko eta asko eman dizkigu, eta Maider Bedaxagarrek zuberera edo xiberutarraren adibideez. Bihoakie gure esker ona guztiei. Zortea dugu, benetan, eurak bezalako ikerkide eta lagunak izateagatik. Lanean zehar egon litezkeen okerren erantzukizuna, jakina, gurea baino ez da. Txosten hau hiru ikerketa proiekturi esker idatzi ahal izan dugu : UPV/EHUren EHU06/20, Ministerio de Ciencia e Innovación FFI2008-00240/FILO eta Agence Nationale de la Rechercheren ANR-07-CORP-033 ikerketa proiektuei esker hain zuzen. Gotzon Garate gogoan
0. Atarikoak
1 Euskalkien arteko aldakortasun sintaktikoari begiratzen diogunean, argiro banatzen ditu ipar-ekialdeko hizkerak hego-mendebaldekoetatik datibo komunztadura galerak. Aldagai sintaktiko hau, salbuespenak salbuespen (Gèze 1873, Hualde eta Ortiz de Urbina 1987, Ortiz de Urbina 1995, Fernández 1997, Albizu 2001) gutxitan aipatu eta aztertu
Lapurdum, 13 | 2009 171
izan da gramatikagintzan, aspaldi honetan bide berriak urratu diren arren –Etxepare eta Oihartzabal (2008a,b,c), eta Fernández eta Ortiz de Urbina (2008). Guk bide berri horiek esploratu nahian erakutsiko dugunez, ipar-ekialdeko hizkeretan, alegia, datibo komunztaduraren galera duten hizkera horietan bertan, badira datibo komunztadura beti zaintzen duten datiboak, inoiz ere zaintzen ez dutenak eta batzuetan baino zaintzen ez dutenak. Aldagai sintaktiko honek, beraz, hiru aho ditu, eta halaxe dela ikusiko dugu euskararen iragan eta orainari begiratuz. Horretarako, batetik, Mitxelena eta Sarasolaren (1989-2005) Orotariko Euskal Hiztegiaz (OEH) baliatuko gara, eta bestetik, Ereduzko Prosa Gaur (EPG) corpusaz. Bigarren datu iturri hori (EPG)arakatzeko erreminta ere plazaratuko dugu, corpusetatik informazio sintaktikoa erauzteko baliagarria dena : Corsintax. Sintaxiari lotutako aldagai askoren informazio emaile izan badaiteke ere, oraingoan datibo komunztaduraren zaintzeari eta ez zaintzeari buruzko datuetara mugatuko da emaitza.
1. Datibo komunztadura, hiru ahoko aldagaia
2 Datibo komunztadura ipar-ekialdeko hizkeretan ez da ez zoriz ez nonahi galtzen. Datibo komunztadura hizkera hauetan hiru ahoko aldagaia dela uste dugu guk : badira datibo komunztadura beti zaintzen duten datiboak (d,e,f), inoiz ere zaintzen ez dutenak (g) eta batzuetan baino zaintzen ez dutenak (a,b,c).
(1) a. Ihesari eman nahi dire, bainan nondik eskapa (Arb Igand 79) b. Etzieztela fida amodioari ! (ChantP 198) c. Jarraiki ziren beraz aintzina izar hari (Jnn SBi 16) d. Eta Jainkoari etzaio ahantziko (Dv Lab 10) e. Mailez-mail gorphutz guzia kaskaka uspeltzen zaio martir berri huni (Arb Ignd 87) f. Iñaziok, hitzik erran gabe, Calistori eta Caserori soineko ilhun bat har arazi zioten (Laph 85) g. Zuek ordean hurbildu zarete Siongo mendiari, eta Jainko biziaren hiriari, zeruko Jerusalemeri, eta asko miletako aingeru multzoaren gana, 23. nausitasuna. (Dv Hebr 12, 22 – KG–)
3 Hortaz, datibo komunztadura hautazkoa ez ezik, halabeharrezkoa ere bada batzuetan, eta hori nahikoa ez eta bestetan, oso bestela, ezinezkoa ere bada. Komunztadura inoiz baino zaintzen ez den kasuetan, aspektu datiboak (a), datibo- postposizioak datibo/postposizio alternantziadun aditzetan (b) eta datibo-osagarri bitxiena aztertuko ditugu lehenik (c), neurri batean Ortiz de Urbinaren (1995) lanari jarraituz. Bigarrenik, komunztadura beti zaintzen duten datiboak deskribatuko ditugu, lehenik datibo esperimentatzailedun inakusatiboak (d), bigarrenik jabetza besterenezineko datiboak, datibo etiko eta interes datiboak (e), eta hirugarrenik egitura arazleetako araziak (f). Azkenik, komunztadura inoiz ere zaintzen ez dituzten datiboetara joko dugu, alegia, leku-datiboetara eta, oro har, datibo-adjunktuetara (g). Lan honetan ez ditugu aztertuko postposizioek hautatzen dituzten datiboak, Etxepare & Oihartzabalek (2008c) jarraian aztertuko dituztenak.
Lapurdum, 13 | 2009 172
2. Datibo komunztadura batzuetan baino zaintzen ez denean (edo datibo komunztaduraren hautazkotasuna)
4 Hiru dira datibo komunztadura batzuetan baino zaintzen ez duten datiboak, edo, nahiago bada, hautazko komunztadura erakusten dutenak : aspektu datiboak (2.1), datibo-postposizioak datibo/postposizio alternantziadun aditzetan (2.2) eta absolutibo/ datibo alternantziadun aditzen datibo-osagarri bitxiak. Datibo hauen banaketa Ortiz de Urbinak (1995 : 586) egindako sailkapen hirukoitzaren1 garapena da neurri batean, eta bertatik abiatuko gara atal honetan.2 Hautazko komunztaduradun datiboak erakusten dituzten aditzak, salbuespenak salbuespen, datibodun inakusatiboak dira eta absolutibo-datibo hurrenkerakoak, gainera. Hauetariko batzuk dira, hain zuzen, nola edo hala gaiari buruzko literaturan aipatu izan direnak. Hori espero izatekoa da kontuan hartzen badugu halako formak direla ipar-ekialdeko hizkeretan nagusitzen direnak, hego-mendebaldekoetan datibodun inergatiboak, alegia, ergatibo-datibo konfiguraziokoak gailentzen diren bitartean (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010 ; Mounole 2008).
2.1. Aspektu datiboak : Ari (izan), bermatu, jo, lotu, eman, hasi eta ausartu bakarti bat
5 Hasi gaitezen aspektu datiboekin. Ortiz de Urbinak ekintza datiboak deritze. Hauek ulertzeko, dio, kontuan hartu beharra dugu inesibo postposizioaz marka daitezkeela euskaraz ekintza adierazten duten argumentuak, esate batera, lanean ari zen suharki adibidean, lan argumentuari inesiboa gaineratu zaio. Lanean horrek, baina, badu datibodun ordaina –lanari ari zen suharki (Lafitte 1979 : 422)– eta ekintza da, Ortiz de Urbinaren ustez, adierazten duena –hortik ematen dien ekintza datibo deitura3. Guk ez dugu hemen ukatuko ekintza datiboak direnik bertara dakartzagunak, baina ari (izan) bera eta ondoren aztertuko ditugunak aspektu aditzak direla pentsatzen dugu, aspektu progresibodunak –ari (izan), jo baita ziur aski bermatu ere– eta aspektu inkoatibodunak – eman eta lotu–, eta hortaz aditz hauekin agertzen diren datiboak aspektu datiboak direla uste dugu. Ildo honetan, gehiago lerratzen gara Etxepare & Oihartzabalen (2008a) ustera, Ortiz de Urbinarengandik apur bat bereiziz. Halako datiboak bermatu, ausartu, jo eta lothu aditzekin aurki daitezkeela dio Ortiz de Urbinak. Ikus ditzagun adibide batzuk jarraian :
(2) a. Laborariak bere ahal guziaz bermatu behar du lanari (Dv Lab 389) b. Ni ez naiz ausartatzen lan horri (Dv Lab 339) c. Plazan hazkarki jo dezala pilotari (Arb Igand 141) d. Biharamunetik erlea lanari lotzen da (Dv Lab 297)
6 Datibo hauetatik lehena bermatu aditzarekin ageri da (a), eta salbuespena da Duvoisinen hizkeran bertan ere. Egia esan OEH hiztegia arakatu eta gero, ez dugu halako aspektu datibo gehiago aurkitu bermatu aditzarekin. Hori hiztegiaren beraren ezaugarriengatik izan daiteke eta ez horrenbeste, bermatu aditzak halakoxe agerpenik ez izateagatik.
Lapurdum, 13 | 2009 173
Baina ez dirudi : OEHtik aparte ere, adibide bakanak baino ez baitditugu aurkitu, eta osagarria datibodun nominalizazioa dutenak, hala nola, ondokoa4, Herria osoan bakarra :
(3) Euskal berezitasunaren beiratzeari bermatzen dela erran du bainan bortizkeria gaingainetik baztertuz (Herria, Jean Arotcarena, 2003-11-27, 4 –EPG–)
7 Entzulea ohartuko zenez, nominalizaziodun osagarria da bermatuk adibidean erakusten duena. Oso litekeena da Leonen ondokoa ere, nominalizaioduna ikusiko denez, halakoxe aspektu datiboa izatea.
(4) Nahigabeak jasan behar ditutzunaz geroz eta ororen buruan hil, –jasaiteari bermatzen bazira eta ontsa hiltzeari jartzen, laster hobetuko zira eta bakea kausituko duzu (Leon Imit II 12, 12 – KG–)
8 Egia esan, inkoatiboa ala progresiboa ote den zalantzak ditugu, nahiz eta progresiboa dirudien5. Ausartu aditza (b) misteriotsuagoa da, Duvoisinen hizkeran ere ez da behin baino ageri, eta hapax sintaktiko bat dirudi, ez baitugu halako beste datiborik aurkitu ez OEHn, ez EPGn ez Klasikoen Gordailua (KG) osorik arakatuta ere. Jo aditza da zerrendan hurrena. Arbelbideren goiko adibidean, ekinen antzeko jo aditza dugu, eta gutxitxo dira halakoak OEHn (X : 237)6. Osagarria zehazten dutenen artean, Eta jo biak lanari (Barb Leg 128) datiboduna ez ezik, Lanian gogor jo zuten (EusJok 122) eta Eskualdun haur lagunak, jo bethi pilotan ! (Ox 181) inesibodunak ere jasotzen dira. Inesiboaren eta datiboaren arteko alternantzia ikus daiteke hemen ere osagarriaren markapenean. Etxepare & Oihartzabalek (2008a) ildo bereko To Ferrando, jozak lanari adibidea dakarte. Duvoisinek honelako ihesari osagarridunak dauzka komunztadurarik gabe :
(5) Aingeruaren oihura ihesari jo dute populuek, eta zure altxatzeari alde orotara itzuri7 dira jendaiak (Dv Is 33, 3 –KG–)
9 Lotu aditzak, Ortiz de Urbinaren zerrendan azkenak, nahi beste adibide eskaintzen dizkigu datiboarekin batera, eta horietatik asko eta asko datibo komunztadurarik gabeak dira gainera8. Lotu aditzaren beste adibide batzuk dira ondokoak, komunztadurarik gabeak guztiak.
(6) a. Eta bi gazteak lothu ziren bideari (Zerb IxtS 61) b. Berehala lehen urratsei lotu ziren (HU Aurp 104s) c. Lotzen dire berriz janari (HU Zez 131) d. Bertze solas bati lotu ziren (StPierre 21) e. Bi bozetan lot gaiten zure kantu horri (Iratz 85)
Lapurdum, 13 | 2009 174
10 Horrek ez du esan nahi, jakina, datibo komunztaduradunik ez dagoenik. Ikusi bestela :
(7) a. Lot zakizko Jainkoak manatzen darotzun lanari (Ch I 20, 8) b. Azkenean, lothu zitzaion bideari, harturik berekin bere emaztea (Lg I 237) c. Eta fite zaio ihesari lotzen (Gy 127) d. Gazteak, haatik, berriz ere lotu zaizkio borrokari (Mde Pr 286)
11 Irakurleak ikusiko zuenez, hemen osagarria ez da nahitaez lanari, Ortiz de Urbinak jasotako adibideetan nagusitzen dena9, ez bada bideari, urratsei, janari eta abar. Jan, solas, kantu, ihes, borroka bezalakoetan, ekintza argumentuak ditugula dirudi, baina hori baino areago, aspektu kutsua da hemen datiboari antzematen dioguna, goian esan dugun bezala, ekintzaren hasiera baita adierazten dena, hau da, aspektu inkoatiboa. Kontuan izan lotu aditzaren forma iragangaitza dela hemen aipagai duguna, ekinen esanahitik10 gertu dagoena11. Antzera esan genezake eman aditzaz ere : ekin eta lotu aditzen esanahia ere biltzen du, aspektu inkoatiboa zehazten du eta datibo komunztadura nabarmen galtzen duten horietakoa da bere datibo osagarria12. Gogoratu Pikabeak (1993 : 113) dioen moduan, eman, lotu bezala –baita jarraiki ere, geroago ikusiko dugunez–, tradizioz datiboa erakusten duten aditzetako bat dela, eta orobat, datibo komunztadura zaindu ala urratzeko joeran aldakortasun gehien erakusten dutenetakoa. Ondokoak datibo komunztadurarik gabeak dira :
(8) a. Ihesari eman nahi dire, bainan nondik eskapa (Arb Igand 79) b. Eman zaite Mariaren debozioneari (MarIl 31) c. Jendaki guzia tzarkeriari eman zen (Zerb IxtS 13)
12 Eta datibo komunztaduradunak, berriz, hauexek :
(9) a. Ikharatu zituzten filistindarrak non eman baitzitzaizkon ihesari (Lg I 26) b. Gogoetari ematen zaizko (Mih 71)
13 Kontuan izan eman aditzak ere, lothu aditzak bezalaxe, badituela antzeko inesibodun adibideak, hala nola, ondoko hauek :
(10) a. Ardiak deskantsuan mendian utzirik, Bidian emaiten niz makila harturik (Etcham 194) b. Hango oihanetan lanean eman zen (Lf ELit 254 –KG–) c. Lanean loth gaiten, gu gure partetik, Eta listorrak beretik (Gy 190) d. (Botoila pausatzen du tonba baten gainean, eta haren aintzinean belauniko, otoitzean lotzen zaio) Alo, idek-hadi, idek, gaizoa (Larz Bordaxuri 55 –KG–)
14 Hau da, gorago beste aspektu aditzekin ikusi duguna erakusten dute baita eman edota lotu aditzek ere, aspektu datiboak direlako hipotesia indartuz. Larzabalen adibidea (d),
Lapurdum, 13 | 2009 175
bestalde, benetan harrigarria da gure begietara –eta hala behar luke komunztaduraz ardura duen edozeinentzat : inesibodun osagarria dakar lotu aditzak –halako aditzetan espero izatekoa dena datiboarekin alternantzian–, baina hona hemen gure harriduraren zergatia : datibo komunztaduraduna da inesibo osagarria ! Ez dugu esango, momentuz, ezer orokortu daitekeenik honetatik, baina halako datibo komunztaduradun inesiboak jasoak dituzte Fernández eta Ortiz de Urbinak (2010) antzeko egituretan, hala nola, ekin eiozu ebagiten (Ur (V) Apoc 14, 15) edota ari izanen oso gertuko margozten daragoiola (Enb 61) edota iolasean daragoionean (Ibiñ Virgil 109). Azken biotan, aditzaren forma sintetikoan ihartutako datibo komunztadura ez ote dugun pentsa genezake, baina ez dirudi berdin esan daitekeenik ez Uriarteren adibideaz ez Larzabalenaz. Bego momentuz. Ildo nagusira itzulita ikusten denez, bi aspektuak, progresiboa –ari (izan), jo eta bermatu – eta inkoatiboa –lotu eta eman– erakutsi ditugu adibideotan. Bada aspektu inkoatiboa garbiro erakusten duen beste predikaturik, hasi alegia, Lafittek bere gramatikan (1979 : 422) dioenez, datiboaz lagundurik agertzen dena13 :
(11) Hasi zen bere sailari
15 Hasi aditzarekin, bi adibide besterik ez dugu topatu :
(12) a. Hortzez eta haginez hasi nintzen lan horri (Zerb Bahnar 24. kap, Eskualduna, 1935-08-30, 4 – KG–) b. Huna nolaz hasi zen buru-lan huni : Euskal-Herrian, urte heietan, bazen asko solas eta kalapita ere, batzu Ameriketarat joaitearen alde, bertze batzu kontra (Larz Hiru 233 –KG–)
16 Laburbilduz, datibo komunztadura urratzeko joera dutela erakusten dute aspektu aditz hauen guztien datiboek. Inesiboarekin alternantzian agertzen diren datiboak dira guztiak. Aditz hauek, baita ziur aski ausartukberak ere bere bakardadean, ederto erakusten dute aspektu aditzak direla. Ari (izan), bermatu, jo eta lotu aditzen zerrendara, eman eta hasi ere gaineratu daitezke. Geroago ikusiko duzunez, oso litekeena da jarraiki aditzak ere aspektu progresibodunetako bat ere izatea.
2.2. Datibo-postposizioak datibo/postposizio alternantziadun predikatuetan
17 Goazen, bada, aurrera. Ortiz de Urbinak bereizten duen bigarren datibo ez-kanonikoen saila zeharkako datiboek osatzen dute, bere deitura erabiliz14. Datibo hauek, dioenez, beste euskalkietan zehar kasuen edota, nahiago bada, postposizioen bitartez adierazten dira, eta hortik ematen die deitura. Guk datibo-postposizioak deituko diegu deitura argiagoa delakoan, areago kontuan hartzen badugu nagusiki halako datiboak direla, hain zuzen, Fernández eta Ortiz de Urbinak (2010), datibo/postposizio alternantziadun aditzak deritzetenekin agertzen diren datiboak. Sail honetan ohartu aditza da Ortiz de Urbinak aipatzen duen ia bakarra, nahiz eta sinestu eta urrikaldu ere harira dakartzan, geroago ikusiko dugunez. Fernández eta Ortiz de Urbinaren sailkapenean (2010), ohartu eta urrikaldu datibo/postposizio
Lapurdum, 13 | 2009 176
alternantzia erakusten duten aditz horietakoak dira. Ikus dezagun bada, datibo komunztadurarekin nola jokatzen duten aditzok adibideen bitartez. Datibo komunztadurarik gabeak dira ondokoak, Duvoisinenak biak.
(13) a. Gauza horri ohartu direnak (Dv Lab 80) b. Ez nintzen horri ohartzen (Dv Lab 369)
18 Gogoratu, dena den, XIX. mendea baino lehenagoko autore lapurtarrek ondo zaintzen dutela datibo komunztadura, Leizarragak berak adibidez :
(14) Eta bere buruari ohart15 zekionean, erran zezan (Lç 15, 17)
19 Orain datozenak, berriz, XIX. mendeko lapurteraren testigantzak dira, datibo komunztadura urratzen dutenak (a-c), nahiz eta zaintzen dutenak ere badiren (d) :
(15) a. Belhauniko dagolarik, ohartzen da mendi harritsu bati (Lp 40) b. Ohartu zen munstro irudi bati (MarIl 70) c. Ohart gaiten berehala deputatuen hamabi ehun nombre horri (Elsb Fram 58) d. Huntan ohart gaizkon erran xaharrari (Zby 765)
20 Eta bietara aurki daitezke egile beraren testuetan ere :
(16) a. Ohartu zen behin jendea lehen inarros aldiari (HU Zez 14) b. Nola ohart dakioken zakur errabiatuari ? (HU Gontz 276 –KG–)
21 Urrikaldu edota sinestu aditzak ere oharturekin batera sailka daitezkeela dio Ortiz de Urbinak, goian esan dugunez. Izan gogoan urrikaldu eta ohartu aditz bietan intrumental berrizaleak jatorrizko datiboa ordezkatu duela historian zehar. Urrikalduri dagokionez, ez dirudi ugari direnik datibo komunztadurarik gabeko adibideak, ez behintzat, OEHk (XV : 859-860) edota Pikabeak (1993 : 146-147) dakartzatenak kontuan izanda. Horrek ez du esan nahi datibo komunztadura aukeran galdu ezin daitekeenik, jakina. Ortiz de Urbinak dakarren Duvoisinen urrikal zaite niri16 adibideaz gain, hauexek (a,b) ere baditugu, ezagunak zaizkigun datibo komunztaduradunekin (c,d) konpara daitezkeenak :
(17) a. Aingeruei hagitz zaizte arimak urrikaltzen (EZ Man I 123) b. Jauna, urrikal zite / gure manerari (Bordel 43) c. Othoi urrikal nakizu (Laph 209) d. Urrikal zakizkigu, Jesus (Dh 80)
Lapurdum, 13 | 2009 177
22 Sinestu aditzak, bestalde, urrikaldu edota ohartuk ez bezala, ez dirudi berez datiboa erakusten duenik, ez, behintzat, Duvoisinek darabilen adieran17 :
(18) a. Sinesten dut Jainko bati, Aita guziz botheretsuari, zeru lurren Egileari (Dv LEd 8)
23 Ez gara atrebitzen beste hapax sintaktiko bat dela esaten, baina ez bada ez zaio oso urruti ibiliko. Guk behintzat ez dugu beste adibiderik topatu ez KGn ez EPGn. Datibo-postposizio sorta honetan gaineratu genitzake dudarik gabe baita Fernández eta Ortiz de Urbinak (2010) datibo/postposizio alternantziadun aditzen artean sailkatu dituzten beste batzuk ere, hala nola, fidatu, bermatu edota pentsatu18. Gogoratu aditz hauetan, osagarriak jasotzen duen jatorrizko forma postposizioduna dela –inesiboa, adibidez, fidatu aditzerako eta inesiboa ez ezik, instrumentala edo adlatiboa ere pentsatu aditzerako–, eta postposizio hauek ordezkatzen dituen datibo berritzailea dela –historikoki esan nahi dugu– osagarria markatzen hasiko dena. Aditz hauetatik edozeinek erakusten ditu datibo komunztadura galeraren, edo nahiago bada, hautazkotasunaren aztarnak. Ez dira gutxi, adibidez, fidatuk erakusten dituenak, nahiz eta kontuan hartu behar den aditz honekin batera datorren osagarria datiboaz markatzeko joera berritzailea denez, oro har, ez direla horrenbeste datibo osagarria erakusten duten adibideak, OEHn behintzat :
(19) a. Iinkoari nahi ezpazira fidatu, nori nahi zira fidatu ? (Tt Arima 122) b. Ez gaitela, to, fida / lausenguari (Zby RIEV 1908, 759) c. Holako jender ez da sekulan fidatu behar (Laph 82) d. Etzieztela fida amodioari ! (ChantP 198)
24 Berriro ere, datibo komunztadurarik erakusten ez duten adibideen ondoan, komunztaduradunak ere aurkituko ditu irakurleak :
(20) a. Ene beharretan eziñ bertze nihori fida nakioke zuri baizen (Ch III 59) b. Miriku bati fidatzen gaizko osasunaz (Dh 235) c. Fida hakit arras niri (Gy 42)
25 Bermatu ere datibo/posposizio alternantziadun aditza da –ez da hau gure lehengo bermatu aspektu aditza. Fidatu aditzarekin bezalatsu, inesiboa da datiboak ordezkatu duena. Ondoko adibide hauek guztiak datibo komunztadurarik gabeak dira :
Lapurdum, 13 | 2009 178
(21) a. Ama Jainkoarenak, / Saragozen agertu zenak, / Bere Pilharra utzi dauku, / Hari berma gaiten denak (Zby RIEV 1999, 399) b. Pasaiatik etorri zaiku berria Josefa Izagirre […] bere balkoinerat joanik, han bermatu dela barandari ; baina barkalunek amor eman dute eta andre gaixoa erori da (Herr 1962-6-21, 3) c. Erranez ordreari ginitezen berma, / bertzela etzaikela zarurat arima (Xa Odol 133) d. [Dassance jauna] behin baino gehiagotan Etchepare adixkidiari bermatu dela, haren argiez, lumaz eta laguntzaz baliatuz (Lf ELit 281)
26 Kontuan hartzeko moduko aditza da hau, datibodun adibide guztien artean –beti ere perpaus jokatuak badira–, bakar batean baino ez delako datibo komunztadura zaintzen :
(22) Neskatila puntzelez, aldiz, / bermatzen nitzaizie, / zeren puntzela direla orok / zin eginen deizie (AstLas 14)
27 Adibide honetan, “fidatu, uste ona izan” da aditzaren adiera. Pentsatu aditzaz ere antzera esan daiteke. Datiboak osagarria markatzeko dakarren berritasuna kontuan hartuta, ez dira asko tradiziotik jaso daitezkeen erakusgarriak. Hala ere, hauetarik batzuk datibo komunztadura gabeak dira (a,b) eta besteak datibo komunztaduradunak (c,d).
(23) a. Berehala, ura ikustearekin, Peyori pentsatu zuen (JEtchep 95 –KG–) b. Lagun batzueri pentsatzen zuen (JEtchep 65 –KG–) c. Ez zioten deus bertzeri pentsatzen (Jaur 187) d. …gal irriskuan nadukanari asko pentsatzen niola (Xa Odol 329)
28 Ikusi dugunez, datibo-postposizioek berezko lekua betetzen dute datibo komunztadura urratzeko joeran. Ortiz de Urbinak aipatzen dituen ohartu eta urrikaldu aditzekin batera –besterik da sinestu–, fidatu, bermatu eta pentsatu ere aipa daitezke, datibo/postposizio alternantziadun aditzak guztiak. Ez da harrigarria halako datibo-postposizioek datibo komunztadura sarri askotan ez zaintzea, postposizioek ez baitute, definizioz, komunztadurarik eragiten –kontrakoak dirudi harrigarriagoa, datibo komunztadura zaintzeak, alegia.
2.3. Datibo-osagarri bitxiak : begiratu, jarraiki, segitu eta jazarri adibide
29 Jo dezagun orain Ortiz de Urbinak hirugarren eta azkenik bereizten duen datibo sailera. Quirky case edo kasu bitxia deritzana da hirugarren honetan jasotzen duena. Hemen bi dira aipatzen dituen aditzak, jarraiki eta begiratu. Fernándezek (2008) eta Fernández eta Ortiz de Urbinak (2010) datibo-osagarri bitxiak deritzete hauei, eta nagusiki absolutibo/ datibo alternantziadun aditzekin aurkitzen dira –hala da, behintzat, begiratu, jarraiki, segitu eta jazarri aditzen kasuan.
Lapurdum, 13 | 2009 179
Begiratu aditzeko adibideak dituzue hauexek, batzuk datibo komunztadurarik gabeak eta besteak komunztaduradunak :
(24) a. Begiraturen naiz bethi zure Ebanjelioko hitzei (Dv LEd 8) b. Eta ari huni, behar bezala, begiratzen ez banintzan, nire onari bedere begiratu behar nioen (Dv LEd 8) c. Nola horri ez natzaio begiratu ? (Dv LEd 168) d. Begira, begira zazu ongi asturu gaitz hunen handiari (Dv LEd 212)
30 Adibide guztiak Duvoisinenak dira, oraingo honetan Liburu ederra (LEd) lanetik jasoak. Duvoisinen idiolektokoa dirudi begiraturen konfigurazio datibodun inakusatiboak (b,c,d) –ikus OEH IV : 464)–, nahiz eta konfigurazio datibodun inergatiboaren erakusgarririk ere baduen (a). Gutxi dira bere lanetatik aparte aurkitu ditugunak. Hona hemen, pare bat :
(25) a. Othoitz onei begiratzen zaizte, Iauna (CantIzp)19 b. Behatu zuen erreposki deputatu guzier (Elsb Fram 107)
31 Gogoratu begiratu aditzaren testigantzarik ez dagoela zubereraz, eta lapurteraz ere ez duela askorik ; behe-nafarreraz, azkenik badira bere testigantzak zenbait idazlerengan (OEH IV : 464). Horrek halako datiboak aurkitzeko aukerak zeharo murrizten ditu.
32 Begiratu aditzaz esan berri dugunak ez du zerikusi handirik jarraiki aditzaz esan daitekeenarekin. Lehenengo eta behin, asko dira aditzaren beraren testigantzak eta asko, halaber, komunztadura galeraren aztarnak erakusten dituztenak. Jarraiki aditzaz ari garela, sortzen zaigun galdera da ea ez ote dugun datibo komunztadura galerarako joera adiera batzuetan bereziki. Diogun hau oso tentu handiz hartu behar du irakurleak, lehenengo eta behin, gu ez garelako hiztegi kontuetan adituak eta ez dagokigulako, hortaz, adierez hitz egitea. Nolanahi ere, datibo komunztadurarik gabeko testigantza esanguratsuak daude, ‘ocuparse de, dedicarse a’ adieran (OEH X : 111), eta, espero bezala, ez dira gutxi Duvoisinenak berarenak ere20.
(26) a. Iarraikiko zaizte humiltasunari, obedientziari, sinpletasunari (SP Phil 155) b. Jarraikiko naiz zure Seme maitearen manamendu xoilei (Brtc 75) c. Asko gizon argitu jarraiki izan dira oihan landatzei (Dv Lab 347) d. Zure Aitaren xedeari jarraiki zinen (Dv LEd 157) e. Agintzen darotzut bi urthe osoz zure eskolari jarraikiko naizela (Laph 71) f. Erretratuz gero beti jarraiki dela meza horri (HU Aurp 184)
33 Esan gabe doa adiera berean, datibo komunztaduradunak ere aurki ditzakegula. Hona pare bat adibide baino ez :
Lapurdum, 13 | 2009 180
(27) a. Zarraizko othoitzari, zarrizkote obra onei (He Gudu 125) b. Edateko ohitzari darraiona luzesko / haren esklabo dagola (Gy 103)
34 Adiera honetan, irakurlea ohartuko zenez, hurbil samar dago jarraiki goian aztertu ditugun aspektu progresiboko aditzetatik. Hortaz, neurri handi batean, adiera honetako jarraiki aditzak galerarako joera erakustea espero izatekoa da. Komunztadura zaintzen dutenen artean, dena den, nabaria da forma sintetikoen agerpena, adibideok ere erakusten dutenez –ikus Ortiz de Urbina (1995) forma sintetikoen eta analitikoen arteko ezberdintasunetarako. Susmoa dugu, esate batera, “seguir (a), imitar (a), ir detrás de alguien o de algo ; ser partidario de alguien o de algo” adiera hutsean, gehiago zaintzen dela datibo komunztadura, goian eman dugun beste adieran baino.
(28) a. Bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun irakurtzaileetarik zenbeiti (HU Zez 80) b. Ezen buraso dohatsu hek ere jarraiki zitzaizkon beren haurrari (Jnn SBi 69) c. Ene borondatea berraikio zureari (SP Imit III, 15, 1)
35 Ez du horrek esan nahi datibo komunztadura adiera honetan ere urratzen ez denik :
(29) a. Jarraiki ziren beraz aintzina izar hari (Jnn SBi 16) b. Eni jarraikitzen dena eztabila ülhünpian (Mst I 1, 1) c. Hitzemaiten dio haren banderari jarraikiko dela, haren erran guzier behatuko dela (Laph 23)
36 Duvoisinek bietara erakusten du aditza baita adiera honetan ere, espero izatekoa dena, bestalde :
(30) a. Dohatsuak bertze emakume, Jaunari nigarrez jarraiki zirenak (Dv LEd 13) b. Zuri, nere Jesus ona, behar natzaitzu jarraiki (Dv LEd 57)
37 Honaino, beraz, Ortiz de Urbinak aipatzen dituen bi aditzez esan dezakeguna. Gogoratu absolutibo/datibo alternantziadun aditzak direla biak (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010), adieraren araberako alternantziaduna lehena eta alternantzia osokoa bigarrena. Sorta berekoa da baita segitu aditza ere, adibideak asko ez diren arren, eta direnak, ez nahi genituzkeen bezain argiak (b,c) :
(31) a. Zertako etziñen haren begirakortasunari segitzen ? Baiñan ahalke gaixto batek eta balenorioak ezarri zituzte zorigaitz hortan (Dv Telem 157 –KG–) b. Zuk segi-azu zureari (Larz PaperMen 216–KG–). c. Bertzeak bezain airos ez naiteke segi laguneri (Elzb Po 216) d. Nola birundan arbolari / dan segitzen itzala (Elzb Po 200)21
Lapurdum, 13 | 2009 181
38 Segituren (b) eta (c) adibideetan, agintera eta ahalera agertzen zaizkigu, hurrenez hurren. Datibo komunztadura galera, predikatuei eurei ez ezik, moduari ere egotz dakiokeela uste dugu guk, subjunktibo, ahalera eta aginterazko formetan nabarmenagoak baitira galeraren aztarnak (Fernández eta Ortiz de Urbina 2008). Bestalde, (d) adibidea hitz neurtukoa izateak izan lezake zerikusia komunztadura galeran. Kontuz hartu beharra dago beraz. Datibo-osagarri bitxiko adiztzat har daiteke, gure ustez, baita jazarri ere. Absolutibo/ datibo alternantzidun aditza da, eta alternantzia hori adieren araberakoa da, begiraturena bezala, Fernández eta Ortiz de Urbinaren (2010) ustez. Datibo komunztaduraren hautazkotasun nabarmena erakusten du jazarrik. Hona hemen zenbait adibide, komunztadurarik gabeak (a,b,c) eta komunztaduradunak (d,e) :
(32) a. [Zure anaier] jazarriz, izpiritu Sainduari jazartzen zare (Laph 1859) b. [Oraiko minixtro eta deputatuak] guziz jazarri dire Igandeari (Arb Igand 71) c. Zueri zer-nahi gisetarat jazarriko dena Niri jazarriko da ! (Zerb IxtS Io 15, 20) d. Nere ariman, jazarri behar natzaiote tentazionerik borthitzenei (Jnn SBi 80) e. Gaixtaginak zitzaizkon / Jesusi jazarri (Zby RIEV 1908 : 208)
39 (a) adibidean, datibo komunztadura eragozten duena Pertsona Kasuaren Muga (Albizu 2001) dela pentsa daiteke, baina konturatuko zen entzulea (d) adibidean muga berak ez duela datibo komunztadurarik gabeko formarik ekarri. Hori baino interesgarriagoa da, gure ustez, azpimarratzea datibo komunztadura horren hautazkotasunaren aztarnak datibodun inakusatibo modura jokatzen duenean aurkitzen ditugula nagusiki –goiko adibideetan (32)– eta ez dela hautazkotasun horren aztarnarik datibodun inergatibo moduko konfigurazioa erakusten duenean, ondoko adibideetan bezala :
(33) a. Debruari jazarri behar dioen eta hura bentzutu behar duen emazte hazkar eta borthitza (MarIl 94) b. Etsai bati bezala jazarri darotazu ; eta etsaia izan banintz, gogorkiago ezin jazarriko zinarotan (Dv LEd 95) c. Frantses gazteak ere izatu zituen beraz tentazioneak, eta jazarri zioten gehienei aski errexki (Jnn SBi 164)
40 Aditzok absolutibo/datibo alternantziadunak izanik eta datibo-osagarri bitxikoak, igurikik ere datibo komunztadurarako joerarik duen begiratu dugu, baina OEHn, behintzat ez dugu halakorik aurkitu. Horretarako arrazoia historikoa izan daiteke : iguriki iparraldeko tradiziokoa dela diosku OEHk (IX : 203), XVIII. mendera arte datibodun osagarria erakusten zuela eta ordutik aurrera absolutibodun osagarria orokortu zela, salbuespenak salbuespen –Duvoisin. Hortaz, absolutiboaren erabilera orokortu bazen datibo komunztaduraren galera baino lehenago, ulertzekoa da igurikik halako datibo komunztadura gabeak ez erakustea. Honaino, datibo-osagarri bitxiak absolutibo/datibo alternantziadun aditzetan. Dena den, ez dugu uste datibo-osagarri bitxi hauek halabeharrez alternantziadun aditzetan agertzen direnik, bai baitira alternantziarik izan gabe ere, datibo osagarri bitxiak
Lapurdum, 13 | 2009 182
hautatzen dituzten aditzak eta komunztaduraren hautazkotasun bera erakusten dutenak, gainera. Ez ditugu hemen banaka-banaka aztertuko, eta bat bakarra aipatuko dugu erakusgarri modura : oldartu.
(34) a. Hortan zen bildotxari / oldartu otsoa (Zby RIEV 1908, 759) b. Hari zaio deabruari oldartzen ohoin eta ebastaile bat bezala (Lap 117 (V 54))
41 Aurrerago ikusi beharko da zein diren alternantziadunak izan gabe ere, komunztadura galerarako joera dutenak.
3. Datibo komunztadura beti zaintzen denean (edo datibo komunztaduraren ezinbestekotasuna)
3.1. Datibo-absolutibo hurrenkeradun inakusatiboak
42 Goian aztertu ditugun aditzak absolutibo-datibo hurrenkerako inakusatiboak dira. Ondoren dakartzagunek, aldiz, inakusatibo datibodunak izan arren, alderantzizko hurrenkera dute, datibo-absolutibo hurrenkera alegia, eta aurrekoek ez bezala hautazko datibo komunztadura gabe, ezinbesteko datibo komunztadura dute. Harrigarria da literatura berean inon ez aurkitzea azken hauen aipamenik eta ezta euren ezin hautsizko datibo komunztaduraren berri. Guk hemen garatuko ez dugun arren, begi-bistakoa da, Fernándezek (2007), McFaddenen (2004) lanean oinarriturik bereizitako goi eta behe datiboen artean dagoen asimetria sintaktikoa datibo komunztadurari dagokionez ere berresten dela. Baina utz dezagun hipotesi hau alde batera eta itzul gaitezen gure ildo nagusira.
3.1.1 Datibo esperimentatzailedun inakusatiboak
43 Datibo esperimentatzailedun inakusatiboak aztertuko ditugu lehenik. Ahantzi (a), laket (b), gertatu (c), gogoratu (d), gaitzitu (e), damutu (f) eta dolutu (g) aditzak Fernández eta Ortiz de Urbinaren (2010) sortatik jaso ditugunak –ikus baita Etxepare (2003). Aditz psikologikoak dira guztiak. Esperimentatzaile theta-rolduna da datibo argumentua, eta estimulua absolutibo argumentua.
(35) a. Eta Jainkoari etzaio ahantziko (Dv Lab 10) b. Huna zer zaitan niri gehienik laket Eskuaran (Arb Igand 12) c. Niri orobat gerthaturen othe zait (Dv LEd 156) d. Hemen gogoratzen ahal zaio norbeiti (Jnn SBi 44) e. Debruari gaitzitu bide zitzaizkon solhas horiek (Jnn SBi 123) f. Lopezen adixkider handizki damutu zitzaioten (Laph 90) g. Hurren laur laurdener dolutzen zaie ere (Gy 203)
44 Bertan jasotzen ditugun adibideak, ikusten denez, datibo komunztadura ez zaintzeko joera duten idazle lapurtarrenak dira, Duvoisin, Arbelbide, Joanategi eta abarrenak, eta
Lapurdum, 13 | 2009 183
ez da batean ere komunztadura urratzen duen datiborik. Hona dakartzagun adibideak, jakina, guk geuk aukeratu ditugu, eta hipotesiaren araberako aukeraketa interesatua dela pentsa lezake irakurleak, baina ez da hala. Irakurle mesfidatiak jo besterik ez dauka testuetara konturatzeko halako aditzekin batera datibo komunztadura zaintzea ez dela salbuespena legea baino, eta ziur gara, hori testuetan ez ezik, ahozko testigantzetan ere jaso ahal izango da. Jakina, lapurteraren testigantzak jasotzeak ez du esan nahi galera jasaten duten beste euskalki batzuetan ere antzera gertatzen ez denik. Behe-nafarreraren ondokoetan gertatu (a), laket (b),eta gogoratu (d) aditzez gain, iruditu (c) ere agertzen da, eta guztietan zaintzen da komunztadura :
(36) a. Gorenaz ere neri gertatu zaidana zaio gertatuko hari ere : ase baino gehiago, gosea haunditu irakurtze laster horrekin (Xa Odol 11) b. Bethi hola gerthatzen da : deusik galtzeko ez duenari lakhet zaio buruzagiz eta gobernamenduz khanbiatzea (Elisb Fram 132) c. Ixildura labur hau onartze bat iduri zakon gizon hanpurutsuari, eta kantitu gabe urbiltzen zaio nexkatoari soberaxko, futxo (Zub 106) d. To, gogoratzen zaio bati : guazen Zirkorat, han yostatuko gituk (Zub 111)
45 Zubereraz ere datibo-esperimentatzailedun inakusatiboetan datibo komunztadura zaintzeko joera garbia dago :
(37) a. Inhurriari kukusoa txipiño iduri ziozu ; haren aldian mendi bat dela uste dizu (Arch Fab 183) b. Barbaro haier huna gitia behar ziek aren dolütü (Xarlem 755)
46 Ez ditugu orain aditz guztiak banaka-banaka begiratuko, baina hemen bildutakoa laburra izanik ere, erakusgarri nahikoa sendoa delakoan gaude22. Asimetria egon badago, beraz, eta ukaezina da komunztadurari begira. Dena den, komunztadura beti zaintzen duten datiboak ez dira bakarrik datibo-esperimentatzailedun inakusatibokoak. Begiratu bestela.
3.1.2. Jabetza besterenezin edo inalienableko datiboak, interes datiboak eta datibo etikoak
47 Ezinbesteko komunztadura, gure hipotesiaren arabera, bestelako datiboek ere eragiten dute : jabetza besterenezin edo inalienablea adierazten duten datiboek (a) eta (b), interes datiboek (c) edota datibo etikoek –ikus Etxepare (2003) eta Fernández eta Ortiz de Urbina (2010)23.
(38) a. Mailez-mail gorphutz guzia kaskaka uspeltzen zaio martir berri huni (Arb Ignd 87) b. Hala ere, diren bezain bihotz hunkigarri izana gatik aita, ama edo emaztearen alderako hitzak, aita bati bere ume ta haurretan zaio bihotza osoki guritzen, arrailtzen edo eritzen (Xa Odol 13) c. Gaizoari ordian argitzen zaio adimendua, eta dena ulertzen (Zub 39)
Lapurdum, 13 | 2009 184
48 Kontuan izan, datibo-esperimentatzaileak ez bezala, azken datibo hauek ez direla aditzen euren berezko argumentuak, ez bada nolabait gaineratutakoak. Diferentzia hau izanagatik ere, ez dugu espero datibo komunztadurari begira, ezberdin jokatzerik. Azterketa zehatzago baten zain, gure hipotesiaren arabera, halako datiboek beti zainduko dute komunztadura. Gainerakoan, ez ditugu datibo hauek ondokookin nahasi behar. Lehen adibidea Gèzeri (1873 : 26) zor diogu, datibo komunztadura galerari buruzko euskal gramatikaren aipamen goiztiarrenetako batean ; bigarrena Tartasena da. Konpara itzazue Laphitzen hirugarren adibidearekin.
(39) a. Jatia gizounari beharrezco da b. Herio terrible hori, izigarri da mundu guzier handier, eta xipier, iustoer, eta iniustoer (Tt Onsa 147) c. Arrats ontsa zait eni, dio senharrak (Laph 53)
49 (c) adibideak komunztadura erakusten du, (a) eta (b) adibideek ez bezala. Halako datiboak erraz ordezka daitezke destinatibo postposizioekin, adibidez, jatea gizonarentzat beharrezkoa da –eta emakumeontzat ere bai, bide batez esanda. Igoera gertatuz gero, (c) adibideen modukoak espero genitzake, hau da, datibodun adibideak eta datibo komunztaduradunak, gainera. (b,c) adibideetan, datiboa egon badago, nahiz eta komunztaduragabea den. Halakoetan, litekeena da besterik gabe datiboa ez igotzea, eta horregatik ez eragitea komunztadurarik. Hortaz, antzeko adibideetan datibo komunztaduraren hautazkotasuna da aurkitzea espero duguna. Antzera esan daiteke baita ondokoez ere. Duvoisinenak dira guztiak :
(40) a. Zure manamenduetan alhatuko dut gogoa, eta zure bideei begira egonen naiz (Dv Ps 118, 15 –KG–) b. Ene populua ene itzulpenari begira egonen zaio (Dv Os 11, 7 –KG–) c. begira egon nintzaioen, hegalak atheratuak izan zatzaizkoeneraino ; eta jaiki zen lurretik, eta gizona bezala oinen gainera jarri zen, eta eman zioten gizon-bihotza (Dv Dan 7, 4 –KG–)
50 (a) adibideak datiboa bera erakusten du eta komunztadurarik ez ; (b) adibideak datibo bera ez ezik, datibo komunztadura ere ; (c) adibideak, azkenik, ez du datiboa erakusten, baina bai datibo komunztadura bera. Kasuistika osoa da, beraz, adibide hauek erakusten dutena. Alabaina, halakoak ez dira gure iritziz, ipar-ekialdeko idazleengan bakarrik jaso daitezkeen adibideak. Hemen datibo komunztadura zaintzea ala ez, ez dagokio, gure ustez, hautu dialektal bati, eta hortaz, euskaraz nonahi aurkitu ahal izango ditu gure irakurleak.24
3.2.Araziak
51 Egitura arazleak aztertzen direnean, bi dira komunztadurari dagokionez nabarmendu daitezkeen alderdiak. Bata datibodun araziak eragiten duen komunztadurari dagokio, eta hori da, hain zuzen, orain nabarmendu nahi dugun alderdia. Izan ere, datibodun araziek komunztadura inoiz urratzen ez dutelako hipotesia da gurea. Hau da, datibo
Lapurdum, 13 | 2009 185
komunztaduraren hautazkotasuna erakusten duten euskalkietan eta egileengan, araziaren datibo komunztadura zaindu egiten dela uste dugu, eta ez dugu, hortaz, espero eremu honetan hautazkotasunaren aztarnarik aurkitzea. Eta beste alderdia honen ondorioz sortzen da : egitura arazlean ager litekeen beste edozein datibo sintagmak –arazia ez denak, alegia– ezinezkoa izango du komunztadura eragitea, bi datibo komunztadura (sintaktiko) ezinezkoak direlako adizki bakarrean, Deustuko Hizkuntzalaritza mintegiak (1989) aspaldi samar eta Ortiz de Urbinak (2003) oraintsu erakutsi diguten bezala25. Bi datibo lehiatuz gero komunztadura jasotzearren, bakar batek du irabaztekoa, araziak alegia, eta bigarrena komunztadurarik gabea izatera kondenatua dago : honetan ez dago hizkeren arteko aldakortasunik, honetan batasun erabatekoa dago. Guk egitura arazleetan, lehen alderdiari baino ez diogu begiratuko oraingo honetan, behintzat, hau da, datibodun araziak sistematikoki datibo komunztadura zaintzen duela erakutsiko dugu ondoko adibideetan. Horretarako, bereziki komunztadura galtzeko joera duten hizkera eta egiletara jo besterik ez dago.
(41) a. Aita, amak, erran araz diozozute zuen haurreri eta sehieri aditu dutena (Arb Igand 186) b. Ez da halere aski goiz jaiki gure jauna, eta ez deie jandarmei aski laster lana egin arazi (HU Zez 128) c. Iñaziok, hitzik erran gabe, Calistori eta Caserori soineko ilhun bat har arazi zioten (Laph 85) d. Iguzkia yeikitzen abiatu zenean, Madama Elisabetek begiak altxa arazi ziozkan erreginari zeruetako hedoi hori hori, ederki doratuak zireneri (Elsb Fram 100) e. Harerazten zaio aberiari jenziana zañetik erhaüstürik untza laürden baten erdia (Ip Dial 56) f. Anaia zaharrenak guzien izenean erregeari jakin arazi zion, orok nahiago zutela hil Jaunaren legea hautsi baino (Zerb IxtS 76) g. Duela urte pare bat, Mattin kusiari bertsu batzu molda arazi niozkan, (Xa Odol 273)
52 Adibide hauetan, aditz datibodun iragankorrak –erran (a)–, iragankor soilak –hartu (c,e), altxatu (d), moldatu (g)–, inergatiboak – lan egin (b), eta guztietan araziak datibo komunztadura zaintzen du. (d) adibide bitxia ere horren adierazgarri : bertan bi datibo agertzen zaizkigu, bata arazia, komunztadura eragiten duena, eta bestea leku-datiboa dirudiena, komunztadurarik eragiten ez duena beraz.
4. Datibo komunztadura inoiz zaintzen ez denean : datibo-postposizioak, datibo-adjunktuak
53 Bada, heldu gara azkenera. Aldagaiaren hirugarren ahora : komunztadura beti zaintzen duten datiboak aztertu ostean, komunztadura inoiz ere zaintzen ez duten datiboak deskubritzea besterik ez zaigu falta. Datibo-postposizioak dira hauek. Goian ere deitura bera erabili dugu, datibo/postposizio alternantziadun aditzez jardun dugunean, baina ordukoak osagarriak ziren, oraingo hauek, berriz, adjunktuak. Ortiz de Urbinak (1995 : 585), esate batera, bete-betean adjunktutzat hartzen dituen Duvoisinen (Dv Lab 382) ondokoak dira orain datibo-postposizio hauen erakusgarri :
Lapurdum, 13 | 2009 186
(42) a. Errana da orduan halako arbolak lehenago zagoen alde berari landatu behar duela b. Hegoari zagoenak ez duela iphar aldean ongi emanen c. Arbola zer haizeri baitzagoen xertatzean, gero ere haize berari egon behar da
54 Duvoisinen adibideetan –edo adibide bakarra, segidan datozen esaldiek osatzen baitute–, landatu alde batera, lau aldiz aipatzen da egon aditza. Orobat, bertan agertzen zaizkigun datibo guztiek lekua adierazten duten adjunktu hutsak dirudite –inesibo postposizioaz ordezka genitzake zailtasun handirik gabe ; leku-datiboak deituko diegu. Caminok ere (1997 : 375) oso antzeko adibideak dakartza aezkerarako egon aditzarekin berarekin. Baina ez dugu honengatik pentsatu behar halakoak direnik leku-datibo guztiak eta ezta nagusiki egon aditzarekin aurkitzen direnik –gogoratzea besterik ez dago goian egitura arazlean aipatu dugun begiratu aditzarekin batera zetorrena (41f). Badira, halaber, Ortiz de Urbinak berak aipatzen duen hurbildu aditzaren modukoak ere. Halako leku- datiboek adlatibo postposizioa ekartzen digute gogora. Begiratu, esate batera, (a) adibidea, bizigabeak dira datibo guztiak, adlatiboduna, aldiz, biziduna.
(43) a. Zuek ordean hurbildu zarete Siongo mendiari, eta Jainko biziaren hiriari, zeruko Jerusalemeri, eta asko miletako aingeru multzoaren gana, 23. nausitasuna. (Dv Hebr 12, 22 – KG–) b. Elizatik kanpo dabilana igandetan, ostatuari jarraikitzen da (Arb Igand 129) c. Ezen haren izenaren gatik abiatu dire bideari, paganoen ganik deusik ez hartuz (Dv 3 Io 1, 7 –KG–)
55 Etxepare eta Oihartzabalek (2008a) mugimenduzko aditzekin batera jasotzen dituzte halakoak, esate batera abiatu26 bera, joan eta itzuli.
56 Ez da halako datiboen aipamenik sarri aurkitzen ez gaiari buruzko literaturan ez dialektologia lanetan. Salbuespen dira gramatikagintzan Ortiz de Urbina (1995), Fernández eta Ortiz de Urbina (2008) eta Etxepare eta Oihartzabal (2008a,b), eta dialektologian, guk dakigula behintzat Camino (1997), gaia xehetasun handiz jasotzen duena, bai ahozko testigantzak ekarriz bai antzeko literatura testigantzen berri emanez. Etxepare eta Oihartzabalen (2008c) mintzagai nagusia izango dira ale honetako euren lanean. Harrigarriro, datibo komunztadura galera erakusten duten hizkeretako testu klasikoak ikusi besterik ez dago halako datibo-postposizioak sarri aurkitzen direla konturatzeko. Guztiak dira, jakina, komunztadurarik gabeak, eta nekez aurkituko ditu gure entzuleak halako datibo-postposizioak komunztadurarekin batera. Honetan bereizten dira beraz datibo/postposizio alternantziadun aditzekin batera agertzen diren datibo-postposizioetatik : haietan komunztadura hautazkoa zen, hauetan, aldiz, sintaktikoki ezinezko –morfologikoki horretarako eragozpenik ez badute ere. Ez dira, baina, leku-datiboak bakarrik datibo-adjunktuen artean sailka daitezkeenak. Adjunktu hauen modukoak dirudite baita Lafittek (1979 : 220) aipatzen dituen ondoko datibodun nominalizazioek ere :
Lapurdum, 13 | 2009 187
(44) a. Zahartzeari zuhurtzen ari gira b. Sagarrak ontzeari, gure eliza-pestak ez dira urrun
57 Lafittek dioenez, datiboaren bitartez balio inchoative ou conditionnelle adierazten duten aditz izenak dira hauek27. Hurbil samarrak dirudite Caminok (1997 : 376) jasotako ondokoek ere, bere iritziz denbora eta moduaren antzeko zerbait adierazten dutenak.
(45) a. Tzakurrekin fateari ta obeki atratzen dira b. Ilabetia akabatzeari c. Aita ellegatzeari d. Uskaraz izateari e. Ja ez errateari pues idem
58 Baita Caminok Belapeirerengandik zubereraz jasotzen duen ondokoak ere :
(46) Zelüko sü haren agartziari bihotzak piztü zaitzen eta garrez bethe, orotan erraiteko Jesüs- Krist arrapiztü zela (Bp II, 72)
59 Baina ez gaitezen luza eta oraineko datuei begira diezaiegun jarraian.
5. Hiru ahoko aldagaia Ereduzko Prosa Gauren eta erreminta bat : Corsintax
60 Tradizioak eskainitako datuez gain, datibo komunztadura galerak egungo erabileran duen presentzia ere neurtu nahi izan dugu. Horretarako, Ereduzko Prosa Gaur (EPG) corpusa baliatu dugu, 2000tik 2006ra bitarteko liburuetako eta prentsako testuak biltzen dituena. Corpus horren ustiatzeko, jendaurrean estreinakoz gaur aurkeztuko dugun tresna erabili da : Corsintax.
5.1. Corsintax : corpus arakatzaile sintaktikoa
61 EPG corpusaz orain arte egin den hustuketa eta arakatze lan sistematikoa, batik bat lexikoari eta hiztegigintzari zuzendua izan da28. Corsintax29 erremintarekin, sintaxiaren aldetik interesgarriak diren aztergaien inguruko datuak ere sistematikoki erauzteko modua dago. Oraingoz, aditzen portaerak neurtzen dituzten datuak eskaintzen ditu egindako lehen esperimentuak. Horretarako, corpusari lematizatzailea eta segmentatzailea (besteek “zatitzailea” ere deitua, chunker ingelesez) aplikatu zaizkio lehenik, eta ondoren aditz segmentu guztiak multzokatu eta sailkatu dira, ezaugarrien bitartez : segmentuaren burua, paradigma, modalen eta partikulen erabilera, afijazioa eta abar. Hauek dira arakatzaile sintaktikoaren oraingo datuak : • esaldiak 2.182.971
Lapurdum, 13 | 2009 188
• testu hitzak 25.106.538 • segmentuak 16.717.283 • aditz segmentuak 3.227.734 • aditz lema desberdinak 4.472
62 Horrez gain, EPG corpusa ataletan banatuta dago : iturburuaren arabera (liburuak / Herria / Berria), liburuen euskalkia (Ipar / Hego), eta liburuen sorburua (itzulpenak / jatorrizkoak). Azpicorpus horietako bakoitzean aditzek dituzten datuak ere ematen dira. Gaurkoan, arakatzaile sintaktiko horren emaria beste esperimentu batera egokitu nahi izan dugu : datibo komunztadura galera neurtzea.
5.2. Erreferentziako abiapuntua : Leonen Imitazionea
63 Helburua hiru ahoko aldagaia EPGn aztertzea zenez, metodologikoki egokia iritzi genion gure gai honetarako erreferentziako obra izango zen idazlan baten hustuketa erabatekoa aurrez egiteari. Lanak literatur tradiziokoa izan behar zuen, eta datibo komunztaduraren galerak ageri ohi duen kasuistika ahalik eta modurik zabalenean jasoko zuena. KGko corpus arakatzailean zenbait aditz galeradunen bilaketa eginda, ohartu ginen bazela obra bat horietako gehienak jasotzen zituena, beste ezeinek baino gehiago : Leon Leon Berrizarteren Jesu-Kristoren Imitazionea (Turnhout, 1929). Tresna konputazionalek ezagutzeko moduko testua izan zedin, lehenik eta behin hainbat egokitzapen egin ziren testuan : esate batera, lematizatzaileak ez ditu dauzkitzut edo othoi ezagutzen, eta dizkizut eta otoi bihurtu genituen sortutako ezkutuko testuan. Testuari arakatzaile sintaktikoa aplikatuta, datibo komunztaduraren galera jasateko esaldi hautagaiak erauzi ziren. Horretarako, esaldiok baldintza bi bete behar zituzten : aditz jokatua (ez ditezen fida, behatzen baitiote) eta datibo sintagma agerikoa izatea (nahikunde onari). Leonen Imitazionean baldintza horiek betetzen dituzten esaldiak 363 dira. Esaldiok eskuz aztertuta eta berezituta, hauxe izan zen ondorio orokorra : galerarik gabeko esaldiak 201 ziren ( % 55, 37), eta galeradunak 162 ( % 44, 63). Zerrendatu genituen aditz guztiak 51 izan ziren, aparteko sail batean utzita eduki, egon, izan, eta azken bi horiekin osatutako predikatuak (erne egon, higuin izan...). Horietatik, 11 dira aldagaiaren lehen ahoko aditzak ; 18 bigarrenekoak, eta 22 hirugarrenekoak. Emaitza horren xehetasunak, txosten honen I. eranskinean topatuko ditu irakurleak30. Erreferentziako obra horren azterketaren ondoren, EPGn arakatze sakona eta zehatza burutu ahal izateko ezinbestekoak ziren irizpideak eta parametrizazioa erabaki genituen.
5.3. Datibo komunztadura galera Ereduzko Prosa Gaur corpusean
64 Jopuntu dugun auzia argitze aldera, EPG osoa aintzat hartu baino, haren barruko azpicorpus bat soilik ebatzi genuen interesgarri : Herria astekariko testuak, eta Iparraldeko idazleen liburuak. Hurrenez hurren, 206.551 eta 56.354 dira atal horietako testuetan dauden esaldiak. Imitazionearen hustuketak emandako aditzetatik 19 hautatu genituen haien portaera EPGn neurtzeko : aiher izan, amor eman, behatu, bermatu, bihurtu, fidatu / fida izan, galdatu, galdegin, ihes egin, jarraiki, jarraitu, jazarri, josi, kendu, lotu, ohartu, parekatu, segitu eta uko
Lapurdum, 13 | 2009 189
egin. Leonen erreferentziako obrarekin lehenago egin bezala, hemen ere esaldi hautagaien erauzketa automatikoa egin zen, bestearen irizpide berberez. Denera, 605 esaldi izan ziren ostera eskuz aztertu behar izan zirenak. Txosten honen II. eranskinean, xehatuta daude erauzketa horren emaitza nagusienak31. Kasualitate hutsa izan badaiteke ere, Leonenean zein EPGko azpicorpusean antzeko portzentajeak ateratzen dira datibo komunztaduraren galera bai/ez aldakortasunari dagokionez : 55,4 vs. 44,6 Leonenean eta 54,7 vs. 45,3 EPGn. Aditz bakoitzari buruzko datuak aztertuta, zenbaitetan alde handia dago prentsan eta liburuetan egiten den erabileraren artean : aiher izan prentsan galeraduna, eta liburuetan ez ; Herrian galerarako joera handiagoa da galdegin, jarraiki, jazarri, kendu, lotu edo uko egin aditzekin ; beste batzuetan –behatu, fidatu, ihes egin, josi, ohartu...–, aldiz, aski berdintsua da portaera. Datuok arretaz aztertzea beste abagune baterako aproposagoa den arren –gaurkoa amai dezagun–, hona hemen esperimentu honetatik atera ditugun ondorioak, guretzat aski garbiak direnak : • Tradiziotik egungora, ez dirudi datibo komunztaduraren galerak behera egin duenik. Gora egin duela esatea –eskura dugunaren arabera– gehiegi litzateke, baina egon, bizi-bizirik dago. • Erabat alderantzizko datuak sortzen dituzte prentsako testuek eta liburuetakoek. Herria astekarian dat-kmz bai/ez proportzioa 35/65 den bitartean, Ipar idazleen liburuetan 72/28 dugu proportzio beraxe. Oso deigarria eta esanahi handikoa iruditu zaigu desberdintasuna. Garbi dago liburuetan askoz ere gehiago zaintzen dela datibo komunztadura, Herrian baino : Oro har, badirudi ahozko hizkeratik gertuago dagoela Herriako hizkera, liburuetakoa baino. Askoren ustez komunztadura galera zuzendu beharreko akatsa da, eta pentsatzekoa da zuzenketa moduren bat aplikatzen dela zenbaitetan, idazleek beren buruari, edota argitaletxeetako zuzentzaileek egina. Nolanahi ere, zuzentasun nahiaren faktoreak azterketa arduratsua behar duen auzia da, eta oraingoan ez dugu horrelakorik egin. • Emaitzaren zifrak liburuetako egileen arabera aztertuta –ikus II. eranskina– pentsa liteke liburuetako hizkera jasoak baduela zer ikusia komunztadura zaindu beharrarekin. Ildo horretatik, idazlea zenbat eta literatur sisteman integratuago egon, are gehiago zaintzen da datibo komunztadura (Itxaro Borda, Piarres Xarriton...), besteetan baino (Michel Oronoz, Filip Bidart...).
65 Eta horixe da guztia gaurkoz. Emandako datuek eta azterketarako moduek gerora ere emaitza berriak ekarriko dituztelakoan gaude. Gerokoak gero.
BIBLIOGRAPHIE
Albizu, Pablo. 2001. “Datibo sintagmen izaera sintaktikoaren inguruan : eztabaidarako oinarrizko zenbait datu”. In B. Fernández & P. Albizu (arg.), Kasu eta Komunztaduraren gainean. On Case and Agreement. Bilbo : EHUko Argitalpen Zerbitzua. 49-69.
Camino, Iñaki. 1997. Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa. Iruñea : Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua.
Lapurdum, 13 | 2009 190
Deustuko Hizkuntzalaritza Mintegia. 1989. “Inkorporazioa perpaus kausatiboetan”. In P. Salaburu (arg), Sintaxi teoria eta euskara. Donostia : EHU. 87-119.
Etxepare, Ricardo. 2003. “Valency and argument structure in the Baque Verb”. In J.I. Hualde & J. Ortiz de Urbina (arg.), A grammar of Basque. Berlin, Mouton de Gruyter. 363-425.
Etxepare, Ricardo & Bernat Oihartzabal. 2008a. “Dative structures in standard and north-eastern Basque” Licensing conditions at the interface. International Encounter at the Summer Courses of the Uiversity of the Basque Country. XXVI Uda-ikastaroak, Donostia, ekainak 23-24.
Etxepare, Ricardo & Bernat Oihartzabal. 2008b. “Locational datives and dative agreement in the Eastern Dialects of Basque”, European Dialect Syntax Meeting III, Venezia, irailak 18-21.
Etxepare, Ricardo & Bernat Oihartzabal. 2008c. “Leku-datiboa ekialdeko zenbait hizkeratan”, Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan, IKER, abenduak 12-13an.
Fernandez, Beatriz. 1997. Egiturazko kasuaren erkaketa euskaraz. Bilbo : UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua.
Fernández, Beatriz. 2007. High and low datives in Basque bivalent constructions, eskuizkribua, Rutgers.
Fernández, Beatriz. 2008. “Quirky dative objects in Basque”, European Dialect Syntax Meeting III, Venezia, irailak 18-21.
Fernández, Beatriz & Jon Ortiz de Urbina. 2008. “Datibo komunztadura ekialdeko hizkeretan”, eskuizkribua, UPV/EHU eta Deustuko Unibertsitatea.
Fernández, Beatriz & Jon Ortiz de Urbina. 2010. Datiboa hiztegian. Bilbo : UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
Gèze, Louis. 1873. Éléments de grammaire basque. Dialecte souletin. Suivis d´un vocabulaire basque- francais & francais-basque. Baiona : Imprimerie de Veuve Lamaignère [Birrarg. 1979. Donostia : Hordago.]
Hualde, José Ignacio & Jon Ortiz de Urbina. 1987. “Reestructuring with ARI.” ASJU 21, 425-452.
Hualde, José Ignacio & Jon Ortiz de Urbina (arg.). 2003. A Grammar of Basque. Berlin : Mouton de Gruyter.
McFadden, Thomas. 2004. The position of morphological case in the derivation : a study on the syntax- morphology interface, doktorego tesia, University of Pennsylvania.
Mitxelena, Luís eta Ibon Sarasola. 1989-2005. Diccionario General Vasco. Orotariko Euskal Hiztegia. Bilbo : Euskaltzaindia.
Mounole, Celine. 2008. “Evolution of the transitive verbs in Basque and apparition of datively marked patients”, eskuizkribua, UPV/EHU.
Ortiz de Urbina, Jon. 1995. “Datibo komunztaduraren gainean.” In R. Gómez & J.A. Lakarra (arg.), Euskal Dialektologiako Kongresua (Donostia, 1991ko Irailak 2-6), ASJUren GehigarriakXXVIII. Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia. 579-588.
Ortiz de Urbina, Jon. 2003. “Causatives.” In J.I. Hualde & J. Ortiz de Urbina (arg.). A Grammar of Basque. Berlin : Mouton de Gruyter. 592-607.
Pikabea, Josu. 1993. Lapurtera idatzia (XVII-XIX). Bilakaera baten urratsak. EHU & Kutxa Fundazioa.
Ereduzko Prosa Gaur (EPG). http://www.ehu.es/euskara-orria/euskara/ereduzkoa/
Klasikoen gordailua (KG). http://klasikoak.armiarma.com
Lapurdum, 13 | 2009 191
NOTES
1. Kasuistika zehatzik egin asmorik ez duela dio, eta azalpenaren muina ere ez dela gaineratzen du. Dena den, erakutsiko dugunez, egileak sailkapenari aitortzen diona baino balio handiagoa duelakoan gaude, ñabardurak alde batera. 2. Ortiz de Urbinaren sailkapen hirukoitzaren azpian dagoen hipotesia da komunztadura urratzen duten datiboak sarritan ez direla kanonikoak theta-rolari dagokionez, baldin eta kanonikotzat har daitezkeen datiboak helburuak edota esperimentatzaileak badira. Hortaz, bai lan honetan bai Hualde eta Ortiz de Urbina (1987) lan goiztiarragoan, datibo komunztadura galtzea arrazoi berari egozten zaio, hau da, datibo ez-kanonikoak izateari theta-rolari dagokionez –ikus baita 4 oin-oharra. 3. Izan ere, adibide hau bera da Hualde eta Ortiz de Urbinak (1987 : 433) aipatzen dutena ari izan egituraren gaineko lanean, eta Lafitterena bezalako adibidean, datibo argumentua izanagatik ere, aditz laguntzailean komunztadura zaintzen ez dela oharturik, horren arrazoia datiboari ezartzen zaion argumentuaren theta-rolari egozten diote : datibo argumentuek helburu edota onuradun theta-rola izaten dute, baina Lafitteren adibidean, datiboak ez du ez helburu ezta onuradun theta- rolik, eta horrek azaltzen du, euren iritziz, zergatik ez duen komunztadurarik eragiten aditz laguntzailean, eta era berean, zergatik txandakatu daitekeen antzeko egituretan arrunta den inesiboarekin –lanean ari zen suharki. 4. Halakoa da Etxepare & Oihartzabalen (2008a) Horren hedatzeari bermatu zen adibidea ere. 5. Testuzaleek esaldi beraren hiru bertsio erka ditzakete erabakitzeko. Leonenarekin (1929), Pouvreauren (1669) edota Xurioren (1720) ondokoak, hurrenez hurren, erka daitezke : a) Iarten bazara egiten behar duzunaren egiten, erran nahi da, pairatzen eta zure buruari hiltzen, sarri hobeki izanen zara eta bakea edirenen duzu, eta b) Ematen bazare behar zaren bezala pairatzeko, eta hilltzeko estatuan, kausituko zare berehala hobeki, eta ardietsiko duzu bihotzeko bakea. Progresiboa, ezta ? Hala dirudi. 6. Ortiz de Urbinak dakarren adibidea jo dezagun bihotzez lanari da, baina erratu esanguratsu bat dago bertan, jatorrizko testuak jo dezogun bihotzez lanari (Dv Lab 31) baitio, ez jo dezagun. Dezogun – datibo komunztaduraduna– izaki liburuak berez dakarrena, eta ez dezagun –datibo komunztadurarik gabea–aspektu datibotzat har dezakegu, jakina, baina ez datibo komunztadura urratzen duen datibotzat. Jo dezogun lanari horren erakusgarri gehiago ditu, gainera, Lab 79 eta Neh 4, 21. 7. Itzuri (Escapar, huir ; evitar, escapar a ; librarse, salvarse OEH IX :751) ere datibo komunztadurarik gabea da, ikusten denez. 8. Ortiz de Urbinak aipatzen dituen zazpi adibideetatik lautan jasotzen da lotu aditza. Esanguratsua da hori. 9. Mintzagai dugun Ortiz de Urbinaren lanean (1995 : 586) aipatzen diren zazpi adibidetatik bostetan lan izena ageri da. 10. Lotu (L, B, S) ‘Emprender, ponerse a, darle a’ esanahiaz jasotzen du OEH-k (XI : 722). 11. Ez da hau loturen forma iragangaitz bakarra. Bada zentzazio edota gaixotasunei dagokien ‘se prendre, se contracter’ adiera. Bertan datibo komunztadura galtzen ez dela dirudien arren, adibideek zalantzak sortzen dizkigute bi arrazoirengatik. Batetik, adibide gehienetan, datibo argumentua ez dago agerian. Hortaz, datibo komunztadura zaintzea datibo argumentua bera ez agertzeari egotz dakioke, esate batera Ifernuko errabia bat lothuren zeraio (Dv Led 192) adibidean. Bestetik, datibo argumentua agerian dagoen adibideak XIX. mendea baino lehenagokoak dira, esate batera, Eta arima guziari beldurtasun lot zekion (Lç Act 2, 43), datibo komunztaduraren galera lapurterara zabaldu baino lehenagokoak alegia. 12. Paradoxikoki, ez dirudi ekin adieraz eta formaz horren antzekoa izanik, datibo komunztadura galtzen dutenen artean aipa daitekeenik –Pikabeak ez du aipatzen eta, oro har, ez da bere aipamenik gaia ukitzen duten lanetan ere. Geuk ere OEHri begira ez dugu aurkitu ekin
Lapurdum, 13 | 2009 192
aditzarekin galeraren aztarnarik. Gogoan izan, ekinek forma sintetikoak baino ez zituela erakusten XVI. mendean, eta subjunktibo eta aginterazkoak zirela, hain zuzen, lehen testigantzetan ageri ziren haiek. Forma sintetikoak izanik historikoki nagusitzen direnak, ez dirudi harrigarria denik datibo komunztadura galeraren aztarnarik erakusten ez duten aditzetakoa izatea. Tamalez, ekin aditzaz dioguna ezin daiteke aditz guztiez esan. Jarraiki aditzak, esate batera, forma sintetikoak baditu historikoki, baina datibo komunztadura galera nabarmena erakusten du, ondoren erakutsiko dugunez. 13. Hualde eta Ortiz de Urbinaren lanean (1987 : 433) ere aipatzen da bera. Aldiz, Etxepare eta Oihartzabalek (2008a) ere ez dute aipatzen. 14. Gogoan izan Duvoisinen Lab liburua lanetik jasotako datiboak darabiltzala bere sailkapenerako. 15. Bere buruari ohartu esapideak “recobrar el conocimiento” esanahia du, OEHk (XIII : 10) dakarrenez. 16. Deigarria da : Duvoisinen urrikal zaite niri adibideak (a) urrikal zakizkit niri eta (b) urrikal zaite nitaz (Dv LEd 276) perpausen erdibidean sortutakoa dirudi, (a)-n bezala, niri datibo sintagma erakusten duelako, nahiz eta datibo komunztadurarik zaintzen ez duen, nitaz postposizioak (b), jakina, zaintzen ez duen bezala. 17. Ez du horrek esan nahi (zuri) sinesten dizut esan ezin daitekeenik, “creer a alguien” adieran. Adiera honetan, absolutibo/datibo alternantzia duen aditza da sinestu. Euskalkien araberako alternantzia da bera. 18. Trebatu aditzak are agerpen gutxiago dauka datibo osagarriarekin, beste aditz hauek baino. Erakusgarri horietan trebatu aditza forma jokatugabean agertzen denez OEHn, ezin daiteke jakin komunztadurara begira nola jokatzen duen. Gogoan izateko moduko aditza da. 19. Berau ere, Duvoisinen erakusgarriez gain, salbuespena da konfigurazio inakusatibo datibodunaren hautaketan. 20. Ortiz de Urbinak jasotzen dituen Ardiari ongi nahi da jarraiki (Dv Lab 269) Ene solasari jarraik zaite beraz ongi (Dv Lab 311) eta Artzainak arthoski jarraitu behar du erditzekotan diren ardiei, eta antxuei berreziki (Dv Lab 272) adibideak ere era honetakoak direla esango genuke. 21. Hona adibidea osorik : Nola birundan arbolari Dan segitzen itzala, Bakhotxak hala sor-lekhua Bethi maitha dezala ! Anaiak gaituk Eskualdunak, Orai ere, oxala, Jartzen bagine « Guziak bat » Lehenago bezala ! (Elzb Po 200). 22. Salbuespen bat bakarra aurkitu dugu Tartasen lanean gertatu aditzarekin : Hala gertatu zen bost birjina zuhurrer, hek bere ohoria jinkoagati begiraturik, esposaren banketian honki jin izan ziren (Tt Onsa 77). Kasu honetan, Jon Ortiz de Urbinak ohartarazten gaituenez, komunztadurarik eza datibo argumentua zehazgabea izateari egotz dakioke –ikus honi dagokionez, Etxepare eta Oihartzabal (2008a,b) edota Fernández & Ortiz de Urbina (2008a). 23. Argigarriak izan dira eta ezinbestekoak Jon Ortiz de Urbinaren iruzkinak atal honen garapenean. Eskerrak eman nahi dizkiogu horregatik. 24. Ildo beretik, erne (egon) predikatua ere aipa dezakegu. Inesiboa datiboarekin alternantzian erakusten duen predikatua da erne (egon) –Fernández eta Ortiz de Urbina (2010). Datiboa ageri den kasuetan, bietara agertzen da aditz laguntzailea datibo komunztadurarik gabe (a) eta datibo komunztadurarekin batera (b). Inesibo klasikoa da (c) adibideak dakarrena. (i) a. Ez dut uste ihiztaria erneago dagoen ihiziari, nola Jaun hura Eskualdun beilarien hitz bakhotxari (Arb Igand 8); b. Eta bere aldetik, Mimi, / saguer baiño erneago zagokion gasnari (Gy 120); c. Ago beraz bethi erne hitz haukien gañean (EZ Man I 137) 25. Ez dugu eman bezalako datibodun iragankorretan bakarrik pentsatu behar : Salgai nuen landa Mikel salerazi didate gurasoek [niri] (Ortiz de Urbina 2003 : 602) ; baita itxaron edota begiratu alternantziadunetan ere, datibodun osagarria erakusten dutenean : anaiari itxaronerazi didate (Ortiz de Urbina 2003 : 602). Era berean, Ortiz de Urbinak ere halakorik ez dakar eta gaiari buruzko literaturan ez dugu honen aipamenik aurkitu, baina ikusi beharko litzateke joan
Lapurdum, 13 | 2009 193
bezalako datibodun inakusatiboetan, arazia absolutiboarekin markatzeko joera duten hizkeretan, ipar-ekialdekoetan bereziki, ea zer gertatuko litzatekeen Anek Jon Kattalini joan arazi bezalako perpausetan : du behar luke ala dio ? Printzipioz hemen ez genuke izango datibo bien arteko komunztadura lehia eta edozein modutan ere, du datibogabea espero genezake guk. Ikusi beharko hala den, eta hala izanez gero zergatik. 26. Etxepare eta Oihartzabalek (2008a) jasotzen duten abiatu aditzeko adibidean bideari da agertzen den datiboa. Susmagarria da bideari hau. Baita abiatu bera ere, ez baitu, gure arakaketan, behintzat, hauezaz gain, beste inongo erakusgarririk. 27. Zahartzeari eta sagarrak ontzeari halaxe itzultzen ditu frantsesera, hurrenez hurren, “aux approches de la vieillesse (lit. au vieillir)” eta “quand les pommes commencent à murir”. 28. Ikus, Euskara Institutuaren webgunean (http://www.ei.ehu.es) erabilgarri dauden hainbat aplikazio : Egungo Euskararen Hiztegia, Lexikoa Atzo eta Gaur eta Hiztegi Batua Euskal Prosan. 29. Corsintax Ametzagaiña garatzen ari den prototipoa da. Erabiltzaileen beharrizanak beteko dituen tresna eraginkorra bilaka dadin, lagungarriak zaizkio ikertzaileon ekarpenak eta iradokizunak, eta bereziki ongi etorriak izango dira. Erreminta aski doitua izan bitartean, helbide honetan egongo da prototipoa : http://weblingua.ametza.com/corsintax/. Erremintaren nondik norakoez berri gehiago jakin nahi duenak, jo beza webgune horretako “Ohar metodologikoak” deritzon atalera. 30. Are datu xeheagoak daude “Datibo komunztaduraren galera Leonen Imitazionean” dokumentu elektronikoan (http://weblingua.ametza.com/corsintax/LeonImitazionea-dat- kmz.pdf) ; aintzat hartutako 363 esaldiak zerrendatzen dira bertan, aditzez aditz multzokatuta eta komunztadura zaintzen duten edo ez bereizita. 31. Ñabardura gehiago nahi duenak –adibide guztien errolda, aditz bakoitzaren inguruan multzokatuta– dokumentu elektroniko honetara jo dezala : “Datibo komunztaduraren galera EPGn” (http://weblingua.ametza.com/corsintax/EPG-dat-kmz.pdf).
RÉSUMÉS
Lan honetan, datibo komunztaduraren galera aztertuko dugu, euskararen ipar-ekialdeko hizkeretako fenomenoa. Hala, aldagai sintaktiko honen hiru burutzapen bereiziko ditugu. Hautazko datibo komunztadura erakusten duten datiboak aztertuko ditugu lehenik : (i.) datibo- osagarri bitxiak absolutibo/datibo alternantziadun aditzetan, (ii.) datibo-postposizioak datibo/ postposizio alternantziadun aditzetan, eta (iii.) aspektu datiboak. Bigarrenik, ezinbesteko komunztadura duten datiboak, alegia, (iv.) datibo esperimentatzaileak (v.) jabetza besterenezineko datiboak, datibo etiko eta interes datiboak, eta (vi.) egitura arazleetako araziak. Hirugarren eta azkenik, ezinezko komunztadura duten datiboak deskribatuko ditugu, hau da, (vii.) datibo-adjunktuak. Deskribapenerako batetik, Mitxelena eta Sarasolaren (1989-2005) Orotariko Euskal Hiztegiaz (OEH) baliatuko gara, eta bestetik, Ereduzko Prosa Gaur (EPG) corpusaz. Corpus honetatik informazio sintaktikoa erauzteko, Corsintax arakatzaile sintaktikoa ere plazaratuko dugu.
In this paper, we analyze dative agreement drop, a phenomenon attested in North-Eastern varieties of Basque. More precisely, we distinguish three main settings of this syntactic variable with respect to agreement obligatoriness. In the first setting, dative agreement is optional. This setting is found with (i.) quirky dative objects in absolutive/dative alternating verbs, (ii) dative-
Lapurdum, 13 | 2009 194
postpositions in postposition/dative alternating verbs, and (iii) aspectual datives. In the second setting, dative agreement is obligatory rather than optional, and here we distinguish (iv.) dative- experiencers, (v.) dative-possessors in inalienable possession and ethical datives, and (vi.) causees. The third and last setting corresponds to datives which may never agree, that is, adjunct type datives. We’ll obtain the main data from the historical dictionary Mitxelena and Sarasola´s (1989-2005) Orotariko Euskal Hiztegia (OEH) and the modern literature corpus Ereduzko Prosa Gaur (EPG). We’ll also present a corpus search tool which retrieves syntactic information from this corpus : Corsintax.
INDEX
Thèmes : linguistique motscleseu aldakortasun sintaktikoa, datibo komunztadura, datibo komunztaduraren galera, datiboa, komunztadura Mots-clés : accord, basque (langue), datif, syntaxe, variation syntaxique Keywords : basque language, dative agreement, dative agreement drop, dative case, syntactic variation, syntax
AUTEURS
BEATRIZ FERNÁNDEZ
UPV/EHU [email protected]
JOSU LANDA
Ametzagaiña [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 195
Aldaketak Prosodiaren Esparruan : Ikergaiak eta arazo metodologikoak
Iñaki Gaminde, Jasone Salaberria et Ander Olalde
0. Sarrera
1 Lan honetan Euskal Herri osoan prosodiaren azterketan sakontzeko abaian jarri berri dugun proiektu baten lehen aldiaren helburuak aurkeztu nahi ditugu. Horretarako erabili ditugun hatsarre teorikoak zehaztu eta eztabaidatu ere egingo ditugu hasieran.
2 Orain artekoan ahozko euskararen gainean egin diren lan gehienetan helburu nagusia bertako berezko ezaugarriak eta berezitasunak gordetzea izan da. Ikertzaile-biltzaile askoren sentimenduan euskararen atzerakako joera sarritan egon da presente eta nahi izan da ahal denik eta euskararik bertakoena eta garbiena gordetzea galdu aurretik. Bestetik, eta dialektologia klasikoak eraginda, jaso diren ezaugarri horiek, gehienez jota, hangoekin eta hemengoekin erkatu dira kasurik onenean. Egon dira eta ugarituz doaz forma bildumekin batera azterketak ere egiten dituzten lanak ; era berean, datu horiek baliatuta aplikazioak lortu nahi dituzten bakan batzuk ere hasi dira agertzen.
3 Edozelan ere, ikuspuntu horretatik lekukoak gehienetan aukeratzen izan dira baldintza zehatz batzuen arabera : pertsona nagusiak, herrian bertan jaioak, gurasoak bertakoak eduki dituztenak, bertatik mugitu ez direnak, euskaraz analfabetoak, e.a. Era horretako lekukoak bizimodu eta gizarte harreman batzuekin lotuta egon dira eta daude ; nahiz egun azken hau guztiz egia ez izan, izan ere, inguruko mundutik ezin ihes egin dezakete kanpaia baten barruan baleude bezala. Ezin ukatuzkoa da metodologia honek hizkuntzaren gaineko ideologia zehatz batekin lotzen dena, beronen sustraiak XIX. mendeko dialektologia klasikoan topa daitezke. Usu horrela jokatu dugu inertziaz ; hau da, arteragokoek hala egin dutelako eta korrontearen abaroak babestu gaituelako ; gaur uste dugu badela sasoia hau guztia errebisatzeko eta aurrera pausuak egiteko.
4 Aurrera pausu horiek errealitateak berak eragiten ditu. Non daude jator kutsu hori eman dezaketen lekukoak ? Geratzen diren belaunaldi horietako lekukoak ez direnean,
Lapurdum, 13 | 2009 196
ez da ahozko euskararen gaineko azterketarik egingo ? Euskal hiztun komunitatean ez da ezer gertatzen, bakartuta gaude ?
5 Argi dago galdera hauei erantzuteko ikuspuntu aldaketa sakona behar dugula. Ez dugu ukatu nahi azterketa klasikoen balioa ; euskararen historiarako material interesgarriak bil daitezke, hizkuntzaren gaineko azterketak egiteko datuak ematen dizkigute eta zenbait esparrutan aplikazioak garatzeko ere balio diezagukete, beti ere hurrengo urratsari ekiten bazaio eta datu bilduma hutsetan geratzen ez bagara.
6 Lan honetan, gorago esan dugun moduan, prosodiaren ezaugarriak ikertzeko darabilgun proiektuaren helburuak aurkeztu nahi ditugu. Proiektuaren lehen aldi honetan, Euskal Herrian 178 inkesta egingo dira 18-29 urte arteko emakumezko lekukoekin. Iparraldeari dagokionez lekukoak 22 izango dira. Lanaren hirugarren sekzioan xehetasun gehiagorekin aztertuko ditugu ezaugarri nagusiak. Sekzio horretako aukeraren hatsarre teoriko nagusiak bi izan dira, hizkuntzaren bariazioa eta prosodiaren gainean daukagun ikuspuntua. Hauexek izango dira, orduan, bigarren eta hirugarren sekzioetan aurkeztuko ditugunak hurrenez hurren.
1. Proiektuaren deskripzioa
7 Gure proiektuaren helburua Euskal Herri osoan prosodiaren gaineko arlo batzuk lantzea da. Sarreran aipatu dugun bezala proiektuaren lehen aldian gaude eta beronek murrizketa batzuk eragin ditu lekukoen aukeraketan. Honelako proiektuetan eta oro har ahozko hizkuntzaren gaineko edozein azterketari ekiten zaionean lau aldi nagusi bereiz ditzakegu. Lehena, hemen aurkeztuko duguna, prestakuntza aldia izaten da ; aldi honetan helburuak finkatu, aitzinkariak aztertu, inkesta puntuak aukeratu, lekukoen ezaugarriak definitu eta galdekizunak prestatu egiten dira. Gainerako aldiak seinaleak jasotzea, seinaleak erabiltzea eta seinaleak aztertzea izaten dira ; aldi hauetan egoten diren arazo teorikoak zein metodologikoak beste baterako utziko ditugu.
8 Hirugarren sekzioan prosodiaren gainean arituko gara hemen egin dugun aukera justifikatzeko. Aipa ditzagun oraingoz landuko ditugun arloak :
(a) Azentua : Berba bakartuak eta talde klitikoak
(b) Intonazioa : Esaldi enuntziatiboak Bai/ez galderak N/Z galderak
(c) Emozioak Poza, tristura, haserrea, beldurra eta harridura
(d) Jarrerak Ironikoa, abegikorra eta errietaria
Lapurdum, 13 | 2009 197
(e) Testuak Bat-bateko testuak : narrazioa eta instrukzioa Testu irakurria
9 Euskarazko materialekin batera Hegoaldean gaztelaniazkoak eta Iparraldean frantsesezkoak ere jasoko ditugu erkaketak egin ahal izateko. Erdara bietan jasoko ditugun materialak arean murritzagoak izango dira ; goiko zerrenda horretan ondoko era honetara geratzen da :
(b) Intonazioa : Esaldi enuntziatiboak Bai/ez galderak N/Z galderak
(c) Emozioak Poza, tristura, haserrea, beldurra eta harridura
(d) Jarrerak Ironikoa, abegikorra eta errietaria
(e) Testuak Bat-bateko testuak : narrazioa Testu irakurria
10 Bigarren sekzioan eztabaidatuko ditugun arrazoiak direla eta, gure lekukoak hiru motatakoak izango dira : • (A) Barietate klasikoren bat jaso dutenak • (B) Euskara eskolatzean ikasi dutenak • (C) Barietate berria jaso dutenak
11 A taldeko lekukoak dira euskara txikitan etxean jaso dutenak, elebidunak eta bigarren sekzioan ikusiko ditugun beste ñabardura batzuk egin daitezke hemen. B taldekoak txikitatik euskara eskola giroan jaso dutenak dira, nahiz euretariko askok eskolatik kanpo ez duten erabiltzen. C taldekoak, azkenik, euskara etxean jaso dute baina guraso biak euskaldun berriak eduki dituztenak dira.
12 Inkesta puntuak aukeratzeko lekuko motak, eskualde banaketa, populazio osoa eta euskaldunen portzentajeak erabili ditugu. Lekuko moten arabera A taldekoak 95 dira, B taldekoak 65 eta C taldekoak 18 (denetara 178). Eskualde euskaldunen kasuan denetara hedatu nahi izan dugu bertako barietate klasikoak islatuta agertzeko.
13 Aldi honetan lekuko guztiek baldintza zehatz batzuk bete behar dituzte generoaren, adinaren eta ikasketen arabera. Denak andrazkoak dira, 1980-1990 urte bitartekoan jaiokoak, hau da 18-28 urte artekoak, euskal ereduetan (D ereduan Hegoaldean) ikasi dutenak eta unibertsitate ikasleak direnak.
14 Inkesta puntuak 1. taulan agertzen direnak dira. C taldeko lekukoak ez dira besteak gaina erraz topatzen ingurune geografiko zehatz bati lotuta, arazo metodologiko
Lapurdum, 13 | 2009 198
honegatik eremua herrialdea izatea erabaki dugu : Bizkaian 6 lekuko izango dira, Araban 2, Gipuzkoan 4, Nafarroan 4 eta Lapurdin 2. A eta B taldeetako lekukoak gorago aipatu ditugun irizpideen arabera honela banatzen dira herrialdeka :
1. Taula : A eta B taldeetako lekukoen banaketa herrialdeka
2. Hizkuntzaren bariazioaz
15 Sekzio honetan proiektuaren lekukoak aukeratzeko erabili ditugun irizpideak nahi genituzke argitu neurri batean besterik ez bada, horretarako hizkuntzaren bariazioaz eta Euskal Herrian azkenaldion izan diren gertaera sozial batzuk gomutan erabiliko ditugu.
16 Gauza jakina da hizkuntza guztiak aldatu egiten direna eta aldatzen ez dena galdua dena. Euskararen kasuan ahozkotasunaz egiten diren ikasketetan hatsarre hau ez da gogotan erabiltzen, sarreran esaneko moduan. Halaber, gogotara ekarri beharko genuke hizkuntzaren bariazioa hiru mailatan gertatzen dela : diatopikoan, diastratikoan eta diafasikoan.
17 Bestalde, euskararen egoera ez da bat bera hizkuntza egiten den eremu osoan ; ez legez, ez transmisioari dagokionez, ez hizkuntzaren irakaskuntzaren esparruan, ez eta kasik ezertan ere. Egoeraren konplexutasun horrek zaildu egiten du ikerkuntza bera baina ezin atzera egin dezakegu horregatik, izan ere, euskaldunen eta euskaltzaleen borondateak eraginda bada datu objektibo bat : Gure aspaldiko historian lehen aldiz euskararen gaineko datuak hizkuntzaren eremu osoan jaso ditzakegu. Hau da Lanestosatik, Kaskanteraino eta Kaskantetik Eskiularaino egiten den edo egin daitekeen bertako euskara azter daiteke, belaunaldi gazteen artean.
18 Ikertzaile batzuek iradoki duten moduan, aspaldion Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko etena areagotu egin da arrazoi franko bitarteko. Ez ditugu hemen arrazoi horiek guztiak aztertuko ; batetik, ezagutzen ez ditugulako eta, bestetik, lan honen mugak gaindituko dituztelako. Hala ere, Bizkaiko egoeraren eragile batzuk, ondoen ezagutzen ditugunak, aurkeztuko ditugu.
19 XXI. mende honetako egoera linguistikoa arean ulertzekotzat XX. mendean gertatu diren hiru aldi nagusien ezaugarriak gogotan erabili beharko genituzke. Aldiok erraz identifika daitezkeen arren ez dira aro garbitzat hartu behar ezpadaze transizio eremutzat. Batetik bestera pasatzean egoerak nahaspilatuta agertzen zaizkigu
Lapurdum, 13 | 2009 199
hizkuntzaren eremu geografikoan. Hala ere, muturretako egoerak erraz identifika daitezke eta erdikoa gure belaunaldiarena litzateke, une historiko zehatz batean eztanda egin zuena eta hemen deskribatu nahi den egoera berria irudikatzeko balio diezagukeena.
20 Lehen aldian Bizkaian, eta gure jakitatean Euskal Herri osoan gutxi gorabehera, nahiko komunitate linguistiko berezituak egon dira. Alde batetik euskaldunak bizi ziren eta bestetik erdaldunak, egia da ezagutu ditugun kasuak kontuan edukita, zenbaitetan erdaldun batzuk euskaldunen komunitatean integratzen zirena era naturalez ; arruntena ostera euskaldunek euren hizkuntza galtzea zen.
21 Euskararen pizkundearekin batera 70 hamarkadaren amaiera aldean, euskararen irakaskuntza hedatzen hasi zen eta beronekin batera euskara batua ere bai. Aldi honetan euskaldunen komunitatean euskaldun berrien fenomenoa agertu zen indar handiz eta apurka-apurka finkatuz joan den taldea osatu zen. Une batzuetan euskaldun zaharrak eta euskaldun berriak bereizten ziren argiro.
22 Urteotan euskal komunitate linguistikoaren konplexutasuna handituz joan da eta era guztietako euskaldun motak sortu dira. Bien bitartean hizkuntza eta barietate klasikoak erabiltzeko sareak ez dira sendotu nahi adina. Esan nahi da, euskaldun elebakarrak kasik desagertu direla ; batez ere zaharrenak eta ume txiki elebakarrek badakigu berehala ikasten dutena erdara ; are gehiago, bizimoduaren aldaketek eraginda inoizko arinen, izan ere, lehen sei urterekin hasten bazen eskolara, hau da hizkuntza nahikoa finkatuta zeukatenean, orain jaio orduko hasten dira, etxeko eredua finkatu baino lehen eta leku askotan murgiltzea erdal ereduetan egiten da, zalantza barik. Bestalde, ezin ahatz dezakegu umeen zaintza gurasoen esku baino, sarri askotan, etxetik kanpoko zaintzaileetan utzi behar izaten dela ezinbestez eta beti ezin topa daitezkeela zaintzaile euskaldunak. Gaurko egoeran gero eta gehiago uzten da euskararen transmisioa hezkuntzaren esparruan. Bestalde, ezin ahaztuzkoa da Bizkaiko eta Euskal Herriko paisaia linguistikoa aldatuz eta ñabartuz doala etengabe, berriki egin den ikerketa baten arabera (Uranga eta lag., 2008), 100tik gora dira gaur Erkidego Autonomoan egiten diren hizkuntzak.
23 Aurreko guztia gogotan, alde batetik guganaino belaunez belaun transmititu eta heldu diren barietate linguistikoak ditugu, euskararen kasuan euskalkiekin lotuta, jakina. Bestetik, gizarte aldagaien arabera dauden barietate sozialak edo soziolektoak. Eta, azkenik, bariazio diafasikoaren esparruan, erregistroak ; arlo honetan kontuan hartu behar da euskaldun gazte askok ikasketak euskaraz egiten dituztela eta euskara batuaren eragin nabarmena daukatela.
24 Argi dago itxurako anabasa horretan aldaki eta molde desberdin franko aurki dezakeguna. Baina aztertu ezagatik edo kontuan hartu ezak ez du esan nahi ez direnik. Aldaketaren zergatietan sakon sartu gura ezta, eragiten dioten faktore batzuk ekarri gura ditugu bertora, hausnarketarako interesgarriak izango direlakoan.
25 Berezko bilakaera daukagu oinarrizkoena ; berezkotasun horretaz ñabardurak egin behar badira ere, esan dezagun ezen, barietate edo euskalki klasikoez ari garela. Jakina denez, horiek ere aldatzen ari dira gure begien aurrean, aldaketa fonetikoek eta analogikoek eraginda bereziki.
26 Euskararen esparruan gertatzen ari diren aldaketez egin diren lan batzuk badaude ; Aurrekoetxea eta lag.-ek (Aurrekoetxea, 2003, 2004, 2006, 2008 eta Aurrekoetxea eta Ormaetxea, 2006) oinarrizko datuen bilketaz eta azterketez arduratu dira ; lan horien
Lapurdum, 13 | 2009 200
emaitzarik nabarmenena Euskara Dialektalaren Ahozko Korpusa (EDAK) proiektua eta Euskal Dialektologia (EUDIA) ikerketa taldea osatu izana dira (EUDIA, 2008). Hualde (2004), aldaketen eragileez teoria linguistikoaren ikuspuntutik arduratu dena eta marko teoriko sendo baten barruan azalpenak eman gura izan dituena ; ikertzaile honen eta beronen lagunen azken emaitza ikusgarria Goizuetako euskararen gainean egindako lana da (Hualde, Lujanbio eta Torreira, 2008). Prosodiaren eremuan hainbat dira gurea ez den beste hizkuntzetan egiten diren lanak bariazioa kontuan hartuta (Matín Butragueño, 2002 ; Enbe. eta Tobin, 2008, askoren artean). Gure kasuan Gaminderen lana (2008) proiektu honen abiapuntutzat jo daiteke.
27 Lekukoen hizkuntzaren araberako sailkapena egiten badugu, konbinazio asko aurkitzen ditugu. Lekukoak mailakatzeko irizpide nagusi bi erabil ditzakegu : Lehen hizkuntza eta Euskara erabiltzeko aukerak. Lehen hizkuntzatzat jotzen dugu etxean txikitan lehenengoz ikasi dena eta etxeko giroan erabil daitekeena. Honetarako guraso biak euskaldunak izan behar dira, izan ere, eurotariko bat erdalduna izan den kasuetan hasierako erlazio linguistikoetan umearekin hizkuntza erabil daitekeen aukera guztietan %33an baino ez litzateke erabiliko. Jo dezagun A eta B gurasoetan eurotariko bat erdalduna dela, umearekin egotean hiru aukera daude (AU, BU eta ABU), jakin dakigun moduan, erdalduna dagoen kasu guztietan erdara egingo da, bera elebakarra delako ; kasurik onenetan umeari zuzenean berba egikeran euskaldunak euskara erabiliko du, baina argi dago honelako kasu gehienetan umea elebiduna izango dena jatorriz eta ez euskaldun hutsa.
28 Beraz jatorrizko euskaldunen artean mota desberdinak edukiko genituzke ; lehen hizkuntzatzat euskara jaso dutenak eta elebidunak izan direnak. Lehenengoen artean, era berean, beste mota bi dauzkagu, batetik euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenak eta, bestetik, euskararen barietate berriren bat jaso dutenak ; azken horien artean euskaldun berrien seme-alaba euskaldun zaharrak kokatu beharko genituzke. Lehen aipatu ditugun populazioaren mugimenduek eraginda, beste bereizketa bat egin beharko genuke euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenen artean, izan ere, ez da berdin barietate horren jatorrizko inguruan bizi izatea edo beste lekuren baten bizi izatea. Esan nahi da ze, jatorrizko inguruan bizi izan direnak hizkuntzaren inguruneko bilakaeraren parte izan direla eta bilakaera horren barruan gertatu dela euren hizkuntzaren garapena. Haatik, jatorrizko ingurunetik kanpo bizi izan direnek, demagun ingurune erdaldun batean, hizkuntza etxeko funtzioetara zokoratuta garatu dute eta eskolan eta lagunartean beste barietateren bat erabiltzen dute eskuarki. Hau guztia gogotan jatorrizko hizkuntzatzat euskara eduki dutenen artean hiru multzo nagusi egin ditzakegu (A1, A2 eta A3) : • A1 Barietate klasikoa jaso dutenak, barietate horren ingurunean • A2 Barietate klasiko jaso dutenak, barietate horren ingurunetik kanpo • A3 Barietate berria jaso dutenak
29 Jatorrizko hizkuntza gaztelania eduki dutenen artean badirudi halaber, multzo bi bederen egin behar ditugula. Batetik, ingurune erdaldunagoetan bizi izateagatik edo euskara eskolako esparru formal hutsetarako utzi dutelako lekuko batzuek, D ereduetan ikasi izanagatik ere, oso egoera zehatzetan baino ez dute erabiltzen euskara (B1). Bestetik, ingurune euskaldunetan bizi direnak ditugu ; hauek, nahi izanez gero, egoera gehiagotan erabil dezakete euskara eta bertako euskaldunen ezaugarriak eurekandu egiten dituzte kasu askotan (B2).
Lapurdum, 13 | 2009 201
30 Jatorriari legozkiokeen goiko faktoreez gain, bariazioaren eragiletan garrantzitsuenak hiru direla esan dezakegu : Euskara Batuaren ezarpena ; Erdaren presioa eta Euskararen irakaskuntza.
31 Euskara batuaren ezarpena ezinbestekoa izan da hizkuntzaren iraupenerako eta hizkuntzaren normalizazioan. Euskara batuaren egonkortze prozesuan gehiegikeria batzuk egin diren arren (honetarako ikusi adibidez Zuazo, 2000, 2003, 2005), ezin ukatuzkoak dira beronen onurak. Hala ere, euskara batuak ahozko barietate berriak eragin ditu oso urte gutxiko epean. Euskara batua idazteko moldetzat baino ez zen ikusten sortu zenean. Gaur egun esparru publiko gehienetan, hau da, irakaskuntzan, hedabideetan eta hizkuntzaren teknologietan, bera baino ez da erabiltzen. Are gehiago, esparru pribatuetan ere sartu da euskara batua, edo hobeto esateko, euskara batuan oinarritutako barietate berriak, gainera familia barruan transmititzen da lehen hizkuntza gisa. Argi dago euren barietate linguistikoen ezaugarriak ere ikertu behar direna eta gogotan erabili behar direna.
32 Erdara da aldaketen eragile garrantzitsua ere ; Hegoaldean gazteleraren presioa eta Iparraldean frantsesarena oso handia da eta beronek eragin ditu aldaketa batzuk eta eragiten ere egiten ditu.
33 Euskararen irakaskuntzaz azterketa eta material asko egin da ; dena den, irakasten den ahozkoaren gainean ez dago lan askorik gure jakitatean ; irakurketa ozenaren gainean egin genuen lan baten esaten genuen bezala (Gaminde eta Goikoetxea, 2005), irakurketa ez lantzeak bat-bateko ahozkoari berari eragiten dio. Berorren ondorioz gaztelaniaren (eta beharbada frantsesaren) arau fonologikoak aplikatu egiten zaizkio bat-batekoari, baita erregistro ez formaletan ere.
34 Bariazio diafasikoan erregistroak irudika ditzakegu segida batean ; bata bestearekin nahasirik agertzen dira mugetan, baina formala eta ez formala argi bereizten dira. Erregistro horiek bana daitezke hizkuntzaren funtzioen arabera, banaketa horren barruan hizkuntz forma batzuek edo besteek euren espazioa edo espazio zehatzak beteko lituzkete. Gure ikerketa honetan bat-bateko testuetan erregistro bi erabiltzen dira : bata lagunartekoa bat-bateko testuan eta bestea jasoagoa ataza gidatuan ; testu irakurrian maila jasoa ikertu nahi da, izan ere, testu bera erabiliko da lekuko guztiekin.
3. Prosodiaz
35 Prosodia izenaren azpian definizio asko ediren dezakegu bibliografia errepasatuz gero, hona hemen The Speech Science Research Centre-k ematen duen bat (2007) : In other words, prosody is the suprasegmental aspects of speech including variations in pitch/fundamental frequency, loudness/intensity, duration, pause/ silence, intonation, rate, stress and rhythm.
36 Ez da gure helburua hemen definiziorik onena bilatzea, izan ere, hain konplexua den esparru batean horrelako beharlekuetan sartuz gero beti daukagu arriskua zer edo zer ahazteko. Horregatik beste definizio bat bilatu beharrean interesgarriago iritzi diogu ahotsaren bidez hizketan islatzen diren informazio motak bertora ekartzeari. Fujisaki- ren arabera (2004) hiztunak hiru informazio mota transmititzen ditu hizketaren tasun segmentalen eta suprasegmentalen bidez. Mota horiek linguistikoak, paralinguistikoak eta ez-linguistikoak dira ; berak esaten duen moduan, hiru horien arteko mugak beti ez dira argi egoten.
Lapurdum, 13 | 2009 202
37 Informazio linguistikoa sinbolo diskretu eta arau multzotzat definitzen du. Informazio paralinguistikotzat intentzioa, jarrera eta hizkera estiloak jotzen ditu ; eurok arteragokoen moduan hiztunaren kontrolpean daude. Informazio ez-linguistikoa adina, generoa, izaera, egoera fisikoa eta emozionala moduko faktoreei dagokie ; faktoreok ez daude zuzenki lotuta hizkeraren eduki linguistikoekin eta paralinguistikoekin eta hiztunak ez ditu kontrolatzen, nahiz imita ditzakeen. Egileak paralinguistikoen eta ez- linguistikoen mugatu ezintasuna nabarmentzen du bereziki.
2. Taula : Ahotsaren bidez transmititzen diren informazioak.
38 Funtzio linguistikoak intonazioaren bidez gauzatzen dira bereziki eta enuntziatuen egitura fonologikoarekin zerikusia daukate, hala nola sintaxiaren egiturarekin ere. Honen betekizunetako bat oinarrizko maiztasunaren baranoak osatzen dituzten unitate tonalak (tonuak, oinarrizko maiztasunaren ibiltartea, azken silaben luzapena, e.a.) sailkatzea eta arauak ezartzea da. Bestetik, identifikatu diren unitate tonal horiek txertatzeko unitate prosodikoen mugatzea (intonazio sintagmak edo talde prosodikoak, azentu sintagmak, e,a,) ere bada beste betekizun garrantzitsu bat. Azkenik, kate mintzatuaren antolaketan etenak sailkatzea eta sintaxiarekiko eta fonologiaren gaineko unitateekiko erlazioak zehaztu egin behar ditu.
39 Funtzio paralinguistikoetan hiru multzo nagusi egin ditzakegu ; automatikoak, estilistikoak eta adierazgarriak. Automatikoak dira hiztunak zuzenki kontrolatzen ez dituenak eta eurotan adina, sexua eta egoera fisikoaren berri ematen dituztenak kokatzen dira. Estilistikoak, ostera, hiztunaren kontrolpean daudenak dira ; estilistikoetan aldaki sozial, geografiko eta kulturalen berri emateko funtzioak dauzkagu eta, adierazgarrietan, jarrerak eta emozioak daude.
40 Funtzio linguistikoetan, paralinguistikoetan zein ez-linguistikoetan korrelato akustiko berberak erabiltzen dira. Oinarrizko maiztasuna edo F0 (mailak, ibiltartea, baranoa, mugimendua) iraupena (luzera, kantitatea) energia (zabalera, intentsitatea) ahots mota edo kalitatea (formakinak, ahoskabetzeak, aldaketak).
41 Euskararen kasuan, dela prosodiaren alde linguistikoan dela alde paralinguistikoan, ikerketak hastapenetan daudela esan behar dugu. Ikerketa batzuk burutu diren arren (ikusi Gaminde eta Goikoetxea 2005, bibliografia zehatzerako), euron helburuak oso desberdinak izan dira.
42 Metodologiari dagokionez, ikerketa esparru batzuk irudikatzen ahaleginduko gara jarraian. Mozziconacci-ri (1998) jarraikirik, uste dugu lehen etapan deskripzio akustikoak egin behar direla, deskripzio akustiko horietan lortzen diren parametroak pertzepzioaren bidez balioetsi behar dira eta aldi berean lortzen diren emaitza ziurrekin materialak sortu behar direla. Prosodiaren alde guztiak landu behar dira
Lapurdum, 13 | 2009 203
batera : linguistikoa, paralinguistikoa eta ez-linguistikoa. Ondoko eskeman kontuan hartu behar direnak adierazten ditugu
3. Taula : Deskripzio akustikoetan kontuan hartu behar diren faktoreak.
43 Marko teoriko honen barruan gure proiektuan aukeratu ditugun ikergai bakoitzeko lortu nahi diren helburuak eta zergatiak azalduko ditugu.
3.1. Azentua
44 Orain arte egin diren lan guztietan agerian jartzen izan da azentua eta intonazioaren arteko lotura (Elordieta eta Hualde, 2001 eta 2003, Hualde, 2003a, Hualde eta lag., 2002, Elordieta, 1999, 2000, 2003, 2006, 2007a eta b), izan ere, azentudun silaban edo beronen inguruan gertatzen dira tonu mugimendurik nabarmenenak. Hori dela eta, euskararen kasuan behintzat, azentu sistemak ikertzea eta arau nagusiak finkatzea ezinbesteko bihurtzen da intonazio ereduak ikertzeko unean. Azentu sistemen ikerketen egoeraz Hualde (2006) eta Elordietaren (2008) artikulu dokumentatuetara jo daiteke, hemen ideia orokor batzuk baino ez ditugu azalduko.
45 Ikerketa sakonik ezin egin dezakegu proiektu honen mugen barruan ; hala ere, azentuaren gainean burutuko ditugun inkestek, lekukoen azentu eredua deskribatzeko baino, intonazioa, emozioak eta jarreran lantzeko jasoko ditugun esaldien berben azentuen kokagunea finkatzeko balioko digute. Berba bakartuen bidez berba bakoitzaren silaba azentuduna zein den jaso dezakegu eta « da » atzizki klitikoaren bidez egineko grabazioetan zehaztu ahal izango dugu zein den azentueraren eremua neurri baten.
3.2. Intonazioa
46 Intonazioaren azterketan hiru azpi-atal aztertuko ditugu : esaldi enuntziatiboak, bai/ez galderak eta n/z galderak.
47 Esaldi enuntziatiboen azterketan hiru esaldi mota baino ez ditugu landuko. Kasu guztietan ahaleginduko gara fokalizatutako sintagma ez izateko aditza bera, izan ere, jakina den moduan, barietate batzuetan behintzat, intonazioaren bidez fokaliza daitezke aditza bera edo beronen aurreko sintagma (1. eta 2. irudiak).
Lapurdum, 13 | 2009 204
1. irudia : « laguNE sartu da » aditz aurreko sintagma fokalizatuta.
2. irudia : « lagune sarTU da » aditza bera fokalizatuta
48 Aukeratu ditugun esaldietan aditzaren aurrean sintagma bakar bat egongo da, berori bakuna edo konplexua dela, eta sintagma bakun bi. Sintagma bakunak eta aditza hiru silabakoak dira, eta konplexua bost silabakoa. Hemen sortzen den arazo metodologiko bat hitz berberak silaba kopuru berberekin barietate guztietan erabiltzea izaten da. Laburtzapen baten ondorioz barietate batzuetan hiru silabakoak diren berbak beste baten silaba bikoak izan daitezke. Era berean hitz batzuk ez dira leku guztietan erabiltzen. Gure kasuan arazo honi aurre egiteko silaba kopuruari eustea erabaki dugu ; orduan, lekuko guztiek silaba kopuru eta sintagma kopuru berberak erabiliko dituzte, hitzak barietateen arabera egokitu behar ditugun arren.
49 Euskararen barietateetan galderak egiteko molde nagusi bi dauzkagu ; barietate batzuetan esaldi enuntziatiboak eta galderazkoak tonuaren bidez baino ez dira bereizten (3. eta 4. irudiak).
Lapurdum, 13 | 2009 205
3. irudia : esaldi enuntziatiboa (Sk+A), Lemoa 01.
4. irudia : bai/ez galdera (Sk+A), Lemoa 01
50 Honelako kasuetan, orain arte dakigunaren arabera mota nagusi bi erabiltzen dira. Eredu batean batzuetan H*+L % tonua txertatzen da amaieran eta beste batzuetan H % ; desberdintasunak 5. eta 6. irudietan ikus daitezke.
Lapurdum, 13 | 2009 206
5. irudia : H*+L % muga tonuaren erabilera, Gernika 08.
6. irudia : H % muga tonuaren erabilera, Santurtzi.
51 H*+L % erabiltzen duten lekukoek egiten duten beste desberdintasun bat H* kokatzeko silaba da ; batzuek azken silaban kokatzen dute eta beste batzuek, ostera, azkenaurrekoan.
52 N/Z galderak, bai/ez galderen aldean, galdetzaile baten bidez egiten direnak dira. Gure asmoa atal honetan lekukoen artean dauden joerak deskribatzea da. Alde batetik galdetzailean gertatzen dena aztertuko dugu eta bestetik azken tonuarekin. Esaldien azken tonuari dagokionez, aldaketa nabarmen bat sumatu dugu aspaldion ; eta 7. eta 8. irudietan ikusten den bezala lekuko nagusiak L % muga-tonua erabiltzen du eta lekuko gazteak H % ; datu hauek guztiz bat datoz Bizkain jaso genituenekin (Gaminde, 2008).
Lapurdum, 13 | 2009 207
7. irudia : Lekorneko lekuko heldua
8. irudia: Azkaineko lekuko gaztea
3.3. Emozioak
53 Emozioa adieraztea guztiz lotuta dago gizakion izaerarekin eguneroko bizimoduan. Hala ere, arakatu ahal izan dugun bibliografian hizkera emozionala esan diezaiokegunaz hori da adostuta dagoen puntu bakarra, izan ere, esparru honetako arlo guztiak nahikoa eztabaidagarriak dira. Emozioa bera zer den anbiguo agertzen da, ez dago definizio bakar bat, are gehiago egin diren bibliografia arakaketetan ehun bat definizio agertzen dira (Liscombe, 2007).
54 Antzera gertatzen da emozioen sailkapenari dagokionez ; egile batzuek bi mailatako emozioak bereizten dituzte, oinarrizkoak eta bigarren mailakoak (ikusi Gustafson- Capková 2001). Beste batzuek ostera emozioak eta jarrerak ez dituzte bereizten. Badirudi Fawzy El Sayed-i (2007) jarraikirik cuntinuum baten aurrean gaudela. Emozioen sailkapenaren gainean bibliografian denetarik topatu dugun arren ; taulan ikusten den moduan, badirudi emozio batzuk nahikoa arruntak direla egin diren sailkapen guztietan, hala poza, tristura eta haserrea ; beste batzuk, ostera, ez dira hain orokorrak.
4. Taula : Emozioen sailkapenak hizkuntza batzuetan.
55 Emozioak eta egoera emozionalak definitzea eta sailkatzea zaila izanagatik ere, gai honen inguruko ikerketak ugalduz doaz etengabe, ikuspuntu desberdinez eginak gainera. Egia esanda, teknologian aplikatzeko egin direnak dira ugarienak, baita gure
Lapurdum, 13 | 2009 208
artean ere, ikustea besterik ez dago AHOLAB taldeak egineko lanak (Sainz eta lag., 2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007, Saratxaga eta lag., 2006, askoren artean).
56 Gure aurreko lanean egin genuen moduan azterketa fonologikoa eta fonetikoa batera egitea proposatzen dugu. Lehenengoan ikusi behar da txertatzen diren azentu tonudunak emozioen arabera beti batzuk diren ala ez, izan ere, lekuko batzuek gailur prosodikoa aditz aurreko silaba azentudunean kokatzen dute emozio guztietan, beste batzuek ondoko silaban eta beste batzuek silaba batean edo bestean emozioen arabera (9., 10. eta 11. irudiak). Bigarrenean, azterketa akustikoaren ondoko izariak aztertuko ditugu : f0ren batezbestekoa, f0ren ibiltartea (f0 ib), energiaren batezbestekoa (db) eta esaldiaren luzera (ms)
9. irudia : Bermeo poza, gailur prosodikoa azentudun silabarekin bat dator (H*+L).
Lapurdum, 13 | 2009 209
10. irudia : Gailur prosodikoa silaba azentudunaren ostean (L*+H), Sestao lekukoaren harridura adieraztean
11. irudia : Gailur prosodikoa azentu aurreko silaban kokatuta, Orozko lekukoaren tristura emozioan ; kasu honetan.
3.4. Jarrerak
57 Jarrerak aztertzeko eurok emozioen aldean zertan bereizten ditugun adierazi behar dugu. Bai jarrerak bai emozioak prosodiaren funtzio paralinguistikoen eta ez- linguistikoen eremukotzat jo ditzakegu. Biak erlazionatuta egon daitezkeen arren, ez dugu uste gauza bat direnik, bibliografian sarritan batera agertu arren. Emozioek erabiltzailearen egoeraren berri ematen dute ; nahiz eta ezinbestekoa ez den inori berri horren ematea, gerta daiteke mintzatzaileak ezin kontrolatzea emozioaren adierazpidea. Jarreren kasuan, aldiz, mintzatzaileak adierazpidea kontrolatu eta adierazi nahi izaten dio beren-beregi beste inori, hots, mintzatzailearen eta entzulearen arteko interakzioa egon behar da derrigor. Mintzakideen arteko interakzio hori hain zuzen da bereizgarri nagusia (Wichmann, 2002, bibliografiaren eztabaidarako Al-Sibai, 2004, ikus daiteke)
58 Emozioak adierazteko erabiltzen diren adierazle akustiko berberak erabiltzen dira jarrerak adierazteko. Era berean, euron arteko erlazioa egon daitekeena ezin ukatuzkoa da ; nolabaiteko korrelazio positiboa egin daiteke pozaren eta jarrera ironikoaren artean, tristuraren eta jarrera abegikorraren artean eta haserrea eta jarrera errietariaren artean. Hiru hauek izango dira gure proiektuan landuko ditugunak.
59 Jarreretan, emozioetan bezala, azterketa akustikoarekin batera, azterketa fonologikoa ere egin behar da, hau da, silaba azentudunaren inguruan txertatzen diren tonuak jarreren arabera aldatzen diren ala ez ikusi behar da. 12. 13. eta 14. irudietan ikus daitekeen bezala lekukoak jarreren arabera gailur prosodikoa silaba desberdinetan kokatzen du.
Lapurdum, 13 | 2009 210
12. irudia : jarrera ironikoa, Bilboko B taldeko lekukoa.
13. irudia : jarrera abegikorra, Bilboko B taldeko lekukoa.
14. irudia : jarrera errietaria, Bilboko B taldeko lekukoa.
3.5. Testuak
60 Gure artean eta gugandik aparte testu osoen prosodiaren gainean egin diren lan apurretan, ikerketa mota honen garrantzia nahikoa nabarmendu da berriki, izan ere, laborategiko hizketaren aldean hainbat urruntze kausitu dira emaitzetan (Face, 2003, Rao, 2006, e.a.). Topatu diren desberdintasunetan bat izan da L % muga-tonuaren
Lapurdum, 13 | 2009 211
agerpen urritasuna bat-bateko testuetan (Rao, 2006). Honi eransten badizkiogu, euskara batuaren azentuan eta intonazioan Gaminderen (2008) lanean aurkeztu ziren aldeak, argi dago bat-bateko testuak eta testu irakurriak bereiz aztertu behar direna.
61 Hiru testu mota jasoko ditugu. Bat-bateko narrazioa, bat-bateko testu gidatua eta testu irakurria. Lehen testua jasotzeko lekukoek lagunarteko edo etxeko erregistroa erabili beharko dute eta istorio mutu baten bidez islatzen den narrazioa eraiki behar dute. Instrukzioa jasotzeko task map deritzon teknikan oinarritzen da ; lekukoei eskatzen zaie mapa baten puntu batetik beste batera informazioa eskatu duen turistari instrukzioak emateko. Mapan eraikinen izenak agertzen dira euskara batuan, lekuko guztiek molde berberak ikusiko dituzte. Kasu honetan testua ez da guztiz askea eta erregistroa jasoa edo beronetatik hurbil dabilena erabiliko dutelakoan gaude. Azkena testu irakurria burutzeko albiste bat irakurri behar dute euskara batuan idatzita, lekuko guztiek albiste bera irakurriko dute.
62 Honelako testuen bidez, azter daitezkeenak besteak beste etenak, muga-tonuak, talde prosodikoen luzera, hizkera erritmoa eta artikulazio erritmoa dira.
63 Aurreko behar batzuetan ikusi dugun moduan (Gaminde 2004, 2006), etenak isilune baten bidez egin daitezke edo isilunea egin barik. Horren arabera batzuk isilunedunak izango dira ( %) eta beste batzuk hain bakoak ($). Zenbaitetan, kurba zatien arteko loturak egiteko edo pentsatzeko denbora hartzeko bokalak luzatu edo txertatu egiten dira isilunearen aurrean. Luzapenaren kasuan, luzatzen den bokala hainbat luzeagoa izaten da arrunten batezbestekoaren aldean. Txertaketa edo luzaketa hauek aurrekoekin konbinatuta lau aukera gertatzen dira : • (a) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa ( %) (6.1.) • (b) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v %) (6.2.) • (c) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($) (6.3.)1 • (d) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$) (6.4.)
64 Eredu metriko autosegmentalean egin diren ikerketa gehienetan muga-tonu bi baino ez dira proposatu L % eta H %. Tonu ertaina (M %) aurreko bien konbinaziotzat jotzen da ; gure kasuan, testuen azterketa egitean, beharrezkotzat jo dugu M % muga-tonua erabiltzea aurreko tonuari eusten zaionean. Eten baten ondoan dauden f0 mugimenduak hiru motatakoak dira goranzkoak, beheranzkoak eta lauak edo aurrekoari eusten diotenak. Behar fonetiko batzuetan azken honi jarraipen tonala esaten izan zaio (Aguilar, Casacuberta, eta Marín, 2000).
65 H % muga-tonua testuetan maiztasunik handiena daukana da, edozein eten motatan agertzen da. H %ren igoera aurreko silaban edo silabetan has daiteke eta baita azken silaban edo bera kokatuta dagoen silaba berean (15., 16. eta 17. irudiak).
Lapurdum, 13 | 2009 212
15. irudia : H % muga-tonua, igoera aurreko silaban hasita, Etxebarria02.
16. irudia : H % muga-tonua, igoera silaba bi aurrerago hasita, Exebarria02.
17. irudia : H % muga-tonua, igoera azken silaban hasita, Etxebarria02
66 Talde prosodikotzat hartuko dugu etenen artean dagoen hizketa zatia. Berorren arabera euron luzera aztertuko dugu. Talde prosodikoaren luzera, etenak eta etenetan gertatzen diren muga-tonuak hizketa erritmoarekin lotzen dira. Erritmoa hizkuntzaren tasun bereizgarritzat jotzen da (Canepari, 2007) :
Lapurdum, 13 | 2009 213
« Ogni lingua ha un suo ritmo particolare, che deriva dalla structura delle sillabe e dei gruppi ritmici, o ritmie. (223) »
67 Hizkera erritmoa eta artikulazio erritmoa denbora unitateko egiten den silaba edo soinu kopuruarekin lotuta dago. Lehenengoan etenen denbora kontuan hartzen da eta bigarrenean denbora osoari etenen denbora kendu egiten zaio.
68 Lan honen bidez gutako baten (Gaminde, 2008) lanaren amaieran egiten ziren galderei erantzun nahi zaie ; era berean, han iradokitzen ziren sakontzeko bide batzuei oratu nahi izan zaie. Geroak esango du, bego oraingoz hemen, gero dioenak oraingoan bego ez dioela.
BIBLIOGRAPHIE
Aguilar, L. ; Casacuberta, D. eta Marín, R., 2000, « Labeling Melodic Movements at the Stress Group Level » CatWPL 8.
Al-Sibai, D. M., 2004, Intonation : A Suprasegmental Aspect of the English Language. http:// docs.ksu.edu.sa/PDF/Articles51/Article510051.pdf
Aurrekoetxea, G., 2003, « Euskalkiak estandarraren uholdepean (Arratiako kasua) », in Ahozkotasuna Aztergai, Mendebalde Kultur Elkartea, Bilbo, 167-178
Aurrekoetxea, G., 2004, « Estandar eta dialektoen arteko bateratze-joerak (ikuspuntu teorikotik begirada bat) » Uztaro 50, 45-57.
Aurrekoetxea, G., 2006, « Hizkuntza estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak » in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Memory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza historikoaz, ASJU XL : 1-2, 133-160.
Aurrekoetxea, G., 2008, « Bariazio soziolinguistikoa Dimako euskaran » Euskalingua-12, 17-26
Aurrekoetxea, G. eta J. L. Ormaetxea, 2006, « Euskararen Atlas Sozio-Geolinguistikoa » ikerketa proiektua », Euskalingua 9, 157-163
Canepari, L., 2007, Fonetica e Tonetica Naturali : Approccio articolatorio, uditivo e funzionale. Lincom Textbooks in Linguistics.
Dawood, H. ; Shahid, R., Ahmed, T., 2004, « Intonation Patterns in Punjabi » http:// www.crulp.org/Publication/Crulp_report/CR04_05E.pdf
Elordieta. G., 1999, « Primer estudio comparativo de la entonación de tres variedades dialectales vascas », Actas del I Congreso de Fonética Experimental, Universitat Rovira i Virgili y Universitat de Barcelona, 209-215.
Elordieta. G., 2000, « Mendebaldeko intonazioaren inguruan », in Mendebalde Kultur Alkartea : Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa. Bilbo, 111-136.
Elordieta. G., 2003, « Intonation », in J.I. Hualde eta J. Ortiz de Urbina (arg.), A grammar of Basque, Mouton de Gruyter, Berlin, 72-112.
Lapurdum, 13 | 2009 214
Elordieta. G., 2006, « Spanish pitch accent alignment by Northern Bizkaian Basque speakers », in B. Fernandez eta I. Laka (arg.), Andolin Gogoan. Essays in Honour of Profesor Eguzkitza, Bilbo, EHU, 269-290.
Elordieta. G., 2007a, « Constraints on intonational prominence of focalized constituents », in D. Büring. M. Gordon eta C.L. Lee (arg.), Topic and focus : Papers from a workshop on intonation and meaning. Springer, Dordrecht, 1-22.
Elordieta. G., 2007b, « A constraint-based analysis of the intonational realization of focus in Northern Bizkaian Basque », in T. Riad eta C. Gussenhoven (arg.), Tones and Tunes : Volume I, Typological Studies in Word and Sentence Prosody, Mouton de Gruyter, Berlin, 201-234.
Elordieta, G., 2008, « Euskal azentu eta intonazioari buruzko ikerketa : status quaestionis » (agertzeko)
Elordieta. G., eta J.I. Hualde, 2001, « The role of duration as a correlate of accent in Lekeitio Basque », in Proceedings of Eurospeech 2001 Scandinavia, CPK, Aalborg University, Aalborg, 115-118.
Enbe, C. eta Tobin, Y., 2008, « Sociolinguistic Variation in the Prosody of Buenos Aires Spanish According to the Theory of Phonology as Human Behavior » in Colantoni, L. eta Steele, J. Selected Proceedings of the 3rd Conference on Laboratory Approaches to Spanish Phonology. Somerville, MA : Cascadilla Proceedings Project.
EUDIA, 2008, Euskara Dialektalaren Ahozko Korpusa. http://sites.google.com/ site/edakeudia/ Home
Face, T., 2003, « Intonation in Spanish declaratives : differences between lab speech and spontaneous speech » Catalan Journal of Linguistics 2
Fawzy El Sayed, N., 2007, « Emotion Recognition from Speech » Information Technology – Dialog Systems University of Ulm
Fujisaki, H. (2004) « Information, Prosody, and Modeling », Proceedings of Speech Prosody, Nara, Japonia
Gaminde, I., 2004, « Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan », FLV 97, 519-536.
Gaminde, I., 2006, « Intonazio kurben etenez », in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Memory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza historikoaz, ASJU XL : 1-2, 351-376.
Gaminde, I. eta Goikoetxea, U. (arg.), 2005, Irakurketa Ozena ebaluatzeko irizpideak Bizkaian. Mendebalde Kultura Alkartea, Bilbo
Gaminde, I., 2008, Bizkaiko Gazteen Prosodiaz : Euskaraz eta Gaztelaniaz. (Agertzeko) Mendebalde Kultura Alkartean
Gandour, J ; Wong, D. ; Dzemidzic, M. Lowe, M. ; Tong, Y eta Li, X., 2003, « A Cross-Linguistic fMRI Study of Perception of Intonation and Emotion in Chinese » Human Brain Mapping 18 : 149-157
Gustafson-Capková, S., 2001, « Emotions in Speech : Tagset and Acoustic Correlates. » Speech Technology, term paper, 1-13
Hualde, J. I., 2003a, « El modelo métrico y autosegmental » in Prieto, Pilar (coor) Teorías de la Entonación. Ariel Lingüistica, Bartzelona
Hualde, J. I., 2004, « Analogy and other types of non-phonetic change in Bizkaian Basque » in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Memory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza historikoaz, ASJU XL : 1-2
Lapurdum, 13 | 2009 215
Hualde, J. I., 2006, « Estado actual de las investigaciones sobre la acentuación en lengua vasca », Oihenart 21, 149-177.
Hualde, J. I., Elordieta, G, Gaminde, I. eta Smiljanic, R., 2002, « From pitch-accent to stress-accent in Basque », in C. Gussenhoven eta N. Warner (arg.), Laboratory Phonology VII, Mouton de Gruyter, Berlin, 547-584.
Hualde, J. I. ; Lujanbio, O. eta Torreira, F., 2008, « Lexical tone and stress in Goizueta Basque » Journal of the International Phonetic Association, 38/1
Liscombe, J., 2007, Prosody and Speaker State : Paralinguistics, Pragmatics, and Proficiency. Doktorego Tesia, Columbia University
Makarova, V. eta Petrushin, V. A., 2003, « Phonetics of Emotion in Russian Speech » Meikai University, AIST, Japan/ Accenture Technology Labs, Accenture, Chicago
Martín Butragueño, P., 2002, « El Estudio de la Entonación del Español de México » http:// lef.colmex.mx/Sociolinguistica/
Mesut Meral, Hazım K. Ekenel, A. Sumru Özsoy, 2002, « Role of Intonation Patterns in Coveying Emotion in Speech » Boğaziçi Üniversitesi, in Proceedings of 17th NationalConference on Turkish Linguistics.
Mozziconacci, S., 1998, Speech Variability and Emotion : Production and Perception. Eindhoven : TU, VI, 210 p. Pbck. Proefschrift.
Navas, E, Hernáez, I, Luengo, I, Sánchez, J, 2004, « Análisis acústico de una base de datos de habla emocional » in Sanchis, Emilio, 2004, Terceras Jornadas en tecnología del habla. Valentzia.
Navas, E, I. Hernáez, A. Castelruiz, J. Sánchez eta I. Luengo (2004) : « Acoustic Analysis of Emotional Speech in Standard Basque for Emotion Recognition » Lecture Notes on Computer Science 2004-X-28, Springer-Verlag , Berlin
Navas, E. ; Inmaculada Hernáez, Iker Luengo, Jon Sánchez, Ibon Saratxaga (2005) « Analysis of the Suitability of Common Corpora for Emotional Speech Modeling in Standard Basque » Lecture Notes on Artificial Intelligence, vol. 3658, pp. 265-272, Sept. 2005
Navas, E ; Hernáez, I. ; Luengo, I. ; Sainz, I ; Saratxaga, I. eta Sanchez, J., 2007, « Meaningful Parameters in Emotion Characterisation » Lecture Notes on Computer Science, vol 4775
Rao, R., 2006, « On Intonation’s Relationship with Pragmatic Meaning in Spanish » Selected Proceedings of the 8th Hispanic Linguistics Symposium, ed. Timothy L. Face and Carol A. Klee, 103-115. Somerville, MA : Cascadilla Proceedings Project.
Sainz, I., Saratxaga, I., Navas, E., Hernáez, I., Sanchez, J., Luengo, I., Odriozola, I. (2008) « Subjective Evaluation of an Emotional Speech Database for Basque » Proc. of the Sixth International Language Resources and Evaluation (LREC’08), paper 437
Saratxaga I, Navas E., Hernaez I., Luengo I., 2006, « Designing and Recording an Emotional Speech Database for Corpus Based Synthesis in Basque » Proceedings of the LREC 2006
Seppänen, T. ; Toivanen, J. eta Väyrynen, E., 2003, « MediaTeam Speech Corpus : a first large Finnish emotional speech database » http://www.mediateam.oulu.fi/publications/pdf/
The Speech Science Research Centre « 2007, »Prosody and Autism Spectrum Disorders« Queen Margaret University. http://www.qmu.ac.uk/ssrc/prosodyinasd/
Lapurdum, 13 | 2009 216
Tumtavitikul, A. eta Thitikannara, K., 2006, »The Intonation of Thai emotional speech« in Warren, P. eta Watson, C : Proceedings of the 11th Australian International Conference on Speech Science & Technology, University of Auckland, New Zealand.
Uranga, B. ; Aierdi, X. ; Idiazabal, I. ; Amorrortu, E. ; Barreña, A. eta Ortega, A., 2008, Hizkuntzak eta Immigrazioa. Ikuspegi eta Amarauna Unesco Etxea. Bilbo.
Wichmann, A., 2002, « Attitudinal Intonation and the Inferential Process » in : Bel, B., Marlien, I. (arg.), Proceedings of the Speech Prosody Conference.11-16.
Zuazo, K., 2000, Euskararen Sendabedarrak. Alberdania. Irun.
Zuazo, K., 2003, Euskalkiak, Herriaren lekukoak. Elkar. Donostia.
Zuazo, K., 2005, Euskara batua : Ezina ekinez egina. Elkar. Donostia.
NOTES
1. Kasu honetan etenaren efektua kurbaren aldaketa bortitz batek eragiten du.
RÉSUMÉS
Komunikazio honen helburua euskararen prosodiaren azterketen egoera aurkeztea da. Alde batetik, ikerketa esparru honen arloen mugapena egin ondoren euskararen azterketen egoera zertan den ikusiko da. Bestetik egin diren ikerketa batzuetako esperientzian oinarrituta aurkitu diren arazo metodologikoez jardungo dugu. Azken honetan aldaketa eta aldaeren arazoa bete- betean kokatzen da. Horrekin batera lan eremu hauek lantzeko Euskal Herri osoan abian daukagun proiektu baten berri emango dugu. Aztertuko diren arloetarik batzuk honako hauek izango dira : Prosodiaren arloak, prosodiaren arlo linguistikoa (azentua eta intonazioa), arlo paralinguistikoa (jarrerak), arlo ez linguistikoa (adina, sexua, egoera fisikoa, emozioak), egungo euskaldunekin gogotan erabili behar diren ezaugarriak azterketa eremuan (geografikoak, sozialak, estilistikoak).
Le but de cette communication est de présenter l’état des recherches sur la prosodie de la langue basque. D’une part, après avoir circonscrit le champ de référence considéré, l’état des recherches en cours sera présenté. D’autre part, on s’intéressera à un certain nombre de problèmes méthodologiques ayant surgi lors de recherches fondées sur l’expérience. Cette dernière question renvoie directement aux aspects de changement et d’évolution. Ces travaux de recherche s’inscriront également dans le cadre d’un projet que nous démarrons actuellement sur l’ensemble du Pays Basque. Certains des aspects qui seront traités sont les suivants : les champs de la prosodie, les aspects linguistiques de la prosodie (accent et intonation), ses aspects paralinguistiques (attitudes), ses aspects non-linguistiques (âge, sexe, état physique, émotions), les caractéristiques des champs d’investigation qui doivent être prises en considération avec les basques d’aujourd’hui (géographiques, sociales, stylistiques).
The aim of this communication is to present the state of the research related to Basque prosody. On the one hand, after having defined the boundary of our reference field, the state of current
Lapurdum, 13 | 2009 217
researches will be presented. On the other hand, the focus will be put on some methodological issues that have been raised by experience grounded researches. This last question is directly related to change and evolution. These research works will be a part of an integrative project incorporating the whole Basque Country. The following aspects will be considered : prosody’s fields, prosody’s linguistic aspects (stress and intonation), paralinguistic aspects (attitudes), non- linguistic aspects (age, sex, physical state, emotions) and the characteristics of the fields of investigation that must be taken into consideration with today’s Basque people (geographical, social, stylistic).
INDEX
Thèmes : linguistique Keywords : analyzes acoustic, methodology, prosody, variation of language Mots-clés : analyse acoustique, méthodologie, prosodie, variation linguistique motscleseu azterketa akustikoa, hizkuntzaren bariazioa, metodologia, prosodia
AUTEURS
IÑAKI GAMINDE
UPV/EHU [email protected]
JASONE SALABERRIA
IKER UMR5478 [email protected]
ANDER OLALDE
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 218
Aldaketak eta aldaerak Etxahun-en “Mündian malerusik” olerkian
Jean Haritschelhar
1 Polizia filma dirudi. 1827ko maiatzaren lehenean, gauaz, gizon bat dator Oloroeko feriatik. Tiro bat : zubi ttipi batean datza gizona, gogorki zauritua. Biharamunean, aho batez, Barkoxtarrek diote tirokatzailea Etxahun dela eta bere emaztearen amorantea hil nahiz, erraturik bertze bat kolpatu duela. Hain zuzen, denbora berean Etxahun etxetik kanpo ihesi dabila Zuberoko mendietan. Larrañeko olhalte batean dago bertze artzain batzuekin urriaren 25etik 30eraino eta han huntzen du kantu bat, bertso batean diolarik : Ene izterbeguia bahin emaztia Herresteraci gabe nic nian flakia ; Bestec ereman deric hic behar colpia Bena cubera diroc orano hartcia.
2 Kantu hori badabila ahoz aho, kopiak ere eta egun batez horietarik bat justiziaren eskuetara doa. Hil nahiaren frogatzat hartzen dituzte koplaren azken bi neurtitzak eta Etxahun jujatua izanen da Paueko asisetan, 1828ko abuztuko 18an hasten dela auzia, bi egun oso iraunez. Auziaren paperetan datza “Desertüko ihizik” deritzan kantua. Kopia izanikan ere, “ne varietur” bat dauka idatzirik, Etxahunen, Deffis jujearen eta Behasque idazkariaren sinadurekin, horrek adierazten duela Etxahunek aitortzen duela bertsoak bereak direla. Hauxe da lehen eskuizkribua.
3 Bigarrena Baionako euskal erakustokian dago Peria andereak eman dituen Etxahunen paperen artean. Etxahunek berak idatzia, « Legouvé Pariseco liburu eguile handi bat hunat yin beharra atço, cembait bersu harendaco » diolarik 1833ko urrian eman zizkiolarik Clerisse Erregeren prokuradoreari (MS 64-9).
4 Hirugarrena hatzeman dut Mauleko Pierre de Souhy jaunaren liburutegian Histoire du poète basque Etchahun de Barcus par Jean-Baptiste Chaho, traduit en basque souletin par Jean- Pierre Chaho, Paris, 1842, eskuizkribuaren barnean. Ez da bertze biak bezala Etxahunek idatzia edo onartua, bainan interesgarria da ahozko transmisioaren lehenbiziko lekukotasuna izan daitekelakotz.
Lapurdum, 13 | 2009 219
5 Hiru dokumentuak publikatu ditut ene bigarren tesian : L’oeuvre poétique de Pierre Topet- Etxahun (Texte—Traduction—Variantes—Notes), Bilbao, 1970, Etxahunen kantuen edizio kritikoan.
6 1827ko eskuizkribuak 17 bertso dauzka orrialde baten alde batean eta bertze aldean bi bertso berri, bat osoa “Mündian malerusik” hitzekin hasten dena, bertze bat biziki gaizki irakurtzen dena eta bertze batzu kantuan agertzen direnen kopia hutsak.
7 1833ko eskuizkribuak 19 bertso dauzka, lehenak baino bi kopla gehiagorekin beraz, Etxahunek anartean eginak.
8 1842koak, aldiz, 16 bertso bakarrik biltzen ditu.
9 Bi aldatze mota aztertuko ditut. Lehenik bertsoen aldaketak, nola emendatu den 1833ko kantua, nola laburtu den 1842koa, 1827koarekin konparatuz. Bigarren aldatze mota neurtiz bakoitzean datza, ikusiz zein hitz edo esaera aldatua den, aldaera horiek zer garrantzia daukaten, zer adierazten duten.
Aldaketak 1827-1833
10 Konparaketak erakusten duen bezala lehenbiziko hamabi bertsoak agertzen dira lerrokada berean bat bertzearen ondotik. Aldiz, 1827ko hamahirugarren bertsoa desagertu da 1833koan. Hauxe derasa : Ene aita fidela aurhidic hareki, Aberastu cirie ene malurreti, Procesac eman eta defautac eraiki Arrusas etchaltiac ciec ere ebatsi.
11 Zertako ote Etxahunek baztertzen du bertso hau ? Badakigu ama zenduz gero, auzitan zagola aita eta haurrideekin. 1827ko kantuan zorrozki jokatzen da etsai gisa hartzen dituen guziekin : emaztea (3. bertsoan), “jabe puissantac” (4.an), emaztearen amorantea (6. eta 7.ean), Harichabalet apeza, emaztearen osaba (12.ean), aita eta haurrideak (13.ean). Baliatzen dituen hitzak estrofa honetan hitz bortitzak dira, hala nola “aberastu”, erakutsiz daukaten diru gosea eta bereziki azken neurtitzean “arrusas” eta “ebaxi” hitzak, adieraziz maltzurrak eta ohoinak direla.
12 Erromara joan baino aitzin idazten duelarik “Bi berset dolorusik” deritzan kantorea seinalatzen du lehenbiziko ahapaldian badoala “oroz arnegatürik”. Gehiago dena, 13. ahapaldian, hain zuzen, berrikitan hil baitzaio aita, bere herra zuzentzen dio familiari aita ez duela aipatzen, aldiz küñat eta haurrideak. Pharkatzen dit etsaier eni sofri-erazler, Hala nula beiteie Jinkuak egin berer, Bena eztit pharkatüren eniak dütiener, Nun eta eztütien errendatzen ene haurrer, Berset horrez mintzo niz küñat eta aurhider.
13 Pentsa daiteke, orduan, Erromako beilak aldatu zizkiola zituen sendimenduak eta haren bizia azterturik, argi dago harremanetan sartu dela bere familiarekin (küñat eta haurrideekin) eta ararteko batzuen bitartez 1832ko irailean eta urrian sinatzen dituzte behar diren dokumentuak notarioaren aitzinean. Dirudienez, bakea nagusitu da. Froga gisa, Jean anaiaren baserrian sortzen delarik azken haurra Dominique, hala deitua
Lapurdum, 13 | 2009 220
Herriko etxeko paperetan, bataiatua da 1833ko urriaren 3an Pierre izenarekin, Pierre Topet-Etxahun olerkaria “egüzaita” delakotz. Aise da ulertzea zertako baztertu duen 13. ahapaldia.
14 Horien ordez sartzen du bertze hau : Besten penitenciac deitatçu eraguin, Oguendunak etchen, ni aldis gastelin, Nic deus nutinen jaten, lotcen ene ohin, Ene desohoratcen, trankilitatin.
15 Erakutsiz zer bizia zeraman emazteak bere amorantearekin, lohitzen zutela logela eta etxaldea. Beraz, bazterturik familiaren kontra zituen arrengurak, gogoan atxikitzen du emazteak bere amorantearekin eskaini dioten desohorea. Ez dezake barka. Gogoan dauka ere nola Paueko asisetan Heguiaphal presentatu zen jujeen aitzinean lekuko bezala eta nola oldartu zen haren kontra. Paueko “Mémorial Béarnais” deritzan kasetak agertu zen artikuluan hona zer dion kasetariak :
16 « Au seul nom d’Héguiaphal qui comparaissait comme témoin un tressaillement a paru s’emparer d’Etchahon et sa physionomie a pris une expression extraordinaire : “scélérat”, s’est-il écrié, ne pouvant plus se contenir, “tu es la cause de ma perte et celle de ma famille ; tu as profité de la faiblesse de ma femme, tu couchais dans mes linceuls et moi j’étais gisant sur la paille des cachots où vous vouliez me faire périr ; tu buvais de mon vin et tu mangeais mes jambons, tandis que je n’avais que de l’eau que j’arrosais de mes larmes ; tu n’es cependant pas satisfait encore. Scélérat, tu devrais être à ma place” ».
17 Ahapaldian biltzen ditu Pauen erran zituenak eta garai berean ari baita bere bizitzearen kantorearen idazten gai berak agertzen ditu bai 26. ahapaldian : Eta ene aiçouac emastiren ohin
18 bai eta ere 29.ean : Exayac enen jaten ni aldiz ihessi.
19 Bi berset gehiago sortuko ditu Etxahunek 1833an. Lehenak hauxe dio : Justicia çuere justociradePussantac çaitçu chahu, goithiac coupable,Çoure jujamentiac, halako diradeNihau etchekinaiçu, Borogaçale.
20 Bertso horretan, umore beltzez apaindurik, justiziaren kontra agertzen du bere herra. Anartean idatzi du 1831an “Bi berset dolorusik” deitzen den kantua eta ere bere “Bizitzearen khantoria” aipatzen dituela familiarekin ukan dituen auziak, amak utzitako parteak eta egüzaitarenak. Horiek guziak biltzen ditu bertso honetan erakutsiz nola jokatzen den justizia, beti “puissanten” alde.
21 Bigarrenean aipatuko ditu bere haurrak, bihotzen hunkitzeko egina dudarik gabe : Adio ene haurrac gacho oguen gabicCien aita etamac malerous eçaricEsticiela segui amaren exemplicCien prudentcietas, imita Jesus Christ.
22 Bertso hau “Bi berset dolorus”-ik dator, kantu horretan Erromara abian delarik agurtzen dituela lehenik emaztea : Adio ene lagüna urthuki nündüzüna
23 gero Barkoxtarrak : Adio Barkoxtarrak, zahar eta gaztiak
24 eta azkenik haurrak 22. eta azken bertsoan : Ene haurrak adio, seme alhabak oro, Josafateko sorhun arrakuntra artino !
Lapurdum, 13 | 2009 221
Ükhen izozie bethi Jesüsi amodio Heben ükhena gatik aphür bat eskarnio Han sendotüren dira zien zauriak oro.
25 Argi eta garbi dago aipatu nahi duela bere haurren zorte tristea, pentsatuz behar bada ere hunkituko dituela olerkia irakurtzen dutenak eta zerbait laguntza lort dezakeela. Berak aitortzen du hobendun direla senar-emazteak, bereziki emaztea, etsenplu txarra emanik, hori baita emaiten dion azken putarra.
26 Orotara 1833ko kantua 1827ko kantuaren ildotik doa. Bertsoetan bat gutiago eta hiru gehiago. Akomeatu da familiarekin eta, beraz, kentzen du haien kontrako bertsoa. Aldiz, bertze hiruetan justiziaren kontra doa, emaztearen eta amorantearen aurka bortizki eta haurren zortea aipatuz emaztea du bereziki jorratzen.
27 Nahiz sei urte iragan diren Etxahunek daukan herra bere etsaien kontra ez da batere aldatu. Sekulan baino gehiago salatzen ditu emaztea, ixterbegia, Musde Harichabalet, emaztearekin bat egin duten guziak justizia barne, hauxe baita aldaketa nagusia 1827ko eta 1833ko kantuen artean.
1827-1833 / 1842
28 1827 eta 1833ko kantuak Etxahunek sortua du lehena eta aldatu bigarrena. Jaun eta jabe zen. 1842koarekin bertze garai batera goaz. Kantariek bereganatu dituzte kantuak eta badakigu belaunalditik belaunaldira iragaiten direla edo kahierren bitartez edo ahotik beharrira. Chaho anaiei esker badakigu Etxahunen kantuaren aldaketa 1842koa dela eta, beraz, kantariei zor zaien lehenbiziko aldaketarik bat. Hortakotz badauka bere interesa.
29 Ez da dudarik kantariak entzun dituela bai 1827ko kantua eta bai 1833koa. Adibidez, lehenbiziko bertsoa 1827tik dator, idatzia baitzen orrialdearen infrentzuan, jadanik aipatu dudan bezala. Hona zer zion : Mundin hanits malerus arauz baciraye Bena ez ni beçaignic ihour behinere ; Ene fons propiaren içan nahis jabe, Tristia eçari niz ihon lurric gabe.
30 Nahiz ez den agertzen 1833ko kantuan, nehork ez dezake uka jendeen artean zabilala lehen bertso gisa eta ez bakarrik 1842an bainan ere geroago Orbiscay eta Sebastien Eppherre-n kahierretan, Larrasquet-ek azken hau segituko duela publikatuko duelarik Etxahunen obra 1946an agertu zen liburuan (Le poète Pierre Topet dit Etchahun (1786-1862) et ses oeuvres, Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra).
31 Bigarren ahapaldi bat 1827tik dator, hain zuzen 1833an Etxahunek kendu zuena, aita eta haurridei kontrakoa. Horrek adierazten du ez dela ahanzkorra jendea, Barkoxtarrek badakitela nola jokatu den bere familiarekin. Ene aita fidela aurhidic hareki, Aberastu cirie ene malurreti, Procesac eman eta defautac eraiki, Arrusas etçaltiac ciec ere ebaxi.
32 Bere aldaerekin agertuko da, beraz, ahapaldi hau 1842an eta geroztik ere. Debaldetan arizana zen kentzen 1833an gure Etxahun.
Lapurdum, 13 | 2009 222
33 Bertze bi berset datoz 1833tik. Lehena da Etxahunek aipatzen duelarik nola bazabilan emaztea bere amorantearekin olerkaria preso zelarik. Besten penitenciac deitaçu eraguin Oguendunak etchen ni aldis gastelin Nic deus nutinen jaten, lotcen ene ohin Ene desohouratcen, trankilitatin.
34 Ez du kantariak ahanzten Etxahunen oihu ikaragarria.
35 Ez du ere ahantziko haurrei buruz eginikako bertsoa, hau hunkigarria baita eta aldaera batzuekin sartuko da 1842ko kantuan. Adio ene haurrac gacho oguen gabic Cien aita etamac, malerous eçaric Esticiela segui amaren exemplic Cien prudencietças imita Jesus Christ.
36 Hartzen balinbaditugu 1827an eta 1833an agertzen diren ahapaldiak ohartzen gara 21 ahapaldi direla orotara, orduko kantariek entzuten edo erabiltzen ahal zituztenak. Bainan 16 bakarrik gelditzen dira 1842ko kantuan, bost baztertuak izan direlarik. Zein eta zertako ?
37 Bada 1827an eta 1833an senar-emaztearen arteko elkarrizketa. Bi aldiz Etxahun mintzo zaio emazteari eta erasiatzen du : Ene espos maitia eta flakia Hamar ourthez deitaçu eman burian min
38 Emazteak erantzuten zion aitortuz egin zuen hutsa : Ene espous maitia eguin deiçut falta, Aguri da fruitia ecin dirot ukha ; Bena çuc baçunu ukhen pacencia Hori çatian aisa sendo cedin gaitça
39 Bigarren erasiari oharrarazten zuela ez zitzaiola laguntzarik eman preso zelarik, emazteak ihardesten zuen osaba jauna zela egiazko hobenduna. Hamar ourthez duçula dioçu sofritu, Ene osaba jauna causa içan duçu ; Nitan içan espalis gin dena aguertu Behar beitçunuki(a)n gastelin finitu.
40 Bi ihardespen horiek desagertzen dira 1842an. Zer adierazten dute baztertze horiek ? Ez dute onartzen emaztearen aitortza. Alabaina, Etxahunen kezka nagusia da emazteak sortu azken semea amorantearen obra dela. Hori errepikatzen du “Bizitziaren khantorian“ : Coumplitu nutianin hogueita hamecac Emastic eguin ceitan jaunareki bastart.
41 Egia ote ? Dirudienez, ez du kantariak onartzen, pentsatzen baitu Etxahunek berak sortu duela elkarrizketa eta bere abantailetan zirela emaztearen aitormenak. Argi dago ahapaldiak kenduz emaztearen alde agertzen dela delako kenketa.
42 Hain zuzen baztertua da ere hirugarren ahapaldi bat, hau ere, orokorki, emazteen kontra idatzia. Emasten dohagna bethi virginaJiten espaçaicie uzta ereigna ;Enian ichoussiric haren echospenaSonya ez ereitia datila hobena.
43 Emazteak orokorki, Etxahunena bereziki eta olerkari laborariak ereitearen irudiarekin apaindua. Gordinegia behar bada ?
Lapurdum, 13 | 2009 223
44 Bertze bi bertso baztertuak dira 1842ko idazkian. Lehena 1833an gehitua zagon justiziaren kontrako ahapaldia, hain zuzen Etxahunek ezarria familiaren kontrakoa kendu zuelakotz. Hori berriz hartuz gero iduri luke ez dela beharrezkoa bertzea.
45 Justicia çu ere justo cirade Pussantac çaitçu chahu githiac coupable Çoure jujamentiac, halako dirade Nihau etcheki naiçu, Borogaçale.
46 Zer pentsa ? Gehiegikeria dela kantariarentzat hain bortizki jokatzea justiziaren kontra ?
47 Desagertzen den azken ahapaldia hauxe da : Hanits minçatu nuçu enetsaien contre Nahi bada gueçurra ez erran batere Bena ene oguenac badutut nik ere Gincoua dakhigula guertha pharcaçale.
48 Ez da errex ulertzea zertako kendua izan den ahapaldia, Etxahunek aitortzen duelarik bera ere hobendun dela eta ez bertzeak bakarrik eta galdegiten duela Jainkoaren barkamendua. Ez zaio egoki kantariari Etxahunen irudi hori agertzea. Nahiago du Etxahun bat herraz betea, gogorki ari dena bere etsai guzien kontra, emaztea, amorantea, osaba jauna, familia. Haurrak bakarrik salbatuak dira ez baitute hobenik. Emaztea ere muturik dago senarraren aitzinean. Hau da gizon bat osoa, ñabardurarik gabekoa bere sendimenduetan, bere herra oihukatzen duena bortizki, osoki. Ez da Etxahun 1842an 1827ko eta 1833ko itxura berekoa.
Aldaerak 1827-1833
49 Ez ditu bakarrik aldaketak egin Etxahunek berriz idatzi zuelarik 1833an 1827an sortu zuen kantua, berset bat kenduz eta hiru gehituz. Bertsoetan ere egin ditu aldaerak, hitzak aldatuz eta horrek ere bere balioa dauka.
50 Ez ditut kontutan hartzen aldaera batzu, deus guti aldatzen dutenak edo ezer ez. Adibidez, bigarren ahapaldian idazten duelarik « sordeisago » 1827an eta « gaiskigo » 1833an. Biak sinonimoak dira ; lehena biarnesetik dator, bigarrena euskalduna. Gauza bera 8. ahapaldian « coki » 1827an eta « liverti » 1833ren artean. Sinonimotzat har daitezke ; 10. bertsoan « egoneraci » 1827an eta « etcheki » 1833an. Bada adibide gehiago, bainan horretan uzten ditut.
51 Beste aldaera batzu interesgarriak dira ; konpara ditzagun lehen ahapaldian agertzen diren lehen bi neurtitzak : Desertuco ihicic genten beldurrez Precocionatzen dira ebiltera gordez (1827) Desertuco ihicic Badabilça gordez Guiçonen arracontric galditçan beldurrez. (1833)
52 Beldurrez / gordez hala bukatzen dira neurtitzak bainan beldurra doa lehenean 1827an, bigarren neurtitzean 1833an. Oroit gaiten ihesi bazabilala Etxahun, mendiz mendi, olhaltez olhalte, 1827an beldurrez arrasta dezaten jandarmek. Ez da harritzekoa, beraz,
Lapurdum, 13 | 2009 224
sendimendu hori ager dadin lehenbiziko neurtitzean, gordetzeko beharra, aldiz, bigarrenean. 1833an sei urte iragan dira ; beldurra joan zaio Etxahuni. Berriz idazten duelarik ahapaldia gordetzearen beharrari emaiten dio lehentasuna.
53 Bigarren bertsoan erakusten du bere kexua aitortzen duelarik bere jeloskeria : Ni ere impatient guerthaturic guero.
54 1833an ahantzia du delako “impatient” hori eta aldatzen du neurtitza : nahi gabes içan laidouen sorhayo
55 erakutsiz ez dituela laidoak ahantziak, egin dioten desohorea gogoan daukala beti. Sendi daiteke zer den 1833an Etxahunen psikologia. Ene espous maitia eguin deiçut falta, Aguri da frutia ecin dirot ukha ; Bena çuc baçunu ukhen paciencia Hori çatian aisa sendo ceitin gaitça. (1827)
56 Emazteak aitortzen du osoki bere hutsa, bainan aipatzen dio pazientziaren falta eta, beraz, senarrak ere baduela ogenaren parte bat eta senda zitekeela zauria. Umilki jokatzen da emaztea, deitoratzen duela gertatu dena.
57 1833an bertzerik da : ene espus khechia nic eguin oguenez hori duçu çauria estaitiana hers herrez da sendotcia ahastera ustea eta nabastarrien, algarri pharçatcez.
58 Lehenik ez du aipatzen « espus maitia », bainan « espus khechia » ; joan zaio umiltasuna eta ez dirudi bere hutsaren aitortzera doala. Aipatzen du « çauria » eta denbora berean sendatzeko bidea : aski du ahaztea, hori baita erremediorik hoberena eta gero adierazten du nabastarrietan biek direla hobendun eta elgarri barkatuz segi zezakeetela. Emazte harro bat agertzen zaigu, beldurrik gabekoa, umiltasunetik urrun.
59 Bide beretik doa bigarren erantzunaren aldaera emazteak ukatzen duelarik sofrikarioen kausa izan dela. Hamar ourthes estuçu nigatia sofritu.
60 konparatuz « duçula dioçu sofritu » esaldiarekin.
61 Gogoan atxikiz nolakoak izan diren 1827 eta 1833. arteko aldaketak, denak emaztearen eta bere amorantearen kontra, aldaerek ere, aztertu dugun bezala segitzen dute bide bera, erakutsiz emazte harro eta mendekari baten aurpegia. Sei urteren buruan ez du batere emaztearen itxura hobetzen ; gero eta herratsuago agertzen da olerkaria.
1827-1833 / 1842
62 Zer aldaera mota ekarriko du kantariak ? Zer atxikiko du ? Zer eta nola aldatuko ?
63 Badakigu kantariak ezagutzen zituela, bai 1827ko kantua, bai 1833koa. Aldaketez gain aztertzekoak dira aldaerak.
64 Lehen ahapaldian badira interes gutikoak behinere/beharrere, tristia/gachoua, bainan hirugarren neurtitzean « Ene fons propiaren » ordez kantariak aipatzen du « emaztea ». Ahantzi duke kantariak 1827an bere funtsez kezkatua zela Etxahun, aita eta
Lapurdum, 13 | 2009 225
familiarekin zituen auziez eta horri emaiten ziola lehentasuna. Hamabost urteren buruan emazteak dauka lehentasuna.
65 1833ko aldaerari jarraikiko zaio kantaria eta interesgarria da ikustea nola aldatu den ahapaldiaren laugarren neurtitza : Ni ere impatient guerthaturic guero (1827)Nahi gabes içan laidouen sorhayo (1833)Nahi gabes içan adarren sorhayo (1842)
66 Kantariak emaztea duelarik gogoan lehen ahapaldian bezala, hemen baliatuko du hitz gordinagoa. Etxahunek adierazten zuena « laidouen » hitzarekin, kantariak, aldiz, ez dio holako ñabardurarik onartzen.
67 Emaztearen alderako aldaera bat badago bosgarren ahapaldian. Etxahunek, bai 1827an eta bai 1833an idatzi zuen frango mespretxurekin : Eçagutu nianin cer nian erosi
68 Kantariak zuzentzen du « cer »-en ordez idatziz « nour ». Harentzat emaztea presuna bat da eta ez erosten den edozein gauza. Emazteak berreskuratzen du bere nortasuna.
69 Bereganatzen duelarik kantariak Etxahunek kendu zuen ahapaldia 1833an : Ene aita fidela aurhidia hareki
70 ez da ohartzen Etxahunek omore beltzez apaindu zuela ahapaldia, « fidela » hitzak, hain zuzen aurkako hitza adierazten zuela. « Fidela »-ren ordez emaiten du « crudela », bainan ahapaldiak galtzen du zaukan ironia. Bertze aldaerak ez dira garrantzi berekoak.
71 1833tik datorren ahapaldia emaztea eta amorantearen kontrakoa bukatu zuen Etxahunek idatziz : ene desohouratcen tranquilitatin
72 azpimarratuz bikotearen ezazolkeria. Kantariak, aldiz, osoki aldatzen du neurtitza : Oray aldiz nabilaçu guciarekin
73 Ez da dudarik ahultzen duela ahapaldiaren indarra eta Etxahunen oihu bortitza.
74 Azken oharra, hau ere 1833tik datorren ahapaldiari buruz. Haurrak aipatzen zituen Etxahunek eta, jadanik idatzi dudan bezala, senarrak bota zion azken putarra emazteari : Esticiela segui amaren exemplic
75 Kantariak ez du onartzen esaldia eta « amaren » ordez « hayen » jartzen du, emanez senar-emazte bakoitzari bere hobendun partea.
76 Aldaerak doaz aldaketen hildotik. Emaztearen alde agertzen da kantaria emaztearen kontrako ahapaldiak kenduz, atxikiz halere Etxahunek bere herra azaltzen zituenak, orotara hamasei baitira. Iduri luke aldaerekin bi joka molde badirela. Bat emaztearen alde nour/zer edo hayen/amaren, presuna gisa hartuz edo azpimarratuz etsenplu emaile biak direla eta ez bakarrik emaztea. Bertze joka moldea iduri luke Etxahunen kontrakoa dela gordinkiago ari baita adarrak aipatuz, berak ere haurrei eman diela etsenplu txarra eta ez bakarrik emazteak.
77 Oroit gaiten 1842an gaudela, Etxahun, emaztea, haurrak bizi direla, kantariak badakiela nola bizi diren eta ez duela onartzen osoki Etxahunek berak idatzi zuena. Nahiz uzten dion Etxahuni etsaien kontra dituen sendimenduak, eztitzen du, aldiz, emaztearen itxura.
78 Oihu ikaragarri bat da 1827ko idazkia, bortitzagoa oraindik 1833koa emaztea gaizki jalgitzen baita hortarik. 1842an, denak kontutan hartuz, eztitzera doa giroa, ez bereziki
Lapurdum, 13 | 2009 226
Etxahunentzat, bainan bai haren emaztearentzat. Beste itxura bat dauka Engraxi Pelentok.
RÉSUMÉS
That article presents three texts of the same poem written by Pierre Topet-Etxahun. The first belongs to the assizes case file as a proof of the responsibility of the poet (1827) ; the second (1833) is taken on by Etxahun himself ; the third dated from 1842 shows how that poem turned out in the first step of the popular transmission we know. The different variants between the three texts make the trama of that study.
Cet article présente trois textes du même poème de Pierre Topet-Etxahun. Le premier figure dans le dossier d’assises comme preuve de la responsabilité du poète (1827) ; le deuxième (1833) est repris par Etxahun lui-même ; le troisième daté de 1842 montre ce qu’est devenu le poème dans sa première étape connue de la transmission populaire. Les variantes entre les trois textes forment la trame de cette étude.
INDEX
Thèmes : philologie Keywords : Etxahun, linguistic change, linguistic variation, Mündian malerusik Mots-clés : changement linguistique, Etxahun, Mündian malerusik, variation linguistique motscleseu aldaerak, aldaketak, Etxahun, Mündian malerusik
AUTEUR
JEAN HARITSCHELHAR
Michel de Montaigne Unibertsitatea - Bordeaux 3 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 227
*h3 > h1, *h2 > h1 eta horiei datxezkien zenbait fenomenoz Abstract : “*h3> h1, *h2 > h1 and related phenomena”
Joseba A. Lakarra
NOTE DE L'AUTEUR
Lan hau eta honi lotu beste hainbat Espainiako MEC-eko “Monumenta Linguae Vasconum (II)” (2005-2008) ikerketa egitasmoari lotua da ; orobat, Eusko Jaurlaritzak 2007an Ikerketa Talde Finkatu gisa onartu zuen “Hizkuntzalaritza historikoa eta euskararen historikoa” deituaren egitekoei. Eskerrik beroenak Ricardo Gómezi bere irakurketa arretatsuagatik eta, batez ere, Iván Igartuari egindako iruzkin sakonagatik : begi-bistakoa da hemen doan askorekin ez datorrela bat baina haren laguntzak nire lanaren hainbat puntu zehaztea, sendotzea eta hobetzea ekarri du.
1. Sarrera
1 (1). Gauza ezaguna da euskara zaharraren eta honen historiaurrearen ikerketan dihardutenen artean hitz hasierako kokagunea dela zailena berreraiketan. Mitxelenaren Fonética histórica vasca-ri begiratu arin bat ematea aski da ohartzeko hor diren (eta bestetan nekez aurkituko ditugun) kontsonante eta bokal aldaketa, trukaketa, erorketa eta gehiketak, usu egoera zaharra edo zaharragoa berreskuratzea ia ezinezko egiten dutelarik.1 Azken urteotan erro teoriak (ik. Lakarra 1995, 2007b) eta morfemen forma kanonikoaren azterketak (Lakarra 2002a, 2004b, 2009b) morfemen eta morfema- multzoen ertzak (ezker partekoa eskubikoa adina, bederen) zein horien arteko guneak aztergai bilakatu ditu, bertsolari eta poetentzat horrela ez bada ere ; are gehiago, interesgarriago bilakatu du ezker alde hori tipologia holistiko diakronikoak erroak eta hitzak noizbait ezkerretarantz hazten zirela —ez eskubirantz garai historiko
Lapurdum, 13 | 2009 228
modernoagoetan legez— erakutsi duelarik (cf. Lakarra 2005, 2006a). Izan ere, alomorfoen arteko diferentziak ezkerreko hotsetan ez soilik fonetikoak baizik eta morfologikoak zirela aurkitu dugu behin baino gehiagotan (ik. Lakarra 2007a esan/jasan, samur/labur eta besteri buruz). Hitz hasiera bere osotasunean aztertzeko dugun behar eta asmoen barnean (ik. Lakarra prest-2, prest-3 eta prest-4) kokatu behar da egungo gure saio txiki hau. Soilik kontsonante bakar bat (/ h /) aipatuko dugu funtsean, halere, eta ez inolaz ere horrek hitz hasieran dituen agerraldi guztiak, hamabost-hogei edo baino,2 “ h- ez- etimologikotzat” sailkatu ohi diren dozenerdi mailegutatik edo abiatuaz, gainera. Itxadoten dut, halere, bere labur eta arinean bildu ahalko dela bertan zenbait argi, gogoeta edo etorkizunerako ikerbide hainbat hitz mailegatu eta jatorrizko atzenduren etimologiaz ; orobat, h- horien jatorriaz eta ezker aldearen egituraz eta kronologiaz abian diren eta zalantzarik gabe oraindik ere prestatu beharko diren ikerketen interes eta premia ere ageriago gera bide daiteke.3
2. Aitzinekoak / h /-aren balio etimologikoaz
2 (2). / h /-aren aitzinatasunaz, jatorriaz, hedaduraz, iraupenaz, erorketaz edo sorreraz eztabaida eta iritzi ezberdinak izan dira, are hizkuntzalaritza diakroniko “hertsian” bertan, euskara batu modernorako eredura edo bestetara jo gabe ere. Aitzineuskara estandarrean Koldo Mitxelenak garbi asko ezarria utzi zuen / h / soinu edo ezaugarri izateaz landa (zehazki, gero desagertutako leherkari bortitzena hitz hasierako kokagunean),4 fonema beregaina ere bazela. Mitxelenak erakutsi zuen lotura zela hasperenaren eta azentuaren artean ; zehatzago, azentuak eskubitatik ezkerretarantz izan duen lerradura luzean higatu eta hondatu egin dituela lehenagoko hasperen anitz, ez baita zilegi izan hizkuntzaren historiaren garai luzeetan azentuaren ondotiko hasperenik.5
3 (3). Egia da Larry Trask zenak (1997) oso bestelako hurbilketa orokorra aurkeztu zuela ; alegia, harentzat hasperenak, guztiak edo gehienak azentuaren eraginez ziren sortuak eta, horrenbestez, hasperena ez zen gehiago fonema beregaina, segmentozgorako epifenomenoa baizik : With just a tiny handful of possible exceptions, the Basque aspiration is not etymological — that is, h does not continue an earlier segment, and the aspirated plosives are not distinct in origin from the unaspirated voiceless plosives. Instead, the aspiration originated as a suprasegmental feature, possibly one correlated with the position of the word-accent in Pre-Basque. It is this suprasegmental origin which is chiefly responsible for the restricted distribution of the aspiration (Trask 1997 : 158-159).
4 Ondoren hasperenaren jatorri ez-etimologikoaren erakusgarri gisa mailegu dozenatxoa (harea, ohore, hautatu, lehoin, Z anhua, makhila, harma, ahate, haizkora, sorho, Z phiper, gerthu) hasperenarekin damaigularik ; halere, “note in particular the regularity with which an aspiration represents the former position of a lost intervocalic n” markatzen du (159).6
5 (4). Egia da, orobat, azalpen klasikoan hainbat -h- beste hainbat -r-, -g- edo gainerako -ø- > -C- hiatoaren aurkako kontsonanteak bailiran aztertu direla : 11.15. A h intervocálica o entre diptongo y vocal de los dialectos septentrionales corresponde muchas veces cero en los españoles. Muy frecuentemente, sin embargo, la
Lapurdum, 13 | 2009 229
correspondencia es h : g o r, que por disimilación puede pasar a l : v.-fr. beharri ‘oreja, oído’, a.-nav. Baztán sal. begarri, a.-nav. sal. bearri, ronc. biárri, a.-nav. guip. vizc. belarri < *berarri, cf. v.-fr. beha, ronc. béa, sal. bea ‘atender, escuchar’ ; con h de *n, vizc. arabi ‘arándano’, agate, arata ‘pato’, mer. segi ‘niño’. Traskek bere “rules for the placement of the aspiration” delakoen artean ondokoa ematen digu : 3. An /h/ must appear at the onset of the second syllable to separate two vowels in hiatus if these vowels cannot form one of the six recognized diphthongs ai ei oi ui au eu. Examples : behar ‘necessity’, aho ‘mouth’, ihintz ‘dew’, ohol ‘plank’, liho ‘flax’, xehe ‘small’, iharduki ‘argue’, ihes ‘flight’, eho ‘grind’, ohoin ‘thief’, uholde ‘torrent’, ahal ‘ability’, behor ‘mare’, ohe ‘bed’, ohar ‘notice’, zuhur ‘prudent’, zuhaitz ‘tree’, lehoin ‘lion’, ahate ‘duck’, ohore ‘honour’, puhullu ‘fennel’, kaholla ‘provisions’, kaheka ‘owl’. (A virtually unique exceptions is joan ‘go’) (Trask 1997 : 159-160).7
6 (5). Gu Mitxelenaren hurbilketari lotuko gatzaizkio funtsean ; dakusgunez, hori da bide errentagarri bakarra, hizkuntz historialari batentzat, begi-bistako arrazoiengatik : hura da, izan ere, etimologiak eta, beraz, azalpenak edo azalpen-bideak garatzen lagundu gaituena azken 50-60 urteetan eta ez dut alderatzekorik ezagutzen egungo egunean ere. 8 Hark dioskunez (FHV, 208), lau eratako / h /-ak dira balio etimologikoa dutenak : 1) bokalartekoak, aurreko -n- ahul edo soilen ordeko direnak ; 2) zenbait mailegutako hitz hasierako / f / > / h / batzuk ; 3) hor bertan, lehenagoko leherkari bortitzen bilakabide direnak eta, 4) hor edo beste nonbait, aitzineuskarako / h / gordeak.
7 (6). Orain Igartuak lehen berreraiketa hutsez genekiena (ikus testuko azterketa adibideak) -n- > -h- bilakabideaz argudio tipologikoen bitartez azaltzen eta sendotzen du, haren naturaltasunaz ziren aurreiritziak uxatuaz : Los datos tipológicos que han ido llegando de la mano de la rhinoglottophilia, unidos, desde luego, a la información diacrónica interna, permiten actualmente prescindir del recurso a la aspiración antihiática, hipótesis compañera de la pérdida de n en toda posición intervocálica y que desde un punto de vista estríctamente teórico, presenta el inconveniente –grave o leve, eso según la escuela— de ser una explicación de tipo esencialmente teleológico (...) Las observaciones precedentes conducen, por último, a una conclusión previsible : las sonantes nasales (en particular n) deben ser incluidas entre las fuentes posibles de la aspiración (sería la décima, según la clasificación propuesta al comienzo de estas líneas). A los pocos ejemplos seguros de ese proceso de cambio por el que una nasal se convierte con el tiempo en una fricativa (/h/) o una oclusiva (/ ?/) glotal hemos de añadir ahora la evolución fonética que en euskera lleva de una -n- intervocálica situada en segunda9 sílaba a una aspiración. La culpa, también en el caso vasco, fue de la rhinoglottophilia (2009 : 14).
8 (7). Ezaguna da / h / bat edo gehiago hitz berean aurki litekeela akitanieraz eta euskara zaharraren geografia osoan, Mendebala barne, Erdiaroan.10 Baita lehen galera Hegoaldean Nafarroan ematen dela X-XI. menderako, inguruko erromantze h-gabearen eraginez eman ere (FHV, 205-206). Mitxelenak (FHV, 209) aipatzen ditu / h /-dun euskalki historikoetan ematen diren kontraesan zenbait hitz jakinetan h-dun edo h- gabe azaltzen direlarik (hauzo/auzo, hauzi/auzi...) ; orobat, morfologian edo hitz- familietan den beste zenbait ere (eure baina hire, ator baina hator, etab.).
9 (8). Prestatzen ari naizen lan batean “kontraesan” horietako bati lotuko natzaio, baina egungo solas nagusia, ordea, beste nonbaitetik abiatu nahi nuke ; hots, FHV-n aitortzen da, aurreko azalpenen ondoren ere, badela zenbait irregularitate edo, hobe, badela zenbait / h /, —batez ere hitz hasieran—, etimologikoak ez direnak :
Lapurdum, 13 | 2009 230
Por lo que respecta a la posición inicial, la más importante a este respecto, se pueden hacer valer las siguientes razones : 1) h- aparece en préstamos sin justificación alguna. Así, entre otros, en lab. harea desde el siglo XVII) (…).11 2) Falta la aspiración allá donde se esperaría encontrarla : Leiç. etc. ume cría, de *kume (…). 3) No es raro que haya desacuerdo entre los distintos dialectos respecto a la aspiración inicial. En monosílabos el sul. parece haber generalizado h- (...). En palabras más largas, sul. áizo, Leiç. auzo ‘vecino’, lab. hauzo (...).
10 Mailegu zenbaitetan aurkitu hitz hasierako h- “arrazoigabe” horietarik abiatuko gara gure lanean, nahiz eta ez gatzaizkien soilik horiei lotuko ; zergatia aurkituko ahal du irakurleak ondoko ataletan.12
3. h ezker
11 (9). Badira hainbat urte Joakin Gorrotxategik lehenik eta gero biok (Gorrotxategi- Lakarra 2001 : 425) uste dugula Mitxelenak aitorpen larriegia egin zuela beharrik gabe. Izan ere, baldin bagoaz berriro Mitxelenaren / h / etimologikoen lehen sailera, han esaten zaigu soilik / h / horiek lehenagoko -n- batetik datozela, ez ordea, NON diren kokatuak edota NON behar duten agertu, seguruenik logikoena sortu diren toki horretan bertantxe agertzea iruditu arren guztioi. Alabaina, harea < arena-k, demagun, erabat betetzen du ohore, ahate, xahu13 eta gainerakoek legez Mitxelenak emandako aldaketa-lege horren definizio hertsia ; soil-soilik, sail horretako gainerako kideetan ez bezala, Mitxelenak aipatu ez zuen erregela bat, erantsi behar diogu : *h3 > h1, hain zuzen. Hots, hirugarren silabaren hasieran sortua lehen silabara aldatu dela ; aldaketa hau eta antzekoak izango dira gure gaurko solasaren ardatza.14
12 (10). Lehoi (eta honen aldaera lehoin) ere aipatu genuen, noski, harako lan hartan, baina hitz hori ez da *h3 > h1, baizik eta *h3 > h2 ; badaezpada gero honetaz aritzeko aukerarik ez balitz, ohar bedi horrelako gehiago ez dugula aurkitu jatorrizko euskal lexikoan. Merezi lukeela, bada, hortik hitz zaharren egituraz ondorioren bat ateratzea, esaterako jatorrizko hitzetan kokagune hori betea zela oraindik, maileguetan —zilegi izaki— hutsunea zelarik.
13 (11). Mitxelenak berak azaldu zuen dagoeneko pare bat h- “ez-etimologiko”-ren zergatia : harroka eta hezkabia-rena, esaterako.15 Badira, halere, begibistako harma-renaz landa, h- azalkizun duten mailegu haboro, horietan nekez proposa baikenezake latinetiko h-gabe eta euskarazko h-dun ezeren arteko gurutzaketarik.
4. *h3 > h1 gehiago.
14 (12). Esango nuke fenomeno hau jatorri argi eta h- gabeko mailegu gutxi horietara mugatzeak erabat desbidera gaitzakeela —eta nago dagoeneko ez ote gaituen desbideratu ere— arazoaren benetako tamaina eta azalpen egokia bilatzetik. Izan ere, harea-ren egitura bera du herio-k ere jatorrizko lexikoan, baina ez Mitxelenak ez bestek ez du zeresanik h- horretaz, ezta beherago agertuko diren antzeko egiturako mailegu itxurarik inorentzat ez duten gainerako guztiez edo gehienez ere ;16 alabaina, Lakarra F0 (2006b, 2006c)-n erakutsi bezala, herio < *elino-tik dator ( E0 *eliho > *eriho), jaio (< *eaio < *edadino)-tiketa jario (< *ealio < *edalino)-tik bezala. Esan nahi da erro zahar eta familia bereko direla, batak h- eta enparatuek j- izan arren, eta guztiek bide zutela noizbait *-n- bat ere erroaren (erro beraren) -C2 delakoan.
Lapurdum, 13 | 2009 231
15 (13). Are gehiago, bada hVCV.V egitura horren oso antzeko bat, amaieran hiatoa beharrean diptongoa duena (hVCVV), hain zuzen, eta hara hor hedoi/hodei nahiz hogei, aurreko harea eta herio-tik hurbileko baina ez berdinak. Bada, batak zein besteak onartzen du *h3 > h1 analisia : a) *e-don-i (cf. lohi) > *edohi > hedoi (eta tinbre metatesia [cf. § 26 hidoi-z]), b) *bor-gen-i > *o(r)gehi > hogei.17
16 (14). Mitxelenak (FHV, 99 eta 492) esanahiaz lotu zituen heuragi, ugari eta jori, baita lehen bien amaierak ere metatesiaren bidez. Ez zuen azaldu, alabaina, heu- hori ; gu orain *eradun-egi batetik abia bagintez (-egi Mitxelenak berak azaldu atzizki ezaguna da) *eradun > *eranun (asimilazioz), 18 *erahun > *herau- genituzke, eta diptongoaren azken zatia silabaz aldatuaz, *heuraegi ere bai.
17 (15). hVCVV ereduaren beste aldaera interesgarri bat ere bada, hVCV(V)n, alegia : aurrekoa bezala hau ere ikertu gabe dugu, baina hor kokatzen dira hebain, habuin, higuin (< *e-ban-i, *aho-bune, *iguni), batetik, eta haran (*e-ra-don > *eronan > *erohan > *haroan), haragi (*e-ra-non-gi > *eronagi > *erohagi > *heroagi > *heragi > haragi), bestetik.19 Guztietan h- ez da aski eskubi sortu eta ezkerretarantz hedatu den -n- bokalartekoaren arrasto ezaguna baizik. Alabaina, oraingoan bokalarteko -n- horrek eskubitara ere utzi du bere arrastorik, *artzani > artzain, *arrani > arrain, lukanika > lukainka eta beste askoren gisako akabuko -n horretan.20
18 (16). Hegan/hego-rekin ere antzeko zerbait izan genezake : *e-gan batetik abiatuaz (cf. gain [B gane] < *gan-i), -o atzizkia 21 eranstean *egano etahortik *egaho > *hegao > hego aterako genuke.22
19 (17). Mitxelenak zerrendatu h- “gehiegizkoetarik”, “ez-etimologikoetarik”, beste bat ere ez da “gehiegizko”, baizik eta beharrezko eta etimologiko ere kontuak ongi egiten badira : hogen/hoben < offendere-tik ateratzen du berak, aurreko enparatuek legez, ohartu gabe, ordea, h- azaldu gabe uzteaz landa, azken silaba (-de) ere ez dela azaltzen. Hots, offendere-tik **obendatu/**ogendatu eta offende-tik (edo postverbal gisa offendere- tik) **obende/**ogende atera behar ziren, ez hogen/hoben, benetan gertatu bezala : ez da arrazoirik -n- ondoko -de hori galtzeko, ez bada metatesi bat proposatzen, -n- akabura igarotzen delarik eta bokalartean horrela kokatutako -d- galtzen. Hobe esan, -d- hori galdu aurretik -n orain akabuko horrekin asimilatu eta h bilakatu ; hara hor euskarazko hitz hasierako h-aren jatorria : offende > *obende > *obeden > *obenen > *obehen > hoben.23
20 (18). Gorago ikusi duguna sendotzeko har dezagun hagin. Nik dakidala, inork (hots, ez Mitxelenak, bederen) ez du hitz honen etimologiarik eman24 eta, inplizituki nahiz esplizituki, guztiok edo gehienok izan dugu euskal hitz garbi eta jator-jatortzat. Nire (oraingo) ustez, oker, ordea. Caninu-tik abiatzen bagara eta k- > ø- onartzen,25 gehi -n- > - h- (> -ø-) lege ezagunak horren hondarrari ezartzen —bigarrena bitan—, **a.i.u batera edo iritsiko ginateke. Baldin eta gogoratzen badugu -iu segidak maileguetan -i ematen duela (cf. martiu > marti), are **a.i batera ere helduko litzateke gure *kaninu. Alabaina, ez dugu horrelakorik ; aldiz, 1) hiatoak hausteko -ø- > -g-, 2) -VnV- > -Vn, 3) *h...h... > ø...h... eta 4) *h3 > h1 jartzen baditugu behar den ordenan, hagin da lortzen duguna, hain zuzen ere : caninu > *âhîhû > *aøîhû > *ha.iun > *ha.in > hagin.
5. *h2 > h1 gehiago.
21 (19). Formulatu gabeko *h2 > h1 erregelaren adibide famatuak genituen Mitxelenaren etimologien artean ; hezur/azur < *enazur, esaterako ; bide batez, Mitxelenaren
Lapurdum, 13 | 2009 232
aitzinforma trisilabo VCV- horretatik gorago jo beharra ez eze aukera ere bada : *berna- zur > *ernazur > *enazur disimilazioarekin ; cf. belaun > *berna-(g)un asimilazioarekin (Lakarra prestatzen-1). Erregelaren beste adibide bat heuskara < *enuskara genuke ; Irigoyenen (1977) etimologiaren zati honek (*-n- > -h- eta -h- > h-) ez zuen aitzakiarik lehen eta are gutxiago orain aurreko orrialdeetan ikusia daramagunarekin. Alabaina, abiapuntu bezala proposatu zuen —eta gero hainbat aldiz errepikatu den— *enautsi aditza ez zen beharrezko eta, areago dena, ez bide da inoiz horrelakorik izan : labur esanda, diptongoa soilik berankorra izan liteke (*-da-dun- > *-na(d)u(n)- ondorengoa, cf. *i-non, Irigoyenek berak gogoratua) eta hori zein -u- hori gabe ere, *-on-tz batetik abiatuaz nahita nahiez *e-non-tz-kara > *enunskara > *ehuskara > heuskara egin behar zuen ; ikus Lakarra (2006c).26 Haitz ere talde horretan kokatu beharko genuke : Mitxelenak aspaldi (SHLV [1949] : 457) *ani(t)z / *ane(t)z batetik ateratzea proposatu zuelarik, -n- > -h- eta *h2 > h1 beste inon baino garbiago dirudite inongo analogiaren beharrik gabe.27
22 (20). Mitxelenak bildu h- “ez-etimologikoetarik”, bada oraindik beste bat ere ez dena “gehiegizko”, baizik eta beharrezko : hautatu, Arbelaizek (s.u.) dioskunez, Mitxelenak aptare-tik atera nahiago omen zuen Boudaren optare-tik baino ; Corominasek bigarren edizioan “El vasco autatu ‘escoger, elegir’ parece favorable a la etimología optare ‘id’ que propusieron Diez y Cornu (GGr. I, § 226), y que apoyan para el vasco Lacombe y Gavel, RLiR X, 88-89” dio lehenik, baina berehalakoan “también es posible que de ‘divisar’ se pasara a ‘distinguir’ > ‘elegir’, y que la voz vasca esté tomada del cast. arcaico *autar, derivado de altus”. Batera nahiz bestera, dena ongi, itxuraz, hasierako h- salbu, beti bezala.28 Alabaina, Corominasen hiztegian bertan bada aukera hoberik : s.u. apto dioenez, “ adapte, ant., ‘alto, noble’ (Alex. O, 1979) tomado del oc. ant. adapte (o azaut), procedente del latín tardío adaptus ‘apto’ modificación de aptus bajo el influjo de adaptare”. Honen aurrean optar,29 autar 30zein aptar baino hobe bide da okzitanierazko adapte izen/ adjektiboa hartu abiapuntutzat ; hasteko, hautatu Iparraldekoa da edota hortik hedatu da euskaraz, ez hegoaldetik ; jarraitzeko, adapte-k —besteek ez bezala— badu hautatu osorik azaltzeko langairik : adapte-tu > *adautatu > *anautatu (disimilazioz) > *ahautatu > *haautatu eta hortik, hautatu. Hortik, eta ez alderantziz, hauta, nekatu edo merkatu-tik neke edo merke bezala.
6. hVrrV eredua.
23 (21). Gorago (cf. § 18 hagin) hasierako h- eta akabuko -n bokalarteko -n- bakarretik atera ditugun bezala, baliteke horrelako egitura baten bitartez hVrrV erro-ereduaren jatorriaz ere zerbait esan ahal izatea. Ezer baino lehen, aurrera dezadan beste lan batean erakutsi dudan legez (Lakarra 2007a), erran ez dela -Cr- batetik ateratako -rr- bortitz bakarra :31 horietarik dira arrano, *arrani, jarraiki, jarrugi, inarrosi, errain eta enparatuak ; eta horien kide dira *ardano, jardun, arbindu, urgatzi eta gainerakoak, zeinetan -rC- taldearen bilakabidea ez den eskubiko kontsonantea galtzeraino iritsi. Hurrenez hurren, *e-da-ra-don-no, *e-da-ra-din-i, *e-da-ra-din-gi, *e-da-ra-don-gi, *e-da-ra- non-tz-i, *e-ra-din-i dira goikoentzat proposatutako analisiak eta *e-da-ra-dan-o, *e-da-ra- dun, *e-da-ra-bin-du, *e-da-ra-gotz-i beheragokoenak. Bada, aurkitu ditudan erran-en kide hauek guztiak lehenagoko -nr- talde batetik datoz.
Lapurdum, 13 | 2009 233
Ez dut “sortzezko” n-tik esan nahi, usuenik bokal asimilazioz (*e – a > *a – a > a-) eta kontsonante disimilazioz (*e-da-ra- > *e-na-ra-) horrela bilakatu diren -d- batetik ere kausitu baititugu, errain, jarrain (< *din), etab. legez.
24 (22). Hartzen baditugu orain herri, (h)erro eta harro , ez dugu horien azalpenerako dagoeneko kausitu ez dugun ezeren beharrik : *-n- > -h- eta -n ; *-h- > h- ; *-n + r- > -rr-. Hurrenez hurren, *e-ra-din-i, *e-ra-don eta *e-da-ra-don genituzke, bada (cf. Lakarra 2007a). Ohar bedi h- eskubitatik etorririk eta ondoko -e- hori aditzeko aurrizki ezaguna (cf. e-thorr-i, etab.) izaki, erroa R- batez hasiko litzatekeela. Bestalde, guztietan, -i eta -o arazotsuak dira : erro ?, atzizki ? Nabarmena da, beraz, fonologia modernoak (euskara historikoarenak) morfologia zahar (historiaurreko euskararen) asko gorde-ezkutatzen duela hemen eta bestetan32 eta are inoiz hori dela haren arrasto edo lekuko bakarra ere : cf. erran < *erasan, herro < *e-ra-don, harro < *e-da-ra-don ; -rr- horietara zein kontsonante talde bil zitekeen jakin gabe nola antzeman hor lehenago zein analisi morfologiko genuen ?33
25 (23). herro, harro, herri, harri eta bestek oinarrian duten bokalarteko n-ak eskubiranzko bidean kausatiboaren edota erroen ezkerretako alomorfo berrietako -r- batekin topo egin eta kontsonante multzo bat lehenik (-nr-) eta soinu berri bat gero (-rr-) sortzen dute. Esango nuke, eta dakidanez ez da artean honelakorik inon proposatu,34 ez dela bestelako -rr- bortitzik —hots, CVC erroen ezkerreko kontsonante gisa—35 bide honetatik sortuez landa, maileguetakoak alde batera utziaz, noski.
7. Prosodia-arazo eta/ala segmentu-arazo ?
26 (24). I. Igartuaren zenbait lanetan (2002, 2006, 2008) hitz hasierako “h- etimologiagabeak” fenomeno prosodiko gisa azaltzen dira : (...) al igual que ocurre en otras lenguas, los fenómenos de laringalización (glotalización y aspiración) pueden revestir en euskera (especialmente en protovasco) un carácter prosódico, sólo secundariamente segmental, de tal forma que la laringalización diferenciaría entre vocablos que presentan o no ese rasgo de forma similar a la manera en que el acento establece una distinción entre palabras ortotónicas, por un lado, y clíticos o enclinomena, por otro (Igartua 2008 : 8).36
27 Prosodiak hori laguntzen duenik Igartuak berak ederki azaldu bezala, ez dut nik ukatuko. Alabaina, hasperenketaz egin nahi genukeen lan zabalago baterako beste hainbat zehaztasun utziaz, nahi nuke hemen ikuspegi prosodiko hertsiegiren baten (ez Igartuarenaren) zenbait desabantaila eta hurbilketa “segmental heterodoxoa”ren — hots, *-n- > -h- eta “- h- ezker”— hainbat abantaila aipatu, jakinik beti ere ezingo ditudala adibide guzti-guztiak azaldu. Uste dut, halere, h- “etimologiadunak” direla eta ez “erantsiak” kopuruan ugariago eta lege zaharragoen berri ematen digutenak eta, beharbada, baita besteen pizgarri ere. Nolanahi ere, 8. oharrean zerrendatu ditudan Mitxelenaren ustezko hamaika h- “arrazoigabeak”, zenbat dira euskarazko h- guztien artean ? Sarasolaren Euskal hiztegia hartzen badugu 55 orrialde eta 45 bat sarrera orrialdeko aurki ditzakegu, 2400-2500 bat guztira. Horietarik zenbait (homo- aurrizkiaren pekoak, demagun) mailegatuak dira, gutxienak, ordea ; horiezaz gain, eratorri guztiak (huts > hustu, hutsegin, etab.) alde batera utzirik ere badirateke ehundaka erro, itxuraz mailegatu ez direnak eta h- berezkoa dutenak. Goian aipatu 11 “arrazoigabeak” zer ditugu ? h- guztien %2 edo %4 ?
Lapurdum, 13 | 2009 234
28 (25). Baina horretara baino lehen ere bada lehenagokorik : segur al gara dozenatsu hori talde homogeneo eta pisu berekotzat hartu behar dugun ? Hasteko eta muturrera joaz, prosodia hutsaren aldetik nola azal harroka eta harma-ren aurrean harea, herio, hodei, hagin, hegan, eta abarretan eskubiko partean aurkitutako horiekiko ezberdintasunak ? Eta nola bigarren multzoko ugariagokoek beren artean dituzten erregularitateak ? Hots, ezberdintasun aipagarriak dira hasieran agertzen diren h- horietan harroka, harma alde batetik eta eskubitara arrastoak edo zuloak utzi dituzten -n- bokalartekodunen artean. Veleta-k, demagun, eman ahal du ereta, baina Igartuaren analisiaren arabera h- batentzat ere aukera lukeen arren, ez da inon **hereta bilakatzen. Prosodia bada nagusi, zergatik dugu hodei baina adei (ez **hadei), zergatik haragi baina ez **herosi eta hebain baina ez **hebaki, erro bereko izanik bi hauek eta, beharbada, baita ebatsi ere ? Alegia, zergatik dugu h- soilik lehen *-n- agertzen zaigun kasuetan, horietako batzuetan nahi bada, baina inoiz ere ez beste edozein leherkari, txistukari edo ozenek betetzen dituenean C2 edo C3 ?37
29 (26). Ene ustez, badira beste bi bikote markagarri ere azalpen prosodikoaren aurka doazenak ; ibar, idor, (h)ibai eta (h)idoi laurak datoz hur-etik. Mitxelenarekin zubererazko hur-en h- berankorra dela (hVC monosilabo ugarien analogiaz edo hartua) pentsatu, edota —nik uste bezala— berezkoa duela begitandu, hibai eta hidoi-ren (cf. hedoi/hodei §13-n) h- horiek azaltzeko begibistakoa da lehen zatiak ez duela kontatzen eta horregatik bakarrik balitz hasieran ez litzatekeela izango inolako hasperenik ; hau da, beti genituzke ibai eta idoi, ibar eta idor-en antzera. Alabaina (cf. uhalde, uhain....) bi bikote hauetan kide batak badu inoiz (hizkeren arabera) h-, baina inoiz eta inola ere ez besteak ; horrenbestez, bateko zein besteko h- horiek bigarren osagaitik baino ezin atera litezkeenez, hibai/ibai eta hidoi/idoi noizbait *ibahi eta *idohi izan dira (eta lehenago *ibani eta *idoni), hebain *ebani eta hedoi *edoni eta herio (cf. jaio, jario) *elino (cf. *edadino, *edalino) izan diren bezala (*ebahi, *edohi eta *eliho -ren bitartez, hurrenez hurren). Ibar eta idor-ek horrela baino ezingo, aldiz, ez baitute *-h- edo *-n- batentzat abiaburu ez tokirik bigarren osagaian.
30 (27). Bestalde, nago abiapuntuko arazoa —hitz hasierako h- ez-etimologikoen multzoa— desagertu ez baina erabat urritu dugula. Bada oraindik harma azalpen segmentalik edo bestelakorik gabe dirauena, analogiaz edota joera prosodiko orokor baten bitartez azaldu beharko duguna. Gehienak, aldiz, (harea, hautatu, hogen) eskubirago -n- batetik sortu h- batez azaldurik gelditu dira, zenbaitetan lehengo azalpenak hobetuaz h- horiezaz kanpoko kontuetan ere, gainera.
31 (28). Are gehiago dena, maileguen azterketa zehatzagoak jatorrizko lexikoan *h3 > h1 lege berarentzako Mitxelenaren sisteman itxadoten ez genituen hainbat lekuko gehiago bildu dugu (herio, hodei, hogei, heuragi, hebain, hibai, hidoi, haran, haragi, hego...), orain arte azalkizun ziren hitzak argituaz, ezezagun ziren familia barruko loturak azaleratuaz eta morfologia zaharraren hainbat alderdi bistaratuaz edo horretarako bideak jarriaz. *h2 > h1 erregelarentzako, aldiz, hor dira heuskara, hezur, hagin, herri, herro eta harro, gutxienez ; baita beharbada gehiago ere, dakidanez, inork —hitz horiei eta horien antzekoei inongo “h- behargaberik” ikusi ez eta— ez baitu aztertzeko grina handirik ere izan. Behin (hagin) are lehen mailegutzat ez genuen hitz bat halakotzat marka genezake *-h- baten ezkerreratzea gehi maileguetan ere usuko diren beste bilakabide batzutan (*k- > ø-, -n- > -n, -iu > -i) oinarrituaz.
Lapurdum, 13 | 2009 235
32 (29). Erraxena segmentu jakin batzuen (bokalarteko / n / ahulen)38 bilakabidetzat sortutako fenomeno gisa hartzea bide dugu hainbat hitz jatorrizkotan eta mailegu zahar mordoxkan gertatzen diren *h3 > h1 eta *h2 > h1 bere laguna. Fenomenoak ugariak zirelarik latin-erromantzetiko lehen maileguak sartu zirenean eta oso urri zelarik oraindik bokalez hasitako erroen eta hitzen multzoa, ez bide da ezinezko segmentuen jatorriari zor ez zaizkion zenbait h- (oso gutxi, azken finean) testuinguru horretan agertzea haien analogiaz eta ez beste nonbaiteko (C3, C2) segmentu baten (/ n /) F0 bilakabide (-n- > -h-, baita -n- > -n ere inoiz) eta tokialdaketaz ( E0 C1). Nolanahi ere, berriro diot, mailegu gutxi horietako “h- etimologiagabe” edo “arrazoigabe” horiek baino interesgarriago —ezinbesteko— iruditzen zaizkit fonologia (eta morfologia) diakronikorako maileguetan aurkitu *h3 > h1 zein *h2 > h1 bilakabideen kasuak eta, batez ere, orain arte aipatu- eta oharkabean ziren arren jatorrizko lexikoko horien kideak fenomenoaren sorburuan.
8. -h- orokortuak ?
33 (30). Mitxelenak / h / ez-etimologikoak zerrendatzean diptongo ondorengo zenbait aipatzen ditu horien artean : “También puede sospecharse generalización en el tipo representado por el sul. áiher ‘qui survient aisément’, aihen ‘cepa’, aihotz ‘podadera’ (ambos en Gèze ; Ax. tiene haiotz), éihar ‘seco, yerto’, óihal ‘paño’, óihan ‘bosque’, óihü ‘grito’” (FHV, 215) eta gogora goragoko “Otros dialectos presentan variantes con y sin i ante vocal, sobre todo detrás de e : leihor, le(h)or, legor (y li(g)or) ‘seco’ ‘tierra firme’, zeihar, zear, ziar ‘de través, oblicuo’, sai(h)ets, sei(h)ets, saets ‘costado’. Es difícil precisar qué es aquí lo primitivo, aunque nos inclinamos a creer que las formas con i son más antiguas por lo general” (FHV, 175-176 [baina eio-ren salbuespena aipatuaz]).
34 (31). Aspaldixko (cf. Lakarra 2002b) sortu zitzaidan zalantza saihets-i dagokionez : beharbada neure etimologiak llilluraturik edo, *sa- aurrizkia + hets (< *her-tz) ikusten nuen nik hor, inongo -i-rik gabe (cf. *sa-mur, *sa-kon, *sa-min, *sa-bel), baina erroari zor zaion h-arekin. Aurrizki horren analisiak sendo eta emankor dirudienez baita egungo egunean ere (geroztik sabai < *sa-ban-i ere gehitu ahal zaio, gutxienez) eta Mitxelenaren formulazioak zirrikituren bat irekita uzten zuelarik, “neurean” iraun dut Mitxelenari zor zaion begiruneak zalantzaren bat sortuarren noiz edo behin.
35 (32). Oraingo honetan, ordea, nahi nuke aldarrikatu Mitxelenaren formulazioa (Vi > Vih) okerra dela, ez soilik saihets/sahets bikoteari dagokionez, baizik eta gehiagotan eta, beharbada, gainerako gehienetan ere. Hots, ez da -h- erantsi zaiona aurreko diptongoari, baizik eta -i- bide dugu ezkerreko bokalaren eta eskubiko -h- bitartean garatu dena (Vh > Vih). Ezinbestean, Vh > Vih eta ez Vi > Vih dela jazo dena esateko egitura horretako hitzen etimologietara jotzea baino ez dugu ; Mitxelenak ez zuen hauetariko batena39 ere eman baina iruditzen zait —sahets-ena bezain garbiak (edo errazak) ez badira ere— zerbait jakin genezakeela aiher eta oiher taldekideentzat :
36 aiher : “Etim. Se ha sostenido, así por G. Bähr Baskisch und Iberisch 37, que aiher vale en toponimia por ‘inclinación, pendiente’ en sentido físico : Ayerbe “unter dem Hang”, etc. v. aiherkunde con un ej. de Eguzk[itza]” dio OEH-k, s.u. eta igarri-ren pean “Etim. Posiblemente emparentado con el or. ai(h)er”, besterik gabe eta Mitxelenaren inongo lani erreferentziarik egin gabe, ohi dutenaren aurka.40
Lapurdum, 13 | 2009 236
37 Hasiera batean cadaber batetik abiatuaz, *kanaber > *anaber > *ahaber > *ahaer > *aher > aiher lor genezakeela iruditu zitzaidan, dagoeneko ezagutzen ez genuen urrats edo aldaketa berriren beharrik gabe ; askotxo, halere, Iván Igartuak markatu zidan bezala. Beharbada hainbestekorik gabe ere pasa gaitezke :
38 Craindre v. tr. Est la réfection précoce en crendre (1080), puis craindre (1530) d’après les verbes en -aindre, du plus ancien criembre (...) Ce verbe est issu du latin tremere F0 “trembler” ( E0 trembler), et de là “trembler de peur”, “redouter” (Rey 2006, s.u.).
39 Hobe, alabaina, hegoalderagotik : Simin Palay-ren Dictionnaire du béarnais et du gascon modernes-en s.u. cràgne aurkitzen dugu behar duguna formaren aldetik, esanahi eta erabilerarenetik gauzak Frantzia iparraldean bezalatsu direlarik ;41 hortaz *krañe > *karñe > *kañer > *añer > *ainer > aiher.
40 oiher : Etimologiarik eman ez arren, oso interesgarriak dira hitz horri buruzko FHV-ko oharrak ; lehen argitalpenean Pouv.-k ‘toruus, oblique, tortu’ itzultzen duela esateaz landa, “de oi(h)er parece derivado el b.-nav, oiheski ‘umbría’ ( = nav. paco, caracierzo), aezc. oiezki, sal. oeski, ronc. oxezki” diosku oharrean,42 eta bigarrenean (528) soilik itxurazko antza duela oker-ekin baina jatorri erabat ezberdina.
41 Hemen ere couarde batetik abiatuaz (cf. aurrekoa), *kobarde > *kobarne > *obarne > *oarne > *oaner > *oaher > *oher > oiher lor genezakeela pentsatu nuen ; alabaina, aldaketa gutxiagorekin eta esanahi hurbilagoko jatorriarekin ere pasa bide gaitezke, borgne- rekin, demagun :
42 Adj. et n. (1165-1170) est d’origine obscure, peut-être issu par un dérivé *bornius “aux yeux crevés”, d’un type prélatin *borna “trou, cavité”, lequel se rattacherait à la racine F0 indoeuropéenne *bher “creuser, percer, couper”, représentée aussi par le latin forare ( E0 forer). De nombreux toponymes du type La Borne, dont l’aire s’étend du Massif central au bassin moyen du Rhône, se rattacheraient à *borna. Le développement sémantique mènerait de la notion de “cavité” à celle de “cécité”, “aveugle” étant le sens primitif de borgne, selon Wartburg. Cette hypothèse se heurte cependant à la chronologie connue des emplois (Rey 2006, s.u.).
43 Beherago dioskunez, lehen esanahitik (“qui louche des deux yeux”) XIV. menderako aurrekoaz gainera hartua zuen egungo “qui n’y voit que d’un oeil” esanahia ; orobat, orain desagertuak izan arren, XVI-XVII. mendeetan “chétif, insuffisant, defectueux”, “sombre”, “sombre et mal famé” izan zituen eta hortik taverne borgne eta cabaret borgne bezalakoak.43
44 Orain ere gauzak Frantzia hegoaldetik irits zitezkeela pentsatuaz berriro Palayren lanera bagoaz, hara zer aurkitzen dugun s.u. bòrni : “fouroncle dont la tête pustuleuse n’est pas formée”, “oeil-de-boeuf bouché”, “avocat borgne, homme d’affaires véreux”, (agrikulturan) “des bourgeons mal formés ou avortés”. Foix-en hiztegian, aldiz, “borgne, à qui il manque un oeil”, “incomplet”, “qui n’a pas des yeux et par conséquent est manquée”.
45 Hortaz, borni > *bonir > *ohir > *oher > oiher, hemen ere -i- delarik eta ez -h- gehitua.
46 (33). Bietan ere zailtasunak zailtasun edo zehaztasunak zehaztasun, aurkeztutako hipotesiek ez dute, ene ustez, lehen haien semantikaz eta formaz segurtasunez genekiena apaltzen ; areago dena, batean eta bestean hobariak direla esango nuke. Bestalde, bilakabideari dagokionez, ez da arazo berezirik ikusten -h- hori aurreko
Lapurdum, 13 | 2009 237
segmentu batetik ateratzeko, bietan jatorrizko sudurkari sabaikari izandako batetik, hain zuzen.
47 Mitxelenak gorago (§ 30) proposatu bezala VVhV eredua hedatu egin bada ez bide da -h- “arrazoigabeak” gehitu direlako baizik eta, izatekotan, -i- edo erantsi delako bigarrenean edota sahets > saihets-en ikusi dugun legez.44
9. *h3 > h1, *h2 > h1 eta erro-ereduaren aldaketa.45
48 (34). Bada garaia, agian, soa zerbaixka igo eta aztertu ditugun datuetarik abiatuaz zenbait gogoeta egiteko hizkuntzaren aldaketa fonologikoaz eta morfologikoaz ; orobat, berreraiketan egungo aurrerapen hauek non kokatu nahi ditugun edo behar genituzkeen eta gure jarduna bideratzen edo hedatzen nola lagun dezaketen mia dezagun. *h3 > h1 erregelak eta haren kide *h2 > h1-ek —morfema mailako txistukarien edo ozenen kontsonante homorganikoen aurkako erregelak bezala (zin-hets-i > sinetsi), hainbat bokal asimilaziok bezala (hazkor > hazkar), aurrizkien eta erreduplikazioen disfuntzionalizazioak legez (*gi-zen, *ze-zen > gizen, zezen), beharbada azentuaren aldaketaren gisara (akhér > ákher), etab.— erroen forma kanoniko zaharraren bilakabidearen lekukotasuna ematen digu. Lehengo CVC gero hVCVC, hVCVV, hVCVVn, etab., bihurtzen zaigu, h- horren ezkerreratzeak eta bokal asimilazioak aurrizkiaren (cf. hara- < *e-ra-CVC-) edo bigarren erroaren ikonizitate guztia galdu eta lehengo erro monosilabikoa bisilabiko (eta inoiz are hiru silabako) bilakatuaz.
49 (35). Aldaketa fonologiko hauek, bada, aldaketa morfologiko nabarmenak dakartzate berarekin : batetik tamainarekikoa eta kontu hau ez da garrantzi gabekoa (cf. Lakarra 2005, 2006a) hizkuntzaren tipologia orokorrerako ere ; bestetik kategoriari dagokiona, lehengo hainbat aditz izen edo adjektibo bihurtuaz : Ad. *lin, *ban, *don > Iz. herio, hedoi, Adj. hebain.
50 (36). Aldaketak larriak direlarik hitz hasieran, ez dira txikiak barnean ere : -n- > -h- bihurketa gehi ezkerreratzeak, gutxienekoan hiatoak utziko dizkigu (herio), usu diptongoak (hodei), kontrakzioak (haroa- > hara-) eta horiek guztiak gehi -n ere bai inoiz : hebain, hagin, haran, etab. Ez da zeresanik erro zaharraren lehenagoko eskubiko muga erabat ahuldua ateratzen dela, atzizki zaharrekiko etenak ezabatuaz, silabifikazioa aldatuaz, etab.
51 (37). Hemen ere ondorioak ez dira soilik fonetikoak : atzizkien desfuntzionalizazioak eta erroen eskubirako hedadurak dakuskigu, ezker aldean bezalatsu. Eskubirantz, hori bai, ez da h mugitzen dena, -n- baizik : hagin, habuin, hebain, haran, etab.46
10. Lanabes zenbait hots-aldaketen kronologia baterako.
52 (38). Ezinbestean, hainbat lotura morfologiko, morfofonologiko eta fonologiko dituzten *h3 > h1 eta *h2 > h1 erregela hauek badukete zeresanik hain beharrezko den eta hain gutxi ezagutzen dugun euskal hotsen kronologian ere.47 Lakarra (2006c)-n ezarri nuen taula labur bat aditz erro baten (*din/*lin) aldaketa eta hedaduran ziren zenbait hots aldaketa bilduaz, baina bestelakotan sartu gabe :
Lapurdum, 13 | 2009 238
53 (39). Oraingoan ere ez dut aukerarik merezi bezalako kronologia zabal eta sakonik eraikitzen saiatzeko (ik. Lakarra 2007c) ; alabaina, eginkizun hain premiazko horretarako lanabes gisa bildu nahi izan ditut, bederen, orain arte aurkitu hots aldaketa guztiak :
a) -n- > -h- ; n) a – o > o – a ; b) h2 > h1 ; o) oa > a ; c) h3 > h2 ; p) ao > o ;
F0 d) h – h > ø- h q) ø E0 g ; e) h3 > h1 ; r) -iu > -i ; f) -r... -r > ø...-r ; rr) k- > -ø ; g) b- > ø- ; s) n- > -n ; h) -l- > -r- ; t) d – n > n – n ; i) o – ei > e – oi ; u) pt > ut ; j) -r > -ø ; v) t – t > t – n ; k) e – au > eu – a ; w) r – n > n – r ; l) -n- > -n ; x) rn > R ; ll) ue > ui ; y) ea > e ; m) r – d > r – n ; z) ea > a ;
54 (40). Nabarmena da, zailtasunak zailtasun, aurreko datuek —eta oraingoa bezalako beste saio batzuetarik atereak— eman ahal digutela laguntzarik noizbait euskal hots aldaketen kronologiaz, kronologia erlatiboaz bereziki, berariaz jardun dezagunean. Esaterako, garbi dago -n- > -h- batek ahalbidetzen duela *h2 > h1 edo *h3 > h1, aldaketa- katearen eskubiko parteari dagokionez ; ezkerrekoan, berezko hutsunerik ez bada, sortu egin behar hor h- pausatu aitzin : halabeharrez, bada, *b- > ø- edo *k- > ø- *h3 > h1 edo *h2 > h1 baino lehenagoko izan behar : *bor-gen-i > hogei, *kaninu > hagin. Hedoi edo hogei edo hebain dugularik, *h3 > h1 erroaren ezkerreko ahostunen erorketa baino lehen eman da baina ez, ordea, aurrizkiko *-d- > -ø- eta *eV- > jV- baino lehen : horregatik dugu jaio eta ez **he-da-i-o (cf. he-ri-o).
55 (41). *h...h > ø...h (hilherri > ilherri) ere *h3 > h1 baino zaharrago dela dirudi ; honela azaldu ahal genuke hur- > *huh > uh- > i-/u- baina hidoi, hibai / idor, ibai (cf. §36). Aldiz, *h2 > h1 (heuskara, hezur < *enuskara, *enazur) bata eta bestea baino zaharragoa bide da, F0 ez baita horiek jazo ondoren agertzen ; cf. ehun < *hen-hun (ez **heun), ahur < palmu E0
Lapurdum, 13 | 2009 239
F0 F0 *barmu E0 *øarnu > *anur > ahur (ez **haur / haur < *ha(n)bur), aho < *han-non E0 *hano > *haho > aho (ez **hao).
56 (42). Itxuraz, *-nr- > -rr- soilik *Vda-ra- > *-Vnara- > *-Vânra- (cf. harro, herri, herro) ondoren baino ezin gerta liteke eta -d- > -n- hori, aldiz, -n- > -h- baino lehenago adibide hauexek erakutsi bezala ; -l- > -r- ere -n- -r- horren aurrean jarri aurretik, bestela ez baikenuen hortik -rr- lortuko (cf. jarrugi). -n zenbaitek pairatu metatesia (offende > *obeden), d – n > n – n asimilazioa eta -n- > -h- (eta, beraz, *h3 > h1, *h2 > h1 baino lehen), etab.
11. Ondorioak
57 (43). Lan honetan, funtsean, hasierako zenbait h-dun hitzen etimologiak (pare bat dozenarenak edo) ikertu ditugu, horien bitartez hedatua den analisiaz oso bestelakoa garatzen joateko asmoz, hitz hasiera zaharretako fenomenoen azterketaren eta alderdi horren egitura eta kronologiaren barnean. h- horiek ez dira “arrazoirik gabe erantsiak” edo “etimologiaz kontrakoak” esan izan den bezala (§ II), baizik eta barneragotik, dela bigarren silabaren hasieran (*h2), dela hirugarrenarenean (*h3), ziren hasperen bilakatu eta horra (h1) heldu diren *-n- zahar batzuk ditugu (§ III) ; hots, Mitxelenaren / h / etimologiko sailetarik lehendabizikoaren (*-n- > -h-) adibide garbiak dira, ahate, ohore, ahal edo ohol bezalaxe,48 nahiz eta —hauek ez legez— ezkerreratze erregela bat ezarri zaien ondoren. Horrenbestez, harea ez eze habuin, hagin, hautatu eta hogen-ek ere h- horiei dagokienez (eta behin baino gehiagotan gainerako soinuetan ere) azalpen egokiagoa jasotzen dute, lehenagoko halabehar hutsean gelditu gabe. Lehen gutxi baziren “h- ez-etimologikoak” orain harma eta are mailegu eskutada txikiagoa baino ez da gelditzen.49
58 (44). Aurreko ikerketen akatsik larriena beren lana “h- erantsi” hori luketen mailegu zenbaitetara mugatzea izan da ; nabarmena da, batetik, esparru horretan ia ezinezko zela bestelako azalpenik, ez bada “euskaraz jatorriko hizkuntzan ez bezalako h- dute hitzok” ia tautologikoa. Baina, bestetik, harea-ren egitura bera edo bertsua dute edo izan dute herio, hodei, hogei zein hebain, higuin eta are haran eta hara-gi edo heura-gi-k, orain arte harekin eta gainerako maileguekin batera ikertu ez diren arren ; nola aipatuko ere hitz zaharrago hauek, jakina, artean horien etimologiaz ezer ezagutu ez ezagutzeko asmo nahiz biderik gabe ? Gabezia hau, ordea, ikertzailearena da, ez ikergaiarena.
59 (45). IV-V. ataletan, hurrenez hurren, *h3 > h1 eta *h2 > h1 erregelen adibide mordoa erantsi dut, dela maileguetarik, dela jatorrizko lexikotik ; horietan guztietan jatorrizko *-n- edo gero (asimilazioz, esaterako) -n- (eta -h-) bilakatu den beste hots bat aurkitu dugu. § VI.ean hVCVn egituran bezala, herro, harro eta herri-n h- barneko -n- batetik (ez nahita nahiez *-n- batetik) sortu dela ; hots berak, jatorrizko kokagunetik eskubiratuaz, -nr- taldea osatu eta horko -rr- sortzen laguntzen du.
60 (46). Aurreko datuen eta arrazoien indargarri, h- “etimologikoa” dela erakusteko berri bat gehitzen da § VII.ean : ezker parte berbera duten lau hitzetarik (ibar, hibai, idor, hidoi) bik h- du eta ø- beste biek, ezinbestean ezker muturreko hasperena hitzon bigarren zatitik abiatuaz baino ezin azal litekeelarik. Hasperen hori eskubitatik mugitu den lehenagoko *-n- baten hondarra dugu bi kasuetan, gertakari honek goikoetan ere ber gauza gertatu dela iradokiaz.
Lapurdum, 13 | 2009 240
61 (47). § VIII.ean ez hitz hasierako baizik eta Mitxelenaren ustez diptongo ondoko “h ez etimologiko, hedatu” zenbait aztertu dugu : aiher, oiher, eihar ; alabaina, horietan erantsia ezer izatekotan -i- edo e- dugu, baina ez -h-, hau orain ere sudurkari zahar batetik aterea delarik. Bidenabar, analisi honek Lakarra (2002b)-ko sahets < *sa-her-tz azalpena indartzen du, saihets aldaeraren modernotasuna (morfologiak bezalaxe, cf. sa- bel, sa-kon, sa-mur, sa-min) segurutzat emanaz. -Vih- eredu osoarentzat (oihan, aihen, auhen, oihal, oihu...) balio duen edo ez hemengo azalpenak ondoko ikerketetan ikusi beharko.
62 (48). / h /-aren ezkerreratzearen —eta -n-, -r- (> -R-) eskubiratzearen— bitartez erro zahar monosilabikoen forma kanonikoa erabat aldatzen da, bisilabo eta trisilaboak sortuaz, barneko morfema etenak hautsiz eta bestelako tamaina eta itxura hartuaz : lehenagoko gramatikako morfema horiek desfuntzionalizatu, higatu eta fosildu egiten dira, erro berri (usuenik zabalagoek) bere barnean hartuaz : cf. *e-da-din-o > jaio, *e-lin-o > herio, etab. Ondorioz, esanahiaren lexikalizazioa eta kategoria aldaketak datoz hortik eta lehenagoko hitz-familiak hausten eta desagertzen dira.
63 (49). Hasperenaren ezkerrerako mugimenduak alderdi horren egitura eta aldaketen kronologia aztertzen laguntzen gaitu ; esanguratsua da gertatu diren eta ez diren erorketa eta aldaketei buruz *h3 > h2 maileguetan baino ez izana ere. § X.ean noizbait garatu nahi genukeen hots-aldaketen kronologiarako lanabes gisa biltzen ditugu aurreko ataletan proposatu ditugun guztiak. Badirudi lehen aldaketa larriak erroaren ezker aldean eta aurrizkietan (b-, k- > ø- ; -d1- > ø-, esaterako) eman direla eta soilik gero eskubiko partean (C2 > -ø, -n- > -n, etab.) : *edadino > *jadiho (> jaio) ez *hedadio, eta, nolanahi ere, oso berandu aditz-erroetako -d2- eta gainerako ahostunena.
64 (50). Azkenik, gure lanetik ezer garbi(egi)rik aterako ez balitz ere, nago hitz zaharren ezkerreko partearen azterketa artean baino korapilotsuago bezain interesgarriago bilakatu zaigula, dela fonologia zaharraren, dela morfologia zaharraren aldetik. Itxadoten dut lan honek laguntzea benetan diren arazo eta ikerketa aukerak argitzen eta erakartzea etorkizun (eta beharrezko) diren berriak.
BIBLIOGRAPHIE
Agud, M. & Tovar, M., 1988-, Materiales para un diccionario etimológico de la lengua vasca. ASJU-ren Gehigarriak, Donostia.
Alieva, N., 1991, “Morphemes in contemporary spoken Cham : qualitative and quantitative alternations”, CLAO 20, 219-229.
Arbelaiz, J. J., 1978, Las etimologías vascas en la obra de Luis Michelena. Tolosa, Kardaberatz.
Artiagoitia, X., P. Goenaga & J. A. Lakarra, 2002 (arg.), Erramu Boneta. Festschrift for Rudolf P. G. de Rijk. ASJU-ren Gehigarriak 44.
Chambon, J.-P. & Greub Y., 2002, “Note sur l’âge du (proto)gascon”, RLiR 66, 473-495.
Lapurdum, 13 | 2009 241
Corominas, J. & Pascual, J. A., 1980-91, Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico. Madril, Gredos.
Dixon, R. M., 2002, Australian languages. “Cambridge language surveys”, Cambridge.
Donegan, P. & D. Stampe, 1983, “Rhythm and the holistic organization of language structure” in J. Richardson et alii (eds.), Papers from the Parasession of phonology, morphology and syntax. Chicago Linguistic Society, 337-353.
___ & ___, 2004, “Rhythm and the synthetic drift of Munda”, The Yearbook of South Asian Languages and Linguistics 2004, deGruyter (Berlin-NY), 3-36.
Foix, Abbé V., 2003 [1885-1932], Dictionnaire gascon-français. Suivi de son Lexique français-gascon et d’éléments d’un thesaurus gascon. Presses Universitaires de Bordeaux.
Garrett, A., 2006, “Convergence in the formation of Indo-European subgroups : philogeny and chronology” in P. Forster & C. Renfrew (arg.), Phylogenetic methods and the prehistory of languages. McDonal Institute for Archaeological Research, 139-151.
Gorrotxategi, J., 1984, Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania, Bilbao, UPV/EHU.
___, 1998, Euskararen historiaurreaz zenbait gogoeta. Algunas reflexiones sobre la prehistoria de la lengua vasca. EHU-ren 1998-99 ikasturteko hasierako hitzaldia / Lección inaugural del Curso Académico 1998-99 de la UPV/EHU. Gasteiz.
___, 1999, “La romanización en el País vasco : aspectos lingüísticos” in Antiqua. VI Jornadas sobre la Antigüedad. Donostia : Bitarte, 10-23.
___, 2001a, “Planteamientos de la lingüística histórica en la datación del euskara”, Eusko- Ikaskuntzaren XV. Biltzarra, Donostia : 103-114.
___, 2001b, “Aitzineko euskara”. XV Euskaltzaindiaren XV. Biltzar-eko txostena.
___, 2007, “Las armas de la filología”. Inprimategian in Gorrotxategi, Lakarra & Urgell (arg.).
___, 2008, “Euskara zaharra”. Euskaltzaindiaren XVI. Biltzarreko (Iruña) txostena. Inprimategian.
___, & J. A. Lakarra, 1996, “Nuevas aportaciones a la reconstrucción del protovasco”, in F. Villar & J. D. Encarnaçao (arg.), La Hispania prerromana. VI Coloquio sobre lenguas y culturas prerromanas de la Península Ibérica. Salamancako Unib. & Coimbrako Unib., Salamanca : 101-145.
___, & ___, 2001, “Comparación lingüística, filología y reconstrucción del protovasco”, in F. Villar & & Mª P. Fdez Alvarez (arg.), Religión, lengua y cultura prerromanas de Hispania. Salamanca, Unibertsitatea : 407-438.
___, ___ & B. Urgell (arg.), inprimategian, K. Mitxelena Katedraren II. Biltzarra (urriak 8-11, Gasteiz). UPV/EHU, Gasteiz.
Guiter, H., 1989, “Elementos de cronología fonética del vascuence”, ASJU 23, 797-800.
Igartua, I., 2002, “Euskararen hasperena ikuspegi tipologiko eta diakronikotik” in Artiagoitia, Goenaga & Lakarra (arg.), 366-389.
___, 2006, “Del origen de la aspiración como elemento morfonológico en vasco”. In Lakarra & Hualde (arg.), 519-530.
___, 2008, “Historia abreviada de la aspiración en las lenguas circumpirenaicas”. Euskaltzaindiaren XVI. Biltzarra (Iruña). Inprimategian.
___, 2009, “La aspiración de origen nasal en la evolución fonética del euskera : un caso de rhinoglottophilia”. ASJU-n argitaratzeko lana.
Lapurdum, 13 | 2009 242
Irigoyen, A., 1977, "Gure hizkuntzari euskaldunok deritzagun izenez", Euskera 22, 513-38.
___, 1990, “Etimología del nombre vasco del vascuence y las vocales nasales descritas por Garibay”, FLV 22, 139-47.
Lakarra, J. A., 1995, “Reconstructing the root in Pre-Proto-Basque” in Hualde, Lakarra & Trask (arg.), 189-206.
___, 2002a, “Ez zirenez : **TVTV eta haren lagunez : I. So bat erro disilabiko kodagabeez”. ASJU-n argitaratzeko lana.
___, 2002b, “Etymologiae (proto)uasconicae LXV”, in Artiagoitia, Goenaga & Lakarra (arg.), 425-442.
___, 2004a,“Etimología y reconstrucción en el campo vasco”. In E. Ridruejo (arg.), Las otras lenguas de España, Univ. Valladolid, 41-116.
___, 2004b, “Bisílabos (¿proto ?)vascos”. In Lakarra (inprimategian).
___, 2005, “Prolegómenos a la reconstrucción de segundo grado y al análisis del cambio tipológico en (proto)vasco”, Paleohispanica 5, 407-470.
___, 2006a, “Protovasco, munda y otros : reconstrucción interna y tipología holística diacrónica”, Oihenart 21, 299-322.
___, 2006b, “Jaun eta jabe, jaio eta herio, jin eta joan… etimologiaz eta aditz zaharraz”. In B. Fernández, & I. Laka (arg.), Andolin gogoan. Essays in honour of Professor Eguzkitza. UPV/EHU, Bilbo : 575-611.
___, 2006c, “Notas sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria del verbo vasco”, in Lakarra & Hualde (arg.), 561-621.
___, 2007a, “Irregularidades radicales y extensiones verbales antiguas”. ASJU-n argitaratzeko lana.
___, 2007b, “Erro monosilabikoaren teoria eta aitzineuskararen berreraiketa : zenbait alderdi eta ondorio”. Argitaratzeko in Gorrotxategi, Lakarra & Urgell (arg.).
___, 2007c, “Protovasco : reconstrucción, cronología y periodización”. Deustuko Unibertsitatean emandako hitzaldia (2007ko urria) ; UPV/EHUko eskuizkribua.
___, 2008a, “Forma canónica, etimología y reconstrucción en el campo vasco”, ASJU 37, 261-391.
___, 2008b, “Aitzineuskara”. Euskaltzaindiaren XVI. Biltzarreko txostena ; UPV/EHUko eskuizkribua.
___, 2009a, “Temas para un prólogo : forma canónica, tipología holística diacrónica y reconstrucción del protovasco”. Oihenart-en argitaratuko da.
___, 2009b, “Forma canónica y cambios en la forma canónica en la prehistoria de la lengua vasca”. Hizkuntza eta Kultura Paleohispanikoetako Biltzarra, Otsailak 26-28 (Lisboa). Eskuizkribua, UPV/EHU.
___, inprimategian, Raíz y reconstrucción del protovasco. ASJU–ren Gehigarriak L, Donostia.
___, prestatzen-1, “450 etimologías y subiendo. Materiales para un diccionario etimológico vasco”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
___, prestatzen-2, “Antiguas y nuevas iniciales en (proto)vasco”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
___, prestatzen-3, “V-, CV-, -VC, -C, -V, -CV : fragmentos y forma canónica en (proto)vasco”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
Lapurdum, 13 | 2009 243
___, prestatzen-4, “Zergatik berreraiki ezkerra ?”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
___, prestatzen-5, “100 nuevos (antiguos) préstamos latino-románicos : transformaciones estructurales y fonotáctica diacrónica”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
___, prestatzen-6, “Adabakiak / h /-az”. Eskuizkribua, UPV/EHU.
___ & J. I. Hualde (arg.), 2006, Studies in Basque and Historical Linguistics in Memory of R. L. Trask ( = ASJU XL, 1-2), UPV/EHU, Bilbo.
Manterola, J., 2006, “-a euskal artikulu definituaren gainean zenbait ohar”. In Lakarra & Hualde (arg.), 651-676.
___, 2008, “Is Basque an agglutinative language ?”. Santa Barbara Unibertsitateko hitzaldia.
Mitxelena, K., 1950a, “De etimología vasca”. Berrarg., SHLV, 439-444.
___, 1950b, “De fonética vasca. La aspiración intervocálica”. Berrarg., SHLV, 190-202.
___, 1951a, “De fonética vasca. La distribución de las oclusivas aspiradas y no aspiradas”. Berrarg., SHLV, 212-219.
___, 1951b, “La sonorización de las oclusivas iniciales. A propósito de un importante artículo de André Martinet”. Berrarg., SHLV, 203-211.
___, 1957, “Las antiguas consonantes vascas”. Berrarg., SHLV, 166-189.
___, 1964, Sobre el pasado de la lengua vasca. Berrarg., SHLV, 1-73].
___, 1977 [1961], Fonética histórica vasca, 2. arg. zuzendu eta emendatua, ASJU–ren Gehigarriak 4, Donostia.
___, 1981, “Lengua común y dialectos vascos”. Berrarg., Palabras y Textos, UPV/EHU, Bilbo : 35-55.
___, 1987, Orotariko Euskal Hiztegia-Diccionario general vasco. Euskaltzaindia, Bilbo.
___, 1988, Sobre historia de la lengua vasca, J. A. Lakarra (arg.), ASJU-ren Gehigarriak 10, Donostia, 2 lib.
Palay, S., 1991, Dictionnaire du béarnais et du gascon modernes. CNRS Éditions, Paris, 3ème édition completée.
Post, M. W., 2006, “Compounding and the structure of the Tani lexicon”, LTBA 29, 41-60.
Rey, A. (zuz.), 2006, Dictionnaire historique de la langue française. Dictionnaires Le Robert, Paris. 3 lib.
Sagart, L., 1993, “New views on Old Chinese phonology”, Diachronica 10 : 2, 237-260.
___, 1999, The roots of Old Chinese. John Benjamins : Amsterdam – Philadelphia.
Steever, S. B., 1993, Analysis to synthesis. The development of complex verb morphology in the Dravidian languages. Oxford U.P., NY-Oxford.
Thurgood, G., 1999, From Ancient Cham to modern dialects. Two thousand years of language contact and change. Oceanic Linguistic Special Publications n. 28, U. of Hawai’i P., Honolulu.
Trask, L. R., 1985, “On the reconstruction of Pre-Basque Phonology”, in Melena (arg.), Symbolae L. Mitxelena, UPV/EHU, Gasteiz : II,885-891.
___, 1990, "The -n class of verbs in Basque", TPS 88 : 111-128.
___, 1995, "On the history of the non-finite verb forms in Basque" in Hualde, Lakarra & Trask (arg.), 207-234.
Lapurdum, 13 | 2009 244
___, 1997, The history of Basque. Londres, Routledge.
NOTES
1. Ez da harritzekoa, baina bai markatzekoa eta noizbait zuzentzekoa (cf. Lakarra prestatzen-1/-2/-3) Mitxelenaren liburu bikain horretan hitz hasierako fenomenoek ez dutela barnekoek edo akabukoek bezalako atal berariazkoa hainbat eta hainbat kapitulutan, zalantzarik gabe ohar interesgarri asko gaiaz izan arren liburuan barrena. Halere, hitz hasiera guztien edo gehienen ikerketa orokor eta monografikoak asko lagundu bide lezake euskararen bilakabide fonologikoa eta morfologikoa sakonagotik ikertzeko eta ulertzeko. 2. Beste lan batean (Lakarra prest-6) aztertu nahi ditut beste hainbat kasu eta beren osotasunean hVCV, hVCVC, hVCCV eta hVCCVC erro-ereduak. 3. Inspirazio-iturri gisa txinera zaharraren (Sagart 1999), txameraren (Alieva 1991, Thurgood 1999), Australiako hizkuntzen (Dixon 2002), taniaren (Post 2006) zein austroasiatikoaren (Donegan & Stampe 1983, 2004) inguruko lanak har ditzakegu (ik. Lakarra 2009b). 4. Ez naiz arituko hemen gai honetaz, baina ezaguna da lekukotza urria gorde dela; Lakarra (2006c)-n aipatu izan dugu leherkari ahoskabez hasitako aditz erroetan, ahoskabe horiek hasperendunak direla beti (ekharri, ethorri, ikhasi, ikhusi) eta —hau lehenago markatu zuen Mikel Martinezek— ez dela h-z hasitako aditz errorik (*-non- batetik datorren eho-z landa, noski). Gertakari hauetarik lehenak aditz izen zaharren enborraren garapenari antequem bat ezartzen dio; bigarrenak erakusten du ez zela garai jakin batetik (IV. mendea) aurrera horrelako aditz zahar gehiago sortu: izan ere, ez zen lehen hasieran leherkari bortitza zutenak (gero h-) ez aditz bilakatzeko arrazoirik gainerako hotsez hasitako CVC oinarriak *e- ezarriaz aditz bilakatzen jarraitu izan balute. 5. Dagoeneko markatu bezala (cf. Igartua 2001), bi leherkari ahoskabe dituzten hitzetan, egitekotan, hasperendun lehena bilakatzen delarik (*khaka ez **kakha), oso argudio ahula da azentu zaharraren inguruan Mitxelena eta Martinet ohartu ez arren: maileguak dira horrelako guztiak eta ez gainera mailegu horien formarik zaharrenak. Hots, bike zein bikhe beti izango da phike nahiz pike baino zaharrago. 6. Ezaguna da Traskek atzeraka egin zuela bere 1985eko leherkariekiko proposamenetik 1997ko liburuan, Mitxelenaren azalpen klasikoaren alde; / h /-ari eta hasperenketari dagokionez, ordea, haren datuak eta argudiaketaren parte on bat erabili arren, hurbilketa orokorra ezberdina da, nabarmen: Mitxelenak fonema beregain baten mugak eta galera-arrazoiak azaldu nahi ditu azentueraren bitartez; Traskek, aldiz, hotsaren beraren sorrera, azken finean besteren epifenomenotzat joaz. 7. Erka bedi Mitxelenaren ondoko pasartea: Donde a mi juicio, puede considerarse probado el valor etimológico de la aspiración es en los casos en que, de no existir ésta, resultaría un diptongo. Es decir, el tipo de alternancia ahi : ai. No se ve, en efecto por qué razón en unas zonas se pusieron en un momento dado a pronunciar sehi ‘criado’, mientras seguían diciendo sei ‘seis’ o nahiz ‘aunque’, cuando continuaban diciendo n(a)iz ‘soy’ (Mitxelena 1950b: 198). Ondoren -n- > -h- aldaketaren hainbat adibide ematen ditu. 8. Etimologiaren balioaz eta beharraz hizkuntzalaritza historikoan ikus Lakarra (2008a)-n aipatu Watkinsen gogoetak. 9. Itxadoten dut erakustea murriztapen hau ez dela beharrezko, hots, -n- > -h- eskubirago ere jazo dela. 10. Hor zehar inoiz edo behin norbaiti oraindik ere entzun edo irakur dakiokeenaren aurka, Mitxelena oso garbi mintzatu zen Donemiliagako Rejako hasperenketa erregular eta ugariaz: “Se puede afirmar, además, con una verosimilitud que se acerca mucho a la certidumbre, que en
Lapurdum, 13 | 2009 245
territorio español extensas zonas de habla vasca, sobre todo de Alava y la Rioja, conocieron también la aspiración hasta el siglo XIII inclusive, por lo menos. Esto se evidencia por la frecuencia y regularidad con que aparece la letra h en la lista de pueblos alaveses conocida por la Reja de San Millán” (FHV, 205; etzana nirea [JAL]). Bestek azaldu beharko horren alerik zergatik ez den agertzen hor-hurbileko sei-zortzi mende lehenagoko omen diren Veleiako euskal idazkietan dela < NAIA > (ez [A]NAIA) zein < IL TA > bezalakoetan eta < -A > “artikulu” ugarietan (cf. Rejako lekukotasunaz Manterola 2006); Akitaniako idazki ia garaikideek ere ez diote batere laguntzen lan horretan. 11. Harea-z landa, harma (eta eratorriak), harrapatu, harroka, hautatu, hauzu/haizu, herratü, hezkabia, hira, hiraka dira zerrendatuak. Oharrean eransten du “ejemplos de h parásita se encuentran en muchísimas lenguas, si no en todas las que poseen ese fonema (…)”; ikus 11. oharrean aipu osoa, hezkabia eta harroka-ren azalpenekin. Azkenik, (210), “es también evidente, como lo demuestran los préstamos y palabras compuestas, que la aspiración se ha desarrollado dentro del vasco mismo (…)”, Leiz. lehoin eta bere zubererazko aldaera aipatuaz; ikus beherago testuan bataz eta besteaz. Ikus Lakarra (prestatzen-6) hire / eure-z. 12. Gogoan dut Mitxelenaren hurrengo pasartea: 11.13. A pesar de que los procesos estudiados han debido causar muchas veces la desaparición de h en posición inicial, quedan con todo ejempos en que h- puede muy bien ser el continuador de un sonido anterior. Es cierto, sin embargo, que los casos de prótesis de h- examinados en 11.6 tienen que mermar la confianza que pudiéramos tener en que h- en un significante determiando sea etimológica, pero no llegan a destruirla totalmente, al menos cuando la palabra tiene una cierta configuración fónica (FHV, 219, etzana neurea; 11.6 hori nik §8-n aipatua da). Bestalde, Garrettek dioskunez, “At the left word-edge, two Greek changes can be seen as by- products of development of aspiration as an initial-syllable prosody. One is aspiration metathesis, by which an h in a second-syllable onset sometimes migrated to the beginning of the word, as in *euho: > héuo: ‘singe’ (Lejeune 1982, 95-6, 137-8). This is clearly post-Mycenaean (...). The second left-edge change is Grassmann’s Law, by which an initial aspirated stop is deaspirated when as apirate follows in the word (...)” (2006: 141). 13. Hauezaz cf. Trask (1997), §3 akabuan aipatua. 14. Igartuak gogoratzen duenez (2008: 13. oh.) Mitxelenak ere antzeko zerbait izan bide zuen buruan: “debo ... renunciar a mi explicación de S hariña < *areha < arena, porque en esa posición, la aspiración, si existió alguna vez, debió perderse en fecha muy temprana” (Michelena 1988 [1950: 201)”. 15. “Ejemplos de h parásita se encuentran en muchísimas lenguas, si no en todas las que poseen ese fonema (...) Pero los ejemplos vascos resultan comparativamente muy numerosos. Eso no quiere decir, sin embargo, que algunas de las explicaciones que suelen ofrecerse en otras lenguas no tengan aplicación en nuestro caso. Así harroka sería arroka x harri ‘piedra’, hezkabia debería la inicial al cruce con hatz ‘prurito, sarna’, etc.” (FHV, 209, 10. oh.). 16. Ohar bedi, gainera, *h2 > h1 fenomeno hau eta hasierako h “ez-etimologikoen” kontua ez direla lotzen, dakidala, ez FHV-n ez bestetan. Esango nuke bien loturak “h adventicia” edo “h erantsi” horien kontua bestela aztertzera eraman zitzakeela ikertzaileak. Ikus § 18hh *h2 > h1 zenbaitez, artean Mitxelenaren hezur < *enazur, haitz < *ani(t)z/*ane(t)z eta Irigoienen heuskara < *enuskara-z. 17. Honen ustezko jatorri zeltikoak dituen zailtasun gaindiezinez ikus Mitxelena (1964) eta Gorrotxategi (1987). Lakarra (2002b)-n azaldu nituen bost, bortz < *bor-tz eta hamar < *han + *bor analisiak; segida [han-bor]-bortz ‘15’ eta *bor-gen-i ‘20’ (= ‘eta 5’ > ‘amaia’; cf. lat. quin-que)’ genuke. Amazoniako (eta beste hainbat tokitako) antzeko kontaketa sistema baterako ikus Epps-en lana Diachronica 2006-n; beste nonbait aipatu bezala (cf. Lakarra 2007a), bada hor sei, bederatzi eta hamaika-ren etimologiez ere paralelo jakingarririk.
Lapurdum, 13 | 2009 246
18. Cf. beherago (§17) *obeden > *obenen (eta hoben), offende-tik; azken honen metatesirako cf. legen < gazt. dengue. 19. Aditz hauetaz ik. Lakarra (2006b), (2006c), (2007a), etab. 20. Hualdek (1993: 292-296) zubererazko bokal sudurkariak fonematzat ez hartzeko aurkeztu zuen bigarren / h / fonema sudurkariaren proposamena ez dakit kontrakoa baino merkeago izango den; nolanahi ere, badira hor –Vn / -V alternantziei lotutako zenbait arazo inolaz ere ez direnak soilik zubererazkoak eta azterkizun direnak. Ikus 23. oharra haitz eta bere eratorrietako bokal sudurkariez. 21. Ez da nahita nahiezko hori izatea atzizki ilun honen (cf. Trask 1995) jatorrizko forma; beharbada *bo- erro batekin (cf. eman) lotua egon liteke, dravidikoz datiboko laguntzailearekin (cf. Steever 1993) gertatu bezala. 22. *go erroa (cf. igo, goi, goiz, etab.) berriagoa litzateke, *gan-o baten kontrakzioz sortua; ez naiz analogia kontuetan sartuko baina bada, agian, horren beharrik hegan-en h-arentzat. Oroit bedi, nolanahi ere, Kurylowiczen legeetariko batek dioskunez, forma berriak hartzen duela funtzio nagusia, erabiliena bilakatzeak ere familia osoarekiko identifikazioa erakarriaz eta honen eredutza hartuaz. 23. Hogen forma berankorragoa bide da, *ho.en batetik sortua: cf. Lakarra (2007a) eta (prestatzen-1) nagusi, jagon, egarri, igarri, eta beste -ø- > -g- zenbaitentzat. Erregela bera aspalditik ezaguna da, noski, euskal fonologian; orain Julen Manterolak gogoratzen didanez, gipuzkera zaharrean nahiz Larramendiren Gramatikan ere badira digo ‘dio’, digot ‘diot’ zein digo ‘esaten du’ tankerakoak. 24. Hots, benetan har genezakeenik; Agudek eta Tovarrek biltzen dituzte, bai, Boudaren Kaukaso eta Siberia ekialdeko nahiz Tasmaniako “antzekoak” eta baita Trombettiren Australia, Afrika eta beste ez jakin nongoak, Bergerren burushaskia barne, jakina. Hagin ‘zuhaitza eta horren orria’-ri dagokionez beste sarrera bat egiten dute bertan toponimiaren bitartezko sustratoak, zelta eta are frantsesa aipatuaz. Guztien egiantza urria da eta ez dakit, gainera, zergatik bi sarrera egin behar diren ere hiztegi etimologiko batean, bai, noski, erabilera hiztegietan. 25. Lehen FHV-n bilduez landa, hara ceruu + oin > *eru-oin > *eroin > orein [cf. kirten < *gider + -oin], edo itsu < *etsu < *ketsu < *tseku < caecu (cf. Lakarra prestatzen-1). Ez dut uste, aldiz, habia eta harri- ko (honetaz ikus 28. oh.) h- maileguko k- batetik datorrenik. 26. Honek ez du kentzen, jakina, edausi eta bestelakoak izatea, baina testuan aipatu lanean edo Lakarra (2007a)-n aztertu *da- aurrizkiarekin. 27. Cf. Arbelaiz, s.u.: “Podría suponerse que la aspiración que hubiera podido conservarse, se perdió en alguno de los derivados, precisamente a causa de su longitud, y se extendió luego por analogía a (h)aitz. Aquí podría extenderse también la explicación de la divergencia dialectal en cuanto a su h- (BAP 6, 458) (49-2, 211) (73-2, 41)”. Mitxelenak hitz honek —eta bere eratorriak izan litezkeen gainerakoek (aizter, aizto, aiztur)— erronkarieraz eta zubereraz dituen bokal sudurkariak markatzen ditu; ikus 16. oharra Hualderen zubererazko “h sudurkariaz”. 28. Cf. DGV, s.u.: “Etim. Se trata con toda probabilidad de un préstamo cuya h- no tiene justificación etimológica. Sobre su origen v. BAP 1951, 545 n. 14, y DCECH s.v. alto I n. 6”, hots, testuan aipatuak. 29. Bidebatez, Corominasek (s.u.) esaten digu hitz hau oso modernoa dela gazteleraz, oraindik Oudin eta Covarrubiasek nahiz Cervantesek ere ez baitute erabiltzen; zaharragoa adoptar dugu. 30. Agudek eta Tovarrek dioskutenez, Corominasek beranduago *autar aditza desegokitzat baztertu omen zuen. 31. Etimologia Traskek (1997) ikusi zuen: e-ra-san > *esaran > *esran > erran. 32. Ez naiz ausartu testuan horien pareko den (herro ; harro ; herri ; harri) ezartzen, azalpen klasikoak mailegu bezala ematen baitigu, *kar batetik. Alabaina, azalpen hori dela eta badira, agian, bi zertzelada bederen kontuan hartu behar genituzkeenak: 1) harri, harre, har-tz eta, beharbada, argi-ren artean bada lotura semantikorik (nahiz eta honek ez duen zuzenean
Lapurdum, 13 | 2009 247
mailegua ukatzen; 2) oso adibide gutxi dira Th- (th-, kh- > h-) fenomenoarenak maileguetan, hau eta habia < cauea dira ia bakarrak eta bigarrena ere ez da arazorik gabea, nire ustez. Nago lenisa ez zukeen hartuko *kar horrek euskara zaharrean gainerako ia guztiek bezala; baina horrenbestez ezin h- bilakatu ondoren. 33. Ez dut horretan jardungo baina aspalditik markagarri iruditzen zait zeinen arreta gutxi jarri izan den aditz-erroetako hasierako kontsonanteetan eta zeinen errazki igaro diren oztopo ez aipu berezirik gabe d-, kh-, l-, th- eta, batez ere r- eta rr- hotsez hasiak; afrikatuz hasten direnek ere merezi lukete zerbait. 34. Cf. Mitxelena (1957) eta FHV; bitxi gerta liteke gogoratzea Mitxelenak dardarkarietan ikusten zuelarik garai modernoan lehenagoko bortitz/ahul oposaketaren arrasto garbi bakarra. Testuan defendatzen denak, aldiz, oposaketa hori aitzineuskara zaharrenerako bederen ez du egoki egiten eta horrela balitz taldea / soila edo proposatu beharko genuke. Orain, Mitxelenarenaren kontrakoa aldarrikatzeko berriro ere dardarkarietan dugu beste inon baino froga gehiago; badira, halere, laguntzak gainerako ozenen bilakabidean: N = -n + n- eta L = -l + l- (adib. baino < *ba- din-no / baina < *ba-din-a, bele < *bel-le, etab.); ikus Lakarra (2008a). 35. Ez dira nahasi behar berri, gorri, zahar eta bestetako -C (-rr) kokagunekoekin; hauentzat ahul/ bortitz oposaketa bigarrenaren alde neutralizatzea aski da, inongo -CC talderen beharrik gabe. 36. Igartuaren azalpenak behar bezala ulertzeko, eta Trasken hurbilketarekiko ezberdintasun eta abantaila garbiak kontuan izateko ezinutzizkoak dira testukoaren hurrengo pasarteok: La principal consecuencia de esta perspectiva es la interpretación de la aspiración como rasgo en buena medida subsidiaria del acento, con el que guarda (...) una singular relación de dependencia. De hecho, la restricción que hace de la h y de la aspiración como articulación complementaria rasgos sólo posibles en las dos primeras sílabas de la palabra (...) depende, por un lado, de la ubicación del acento antiguo (segunda sílaba), y, por otro, de la especial naturaleza prosódica del onset de la primera sílaba (...). La posición del acento sería razón suficiente para dar cuenta de algunas aspiraciones u oclusivas aspiradas (en sul. nekhátü, jokhátü, berthúte, y tal vez en lehoi < leone); o a la inversa, en posición átona —a excepción, en determinada época, de la primera sílaba — la aspiración tendería a desaparecer (cf. la relación que presentan sul. gaiherdi ‘medianoche’ y eguerdi ‘mediodía’) (Igartua 2008: 9). 37. Noski, *-n- bezala tratatuak dira beste zenbait *-C- (t/d hortzetakoak esaterako, cf. hautatu eta hogen) edo, hobe esan, -n- ematen dute h3 edo h2 (eta hortik gero h1) bilakatu baino lehen zenbait kontsonantek. Gertakari hau, zerbait izatekotan, testuan defendatu orokortasunaren aldeko argudioa dugu. 38. / N / bortitz zenbaiten jatorriaz ikus Lakarra (2006c) eta (2007a). 39. Baina begira beheraxeago testuan OEH-z esana. Begibistakoa da ViVC nahiz VhVC (zein VihVC) oso urruti gelditzen direla aitzineuskara edo euskara zaharrerako proposatu edozein erro eredutatik. 40. Arbelaizen liburuan ere ez dut horrelakorik aurkitzen; areago dena, ez du horrelako sarrerarik ere. 41. Cf. Foix s.u. cragne [cregne, crègne], “vb. act. “craindre redouter” – Se ha cragne, se faire redouter. Révérer, respecter (...) vb. neut. “hésiter, ne pas oser”. 42. OEH-n “3. “En parlant d’une terre, il a la signification de froide qui ne reçoit que de rayons obliques du soileil. Lur oiherra, hotza”. 43. borgnon ‘itsu’ eta ‘gau’ (germanian) eta éborgner ‘begian zauritu’ ere badakartza eratorrien artean; Corominas eta Pascualek badituzte bornear I “mirar con un solo ojo, teniendo el otro cerrado, para ver si varios cuerpos están en una misma línea” eta bornear II “girar, hacer girar, dar vueltas a algo, torcerse, alabearse (la madera)”. Lehena borgne-tik (“voz, de origen oscuro”) eta bigarrena “del cat. bornejar ‘dar vueltas (una embarcación)’” direla dioskute. 44. Inoiz (ihar > eihar, adibide) baliteke V- izatea erantsi dena, (h)ur-en eratorria edo konposatua bada ibar, ibai, idor eta beste bezala. Haatik, baliteke *egur-har batetik etortzea —cf. OEH, s.u. ihar
Lapurdum, 13 | 2009 248
“1. (Ref. sobre todo a vegetales) seco, marchito (se encuentra tbn. referido a los campos y a los huesos); (ref. a miembros del cuerpo) yerto”— eta, beraz, *egur- > *e.u > ei > i genuke. 45. Zati honetaz zabalago Lakarra (2009b). 46. Beste hainbat hitzetan ( nigar, iztar, bizar...) ezkerreko silabako kodatik eskubikora jauzi egiten duena -r da; areago, badira muta cum liquida hausteko —bi prozedura zahar ezagunez landa— hirugarren ezezagunaren (CCV > CVC) kasuak (bazter, esaterako, goikoez landa) ere tartean; cf. Lakarra (prestatzen-1). 47. Guiter (1989)-tik hartzen dut ondoko kronologia; bada zereginik, jakina, bai horko zulo ikaragarriak betetzeko, bai hark aipatu gabe uzten dituen hainbat fenomeno kokatu ahal izateko ere: 200 300 400 1000 1100 1200 p- > b- n > ø nt > nd l > r ll > l t- > d- mp > mb nd > n nn > n k- > g- mb>m 48. “Zergatik hauetan ez da *h2 > h1 gertatzen? Bokalen tinbrearekin zerikusirik ote?” galdetzen dit Ricardo Gómezek; ez dakit zergatia baina ez dut uste horregatik izan litekeen (cf. ahul, ohar, ohi, uhin, etab.). 49. 8. oharrean esan bezala, Mitxelenak berak ematen du harroka edo hezkabia-ren hh- horien azalpena.
RÉSUMÉS
Ezagun denez, eztabaidak izan dira euskarazko / h /-aren balio etimologikoaz, batez ere hitz hasierakoarenaz. Hemen saiatuko gara erakusten hainbat h- (bai maileguetan baina baita jatorriko lexikoan ere) ez hitz hasieran baizik eta bokalartean / n / batetik —noiz 2. silabaren hasieran, noiz 3.ekoan— sortuak direla, eta horrenbestez etimologikoak eta ez “erantsiak”. Hitzen forma kanonikoaren azterketan oinarrituaz gure azterketa eta ahalik eta gehiena urrunduaz ikuspegi atomista eta maileguetara mugatutik, h- horiek barneko kokagune horretatik ezker muturrerako bidean izan duten mugidaren azterketak, gehi kokagune ezberdinetan beste hots batzuekin izan konbinaketa eta eraginarenak, etorkizunean euskal hitzen egitura zaharra (bereziki haien ezkerreko partearena), erro-ereduen hedadura (monosilabotik bisilabora) eta bilakabidea argitzen lagun lezakeela aldarrikatzen dugu. Lan honetan ia bi dozena hitz zaharren etimologia berriak proposatzen dira, inoiz bibliografian diren lehenak, inoiz lehen zirenak zuzenduaz, artean mailegu zahar berri zenbait ere antzemanaz ; orobat, / h /-ri lotu aldaketa batzuren hurrenkera ez eze beste hainbat hots aldaketaren kronologia eraikitzeko ere lagungarri gerta bide lekiguke.
The etymological value of / h / in Basque, especially when occurring in initial position, has been widely debated. Here we try to show that there are many instances of h- (not only in borrowings but also in patrimonial vocabulary) that have not been arbitrarily added in that position but they have moved there from intervocalic -n- (sometimes on the onset of the second syllable, other times on that of the third one) and, therefore, they have an etymological value. Our analysis is based on the canonical form of roots and morphemes, and moves away from atomistic approaches which are limited to borrowings.The analysis of movement to initial position from its original location and of its interrelation and combinations with other sounds in different positions previous to that one reached in the end by those instances of h- can help us shed some
Lapurdum, 13 | 2009 249
light on the structure of old Basque words (especially of their left part). We also believe that our understanding of the extension of the canonical form of the roots (from monosyllabic to bisyllabic) and other transformations undergone by root patterns can largely benefit from the analysis proposed here. Thus, we propose some etymologies for a number of old words, some of which are completely novel whereas others constitute modifications of older proposals. We also point out old borrowings that were not detected before, and we stress the value of such etymologies in the elaboration of a chronology of the phonetic changes that affect / h / and other related sounds.
INDEX
Thèmes : linguistique motscleseu balio etimologikoa, erro-egitura aldaketa, ezkerreratzea, hasperena Keywords : aspiration, changes in stem structure, etymological value, movement to initial position
AUTEUR
JOSEBA A. LAKARRA
UPV/EHU eta JUMI [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 250
Las variantes de autor en el proceso genético y editorial del texto literario contemporáneo
Javier Lluch-Prats
NOTA DEL AUTOR
Miembro del Grupo de Investigación sobre Cultura, Edición y Literatura en el Ámbito Hispánico (siglos XIX-XXI) – GICELAH. Este trabajo se inscribe en el marco del Proyecto de I+D+i HUM2007-63608/FILO (MEC).
1. En torno a la autoría y las redacciones múltiples
1 Con relación a los textos propios de la literatura contemporánea, filologías como la alemana, la rusa, la inglesa o la italiana, y particularmente la crítica genética francesa, han promovido hasta nuestros días la indagación del complejo proceso de creación artística que se desarrolla en el taller del escritor : en general, unos lo han hecho con el objetivo de conocer una particular escritura literaria ; otros, con premisas como el respeto a la última voluntad de un autor, con el fin de preparar ediciones de un texto, bien críticas, bien marcadamente genéticas.
2 Así, el quehacer del filólogo nos acerca al espacio donde el artista intuye, explora, imagina y, con mayor o menor tino, nos entrega su visión del mundo bajo el barniz de la literatura. De modo que esta praxis invita a introducirse en dicho taller y, por su vinculación con el tema que nos ocupa, evaluar en él cuantos cambios ofrecen o no los textos que se presentan en sucesivas ediciones, tan frecuentes en la literatura contemporánea, mas también los que se hallan –cuando se conserva– en el dossier de génesis, es decir, el conjunto de los testimonios genéticos de una obra o de un proyecto de escritura, que los especialistas denominan pre-textos. Por su recurrido uso sinonímico con ellos1 cabe destacar la extendida voz manuscrito moderno para el
Lapurdum, 13 | 2009 251
manuscrito literario del siglo XIX en adelante (tiempo atrás considerado más como fetiche que como testimonio crítico fundamental), un manuscrito que registra la escritura en varias etapas y alberga desde las primeras huellas hasta la última forma de una obra. De ahí que haya, por un lado, manuscritos de trabajo (borradores), que muestran tales huellas, la reescritura del texto, poniendo en evidencia que, como borrador, más que componentes homogéneos de una misma obra, un manuscrito moderno exhibe múltiples destinatarios textuales, es decir, reúne componentes de diversas obras. Por otro lado, hay manuscritos definitivos : recogen la versión última del texto elaborado y suelen ser los destinados al dactilógrafo o los enviados directamente a la imprenta. Son, como resultante del borrador, pre-textos previos a la primera edición.
3 En consecuencia, a la hora de recrear un proceso de escritura, si existe, fundamental resulta el manejo del dossier, cuya exploración supone el rastreo, el cotejo y el análisis de pre-textos de las etapas de concepción y gestación del texto literario. Ya ha quedado demostrado cómo su estudio abre nuevos horizontes a la investigación, a la interpretación de las decisiones del autor, a la significación y la edición en sí de los textos. Es más, como señaló Segala (1992 : 162), el dossier describe el itinerario del texto final y esclarece y define las riquezas de una escritura, de una ideología y de un destino literario. No se debe ignorar su existencia porque, aunque en la versión última el autor descartara esbozos previos, su exploración es imprescindible para analizar aspectos genéticos, restaurar el texto correctamente y reencontrar al escritor en su laboratorio : no en vano es uno de los resortes de toda edición crítica moderna. Igualmente, para seguir el devenir de un texto, necesarios son los testimonios de la fase editorial : desde ediciones en prensa y en revistas, galeradas, la edición primera, cuantas le sigan e incluso copias de tipografía que sirvieran para estas últimas. Asimismo, y en aras de una mayor precisión del estudio filológico, es muy útil contar con documentación varia (agendas, epístolas o documentos personales), la cual refuerza la postura crítica del filólogo, mayor cuanto más familiarizado esté con el universo literario del autor, su enciclopedia vivencial y la obra que vaya a editar.
4 De tal modo, desde la modernidad hasta nuestros días, con frecuencia el filólogo se halla ante un nutrido corpus de testimonios, de redacciones múltiples de la obra literaria, o de parte de ella, y, por consiguiente, ante un concepto de autor que apunta a una autoría múltiple, dadas las variaciones del escritor o de otros, aprobadas o no por él, que dan lugar a un texto último. Además, la consideración de la escritura como reescritura2, sobre todo derivada de la propuesta geneticista, así como esa autoría múltiple, han arrastrado la idea fijada del texto único, cerrado y definitivo, aumentando el interés por las vicisitudes del escritor durante el proceso creador y el estudio del dossier aludido, cuyos materiales son idóneos para la edición del texto y la interpretación global de su significado : quién lo escribió ; cómo ; por qué ; para quién ; con quién, y un largo etcétera de aspectos que, por supuesto, implican plantearse qué texto editar y cómo editarlo (como señalaremos más adelante, en casos de notable recurso y exposición de la génesis textual en la edición del texto, en la tipología editorial recomendable es el uso de la llamada edición crítico-genética).
5 Por lo tanto, esta actividad conducente a conocer el proceso creativo del texto literario también sugiere que se reflexione sobre la autoría, en buena medida forjada en virtud de la voluntad de un escritor en un momento dado. Así, al tratar las variantes textuales pre-redaccionales, redaccionales y editoriales, primordiales en el análisis filológico, se incide, de pleno, en el concepto de autor aquí planteado. A pesar de la disolución de la
Lapurdum, 13 | 2009 252
autoría asociada a la crisis del yo y la muerte del autor enunciada otrora por Foucault o Derrida3, desde nuestra perspectiva nos referimos al autor como al creador de un texto literario presente en el legado que nos haya podido dejar. No nos ocupan en estas páginas los discursos teóricos que la figura del autor ha generado, como la crítica de Barthes a la visión del autor romántica, sino que nos referimos al creador de una obra original, en nuestro caso literaria. Así, la Ley de Propiedad Intelectual le reconoce dicha condición y, a consecuencia de la misma, unos derechos morales (y una responsabilidad sobre lo creado), de carácter irrenunciable (no se puede declinar la autoría de una obra cultural) e inalienable (nadie lo puede despojar de la misma). Estos derechos protegen el reconocimiento de la autoría y la integridad de la obra, y de ellos se derivan efectos que atañen al asunto que abordamos, por ejemplo : que el autor pueda decidir que no se modifique la obra original ; oponerse e impedir cualquier variación sobre la misma ; exigir que su nombre conste en todas las reproducciones que se hagan de ella ; decidir si quiere que se publique con su nombre o un pseudónimo, incluso que se retire del mercado. Como usuarios –piénsese en sus herederos, editores, lectores, otros escritores– tenemos, pues, el deber de respetarla.
6 Por otra parte, en cuanto a las variaciones textuales señaladas, que originan el texto último, se ha de tener presente que, en la recuperación del patrimonio literario contemporáneo –que abre las puertas a su conocimiento, preservación y transmisión por medios como la edición filológica–, distintas situaciones por las que puede pasar un texto, como expondremos, modifican y llegan a poner en jaque la voluntad del autor, manifestando la necesidad de salvaguardarla. Para el filólogo que se adentra en el taller de un escritor y selecciona un texto con el fin de conocerlo mejor y restaurarlo, mas también para otros agentes del campo literario, constituye una premisa fundamental el respeto a la última voluntad de un autor, esto es, aquella representada por la decisión manifestada en la versión de una obra revisada y aprobada por él, dado que no puede darse por descontado que, por estar vivo, el autor controle todas sus publicaciones. Aspecto nuclear de relevantes tradiciones filológicas, como la bibliografía textual, la última voluntad es determinante para establecer el texto-base de una edición. Sin embargo, tal voluntad –y por ende la autoría– no siempre se respeta, sino que deviene enmarañada cuestión por la naturaleza varia que pueden presentar modificaciones del autor o ajenas a él, previas o posteriores a la primera edición. Todas ellas condicionan el trabajo filológico y editorial (o deberían hacerlo), así como la esfera receptora, puesto que la disposición fidedigna de un texto incumbe al editor filológico y al estudioso de la literatura, al editor literario, al heredero y al albacea, al posible colaborador de un escritor y, por supuesto, al lector. A todos les afectan las vueltas de un autor sobre un texto, las incursiones externas a él, los modos en que las obras se transmiten, e incluso las disposiciones relativas a la Propiedad Intelectual y, en general, al Derecho moral.
2. Variantes de autor : redaccionales y editoriales
7 A lo largo del proceso de escritura, por lo general, el escritor dispone no pocas versiones del texto : las redacciones múltiples mencionadas. La revisión de una obra es característica definitoria de su gestación en la fase pre-redaccional (en notas preparatorias), así como en las copiosas variantes redaccionales que dan cuerpo a un borrador. Tras la fase editorial (se inicia con la primera edición) sigue su curso : por un
Lapurdum, 13 | 2009 253
lado, el escritor revisa su obra por voluntad perfeccionista, por evolución personal artística o ideológica, porque se lo solicita su editor, e incluso su legado literario puede verse alterado porque sus herederos publican obras inéditas u obvian su disposición, abusan de sus poderes y editan textos con retoques ajenos a él, o que garantizan como suyos, suplantando el privilegio autoral de crear nuevos textos. Por otro lado, las alteraciones de un texto también tienen que ver con el género en que se inscribe : así, es más probable que un drama se modifique para adaptarlo a un determinado público ; que la menor variación de formas en un poema pueda trastocar su sentido primario y procurar un texto distinto ; que la práctica de la reescritura comporte el desarrollo de nuevas redacciones de un texto narrativo, aun cuando en apariencia, y por la extensión del mismo, los cambios puedan parecer menores.
8 Así las cosas, en uno u otro testimonio, cuantas modificaciones presenta un texto realizadas por su creador constituyen variantes de autor, denominación consensuada entre filólogos para cuantos cambios reflejan la voluntad compositiva del escritor, su admisión consciente de variantes deliberadamente introducidas para modificar el texto, en la expresión o en el contenido. En su conjunto, como hemos apuntado, estas variantes pueden surgir antes o después de la publicación de la obra : en las fases pre- redaccional (notas y esbozos primeros)4, redaccional (textualización en sí) y editorial (transmisión del texto impreso), de tal forma que pueden ser genéticas o redaccionales, más abundantes, y de transmisión o editoriales, presentes en menor grado, las cuales modifican la voluntad autoral cuando se producen, como veremos seguidamente, a raíz de la corrección de galeradas, la intervención del editor o la coacción de instituciones censorias.
9 Con relación a las variantes de autor redaccionales (propias de la fase de génesis), y en este caso manuscritas, Stussi (1994 : 182-185) propuso su clasificación entre no realizadas (o variantes alternativas del escritor, quien las añade sin suprimir segmento alguno del texto) y realizadas (o variantes propiamente dichas, que son la mayoría). Así, las variantes en un manuscrito, o aquéllas entre éste y otros testimonios como las galeradas o la primera edición y sucesivas, permiten su distinción según categorías de extensión variable, tan frecuentes en la tradición manuscrita, que afectan más a las realizadas que a las alternativas, variantes que, por definición, como hemos dicho, son añadiduras sin cancelación alguna : • a) Supresiones : eliminación, omisión, detracción de elementos léxicos. • b) Adiciones : aumento, por repetición de frases, palabras o letras. • c) Transformaciones y sustituciones. Modificación, alteración e inversión del orden y lugar de los elementos de la frase o de esta misma. No hay que confundir estos cambios con la desviación deliberada de la norma por motivos estéticos por parte del autor5.
10 Con relación al contexto de aparición, las realizadas pueden ser inmediatas (evolutivas) y no inmediatas (posteriores, sustitutivas). Las primeras suelen situar la nueva lección a la derecha, o arriba o por debajo del segmento de texto, como las no inmediatas. Para discriminar entre la inmediatez o no de ambas, en el texto manuscrito es importante observar la disposición de las palabras, el espacio que ocupan, y hasta la variación de la tinta utilizada para la escritura (por poner un caso, la pista puede ofrecerla el contexto en que aparece el plural de una forma verbal : « Las señoras La señora segvolvían », donde la cercanía de la variación la muestra como realizada inmediatamente, dada la concordancia gramatical y hasta el uso de la misma pluma con que, en dicho segmento, se escribió la forma primera cancelada y la siguiente).
Lapurdum, 13 | 2009 254
11 Son también sustitutivas cuantas tienen lugar en testimonios sucesivos : tal como hemos señalado, posteriores a la primera redacción manuscrita, y estrechamente vinculadas con la corrección de galeradas y la edición primera, hallamos variantes de transmisión : editoriales, que, como veremos, pueden ser del autor y admitidas por él, o bien ser obra de otros ; por ello, siempre se tiene que evaluar su voluntariedad o involuntariedad, en función de la aceptación o no como propias por parte del creador del texto.
12 Al estudiar la génesis de un texto o al preparar su edición, el análisis de las variantes autorales, anteriores o posteriores al estadio de la obra impresa, por tanto dará cuenta de su gestación, de la mayor o menor precisión en la elaboración del texto, de sus cambios de estructura y de sus matices descriptivos ; podrá desvelar las posibles motivaciones estéticas, ideológicas y hasta políticas que pueden haberlas generado ; reforzará nuestro conocimiento del marco epocal de la escritura y nos mostrará la recepción de un texto por parte de su autor, quien actúa de este modo como su primer crítico. Tales variantes son, pues, muestra palpable del proceso de creación y de recepción literaria, y los condicionantes que las definen han determinado la evolución y el quehacer de escuelas filológicas, como demuestra la variantistica italiana6, la actual filologia d’autore, así como las vertientes del geneticismo7, la bibliografía textual y, en general, la tendencia a elaborar ediciones críticas respetando la última voluntad de un autor, analizando el movimiento de la escritura e intentando plasmarlo en la edición del texto.
3. Casuística del cambio : voluntariedad e imposición de las variantes
13 En el devenir de un texto existen varias situaciones que afectan a la conformación de la última voluntad. Causas de la multiplicidad de cambios, y así de variantes, realizadas por el autor o por otros, son : la revisión de galeradas, procedimiento habitual y ocasión idónea para la introducción de variantes por el autor o quien le ayude en la revisión. Asimismo, la relectura de primeras y sucesivas ediciones, momento en el que es frecuente que el escritor u otros intervengan en una obra ya redactada. Téngase en cuenta que la autoría puede ser compartida en casos de escritura en colaboración8, que igualmente puede verse afectada por posteriores retoques de terceros. También integran esta casuística las reelaboraciones o refundiciones de un texto : en el primer caso, sirva como ejemplo de revisión de una obra en fase avanzada de la carrera literaria Los ilusos (1958), de Rafael Azcona, novela publicada póstumamente como « (Nueva versión) » en 2008. De la reelaboración deriva la refundición, esto es, la adaptación de ciertos pasajes o de la obra en su totalidad al gusto de otros autores, conocida práctica en épocas pasadas extrapolable también a propuestas recientes, como la de la editorial 451 en su colección 451.Re :, donde se actualizan, adaptan y reescriben textos clásicos con la intención de acercarlos al lector del siglo XXI (http://www.451editores.es).
14 Otra situación propicia para la variación textual deriva de las coacciones de la censura gubernativa, como muestra el mundo del impreso bajo el franquismo9. Generalmente la última versión de un texto se identifica con la voluntad autoral, mas hay que ser precavido ante la excepcionalidad de obras que pudieran contener variantes impuestas o inducidas por la censura : no pocos escritores (los exiliados republicanos, entre ellos) claudicaron ante la normativa censoria con el fin de llegar a los lectores españoles, lo
Lapurdum, 13 | 2009 255
que originó una autorización a sus textos coaccionada. Conque al editar una obra de aquel tiempo, por último texto autoral debe tomarse el previo a las mutilaciones de la censura, siempre que el autor no lo revisara con posterioridad.
15 Por otra parte, ante la edición de textos inéditos y textos póstumos, uno se pregunta : ¿ha de seguir vivo y lúcido el escritor o destruir todo antes de morir si no quiere ver impreso lo que se negó a publicar en vida ? ¿Qué sucede con aquellos textos cuyo autor no llegó a tiempo de publicarlos ? En estos casos, tantas veces espinosos, los herederos suelen ofrecer una interesada respuesta, y en condicional : si hubiera podido lo habría publicado. Así, las ediciones post mortem asiduamente rozan la polémica por la intervención externa al texto y la desautorización de su creador10. No obstante, cuando se publican inéditos y textos in fieri, al menos para especialistas, éstos revelan la evolución estilística de un autor, y el filólogo, como editor o cuidador del texto, completa un trabajo y aclara su significado. En este sentido, Rico (1999) afirmó con tino que « un autor es libre de acotar la presencia que quiere tener en la escena literaria de su época, la voz que deja oír en el diálogo vivo de la creación. Pero no puede elegir el lugar que le tocará en la historia ». Se puede entender que los derechohabientes no quieran exponer documentos de un legado al gran público, pero se equivocarían si se opusieran a su difusión restringida, sólo para expertos o bibliotecas, o bien si los destruyeran, como hizo Stephen Joyce, nieto del escritor ; y es que nuevos testimonios de un autor podrían llevar a constituir unas auténticas obras completas suyas. En casos peliagudos, como los textos de que el autor renegó y cuantos no llegó a ver publicados, el derecho moral debe proteger a los autores, pero no permitir que los herederos bloqueen el conocimiento de un escritor aprovechándose de la propiedad de sus derechos : hay documentos privados de relevancia pública, con enorme valor histórico, que deberían estar a disposición de los investigadores para analizar y conocer mejor la obra de un autor. (Esto suscita otra cuestión : ¿es inocente un autor consagrado ? ¿Es posible que no intuya que de algún modo sus papeles acabarán por publicarse ?).
16 Otra causa que afecta a la voluntad autoral incumbe a los textos de carácter testimonial. En los diarios, epístolas o memorias, donde los autores exploran su pasado, modifican, crean, se autocensuran y deciden qué publicar o no, la última voluntad no se relaciona directamente con la edición del texto, pues publicarlo no es su intención primera. Casi siempre es una tarea póstuma y, como tal, debería ser escrupulosa con la naturaleza del documento, pues adecuarlo a convenciones editoriales, en esencia, lo altera. Se puede variar el texto para su legibilidad, mas todo el proceso de su edición, si se realiza, habrá de ser muy respetuoso con él.
17 Así también, cambios por parte de mano ajena, no siempre con la conformidad del autor, se producen por las modificaciones del editor literario. En ocasiones, a instancias de éste, un escritor no sólo varía o cancela determinados segmentos de una obra literaria, sino que procura un texto nuevo. El escritor puede aceptar esa petición, si bien su acto, más que voluntario, responde a su aquiescencia ante el editor o quienes se ocupan del editing en la empresa editorial. El cambio de título sería una sugerencia habitual. Valga señalar como muestra la reciente polémica en torno a la narrativa minimalista de Raymond Carver, cuyo editor, Gordon Lish, se entregó a una poda drástica y contundente de textos que estilísticamente hicieron furor en los ochenta (Massot, 2009). Además, sin intervención autoral y hasta sin declaración expresa de su intromisión, otros textos son modificados por el editor y discuerdan con el espíritu de la versión original. Así, del análisis de variantes textuales podríamos encontrar, por
Lapurdum, 13 | 2009 256
ejemplo, cambios de la norma lingüística que obedecen a factores externos al autor, como por ejemplo la difusión adaptada de una obra inglesa en ámbito norteamericano, y viceversa, en tantos casos con cambios involuntarios por parte del autor. Por ello el filólogo siempre debe evaluar las variantes, su voluntariedad o no, su motivación y resultados. Caso contrario presentaría la novela La buena letra (Anagrama, 1992), de Rafael Chirbes, quien en la edición de mayo de 2000 optó por suprimir el que era su capítulo final, en un gesto, según él, de « arrepentimiento del autor » (Chirbes, 2000 : 9), y como tal lícito y respetable. En otro extremo quedan, por ejemplo, los mexicanos Sergio Pitol, quien de una edición a otra llega a alterar no sólo el contenido sino hasta los títulos de su producción, y Mario Bellatin11, escritor experimental cuya obra no contiene referencias biográficas, pues considera que el texto debe sostenerse por sí mismo y que la literatura se desarrolla mejor con la menor intervención posible por parte del autor. No obstante, como hemos insistido, en estas páginas nos referimos a textos que recibimos tras la finalización de su escritura, y por ende el problema fundamental en su restauración filológica sería cómo editarlos, y en caso de considerar que nos hallamos ante una obra nueva, editarla por separado. En cambio, cuando se privilegia un testimonio entre varios, hay que informar de las probables variantes, del movimiento generador del texto, y en definitiva de su autor, que, aun cuando se esconda, siempre andará agazapado entre palabras como la entidad que, con mayor o menor tensión, sostiene un proceso creativo.
18 Colateral a esta situación se presenta la de textos deturpados, es decir, aquellos deformados por motivos técnicos o impropia corrección de galeradas en la imprenta, en los cuales el filólogo debe distinguir las lecciones auténticas de las accidentalmente auténticas. Así, dicho análisis le ayudará a pulir el texto último considerado por el autor, ya que puede haber variaciones significativas por tales errores mecánicos o de impresor. Por ejemplo, a principios del XX fue moneda corriente utilizar los moldes tipográficos para la doble impresión, en folletín y en libro. Así, un autor como Blasco Ibáñez fue « consciente de las deficiencias de sus ediciones antiguas [Sempere], por lo que decidió revisarlas todas para su reedición en Prometeo después de la Gran Guerra » (Alonso, 2002 : 24).
19 Así también, caso flagrante de suplantación de la autoría es el plagio : esgrimir la intertextualidad, al decir que todo autor se nutre de referentes y tópicos literarios de autores admirados, no siempre es convincente cuando a un autor se le acusa de duplicar una obra que da como propia. Conviene, pues, que el editor literario, y el filológico si lo hallara, evalúen un posible plagio si algún indicio lo apunta para evitar situaciones incómodas relacionadas con la falta de respeto hacia la paternidad de una obra.
20 Por último, en esta casuística de situaciones de las que derivan variantes autorales, encontraríamos textos relacionados con la cuestión de género, ya que algunos firmados por un hombre en realidad lo son de una mujer. En lugares y épocas donde ésta no ha conseguido igualar sus derechos con el hombre, muchas escritoras firman con nombre masculino para que su trabajo vea la luz y sea tomado en serio. Es el caso de la republicana española exiliada María de la O Lejárraga, mejor conocida como María Martínez Sierra, quien escribió novelas, ensayos y obras de teatro firmadas por su marido, Gregorio, incluso aquellas de fuerte compromiso y reivindicaciones feministas.
Lapurdum, 13 | 2009 257
4. Resolver el problema : la edición crítico-genética
21 Un texto con redacciones múltiples pone sobre el tapete la inestabilidad textual y, por ello, al leer el texto último que nos haya llegado (primera edición ; edición revisada ; galeradas…) accederemos a cierto momento de equilibrio que, por lo general, viene a representar una consciente voluntad del autor. Mas todo texto, como cada autor y cada obra, exige una solución individual e impone un problema más o menos complejo de acercamiento filológico (¿qué editar ?) y de presentación al lector (¿cómo editarlo ?) : una edición crítica es el modo de resolver ese problema, de reconstruir el texto más acorde con las intenciones autorales, propósito que sigue siendo una de las tareas filológicas y editoriales más delicadas.
22 Ante la edición de un texto, y tras encontrarse con situaciones como las descritas, el filólogo habrá de distinguir si una variante es voluntaria, por revisión del autor, y de la que hay certeza sobre su paternidad, o involuntaria, impuesta, por ser un cambio ajeno a él y carecer de su consentimiento. El autor puede aceptar la ayuda de otros, lo cual comporta que haya modificaciones mínimas o de gran calado que el autor puede aprobar o no, modificaciones que representarán su voluntad en caso de admitirlas. De tal manera, determinadas variantes afectan al carácter y la finalidad de una obra, llegando a convertirla en otra distinta, y podríamos hablar así –siguiendo a E. Ruiz (1985 : 76-79)– de cambios instaurativos ; o bien mejoran su concepción y estilo, concerniendo a su calidad por medio de cambios parciales y sustitutivos. Además, hay cambios forzosos, producidos en vida del autor por razones externas comentadas como la censura o las imposiciones de un editor.
23 Cuando el filólogo prepare la edición crítica de un texto, deberá respetar la norma del autor si entiende que éste ha aprobado las modificaciones, y tendrá que corregir descuidos, enmendar errores mecánicos o pulir injerencias de terceros (variantes de transmisión externas o de autoría incierta)12, explicando siempre los cambios realizados por esas lecturas ajenas o por su propia acción restauradora. Tras la identificación y la ordenación de las variantes, sabido es que el filólogo puede subsanar errores, corregir lecciones o llegar a dirimirlas por conjetura ; pero más que evaluador de la eficacia o no de las revisiones de un autor, ha de ser sensible intérprete de lo que es el registro impreso de un pensamiento en desarrollo. En este sentido, clarificador es Roberts (2002 : 161) con relación a la elaboración de unas Obras completas de Unamuno al afirmar que :
24 Sin tener acceso a todo el material y todos los datos, no podemos empezar a comprender la evolución política de Unamuno, las completas y cambiantes reacciones del autor frente a la res publica española, su papel como intelectual y figura pública, su relación con su época y sus lectores, el verdadero significado de sus obras literarias y filosóficas, [su] interrelación [con] su obra periodística.
25 No siempre es fácil discernir entre la variante alternativa de autor y la hábil manipulación de otro (las verificaciones concretas a partir de la comprobación empírica permitirán un mayor rigor analítico). Así, las colaboraciones que un autor puede tener, si no son explícitas, tal vez las desvele una carta o una nota en un diario : si un testimonio X lo confirmara (se debe contemplar el contexto autoral, y así manejar amplia documentación, tal como ya hemos apuntado), al igual que habría que hacer con posibles conjeturas del editor, será necesario insertar una nota al texto acerca de la opción adoptada : un comentario filológico de la variante, el juicio valorativo que avale
Lapurdum, 13 | 2009 258
la decisión adoptada por el editor en función de los documentos manejados. No obstante, las correcciones en el manuscrito, así como entre éste y la primera edición y sucesivas, a su detección y análisis, también plantean el problema de su organización. Así, como no siempre las editoriales permiten incorporar un aparato crítico de variantes, e incluso muchas ediciones carecen de espacio para el mismo, al menos se ha de intentar comentarlas en el estudio introductorio a la edición o en un ensayo aparte. (En caso contrario, ¿cómo evalúa el lector especialista el trabajo crítico realizado ?)
26 De modo que, de un tiempo a esta parte, se ha impuesto un tipo de edición muy pertinente para representar el proceso genético y editorial de una obra : la edición crítico-genética, tipo particular de recuperación y restauración textual en el que se conjugan los datos reconocidos por el autor, cuantos registran las ediciones sucesivas del texto y los materiales resultantes, excluidos o no por el autor, de fases precedentes (esbozos, apuntes, borradores o galeradas). Habitualmente denominada « edición crítica » en Italia, al insertar variantes de autor se fue imponiendo esta denominación que, asimismo en Alemania, se distinguió de la « crítica » como « edición histórico- crítica ». En formato impreso o digital, la edición crítico-genética expone el fluir de la escritura y ofrece el trabajo del editor con una visión de conjunto, de manera que el lector dispone de todas las redacciones del texto. Evidentemente, en ella prima el espacio concedido al proceso de elaboración del texto –en un estudio introductorio, por ejemplo– y a la reproducción total o parcial del dossier de génesis existente. Así también, puede incorporar un amplio aparato crítico diferenciado : por un lado, genético, y por otro evolutivo o de variantes editoriales, e incluso, como plantean contribuciones según el modelo que propugna la Colección Archivos13, en ella pueden seleccionarse lecturas relevantes de la recepción crítica del texto en sí y otras redactadas a partir de los elementos significativos que haya podido revelar el dossier. La edición crítico-genética se realiza, pues, según la metodología de la crítica textual centrada en el estudio y edición de textos con variantes de autor, y recoge especialmente las aportaciones de la crítica genética.
27 En definitiva, si no se maneja un texto riguroso, las interpretaciones críticas pueden resultar arbitrarias, intempestivas e inseguras, como observó Tavani (1983 : 9) : arbitrarias, porque pueden elaborarse sobre datos que poco tengan que ver con las intenciones del autor ; intempestivas, por realizarse antes de que se individualizaran y analizaran tales intenciones ; e inseguras, porque al basarse en datos textuales no confirmados pueden revelarse falsas o ser desmentidas parcialmente. Por el contrario, ante un texto establecido tras un proceso crítico, las aproximaciones al mismo serán más seguras al responder a un objeto de estudio depurado de posibles manipulaciones y variaciones textuales. Y hay que tener muy en cuenta que el texto crítico resultante de una edición fiable favorecerá contar con un texto base idóneo para editar un texto divulgativo que impida en nuestros días, por ejemplo, la presencia de textos censurados en el mercado para el público lector.
28 En suma, el estudio filológico de un proceso creativo literario revela el conflicto permanente del autor con la obra que surge de su taller, laboratorio o estudio, voces que en el seno de la literatura llevan a otras como innovación, experimentación, creación, proceso, escritura, renovación, reescritura, y así al texto en movimiento, el cual rompe una marcha unidireccional de la escritura porque el autor, como hemos visto, lo aprueba en un momento dado y, antes o después de su publicación, es libre de variarlo, modificarlo o dejarlo escondido en un cajón que tal vez alguien abra algún día. En su
Lapurdum, 13 | 2009 259
faceta de editor crítico, con el tiempo el filólogo indagará –hasta donde los testimonios existentes le permitan asegurarlo– si las modificaciones son voluntarias o no, propias o ajenas, y sólo tras un cuidadoso proceso podrá establecer en su edición el texto más representativo de la intencionalidad del autor.
BIBLIOGRAFÍA
Abellán, Manuel L. (1980). Censura y creación literaria en España (1939-1976). Barcelona : Península.
Alonso, Cecilio (2002). « Textos efímeros del 98 : suplementos literarios de El Pueblo, El Imparcial, El Liberal y El País : índices », en Los textos del 98, J. C. Ara y J.-C. Mainer, (eds.), Valladolid : Universidad-CECE, pp. 13-111.
Azcona, Rafael (2008). Los ilusos (Nueva versión). A Coruña : Ediciones del Viento.
Bellemin-Nöel, Jean (1972). Le texte et L’avant-texte. París : Larousse.
Beneyto Pérez, Juan (1987). « La censura literaria en los primeros años del franquismo. Las normas y los hombres », Diálogos hispánicos de Amsterdam, n.º 5, pp. 169-180, reproducido en http://www.represura.es/represura_5_junio_2008_articulo1.
Campillo, Antonio (1992). « El autor, la ficción, la verdad », Revista de Filosofía, 5, pp. 25-45.
Chirbes, Rafael (2000). La buena letra. Barcelona : Anagrama.
Cisquella, Georgina, José Luis Erviti y José A. Sorolla (2002). La represión cultural en el franquismo. Barcelona : Anagrama.
Colla, Fernando (coord.) (2005). Archivos. Cómo editar la literatura latinoamericana del siglo XX. Poitiers : CRLA-Archivos.
Lois, Élida (2001a). Génesis de escritura y estudios culturales. Introducción a la crítica genética. Buenos Aires : Edicial. Col. Edicial Universidad.
Massot, Josep (2009). « Anagrama publicará los textos restaurados de Raymond Carver sin los cortes de Gordon Lish », La Vanguardia, 30 de marzo.
Moret, Xavier (2002). Tiempo de editores. Barcelona : Destino.
Neuschäfer, Hans-Jörg (1994). Adiós a la España eterna. La dialéctica de la censura. Novela, teatro y cine bajo el franquismo. Barcelona : Anthropos.
Represura. http://www.represura.es
Rico, Francisco (1999). « El alma de Garibay », Saber leer, 128, octubre de 1999, p. 12.
Roberts, Stephen G. H. (2002). « Obras incompletas : La historia textual póstuma de la obra de Unamuno y sus efectos en la crítica », en Los textos del 98, J. C. Ara y J.-C. Mainer, (eds.), Valladolid : Universidad-CECE, pp. 143-166.
Ruiz Bautista, Eduardo (coord.) (2008).Tiempo de censura. La represión editorial durante el franquismo. Gijón : Trea.
Lapurdum, 13 | 2009 260
Ruiz, Elisa (1985). « Crítica Textual. Edición de textos », en Díez Borque, José M.ª (coord.), Métodos de estudio de la obra literaria. I-A, cap. II. Madrid : Taurus, pp. 67-120.
Segala, Amos (1992). « Éditer la littérature latino-américaine et caraïbe : la collection « Archivos » », Genesis, 1, pp. 161-166.
Stussi, Alfredo (1994). Introduzione agli studi di filologia italiana. Bolonia : Il Mulino.
Tavani, Giuseppe (1983). « Appunti in margine al problema dell’edizione critica », Studi di Letteratura ispano-americana, 15-16, pp. 9-16.
NOTAS
1. Bien se usa pre-texto por manuscrito singular, por ejemplo ; bien en general : pre-texto como conjunto de constituyentes de un dossier, y así de manuscritos en plural. El concepto de avant- texte (pre-texto), fundador de la crítica genética, fue propuesto por J. Bellemin Noël en Le texte et L’avant-texte (1972), donde analizó borradores poéticos de Oscar Milosz. En español y portugués alternan pre-texto, antetexto y prototexto. En italiano se usa avantesto. 2. Al permitir aprehender los procesos de escritura dentro de la dinámica de cada una de sus etapas, y al cuestionar la noción de la finalidad de la escritura, dado el corpus de documentos analizado ésta se redefine por la crítica genética como : « Un conjunto de procesos recursivos en los que escritura y lectura entablan un juego dialéctico […] : « escritura » resulta ser sinónimo de « reescritura ». Y este objeto « redescubierto » por el geneticismo, en tanto soporte material e intelectual de la cultura, recoge en su interior las tensiones del proceso social en que está inmerso » (Lois, 2001 : 4). 3. La actual democratización de la autoría a través de prácticas de escritura colectiva –como la fan fiction, donde importa más la historia que la firma del autor– ha vivificado los postulados de Foucault, Barthes, Derrida o Iser en torno al sentido del texto, al dilema sobre su verdadero autor, a la muerte de éste y las fronteras de la literatura misma frente a otros discursos, a la preeminencia de la figura del lector para forjar las múltiples orientaciones de un texto. Para un análisis histórico de la institución del autor, así como las complejas relaciones entre la filosofía y la literatura occidentales, véase Campillo (1992). 4. También hay anotaciones metaescriturarias (Lois, 2001 : 1) en las que un autor comenta su propia producción o se da instrucciones a sí mismo, anotaciones que pueden funcionar o no como nuevos pre-textos de la fase pre-redaccional del texto que escriba en ese momento o de otros posteriores. 5. Los añadidos, cambios y supresiones, es decir, las interpolaciones, alteraciones y mutilaciones, en la fase redaccional o posterior, podrán ser, como veremos, variantes de autor, pero también hay otras redaccionales y editoriales que nacen por la intervención de terceros. 6. El impulso para el estudio filológico de las variantes de autor lo propiciaron los trabajos de Pasquali y Contini, a raíz de los que se habló de critica delle varianti o variantistica. El concepto « variante de autor » lo introdujo Pasquali en su recensión a la Textkritik (1927) de Maas, en 1929, que sería la base de Storia della tradizione e critica del testo (1934), revisada en 1952. Mas el promotor de la denominada crítica de las variantes fue Contini, cuya reseña a I frammenti autografi dell’Orlando Furioso de Debenedetti, escrita en julio de 1937, supuso el nacimiento de dicha escuela, nexo entre crítica textual y crítica literaria. No obstante, cuando la excepción llega a ser una regla –como sucede con la existencia de testimonios manuscritos del legado de autores modernos y contemporáneos–, se configura un sector amplio de intervención para la filologia d’autore, que reúne « l’insieme di metodi e problemi relativi all’edizione di opere conservate da uno o più manoscritti autografi (o idiografi), oppure da stampe sorvegliate dall’autore e ci si
Lapurdum, 13 | 2009 261
isposta, questa volta, su testi prevalentemente moderni e contemporanei. […] Concentra la sua attenzione sul momento creativo e formula ipotesi, in base ai materiali conservati, sul rapporto tra autore e testo sia nella fase di gestazione, sia nella fase spesso tormentata che, dopo la prima pubblicazione, porta talvolta a rifacimenti più o meno numerosi e complesi » (Stussi, 1994 : 155). 7. Nos referimos a la vertiente pre-textual, que estudia preferentemente los autógrafos influyentes en la concepción y preparación de una obra ; y la escritural, que analiza las variantes del borrador, y tiene como objetivo la edición del texto, marcadamente genética. En suma, la genética prerredaccional y la genética redaccional o de la inscripción (génétique des ébauches - génétique des variantes). 8. En ellos una firma conjunta avala un mismo texto para dos o más autores, siempre que uno de ellos no figure como principal. 9. El lector interesado en la censura franquista puede consultar, particularmente : Abellán (1980) ; Beneyto (1987) ; Cisquella et al. (2002) ; Moret (2002) ; Neuschäfer (1994) ; Ruiz Bautista (2008) ; y la revista digital Represura (http://www.represura.es). 10. A pesar de que existan casos excepcionales como el de Kafka, cuya obra pasó inadvertida hasta después de su muerte, cuando su amigo y albacea Max Brod publicó sus múltiples manuscritos, desoyendo la prohibición del autor, por lo general las actitudes de ciertos herederos y editores responden a otros intereses y flaco favor le hacen al legado de quien un día confió en ellos. 11. Bellatin dirige la Escuela Dinámica de Escritores en la Ciudad de México, que propone un método alternativo a espacios académicos y talleres literarios tradicionales. La primera regla es escribir para crear. Para Bellatin toda obra de arte debe poseer una retórica propia que permita alejarla de su autor fácilmente. Así, por ejemplo, en Perros héroes (Alfaguara, 2003) incluyó fotografías que ha variado posteriormente, evidenciando la dificultad de mantener estable el estatuto de una autoría concreta en textos de ciertos escritores, aún vivos, y de obra tan viva. 12. Estas variantes pueden ocasionarlas enmiendas por errores involuntarios de lectura, transcripción y comprensión, y hasta de composición por parte de cajistas en la imprenta. Sin embargo, también otras son introducidas conscientemente, por ejemplo para mejorar el texto o adaptarlo a un determinado público. En todo caso, sólo el autor tendrá la última palabra sobre el texto último, e incluso aun cuando lo acepte, como se da con textos censurados (la necesidad de contactar con el público precipita la aceptación), habrá que evaluar esa autorización a un texto revisado por otros, tal como antes hemos destacado. 13. Archivos definió desde su origen su propuesta editorial sobre una doble base : la de los principios metodológicos establecidos por las prácticas filológicas aplicadas a los manuscritos modernos y la de las innovaciones teóricas y tecnológicas que impuso la irrupción de la genética en el campo de la crítica textual de los años setenta. A partir de los conceptos fundamentales de la crítica textual y de la crítica genética, así como de la praxis editorial elaborada en ambas disciplinas, todo ello conjugado con aportes convergentes (Italia, Alemania, relecturas latinoamericanas...), Archivos edificó los fundamentos teóricos de su proyecto editorial. Véase F. Colla (2005).
RESÚMENES
La escritura no es sino un sinónimo de reescritura : al leer un texto, hallamos lo dispuesto en un momento de equilibrio, ya que una versión determinada es fácilmente alterable cuando cae de
Lapurdum, 13 | 2009 262
nuevo en manos de su autor, pero también en otras. Así, en esa reescritura, definida por las modificaciones varias del texto, un papel esencial lo cumplen las variantes de autor, redaccionales y editoriales, cuyo grado de voluntariedad siempre hay que evaluar para saber si el autor las aceptó y, por otra parte, en qué medida su presencia modifica la obra literaria hasta convertirla en una versión revisada e incluso en otra distinta. Por lo tanto, estos cambios inciden en dos cuestiones fundamentales : qué texto editar y cómo editarlo ; al tratar con estas variantes, una modalidad idónea es recurrir a la denominada edición crítico-genética.
Writing is synonymous with rewriting : when we read a text, we find it in a moment of equilibrium, because a certain version is easily changeable when it falls again in the hands of its author, but also in those of others. Thus, in rewriting, defined by the several changes of the text, the author’s redactional and editorial variants fulfil an essential role, and to respect their degree of wilfulness it is always necessary to evaluate in what measure the author accepted them ; on the other hand, what extent their presence modifies the literary work, turning it into a revision and yet another different one. Therefore, these changes affect two fundamental questions : what text is the best to publish and how to publish it ; when dealing with these variants, one possibility is to resort to critical-genetic edition.
ÍNDICE
Temas: littérature Keywords: author’s variants, contemporary literature, critical-genetic edition, edition of texts, textual criticism Palabras claves: edición crítico-genética, edición de textos, filología, literatura contemporánea, variantes de autor Mots-clés: changement littéraire, critique textuelle, édition de textes, génétique des textes
AUTOR
JAVIER LLUCH-PRATS
CSIC-CCHS [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 263
Aldaerak Clovis pastoralean
Ane Loidi
NOTE DE L'AUTEUR
Mila esker Iker ikerketa guneari Baionako Mintegian lan hau aurkezteko aukera emateagatik.
1 XVIII-XIX. mendeetako Zuberoako pastoraletan argitaraturik eta eskuragarri daudenak asko ez izaki, orain arte gehiegi landu ez den gaia da sujet bereko eskuizkribuen artean dauden aldaerena. A. Leonen Konstantinoplako Helena-ri buruzko lana (1909) eta J. Saroïhandyren Roland lana (1927) aitzindari izan ziren aldaeren berri ematen.1 Batez ere lehenengoaren lanean, ezagutzen ziren eskuizkribu guztien berri ematen da eta batzuetan pasarte beraren hainbat aldaera kopiatzen dira. Charlemagne eta Sainta Catherina argitaratu dira, hurrenez hurren Oyharçabal (1991) eta Loidiren (1996) lanetan, bakoitzetik ezagutzen diren eskuizkribu bien aldaeren berri emanaz. Eskuizkribu ugari dituena da Jean de Paris pastorala ere ; argitaratzeke dagoen I. Mozosen tesi lanean egin zen aldaera horien lehenengo azterketa eta oraintsu Urkizuk (2007) ere pastoral horren bi eskuizkributako aldaerak jasotzen ditu bere transkripzioan.
2 Eskuizkribu asko dituena izaki, aldaeren azterketarako aukera handiak ematen dituen pastorala da Clovisena ere. Erkatzen diren eskuizkribuen arabera mota bateko edo besteko azterketak egin litezke aldaerekin : hizkuntzazkoak, literaturakoak nahiz estiloari dagozkionak. Horretarako eskuizkribuen edizio egokia egitea beharrezko iruditzen zaigu eta lan horretan ari gara azkenaldian. Bertsio beraren aldaera diren bi eskuizkriburen erkaketak erakusten dituen aldaerak hona ekartzen saiatuko gara oraingoan.
Lapurdum, 13 | 2009 264
1. Eskuizkribuen aurkezpena
3 Gaur egun ezagutzen ditugun trajeria zaharren artean sei dira Clovis sujeta duten XVIII. eta XIX. mendeko eskuizkribuak.2 Aurreko lan batean (Loidi 2008b) eman genuen gordetzen diren eskuizkribu guztien deskripzioa eta aipuz baino ezagutzen ez ditugunen berria. Horiek guztiek elkarren artean duten erlazioa argitzen ere saiatu ginen. Ez dugu hemen lan horretan esandako guztia errepikatuko ; labur aipatuko dugu zein diren eta bakoitza non gordetzen den : • A : Guztietan zaharrena da eta Bordeleko Udal Liburutegian gordetzen da, eskuizkribuen sailean, 1695-III izendapenarekin. Guztira bi zutabetara idatzitako 51 orri dira, orrika zenbakituak, baina horietan lehenengo 16 orriak bakarrik dira Clovis pastoralari dagozkionak (567 ahapaldi, lehen eta azken peredikurik eta sataneriarik gabe) eta gainerakoek San Julian pastorala jasotzen dute. Ex libris-ean aipatzen denez, 1770eko urtarrilean Sarrikotapean egin zen emanaldian erabilitako eskuizkribua da hau.3 • B : Gaur, Mauleko Peyrot anderearen etxean gordetzen da, beste dozena bat eskuizkriburekin batera, Hérelleren katalogoan (1928, 125) Larrieuren bildumakotzat aipatzen den eskuizkribu hau. Zenbakitu gabeko 168 orri dira, eta orrialde bakoitzak zutabe bakarrean idatzitako lau-bost ahapaldi ditu. 1405 ahapaldi zenbatu ditugu testu nagusian, 80 lehen peredikuan eta 21 ditu azken predikuak ; beraz, guztira 1506 ahapaldi, marraz ezabatuta daudenak barne. Idatzitako azkenaurreko orrialdean, 1799ko data dakar, emanaldian parte hartu zuten aktoreen izenekin batera. • C : Datarik ez daraman arren badirudi XVIII. mendekoa dela eskuizkribu hau ere, hala aipatzen du behintzat Hérellek (1928, 128).4 Baionako Euskal Erakustokiko liburutegiko Campan-Latsague bilduman gordetzen da 20 zenbakiarekin. 19 orri ditu guztira (1etik 19ra orrika zenbakituak), eta tinta gorriz idatzita daude pertsonaien izenak eta testu oharrak. Guztira 780 ahapaldi ditu : 77 lehen peredikuak, 692 trajeriak eta 11 osorik ez dagoen azken peredikuak. • D : Donostiako Koldo Mitxelena liburutegiko Julio Urkixo bilduman gordetzen da eta 1858ko data darama (J.U. 121209799). Zenbakitutako 64 orrialdeetan eta han hemenka tartekatutako beste hainbat orritxotan jasotzen da testua : 75 ahapaldi ditu lehen peredikuak, 1419 testu nagusiak eta beste 25 azken peredikuak. • F : Parisko Biblioteka Nazionalean Celt et Basque funtsean gordetzen da ale hau 133 zenbakiarekin. Léopold Irigarayk 1899-1900 urteetan Hérellerentzat egindako kopia da, bertan aipatzen denez, V. Stempfek Bordeleko eskuizkribuari egindako kopia bat baliatuz egindakoa.5 Aldaerak aldaera, A izena eman diogun Bordeleko eskuizkribuaren kopia zehatza da. • H : Eskuizkribu hau Clement d’Andurainen bildumakoa zen, eta gaur egun Baionako Euskal Erakustokiaren Liburutegian gordetzen da 29 zenbakiarekin. Bertan irakur daitekeen data bakarra 1799koa da ; hain zuzen ere, data hori daraman B eskuizkribuaren XIX. mendeko kopia baita honako hau. Akats edo gaizki ulertutako hitzen batzuk gorabehera, jatorrizkoaren berdin-berdina da kopia hau.
2. Bertsioak eta aldaerak
4 Ezagutzen ditugun eskuizkribuen gutxi gorabeherako aurkezpena eginik, eta sakonago aztertuko dugun A eta B eskuizkribuen arteko aldaeretara igaro aurretik, aipatutako eskuizkribuen artean dauden erlazioak eta horietatik sortzen diren aldaera mota
Lapurdum, 13 | 2009 265
ezberdinak aipatu nahiko genituzke. Horretarako, gure aurreko lanean proposatu genuen eskema bera ekarriko dugu hona :6
5 Clovis pastoralaren hiru bertsio nagusi ditugu, beraz : C eta D eskuizkribuetako biak alde batetik, eta A eta Bren jatorri litzatekeen testuarena bestetik7. Bertsio ezberdinez gain A eta B eskuizkribuetatik egindako kopiak ditugu : zuzenean Btik egindako H kopia eta, kopian bertan aipatzen denez, gaur ezagutzen ez dugun E aletik egindako F.
3. Aldaeren azterketa : hiru aukera
6 Jatorri eta erlazio ezberdinak ikusirik, iruditzen zaigu aldaerak aztertzerakoan gutxienez hiru erkaketa mota ezberdin egin litezkeela Clovis pastoralaren eskuizkribuen artean : • a) X, C eta D istorio beraren bertsio ezberdinak dira ; aldaerak ez dira hizkuntza edo estiloari soilik dagozkionak, hori baino sakonagoak dira. Sujet berari buruzko hiru kontaketa ezberdin dira ; beraz, aldaerak aztertzerakoan pasarteka erkatu beharko dira testuak, ez hitzez-hitz edo ahapaldika. Istorioak eta pasarteak zertan datozen bat eta zertan ezberdintzen diren erkatu beharko da. • b) Guztiz bestelakoa da Fk eta Hk jatorrizko A eta Brekin hurrenez hurren duten erlazioa. Bi kopia horiek, eta batez ere bigarrena, jatorrizkoaren oso berdinak dira. L. Irigarayk egindako kopia (F) Hérellerentzat zen, beraz, Zuberoako teatroaren ikertzaile handiari Bordeleko testua eskuragarriago egitea zuen helburu, eta ez emanaldi berri baterako testua moldatzea eta idaztea.8 Kopia horrek, beraz, definizioz izan behar du leiala eta jatorrizkoaren berdina. Hri dagokionez, berriz, ez dakigu benetan zer helburu zuen, baina horrek ere emanaldi berri baterako egina baino bestelako helburuekin egina dirudi. Ez dakigu nork kopiatu zuen, baina iruditzen zaigu izan litekeela Cl. D’Andurainek berak norbaiti kopiatzeko eskatua (ezagutuko zituen, ziur aski, Larrieuren bildumako eskuizkribuak) edota, zergatik ez, Fr. Michelek, urte batzuk lehenago, B eskuizkribua esku artean izan zuenean egin edo eginarazitako kopia.9 Batak, besteak, zein hirugarren batek egina izan, helburua jatorrizkoaren kopia zehatza egitea zen eta, hala, jatorrizkoan marraz ezabaturik dauden ahapaldiak ere kopiatu eta berdin-berdin marraz ezabatu dira. Bi kopia
Lapurdum, 13 | 2009 266
horietan, beraz, aldaeren azterketa jatorrizkoarekiko hitzez-hitzeko eta ahapaldiz- ahapaldiko erkaketan oinarritzen da. Nahita egindako aldaketa eta moldaketak barik, oharkabean-edo egindako aldaerak aurkituko ditugu. Gure oraingo lan honen funtsa hirugarren sailean aipatuko ditugun aldaeren azterketa da, eta beraz, ez ditugu F eta H kopietako aldaerak gehiegi aztertu. Dena den, badirudi Hko aldaera gehienak hutsak edota irakurketa okerrek sortuak direla. L. Irigarayren kopian, berriz, horiez gain,10 bada hizkuntzazko aldaerarik ere.11 • c) Hirugarren modu batean aztertu behar dira A eta B eskuizkribuen artean dauden aldaerak. Eskuizkribu bi horiek beste hirugarren testu batetik egindako kopiak dira, baina ez dira goian aipatu ditugun F eta H kopiak bezala egindakoak. Bi horiek Clovis pastoralaren emanaldi banatarako prestatutako testuak dira ; batean zein bestean kopiaren egilea ez da kopiatzaile huts, testuaren moldatzaile eta berridazle ere bada aldi berean. Kopia diren aldetik, beraz, badituzte hutsak eta irakurketa okerrek sortutako aldaerak ere, baina kopiatzaile eta moldatzaileak nahita egindako aldaerak dira nagusi. Jatorrizko testua ezagutzen ez dugunez ezin jakin dezakegu kasu jakin bakoitzean zein den jatorrizkotik bereizten dena eta zein jatorrizkoari leial eutsi diona.
7 Hiru erkaketa molde horietan, A eta B eskuizkribuen artean dauden aldaeren azterketa aukeratu dugu lan honetarako.
4. A eta B eskuizkribuen arteko aldaerak
8 Goian egin ditugun deskripzio laburrak aski dira bi eskuizkribu hauek berdin-berdinak ez direla ohartzeko : zaharrenak 567 ahapaldi bakarrik ditu eta berrienak, berriz, 1506 ; lehenengoak lehen eta azken peredikuak falta ditu eta sataneriarik ere ez du eta bigarrenak, berriz, bai. Ezberdinak izanik ere, ordea, badituzte hainbat ahapaldi berdin-berdinak. A eskuizkribuaren kontaketa B eskuizkribuaren lehenengo zatiarekin bukatzen da, gutxi gorabehera bigarren horren 570. ahapaldian ; hortik aurrera Bn kontatzen dena, beraz, ez du jasotzen Ak (beste 830 ahapaldi inguru). Clovisen bataioarekin eta liz lorearen inguruko pasartearekin bukatzen da Bordeleko eskuizkribuaren kontaketa. Pasarte horretara bitartean, 400 ahapaldi inguru dira bietan berdinak, eta bakoitzak beste 160-170 ahapaldi ezberdin ditu gainera. Biek berdin dituzten ahapaldi horietan aurkitu ditugun aldaerak erakutsi nahi ditugu batez ere lan honetan, ez guztiak banan-banan baina bai orokorrean eta multzoka antolaturik.12
9 Ahapaldi “berdinak” aipatzen ditugunean jatorriz berdinak diren ahapaldiak aipatu nahi ditugu, alegia, aldaerak gorabehera testu bera dutenak. Ikus ditzagun hainbat adibide :
10 Batzuetan berdin-berdinak dira, A 63 eta B 102 diren bezala :
A 63 Bena ez bestela, B 102 Bena ez bestela, eniroçu eguin seculla, eniroçu eguin secula, ceren nahy beiniz isseiatu ceren nahy beiniz isseyatu arimaren salvatcera. arimaren salvatcera.
11 Beste batzuetan hitzen bat edo bitan bereizten dira, edo hitz gehiagotan bereizi arren egituraz berdinak dira :
Lapurdum, 13 | 2009 267
A 365 Sira, ez haboro pacentcia, B 403 Sira, ez haboro pacencia, ditçagun ataca mementian ; ditçagun atçaman mementian ; asse nahy nundukeçu asse nahy nunduqueçu coky haien odollian. coqui hayen odolian. A 352 Ouste baduçu deus ary dela, B 389 Ouste baduçu hobe dela, othoy eçaçu ny gatiq Ginco houra, othoy ecaçu çoure Ginco maitia, eztit deliveratcen eztit deliberatcen orano orano nouriaren uztera. nouriaren uztia.
12 Jarraian kopiatu ditugun A 353 eta B 390 ere berdintzat hartzen ditugu, ahapaldiaren bigarren zatia ezberdina izanik ere, aurretik eta ondoren datorrena berdina dutelako. Berdin duten zatia jatorrizko ahapaldi beretik kopiatua behar dute biek.
A 353 Adio deiçut erraiten, B 390 Adio deiçut erraiten, ene espousa maitia, ene espousa maitia, coraga cite eta utcy luce içanen citaçu duçun creinta gucia. berriz çoure bessarcatcia.
4.1. Pasarte edo zati handi bat hartzen duten aldaerak
13 Berdin dituzten ahapaldien aldaerak aztertu aurretik ezberdin dutena gutxi gorabehera azaltzen saiatuko gara : badirudi eskuizkribuak hasieran eta bukaeran bereizten direla gehien, beste guztia berdintsuago doala. Esaterako, bietan berdina den lehenengo ahapaldia Ako 11.a eta Bko 39.a dira ; ahapaldi hori iritsi arte Clovisen eta Aurelianen arteko elkarrizketa ezberdin doa. Hasiera hori gainditurik, Aurelianek Clotildarekin hitz egitea lortzen duen arteko guztian badira gorabeherak ; bina-hiruna ahapaldi berdinak aurkitzen baditugu ere, tarteka ezberdinak diren beste sei-zortzi ahapaldiko multzoak ditugu. Clovisek Aurelian Borgoinara bidali duenean Aurelianek hara nola iritsi aztertuaz izan duen bakarrizketa dator eskuizkribu bietan (A 18-29 eta B 47-57 ahapaldietan). Bakarrizketa horretan, Clovisen mezulariak, Gundebant ohartu gabe Clotildarekin hitz egiteko zer egin behar duen aztertzen du. Aurelianek badaki bere gizon guztiekin joaten bada Gundebant ohartuko dela eta, txarrera harturik, Clotilda bera hil ere egin dezakeela, haren aita eta familiarekin aurrez egin zuen bezala. Beraz, jakinik Clotilda egunero meza entzutera joaten dela eta ondoren behartsuei laguntza ematen diela, pobre jantzian eta bakarrik joatea erabakitzen du. Kontaketa horretan, baina, ahapaldi guztiak ez dira berdinak. A 18 / B 48 eta A 27 / B 57 dira ahapaldi berdin bakarrak eta A 21-22 / B 53rekin eta A 26 / B 55-56rekin oso antzekoak dira. Beraz, pasarte honek bi ahapaldi bakarrik ditu berdin-berdinak eta beste hiru antzekoak. Oso zail da jakiten zati honetan zein izan den jatorrizkotik bereizi den moldatzailea eta zein hari leialago izan zaiona. Ez dira ahapaldi bat edo bi gehitu edo kendu direnak, tarteko zortzi ahapaldietan zehar ezberdin doa kontaketa.
14 Goian aipatu dugun pasartearen ondoren Polis behartsuarena eta Aurelianek eta behartsuak elkarrekin duten elkarrizketarena ere ezberdinak dira. An ez bezala, Bn behartsuaren bakarrizketa dator lehenengo (B 59-65), dela ikusleei, dela oholtza gainean leudekeen pertsonaia ikusezin batzuei amoina eskatuaz… Pasarte horretan hasi
Lapurdum, 13 | 2009 268
eta Aurelianek Clotildarekin duen lehenengo elkarrizketarainoko bideak elkarren inguruan baina bereiz doaz eskuizkribu bietan, harik eta A 53 / B 91 ahapaldietan berriz bat egiten duten arte. Hortik aurrera bateratsu doaz ehun ahapalditik gorako pasarte luze batean, tarteka Ak ahapaldiren bat gehiago duela.
15 Horietan guztietan oso zail da jakiten zein den bietan berritzailea. Dena den, Clovis kristauaren eta Jule turkaren arteko borrokaldiaren emaitza da kontaketaren harian gorabehera handiena dakarren zati ezberdina, aurreko lanean ere aipatu genuenez. Eskuizkribu bietan berdin datozen ahapaldietan, Clovisek Juleri konbertitzeko aukera ematen dio, baina A 443 eta B 458tik aurrerakoa ezberdina da :
JULE JULE A 444 Clovis, çuq placer duçuna B 458 Ale, debru esquelia, ezpere eguinen dit, enuq ossoquy loxatu bena behar naiçu, oray hiry nahy dat othoy, utcy biciriq buria ondoty trencatu.
445 eta çoure exempliary Batailla ; Jule hil. bertan nuçu jarraikiren, noure gincouaq kitaturiq khiristy errendaturen
446 eta çuq manhatiaq oro gogo hounez citit eguinen, eta reparationetaco noure coroua, aldiz, emanen.
16 Pasarte horretan hartu duten bide ezberdinak ahapaldi batzuk beherago ere bide bereziak hartzera daramatza kopiatzaileak :
CLOVIS CLOVIS A 482 Nestorin, Franciarat B 501 Nestorin, Franciarat behar diagu phartitu, behar diçugu phartitu, habororiq egon gabe haboro egon gabe mementouan abiatu. mementouan abiatu.
483 Adio erraiten deriçugu, Abia eta recontru eguin. Jula, mementian, eta egon cite bethy, othoy, çoure hitcian.
JULE 484 Adio, Clovis, adio, Franciaco erreguia ; bidage houn souhetatcen deiçut eta bicitce lucia.
Lapurdum, 13 | 2009 269
485 Desobedienciariq ene aldetiq secula eztuçu ginen eta baliman çoureky gerlariq eztit ukenen.
17 Badirudi, kasu honetan Bko kopiatzailea aldentzen dela jatorrizkotik, baina garbi dago ohartuki hartutako bidea izan dena ; 501. ahapaldian, goian hartutako bideari eutsiaz, B eskuizkribuan Clovisek ez du Jule agurtzen Frantziara abiatzerakoan.
18 Besteak beste horrelako pasarteak ikusirik, garbi esan liteke eskuizkribu horiek kopiatu dituztenak ez direla kopiatzaile huts ; hainbatetan moldatzaile eta sortzaile dira, eta egindako aldaketa eta moldaketak aurrez antolatutako kontaketa batean gauzatzen dira. Bitxia da alde horretatik ondoren aipatuko dugun pasartea. B 231-232 ahapaldiek erakusten dute jatorrizko testuak A-k dakarrena edo antzeko zerbait zekarrela bi ahapaldi horien tartean, eta Bko kopiatzaileak zati hori ez kopiatzea erabaki duela. Zati hori kopiatu gabe utzi duenean, ordea, testuak jarraikortasuna falta du eta hutsune hori salatzen du. Bko ahapaldiak bakarrik irakurrita ez da ulertzen zer diren Clotildak gogo onez utziko lituzkeen beste gauzak. A eskuizkribuak tartean dakarrena irakurrita ulertzen da zer falta den eta Bk zer ezabatu duen :
A 205 Desiratcen nikeçu hain gogo hounez B 231 Desiratcen niqueçu Gincouaq pharca litçaçun [bekatiak] Gincouaq pharca litçaçun [bekatiak] bay etare hil ondouan bay eta hil ondouan bere gloria eman liçaçun. bere gloria eman liçaçun.
206 Ez, ez, çoure coroua eztuçu behar utcy enegatyq, eztit çoureganiq pretenditcen halaco satisfamenturicq.
207 Enetaco giten diradianacq errendaturen deriztaçu eta bestiacq, aldiz, oro beguira itçaçu.
208 Eztit, ez, beste reparacioneriq niq çoury galthatcen, ez eta secula bician exigeaturen.
209 Errege handy hary beguitharte 232 Erregue handi hary beguitharte egin behar ezpanu eguin behar ezpanu houracq ere gogo hounez bestiaq ere gogo hounez oro kita nitçakeçu. oro quita nitçaqueçu.
19 Dirudienez, baina, ez gara gu izan hutsegite horrekin ohartu garen bakarrak ; Bko kopiatzailea ere ohartu bide zen, 232. ahapaldia goitik beherako bi marraz ezabaturik baitago eskuizkribuan.
Lapurdum, 13 | 2009 270
4.2. Ahapaldi barruko aldaerak
20 Goian aipatu ditugun aldaera guztiak nahita egindakoak izan dira, alegia, kopiatzaileak, bere testua antolatzerakoan, jatorrizkotik bereizi nahi izan du batzuetan eta halaxe egin du. Oraingo sail honetako aldaera guztiak ez dira mota horretakoak. Asko dira hemen ere kopiatzaileak egokiago iritzita egindako aldaketak, baina badira kopiatzerakoan egindako hutsak salatzen dituzten aldaerak ere.
4.2.1 Ohartuki egindako aldaerak
21 Eskuizkribu bi hauen artean dauden aldaeretan kopiatzaileak nahita egindakoak dira gehienak ; denak aipatzen hasita sail hau luzeegi litzateke lan honen neurrirako, eta hortaz, adierazgarrienak bakarrik aipatuko ditugu :
22 4.2.1.1 Hitzak
23 Sail honetan aipatuko ditugun gehienak sinonimoak edo sinonimo antzekoak dira. Askotan euskal jatorriko hitza (zentzurik zabalenean) eta maileguzkoa daude aurrez aurre. Behean, lehenengo bi multzoetan banaturik ezarri ditugun adibideetan ikusten denez, ez da beti eskuizkribu bat bestea baino garbizaleagoa ; kasu batzuetan A eskuizkribua da mailegua darabilena eta B euskal hitza aukeratzen duena, baina beste alderako adibideak ere berdin-berdin aurkitzen ditugu. Lehengo bi multzo horien ondoren emango ditugu gainerako sinonimoak, hizkuntza aldetik bereizketa hori ez dutenak :13
24 A 88 aiutaturen / B 125 lagunturen, A 143 espousataco / B 174 emaztetaco, A 151 susprenitu / B 182 edireiten, A 175 exigeatcen / B 206 eguruquiten, A 386 ayutia / B 418 laguntça, A 382 conkeritu / B 415 çaticatu.
25 A 75 gaitcetaricq / B 113 malheurriq, A 82 Virgina Maria eztia / B 119 sacratia, A 88 lagunturen / B 125 favorituren, A 187 atçamaitiagaty / B 218 usurpatciagaty, A 129 eguiaz / B 162 sinceroquy, A 332 elhestatu / B 370 consultatu, A 324 jauz erazi / B 364 trenkatu.
26 A 156 chahaturen / B 187 galeraciren, A 410 arhincen / B437 alchatcen, A 64 regretiq / B 103 anxiariq, A 419 ajutaturen / B 443 sokhorrituren, A 420 socorritu / B 444 favoritu, A 470 secoursaren / B 492 sokhorriaren, A 80 delibra / B 117 libra, A 53 dama / B 91 princessa
27 4.2.1.2 Esaldi osoak
28 Sail honetan datozen adibide gehienak ezberdin moldatutako esaldiak dira, ahapaldiaren itxura gehiegi aldatu gabe egindako bariazioak eta hainbatetan egitura morfosintaktikoari dagozkionak :
A 12 Har eçaçu diharu, B 40 Har eçaçu diharu, gente eta arma, gente eta arma, bay eta jouan bertan eta lehen beno lehen jouan printcessa haren edireitera. princessa harengana.
A 155 Çouin nahy guisatara B 186 Çoin nahy guisetara ossoky galdia niz, ossoquy niz galduriq, ecin ukeiten ahal dut ecin ukhaiten ahal dut batere ressoursaricq. batere resourçariq.
Lapurdum, 13 | 2009 271
A 364 Hicq beçala ihourq ere B 402 Hiq beçala ihourq ere ezkiticq secula naussatu ; ezquitiq secula naussatu, ale fripoua, aleta, bena debria ezpaduq sarry behar ducq phacatu. sarry behar duq phacatu.
A 121 Sira, irous lukeçu Francia B 154 Sira, irous luqueçu Francia houra erreguina balin baliz ; houra balin baliz erreguigna ; ez umen diçu mundian entçun diçut mundian hareq bere parericq. haren pareriq eztela.
29 Hurrengo lerroetan parez pare datozen ahapaldietan alde bateko bakarrak besteko bien laburpen modukoa-edo dirudi :
A 21 Clotilda galeracy liro, aldiz, B 53 Jaquin baleça, aldiz, jakin baleça mementian Clotilda galeracy liroque, eta gu oro ere haren ascaciaq beçala benturaz dembora berian. bertan hil eracy liroque. 22 Haren aita eta ascaciacq corouaren atçamaiteco oro galeracy uken çutian guero
A 26 Entçutia dut dama houra B 55 Ençutia dit princessa houra egun oroz meça entçutera ecinago devota dela jouaiten dela eta prauber eta meçaren ençutera amouinaren emaitera, egoun oroz jouaiten dela. 56 Meça ençun ondouan diala prauver amouina emaiten, eta eliça murru ondouan prauveq eguruquiten.
4.2.2 Oharkabean egindako aldaerak : hutsak nahiz bestelakoak
30 Sail honen izenburuan jarri dugunez, oharkabean egindako aldaketa guztiak ez dira kopiatzailearen hutsak ezinbestean. Aldaera fonetikoak, esaterako, oharkabean egin ditzake kopiatzaileak, jatorrizkoan forma bat irakurririk ere bere hizkerakoa idazteko joera izan dezakeelako. Ezin esan, hala ere ezinbestean oharkabean eginak direnik, kopiatzaileak ohartuki ezar baitezake aldaera baten ondoan bereago duena edo zuzenago irizten diona.
31 4.2.2.1 Forma-aldaketak
32 Askotariko aldaerak (hala morfologiarekin zerikusia dutenak nola aldaera fonetiko hutsak, adibidez) bildu ditugu izen zabal honen azpian, lan honetan aldaeren tipologia edo azterketa zehaztea baino gehiago interesatzen zaigulako aldaerak ikusaraztea. Gainera, ez da beti erraza, pastoralen eskuizkribuetan, hainbat aldaera grafikoren atzean zer den asmatzea. Esate baterako, badirudi, A eskuizkribuak ez duela beti berdin markatzen k hasperenduna, beraz, A 43ko murru baten cantian eta B 78ko murru baten
Lapurdum, 13 | 2009 272
khantian motako aldaerak ez ditugu hemen aipatuko, An bertan baitatoz Hire khantiala (177) eta Orleanxe khantiala (466, 473) adibideak ere. 14 Horrekin esan nahi duguna da, eskuizkribuetan iritsi zaigun adierazpen grafiko ezberdinak ez duela beti aldaera fonetikoa adierazten eta, beraz, benetako aldaera fonetiko baten isla iruditu zaizkigunak bakarrik jaso ditugula hemen. Hona, beraz, sail honetan aurkitu ditugun aldaera nagusiak :
33 A u / B o : A 65 çouintan / B 104 çointan, A 155 çouin / B 186 çoin, A 231 ounxa / B 261 onxa, A 248 hounky / B 286 honky, A 252 hountarçun / B 289 hontarçun, A 276 gouraintcy / B 319 goraincy, A 289 souein / B 326 soin, A 342 coueintariq / B 380 cointariq, A 342 çounbaitecq / B 380 çombaiteq ;A 477 noublia / B 498 noblia.
34 A o / B u : A 137 boket / B 169 bouquet, A 177 nola / B 208 noula, A 346 corajousky / B 384 courayousquy.
35 A ü / B u : A 42 egun / B 77 egoun.15
36 A e- / B i- : A 104 ekoussy16 / B 140 ikhoussy, A 143 egorten / B 174 igorten.
37 A -ld- / B -lth- : A 138 galdatcera / B 170 galthatcera, A 163 galdatcia / B 194 galthatcia, A 202 galda egiten / B 228 galthatcen, A 311 galdoua / B 352 galthoua, A 500 galda eçaçu / B 509 galtha çaçu (ik. A 170 / B 201 eta A 386 / B 418 ere).17
38 A 185 egotcy / B 215 egoitxy, A 253 hanitcez / B 290 hanitchez.18
39 A 61 eta 247 hau / B 100 eta 285 haur.
40 A 65 çoureky / B 104 çourequin ; A 41 baicy / B 76 baiciq ; A 84 haregatiq / B 121 haregaty, A 405 hilciagatic / B 433 hilciagaty.
41 A 169 deriçugu / B 200 deiçugu, A 269 eta 279 deriçut / B 306 eta 322 deiçut, A 403 dereiat eta betereiat / B 431 derat eta beiteriat, A 409 dereiciet / B 436 deritciet.
42 A 129, 342 duia / B 162, 380 dia, A 336 nunduia / B 411 nundia.
43 A 299 eskilinba / B 342 esplinga, A 340 deligenta / B 378 deligentcia, A 345 destroua / B 383 destrona, A 363 aleta / B 401 areta, A 385 aflegitu / B 417 afligitu, A 402 geiqui / B 430 jaiqui, A 406 porocatu / B 434 phorroscatu, A 413 paillat / B 438 paillaz, A 467, 468, 494 archebesco / B 489, 490, 507 archevisco, A 533 firiq / B 556 finiq, A 349 protector / B 386 protetore, A 372 balentia / B 408 balentria.
44 A 115 premety / B 149 permety, A 305 premetitcen / B 348 permetitcen, A 149 premissione / B 180 permissionia, A 221 premissioniareky / B 244 permissionarequy, A 235 premissionia / B 264 permissionia ; A 135 ususpaturiq / B 167 ussurpatu, A 179 ususpatu / B 210 ussurpatu ; A 139 arcordatu / B 171 accordatu (ik. 143 / 174 ; 156 /187 ; 170 /201 ere) ; A 202 satifamentu / B 228 satisfamentu.
45 Goian aipatu dugun aldaera grafikoen mugan daude, gure iritziz, err- / re- edo s- / es- motako aldaerak. Ia ziur esan liteke spiritu eta rezebitu grafia etimologikoak eragindako aldaerak direla, baina hemen aipatuko ditugu. Kasu honetan ere ez da beti eskuizkribu bat grafia “euskaldunagoaren” hautua egiten duena :
46 A 71 remestiatcen / B 110 erremestiatcen, A 143 repostu / B 184 arrapostu, A 221 repostia / B 244 arrapostia, A 165 retiratu / B 196 erretiratu, A 98 spiritu / B 135 ezpiritu.
47 A 89 errecevitu / B 126 recebitu, A 304 erremedioricq / B 347 remedioriq, A 162 arrafusatcen / B 193 refusatcen.
48 4.2.2.2 Irakurketa edo kopiatze hutsak
Lapurdum, 13 | 2009 273
49 Eskuizkribuetan kopiatzerakoan egindako hutsak harrapatzea eta huts horien jatorrian zer zegoen asmatzea ez da erraza gehienetan. Onenean ere esaldi bitxi edo nahasiren bat edo gauza ulergaitzen bat badela suma dezakegu hainbatetan. Eskuartean ditugun eskuizkribuen moduko kasuetan, errazagoa da hutsak harrapatzea, huts egin duenaren ondoan zuzen irakurri duen kopiatzailearen aldaera baitugu. Horrelako zerbait gertatzen da hona ekarriko dugun lehenengo adibidearekin. A 182ren parean B 212 izango ez bagenu, agian ez ginatekeen jabetuko kopiatzailearen hutsarekin ; bitxia irudituko zitzaigun, bai, Jesukristoren ondoan gurutziltzatutako ohoinak ez baitzuen anaia hil, baina zail egingo zitzaigun, seguruenera, zuinek horren lekuan Kainek irakurri behar dela konturatzea. Hain zuzen ere horixe argitzen digu B 212 ahapaldiak.
A 180 Minçatcen ahal niça ouhouina B 211 Minçatcen ahal niça ohoin houna Jesus Cristy beçala? Jesu Christy beçala ? Ez, ez, hala ere Ez, ez hala ere eniten ahal bentura; eniten ahal bentura. 181 etcinna niq beçain crima handiriq 212 Kaineq bere annaya baicy ouhouin hareq cometitu, etcina besteriq erho, niq beçain criminelky bere odolian ene crima dun harena beno bere eskiaq trempatu. milatacouaz handiago. 182 Çouineq bere anaia bera baicy etcina besteriq erho, ene crima dun, ene crima, harena beno ere handiago.
50 Hurrengo aipatuko dugun adibidea ere antzekoa da, baina oraingoan badirudi hutsa egin duena Bko kopiatzailea izan dela :
A 342 Badia coueintariq eregecq ? B 380 Badia cointariq erregueq ? Cer berry duçu ecarten ? Cer berry duçu ekharten ? Exay çounbaitecq duia, Exay çombaiteq dia, amenx, assiegatcen ? amenx, assesignatcen ?
51 Jarraian datozen bi adibideetan ez da erraza esaten zer zen jatorrizkoak zekarrena eta zein den testua aldatu duen kopiatzailea ; oharkabean eginak ala ohartuki eginak diren esatera ere ez gara ausartzen, baina badirudi lehenengoan Bk egin duela lardatu > tratatu aldaketa eta bigarrenean, berriz, A izan dela hartzen > harritzen egin duena :
A 373 Cokiacq, behar ducie B 409 Coquiaq, behar ducie orocq maradicatu, oroq maradicatu, aphouaq gerrenetan beçala aphouaq guerrenetan beçala nahy çutiet lardatu. nahy çutiet tratatu.
A 328 Aguer ady, fripou escelia, B 367 Aguer ady, fripou esquelia, devriacq ezpahay harritcen, debriaq ezpahay hartcen bay eta goure loxaz eta goure loxaz oray ossoky incantatcen ! ossoquy incantatcen !
Lapurdum, 13 | 2009 274
52 A 335 eta B 373 ahapaldietan, berriz, badirudi egindako esaldi bat dugula, eta Bko kopiatzaileak, esaera ezagutzen ez duenez, gaizki kopiatu duela :
A 335 Jokha nirocq bicia B 373 Jokha niroq bicia houra beita erhouaren gagia, houra beita horen gagia, eracarry nahy ahal diala erakarry nahy ahal diala Franciaco erreguia. Franciaco erreguia.
53 Euskaraz antzekorik aurkitu ez badugu ere, 1787-1788ko Jean-François Féraud- enDictionaire critique de la langue française hiztegian “c’est la gageure d’un fou” esaera aurkitu dugu : “eroaren apustua”, beraz.19
54 A 475 eta B 496 erkatuaz ikusten da Ako kopiatzaileak egin duela hutsa, baina, aurrekoak jatorrizko testua irakurtzerakoan egindako hutsak badira, oraingoan badirudi irakurtzerakoan barik idazterakoan erratu dela :
A 475 Behar gutuçu laguntu, monseigneur, B 496 Behar gutuçu laguntu, monseigneur, çuq, othoy, hiry hartara ; çuq, othoy, hiry hartara ; behar duçu hara gin behar diçugu hara jouan erregeren batheiatcera. Clovisen batheyatcera.
55 A 133 eta B 165ekoak ere, izatekotan, irakurtzerakoan egindakoa baino gehiago idazterakoan egindako hutsa dirudi ; oraingoan badirudi B erratu dela :
A 133 Cer den ounxa eta gaizkia B 165 Cer den onxa eta gaisquia segurky harecq baçakiçu ; segurquy hareq baçaquiçu ; haren spiritiarenparericq haren ezpiritiaren pareriq mundu hountan eztuçu. mundu orotan eztuçu.
56 Hurrengo adibidekoak ere idazterakoan egindako hutsa dela dirudi, baina oso zail da jakiten bietan zein erratu den, edo ohartuki testua zeinek aldatu duen. Oraingo honetan errima daramaten hitzak lekuz trukatu ditu kopiatzaile bietatik batek :
A 562 O, Ginco eguiazcoua ! B 570 Oh, Ginco eguiazcoua ! Ala çuq hanitz eguiten Ala çuq hanitz emaiten eta favory handiaq eta favory handiaq eny mundian emaiten ! eny mundian eguiten !
57 A 145 eta B 176 ahapaldiak aurrez aurre jarrita, ohartzen gara badela Ako ahapaldian laburtu beharrez-edo egindako zerbait Bn argiago datorrena :
Lapurdum, 13 | 2009 275
A 145 Jaunacq, honky gin ciradiela, B 176 Prince harequila, jaunaq, gerlaricq eztut nahy ; guerlariq eztut nahy ; erran eçocie erran eçocie hory Franciaco erregery. Franciaco erreguery.
58 Aldaera kontrajarriak dauden guztietan, baina, ez dugu irakurketa okerrik ikusi behar, hainbatetan kopiatzaileak nahita egindakoa izan baitaiteke. A 331n Erregue edireiten da / amini bat indisposaturicq dioen lekuan, esaterako, ossoky indisposaturiq dakar B 369k, baina ez dago bataren edo bestearen hutsa dela zertan pentsatu, bietako edozeinek ohartuki egindako aldaketa izan bailiteke. Gauza beretsua esan liteke A 401eko orory / jauceraciten deitciet erchiac eta B 429ko orory deritciet / jauz eraciten buriaq esaldiari buruz.
59 A 378n Jupiter dioen lekuan B 414n Barlaman irakurtzen dugunean ere ez da erraz jakiten nahita egindako aldaketa den ala oharkabean egindakoa ; hala ere badirudi B izan dela aldatu duena. A eskuizkribuak Jupiter dakar 378 eta 454 ahapaldietan ; Bk, berriz, Barlaman ezarri du lehenengoan (414) eta ez du bata ere aipatzen bigarrenean (476). Jupiterren aipamenik ez dago testuetan beste inon ere ; Barlaman, berriz, beste lau aldiz dator An (416, 418, 435 eta 436) eta hiru aldiz Bn (441, 442 eta 452) ; guztietan ere Julek aipatzen du laguntza eskatzeko. Beraz, badirudi, jatorrizkoan Jupiterri hel egiten diola Clovis paganoak eta Barlamani, berriz, Julek, eta Bko kopiatzailea izan dela 414. ahapaldian oharkabean nahiz ohartuki Barlaman aldaketa egin duena.
CLOVIS CLOVIS A 378 Othoy, favory guitçaq B 414 Othoy, favory guitçaq, oro, Jupiter handia, oh, Barlaman handia, allemanetan gagnen alemaignetan gaignen eman eçagucq victoria ! eman içaguq victoria !
FLORINDE FLORINDE A 454 Bataila balençan celariq B 476 Batailla balençan celariq errege duçu gomendatu, erregue duçu gomendatu, bay eta bere gincoua eta bere ginco falxier Jupiter invocatu. bihotcez adressatu.
60 Beheko bi ahapaldietan puntuazioa ezberdin eman dugu A eta B eskuizkribuen transkripzioetan. Bren kasuan 106 eta 107. ahapaldien artean puntua ezarri dugu ; An, berriz, koma ezarri dugu. Batean zein bestean nahy bada incapable niçan esaldi kontzesiboak bigarren zatia behar du, baina ezberdin dator bietan, tartean egindako aldaketaren ondorioz : Bn hurrengo lerroko halere dit acceptatcen da perpausa osatzen duena, bestean, berriz, aurreko ahapaldiak izan behar du esaldia osatzen duena, alegia Clotildak proposizionea azeptatzen du, nahiz eta inkapable den.
Lapurdum, 13 | 2009 276
A 67 Hitz haren pian dit, jauna, B 106 Hitz haren pian deiçut, jauna, propositionia acceptatcen, proposicionia acceptaturen, conditioniren pian niq ere condicioniaren pian niq ere noure buria ofritcen, noure buria offritcen. 68 nahy bada incapable niçan 107 Nahy bada incapable niçan halaco printce baten, halere dit acceptatcen, ceren bera den nitçaz ceren bera den nitaz satifeit edireiten. satifet edireiten.
5. Azken hitzak
61 Goiko lerroetan Clovis pastoralaren bi eskuizkributako testuak erkatzen eta aldaerak erakusten saiatu gara. Garrantzitsuenak eta adierazgarrienak eman ditugu, ustez behintzat. Dena den, hasieran esan dugun bezala, Clovis pastoralak, guk aukeratu dugun azterbidetik haratago, beste modu bateko erkaketa eta azterketetarako bide ere ematen du, oso aberatsa baita eskuizkributan.
62 Guk aipatutako aldaera horiek guztiak argiago ikusi ahal izateko eta hizkuntzazko nahiz literaturako azterketa sakonagoak egin ahal izateko, baina, ezinbesteko iruditzen zaigu eskuizkribu hauen edizio kritiko egokiak egitea. Pastoraletan asko dira oraindik argirik ikusi ez duten eskuizkribuak. Guztira 55 izenburutik gora dira Hérellek (1928) Zuberoako pastoralen katalogoan aipatzen dituenak eta 120tik gora gaur egun liburutegi publikoetan nahiz bilduma pribatuetan gordetzen diren eskuizkribuak. Modu batera edo bestera argitaratu diren pastoral zaharren eskuizkribuetan 16 bat izenburu ezberdin dira ;20 asko da, beraz, oraindik egiteko dagoena eta are gehiago ondoren testuak aztertu ahal izateko edizio egokiak nahi baditugu.
BIBLIOGRAPHIE
Féraud, J.-Fr., 1787-1787, Dictionnaire critique de la langue française, Marseille.
Hérelle, G., 1928, Répertoire du théâtre tragique. Catalogue analytique, Imprimerie du Courrier, Baiona.
Léon, A., 1909, Une pastorale basque. Hélène de Constantinople. Étude historique et critique, Librairie Ancienne Honoré Champion, Paris.
Loidi Garitano, A., 1996, “Sainta Catherina pastoralaren XIX. mendeko bi eskuizkribu”, ASJU XXX-2, 497-603.
______, 2004, “Antiokiako San Julianen Pastorala (1770)”, ASJU XXXVIII-1 (2004), 1-133.
Lapurdum, 13 | 2009 277
______, 2008a, “La pastoral suletina : trabajos de investigación y ediciones” (Gasteizen 2008ko irailaren 10ean “Monumenta Linguae Vasconum proiektua (2002-2008) sei urte ikerketan” izeneko mintegian irakurritako txostenaren gaztelaniazko bertsioa).
______, 2008b, “Clovis pastoralaren eskuizkribuak”, 2008ko urrian Euskaltzaindiak Iruñean antolatutako XVI. Biltzarrean aurkeztutako txosten argitaragabea.
Mozos, I., 2000, Jean de Parisen trageria. Doktore tesi argitaragabearen bertsio eguneratua. UPV/ EHUko doktore tesiaren izenburu originala : Jean de Paris pastorala, eskuizkribuen azterketa eta iturrien moldamoduak (1994).
Oyharçabal, B., 1991, La pastorale souletine. Édition critique de Charlemagne, ASJU-ren gehigarriak, XVI, Donostia.
Saroïhandy, J., 1927, La pastorale de Roland, Imprimerie du Courrier,Baiona.
Urkizu, P., 2007, Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición, UNED,Madril.
Vinson, J., 1891, Saint Julien d’Antioche, pastorale en langue basque publiée conformément à un manuscrit appartenant à la bibliothèque de la ville de Bordeaux, Vve Moquet, Bordele.
NOTES
1. Benetan argitaratzen lehenengo izan zen Vinsonen Saint Julien d’Antioche aipatu ez badugu ez da ahanzturaz izan, eskuizkribu bakarreko pastorala izanik aldaeren erkaketan gorabeherarik ez duelako baino. 2. Zazpigarren bat bada Baionako Udal Liburutegian. Eskuizkribu horrek XIX. mendearen hondarrean Léopold Irigaray Hérelleren kolaboratzaileak egindako Bordeleko eskuizkribuaren frantsesezko itzulpena dakar. 3. Urkizuk (2007) ortografia gaurkotuan eman du eskuizkribu honen transkripzioa. Liburu berean XVIII. mendeko beste bederatzi pastoral ere argitaratu ditu. 4. Eskuizkribuaren data antzemateko bide hoberik ez dugunez, saiatu gara paperaren ur markak irakurtzen, baina, oraingoz, ez dugu hortik argibiderik atera. 5. Loidi 2008b-n E (Stempf) eta G (Héguiaphal) izena eman genien eskuizkribuak ez ditugu hemen jasoko, ez baitakigu, guk behintzat, gaur egun non diren. 6. Ikusten denez, goian aipatutakoez gain, gaur ezagutzen ez ditugun Stempf eta Héguiaphalen aleak ere jasotzen ditu eskemak. Hor azaltzen da Baionako Udal Liburutegian (51 zenbakiarekin) dagoen bi orrialdeko eskuizkribua ere, D alearen pertsonaien zerrenda eta hura jokatzeko oharrak jasotzen dituena. 7. Loidi 2008b-n ere aipatu genuen ez dela ezinezkoa B eskuizkribuaren jatorrizkoa A izatea eta ezberdin duten guztia bigarren honek moldatua eta gehitua izatea, baina, besteak beste, Bren bigarren zati guztia ulertzeko egokiago iruditzen zaigu hemen ere X izendatu dugun jatorrizko testu horri eustea. Beraz, erkaketak egiterakoan eta aldaerak aipatzerakoan lan honetan eskuizkribu biak zuzenean beste hirugarren batetik kopiatuak balira bezala jokatuko dugu. 8. Goian ikusi dugunez testu horren itzulpena ere egin zuen Irigarayk Hérellerentzat. 9. Loidi 2008b lanean azaldu genuen Fr. Michelen eta B eskuizkribuaren arteko erlazioa. Gure ustez eskuizkribu hori erabili zuen frantziar ikertzaileak Le Pays Basque liburuan (66-75) eman zuen Clovisen laburpena eta transkripzioa egiteko eta A. Oihenarten poemei egindako edizioaren hitzaurrean (LXIX. orrialdeko oin-oharra), bere eskuizkribuan azaltzen diren pertsonaia eta aktoreen zerrenda kopiatu zuenean.
Lapurdum, 13 | 2009 278
10. Hutsei eta irakurketa okerrei dagokienez kopia honetan kontuan izan behar da, gainera, ez dela zuzenean Atik egina, Stempfen kopia baliatuaz egina baizik ; beraz, hutsak bikoiztuak izan litezke eta horien azterketa zaildu egiten da, ez baitugu askotan ziur jakiterik izango irakurketa okerra Stempfengandik jasoa den ala Irigarayk berak egina. 11. Aztergai bikaina iruditzen zaigu A eta F eskuizkribuen artean dauden aldaeren azterketa, baina, oraingoan beste sail bati helduko diogunez, goian aipatu dugunaren erakusgarri diren adibide batzuk bakarrik ekarriko ditugu hona : jatorrizkoan asimilazioarekin azaltzen diren triatin, emaitin eta jun, triatian, emaitian eta juan dira Fn ; palatalizaziorik gabeko esparantza, bakhoitz, egotzi eta hanitz edo gaizkia, adiskidia eta gaiztua palatalizaziodun esparantxa, bakhoitx, egoitxi eta hanitx edo gaixkia, adixkidia eta gaixtua dira ; ablatiboko -ti eta soziatiboko -ki -tik eta - kin dira kopia berrienean ; era berean zaharrenean baizi dena baizik da Irigarayren kopian ; nure, nureki eta ore ene, eneki eta hire bihurtzen dira ; aditz formetan ere badira aldaerak, luzeegi joko lukeenez, hona ekarriko ez ditugun arren. 12. Ahapaldietako testuan dauden aldaerez gain didaskalia edo testu oharretan ere badira ezberdintasunak eskuizkribu bien artean. Beste baterako utziko dugu horien azterketa, baina, oro har, esan liteke osoagoak eta zehatzagoak direla B eskuizkribukoak. Pertsonaien izenen erkaketa ere ez dugu hemen egingo. Pertsonaia nagusien izenak berdinak dira eskuizkribu bietan, baina bigarren mailako hainbat izen ezberdin azaltzen dira. 13. Nahita egindako aldaketen sailean sartu baditugu ere, aldaera horiek ez dira beti eta ezinbestean halakoak. Gerta liteke hainbatetan kopiatzaileak gogoan hartu duen esaldia idazterakoan hitz baten ordez haren sinonimo edo pareko bat kopiatzea oharkabean. Horrelakoetan zail da jakiten benetan aldaketa hori kopiatzaileak nahita ala oharkabean egin duen. 14. Loidi 2003-2004ko hitzaurrean, grafiari buruzko atalean, aztertu genuen eskuizkribu berean datorren San Julian pastoraleko herskari ahoskabe belarra adierazteko grafia ezberdinen erabilera. Gainerakoan ere B eskuizkribuko grafia Akoa baino sistematikoagoa eta arautuagoa dela esan daiteke. An badira espero genukeen grafiaz bestelakoa duten adibideak : errege (124, 145, 157…), gerla (139, 144, 156…), aphurregy (157) aurki dezakegu erregue, guerla edo aphurreguy- ren lekuan, vengaturen (164) venjaturen-en lekuan, bacuian (423) baquian-en ordez edo escele (328) eskele edo esquele-ren ordez (baditu eskele (49) edo ezquelia (433) ere). 15. Ez da hori B eskuizkribuko adibide bakarra ; egoun da agerraldi guztietan azaltzen den aldaera. 16. Ahapaldi zenbaki bakarra jarri dugu eskuizkribu bakoitzarentzat, baina ek(h)usi da A eskuizkribuan forma nagusia (ikusi bi aldiz aurkitu dugu : icousiren 413 eta icousi 436) eta Bn, berriz, beti ikhusi aurkitu dugu. Bitxia da ClovisenA eskuizkribuan eta San Julianenia bakarra den ekusi aldaerak ez duela Orotariko Euskal Hiztegian zubererako adibide bakar bat ere. 17. Ak batzuetan badakar galthatu ere (53, 100, 197, 208, 214, 259, 266, 279, 332, 387, 479, 509). 18. Bk ere gehienetan hanitz dakar. Ik. 350, 377, 491, 570. 19. Honela dio hiztegi horrek “gage” sarrerako “gager” azpisarreran : “Parier […]. Gager avec ou contre quelqu’un. = On dit proverbialement, je gage ma vie, ou ma tête à couper, et quelquefois on répond : c’est la gageure d’un fou.” 20. Trajeria zaharren eskuizkribuen orain arteko argitalpenen berri laburra eman genuen Loidi 2008a lanean.
Lapurdum, 13 | 2009 279
RÉSUMÉS
Lau dira gaur egun ezagutzen ditugun Clovis pastoralaren eskuizkribu nagusiak. Horietarik bi (Bordeleko Udal Liburutegikoa eta Mauleko bilduma pribatu batean gordetzen dena) bertsio beraren aldaera dira eta beste biak (Donostian Julio Urkixo bilduman dagoena eta Baionako Euskal Erakustokiko liburutegiko bat) bertsio ezberdin banaren erakusle dira. Lehenengo aipatutako eskuizkribu biek, gainera, kopia bana dute Pariseko Liburutegi Nazionalean eta Baionako Euskal Erakustokiaren liburutegian hurrenez hurren ; sei eskuizkribu, beraz, guztira. Lan honetan, gehienbat, bertsio berean oinarritzen diren eskuizkribu bien arteko aldaerak aztertuko ditugu. Itxura guztien arabera gaur ezagutzen ez dugun jatorrizko testu baten kopia eta moldaketa diren aldaera biak zertan berdintzen diren eta zertan ezberdintzen azaltzen saiatuko gara.
Up till now, only four main manuscripts of the pastoral Clovis are known to exist. Two of them seem to be variants of the same version ; one is in the Bourdeaux Town Library, and the other one is in a private collection in Maule. The other two, on the other hand, seem to be samples of two different versions ; one is in the Julio Urkixo’s collection in San Sebastian, and the other one is in the Basque Museum of Bayonne. In addition to these, there are two more copies of the former ones ; one of them in the National Library in Paris, and the other one in the Basque Museum of Bayonne. Therefore, there are six manuscripts in all. Our aim in this essay is to work on the differences and similarities of the two different manuscripts of the same version. They seem to have been copied and adapted from an original text that is unknown for us nowadays.
INDEX
Thèmes : littérature Keywords : Basque souletine dialect, Clovis, pastoral, popular theatre, variations motscleseu aldaerak, Clovis, herri-antzerkia, pastorala, zuberera Index chronologique : 18e siècle, 19e siècle
AUTEUR
ANE LOIDI
Euskaltzaindiaren Hiztegia
Lapurdum, 13 | 2009 280
Erakusleak berreraikitzen : arazoaren beste alderdi bat
Julen Manterola
NOTE DE L'AUTEUR
Lan hau ez zen posible izango Eusko Jaurlaritzak doktoreak prestatzeko duen programari esker izan ez balitz. 2008ko abenduan Baionan Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan mintegia antolatu duten Iker taldeko kideei eskerra zor diet ; bertan izandako entzuleei ere arreta eta galderak eskertu nahi dizkiet. 2009ko urtarrilaren 19an Gasteizko Letren fakultatean egindako « etxe- barneko » aurkezpenean ere lantxo honetako zenbait kontu aipatu nuen : bertan izan ziren Borja Ariztimuño, Ricardo Gómez, Joseba Lakarra, Ander Martínez, Koldo Ulibarri eta Blanca Urgell ere eskertu beharrean nago. Céline Mounole bera ere ezinbestean eskertu beharrekoa dut.
0. Sarrera
1 Lan honek oso helburu ttiki eta zehatza du : hirugarren graduko erakusle pluralen berreraiketa partzial bat eskaintzea. Berreraiketa saio honetan, gainera, nik proposatzen dudan hipotesi « berria » baino, inportanteagoa ikusten dut hipotesi tradizionalaren zenbait hutsune salatzeko egiten den ahalegina. Hartara, eskainiko dudan hipotesi berriaren proposamenarena baino, nahiago nuke lan honek hipotesi zaharrak berriro begiratzearen osasungarria aldarrikatzeko balio izatea. Sarreran ari naizenez, zilegi zait izenburuaren gaineko azalpena ematea : arazoaren « beste » alderdi batez ariko omen naiz, baina horretarako irakurleari « beste » hori zerekiko den agertu beharko diot lehenago. Euskararen diakroniaren gaineko azterketen historian, inoiz erakusleek arreta erakarri izan dutenean, haiei lan monografikoak eskainiz, esango nuke argumentazio nagusia galdera baten jiran antolatu dela, hots, erakusle sistema osoaren auzian ; egun euskal erakusle sistema hiru
Lapurdum, 13 | 2009 281
gradukoa da, latinekoaren (hic, iste, ille) edo gaztelaniakoaren (este, ese, aquel) antzera. Izan da sistema hau garai batean ez hirukoa, baizik bikoa izan zela aldarrikatu duenik (Azkue 1905-1906 : 1-2, Irigoyen 1978, 1981), eta baita halako berreraiketaren beharra ikusten ez duenik ere (Michelena 1979). Eztabaidaren laburpen atsegin bat Azkarate eta Altunaren lanean (2001 : 20-40) aurki daiteke. Ez naiz, baina, gai horretaz arituko eta ez dut, gainera, erakusleen berreraiketa osorik eskainiko ; horregatik arestian aipatutako berreraiketaren partziala. Erakusle sistemaren gai zabalaren ordez bigarren mailako arazoa dirudien auzi batez arituko naiz : hirugarren graduko erakusle pluralek hasieran duten bokalaz arituko naiz. Erakusle horiek bi aldaera nagusi dituzte : aek bezalakoak, eta (h)ek bezalakoak. Hasperenaren gorabeherak eta aldaeren banaketa dialektala oraingoz alde batera utzita, bataren ala bestearen aldeko hautua egin beharko du diakronistak, zaharragoa zein den erabaki nahian. Orain artekoan, aek bezalako bi bokaleko formen alde egin izan da aldaera zaharrena zein den erabakitzeko tenorean ; nik hemen hautu horrek dituen arazoak agerian utzi nahi izango ditut, eta, kritika horren bidetik, bestelako aukerak bilatzea zilegi dela aldarrikatuko. Hek bezalako formen antzinatasuna izango da gaurko eta hemengo aukeraren aldarria. Lana honela antolatuko dut : lehendabiziko atalean hipotesi tradizionalaren arazoak zerrendatzen saiatuko naiz, 5 puntutan ; bigarren atalean hipotesi berri bat plazaratuko dut, bere aldeko eta aurkakoak zein izan daitezkeen iradokiz ; hirugarren atalean hipotesi berriak ikerketari eskaintzen dizkion bideen berri ematen saiatuko naiz. Azken atalean, laugarrenean, gaiarekin lotuak diren bestelako ideiak emango ditut, nahasian, lan honen behin-behinekotasuna salatuko dutenak.
1. Hipotesi tradizionala. Arazoak
2 Gorago aipatu bezala, auzi ttiki honetan, (h)aek eta hek bezalako formen artean zaharrena aukeratu nahi dugun honetan, hipotesi tradizionalak dio (h)aek, (h)aen… formak, bi bokal hiatoan dituztenak, direla zaharrenak. Auzi ttikia diot, baina inplikazio zabalekoa, agerian utziko dudan bezala. Hipotesi tradizionalak forma hauek guztiak ikusten ditu euskalkietan zehar : aek, hek, heiek, haiek… ; hipotesi horren esanetan aldaera hauek fonetikoak dira, funtsean, eta hasierako *haek forma proposatuta, beste guztiak ere azaldu daitezke, bilakabide fonetikoetan oso gastu apala eginez. Hala esaten digute Altunak eta Azkaratek (2003 : 18) : Pluraleko formez den bezanbatean, euskalkirik gehienetan, jakina den bezala, singularreko absolutiboan oinarritzen dira eta horri gehitzen –ek plural marka : hau / hauek ; hori / horiek ; ha (hura) / haek > haiek (>heiek > hek).
3 Egiari zor, gauza gehiago ere esaten dute autoreek aipu horretan. Beherago itzuliko gara horretara. Aipu honetan emandako bilakaeren argitara (haek > haiek > heiek > hek1) ageri da, bestalde, zein den hipotesi tradizionalaren2 funtsa : materia foniko gehiago dutenak dira forma zaharrenak. Zein dira, baina, hipotesi tradizional hau sostengatzeko argudioak ? Beldur naiz ez ote den, nagusia, aski azalpen azalekoa, ez bada zirkularra : halako aldaera dialektal zenbait dugu (aek, heiek,...), eta beraz, haek formatik abiarazten dugu denen azalpena ; azalpen fonetikoa aldaera dialektalak esplikatzeko eskaintzen da, baina era berean aldaera dialektalen arazoa, azalpenak berak hala erabakita, auzi fonetiko hutsera mugatzen da. Azalpenak berak eragindako xinpletasuna litzateke, hartara, ez datuek beraiek, begirada zorrotzago baten pean, benetan eskaintzen dutena. Ez dira, hala uste
Lapurdum, 13 | 2009 282
dut, datu horiek testuinguru orokorrago baten begiradapean ezarri. Lan honetan aipatu berri dudan kontua argudiatzen saiatuko naiz, eta erakusten hipotesi « tradizional » honen kamustasuna. Zerrendan emango ditut nire ustez hipotesi honek azaldu gabe uzten dituen bestelako kontuak ; egia da, aitor dezadan deus baino lehen, aldaerak bilakabide fonetikoz azaltzeak izan lezakeela –izan beharko lukeela, noski– bere tokia edozein hipotesi alternatibotan. Hemen azalduko ditudanen ondoren, ordea, ezin istorio osoa horretara mugatu. Has gaitezen banan-banan :
4 a) Hirugarren graduko erakusle pluraletan bilakabide fonetiko hau omen duten euskalkietan, ba al dugu erakusleez kanpoko adibiderik ? Hots, haek > hek gertatu omen den hizkeretan, ekialdekoetan alegia, aurkitzen al dugu -ae- > -e- bilakabide fonetikoaren zantzurik ? Jakina, galdera hau estu lotua dago gure metodoan « bilakabide fonetikoen itsutasuna » deitzen dugun hatsarre horrekin : erakusleetan gertatzen den fenomeno fonetikoa beste nonbait ere aurkitzea espero dugu horren arabera. Mitxelenak badakartza (1961[1990 : 117]) Leizarragaren gizerhaile baina baita « meridional » asteme ere (bietan -ae- > -e-) ; biak eremu dialektal ezberdinekoak, erakusleetan forma ezberdinak dituztenak.Ez naiz ni, seguru aski, egokiena horrelako galdera zehatzari erantzuteko ; horretaz aritzeko dialektologo eta fonetikariak finago ibiliko dira. Hortaz, esplizituki erantzun gabe utziko dut galdera hori. Gogoetarako adibidetxo bat ekarri nahi nuke, dena den : adizkiei -(e)la eta -(e)n atzizkiak gehitzean dan/dala eta den/dela formak ditugu (de Rijk 1981 : 95, Michelena 1961[1990 : 117]). Onartu nahi badugu forma hauen oinarrian *daen eta *daela daudela, hortxe ditugu gure erakusleetan ageri zaizkigun bokal bilkuren antzekoak. Ez nuke ziurtzat emango, hala ere, adizki hauetan dugun bilakaera eta erakusleena erabat parekagarriak direla : adizkietan, bi forma horiekin euskal eremu osoa estaltzen dugu, erakusleek hainbat forma ezberdinen arteko aukera eskaintzen duten bitartean. Eta hizkera berean, hortaz, erakusle eta adizkietan bilakaera ezberdinak aurki ditzakegu. Ezin ahantz, halaber, bateko eta besteko hiatoak garai ezberdinetakoak izan daitezkeela. Honek guztiak, nola ez, halako formen azterketa xehekatua eskatzen du, hizkeraz hizkerakoa, eta morfemaz morfemakoa, bilakaera fonetiko hauen kronologia ezartzen lagunduko diguna. Egin gabeko lana dut eta dugu honako hau, baina ausartuko naiz esaten auzia fonetika hutsezko kontuetatik haratago ere badoala.
5 b) Hipotesi tradizional honen arabera, halako bokal bilkurak zenbateraino dira antzinako ? Argi bereiz daitezkeen morfema ezberdinen talka alde batera utzita, susmoa dut -ae- bokal bilkura ez dela oso arrunta jatorrizko lexema edo morfemetan, ez ekialdeko hizkeretan, ez mendebaldekoetan ere. Aurreko a) puntuan adierazi dugu, berorren bilakaera erakusleetatik landa ere aztertu beharko genukeela, ikusteko bilakabide fonetiko « itsuak » denetan berdin jokatzen ote zuen ; baina gauzak honela, seguru aski, bokal talka horiek zergatik gertatu diren aztertzera joko genuke segidan. Mitxelenak berak (1961[1990 : 109-123]), hiatoak aztertzen dituenean, antzeko zerbait egiten du, eta hiatoak duten sorburuaren arabera sailkatzen ditu : artikuluaren eransketatik datozenak, *gaztana bezalakoen bilakabidean aurki daitezkeenak (*gaztana>*gaztaa>gaztae>gaztai)… Puntu honetan esandakoaren arabera, hortaz, hiatoan diren bokal bilkura horien antzinatasuna bera, bere balizko osaera morfologikoarekin batera, aztertu beharko genuke. Bat-bateko begirada egin, eta ikus daitekeena zera da, hek bezalako formak Tartasen lanetan bezala Urruñako 1680 urteko agirietan ere (Múgica 1908) agertzen direla, baina baita gaur egungo Malerrekako Oiz herriko hizkeran ere ; adibide baterako
Lapurdum, 13 | 2009 283
ikus eta entzun ahotsak.com (2007). Eremu zabal xamarra, beraz : formaren antzinatasunaren erakusgarri, ala besterik gabe fonetismo jakin baten hedadura zabalaren ondorio ? Azken aukera honi segitu nahi izanez gero, aurreko a) atalean proposatutako galderetara itzuli beharra, nolanahi ere. Laburbilduz, edo kontua zeharkako beste ikuspegi baten pean ezarriz, pentsa liteke maila morfologikoko bi elementuren elkartzeren bat edo gertatu dela hirugarren graduko erakusleetan ; halaxe iradoki dute Azkaratek eta Altunak ere, -ek pluralgileaz hitz egin dutenean (ikus gorago eman dudan bere aipua). Berriz ere, aurreko puntuan aipatutako hizkeraz hizkerako azterketaren beharra agertzen da, Mitxelenak berak, deklinabidearentzako eta konjugazioarentzako bada ere, aitortzen duen bezala (1961[1990 : 109]) : No es propio de este lugar, sino más bien de una dialectología vasca, el estudio detenido de las muy diferentes maneras en que se han resuelto los hiatos en la conjugación y sobre todo en la declinación, […] Nik dakidala, esku artean dugun gaian lan hori oraindik egin gabe dago ; Mitxelenak aipatzen dituen gai horietako baterako, ikus Hualde eta Gaminde (1998).
6 c) Eutsi diezaiogun oraingoan gorago aipatu dudan bilakaera fonetikoen itsutasunaren ideiari ; ekar ditzagun, era berean, zenbait autorek erabilitako erakusleen zerrendak, hirugarren gradu pluralekoenak. Zerrenda hauek Azkaratek eta Altunak (2003 : 13-16) txukun bildutakoekin osatu ditut ; nire gogora antolatu ditut, sinetsirik datuei begiratzeko modu bat baino gehiago dagoela, eta behin behineko ideia bat iradoki nahian.
1) a. Etxepare : hayec, heyec, hayen, heyen, hayez, hayetaric / hec, hequi, hetan, heçaz b. Leizarraga : haey, hayen / hetan, hetarat, hetarik, hec, heçaz, hequin, hetaco
Ikus daitekeen bezala, formen irregulartasuna agerikoa da, autore bakoitzaren barrenean ere. Ez naute orain haiek eta heiek bezalako aldaerek gehiegi kezkatzen : azalpen fonetiko xinplea dute. Gehiago arduratzen nau haiek eta hek bezalako formak izateak : biak *haek bezalako zerbaitetik eratorri nahi baditugu, zergatik bi emaitza ezberdin ? Zergatik batean erabateko asimilazioa, eta bestean, aldiz, glide epentetikoa ? Zergatik bi bilakaera ezberdin ? Oihenarten erakusleak hona ekarriz gero, ikusiko genuke, gainera, hec absolutibo eta heiec ergatiboaren artean bereizten duela (Azkarate eta Altuna 2001 : 16) ; badirudi, behin eta berriz iradokitzen hasi naizen bezala, fonetikaz bestelako kontuak daudela jokoan. Esan bezala, Azkaratek eta Altunak zerrendetan emandako erakusleak nire gogora antolatu ditut, bi talde nagusi osatuz : batetik -ae- bokalismoa dutenak, eta bestetik -e- dutenak. Jakina, antolaketa hori, nirea baita, hemen defenditu nahi dudan proposamenaren araberakoa da, baina espero dut lizentzia metodologiko hau barkatuko zaidala ; aipatutako irregulartasun horien azalpen bila egindako sailkapena da hori, ezinbestean axaleko analisi gisa baino ezin aurkez dezakedan azalpena. Oraingoz esan dezadan kasu gramatikalek joera handiagoa dutela -ae- bokalismoa agertzeko, edo hala ematen duela bederen ; leku kasuekin, berriz, hetarik, hetako, hetan genituzke nagusi. Jakina, hau ez da inolaz ere ehuneko ehunean betetzen, eta ez nuke nahi pentsatzea paragrafo horretan esandakoa hipotesi sendo gisa aurkezten dudanik ; etorkizuneko azterketetarako ikerbide gisa balio izan dezakeen irudipen soila baino ez da oraingoz.
Lapurdum, 13 | 2009 284
Hipotesi tradizionalak aintzat hartzen ez zuen irudipena, dena den. Beronen bidetik hainbat galdera egiteko aukera dugu, esaterako, ba ote den alderik bokalismoan erakusleak izenordain ala izenaren mugatzaile izan. Halako gogoetak datu enpirikoen test eske ari dira. Zehaztasun gehiago ezin emanean nagoenez, esan dezadan zein den horren erruduna : falta dugu erakusleen taxonomia zehatza, autorez autorekoa, garaiz garaikoa, eta hizkeraz hizkerakoa ; deskripzio lan oinarrizkoena den hori ez dugun bitartean jai dugu irudipen eta usteekin. Eta esan beharrik ez da, lan honek deskripzio behar horretan ez du aurrerapen handirik ekartzen. Baina ez baita hori helburua, kontsola gaitezen ikusirik, gero eta argiago, erakusleen kontu honetan ez garela fonetika hutsarekin ari, gertakari morfologikoak ere tarteko ditugula, edo izan genitzakeela ; horiek horrela, erakusleen morfologia diakronikora hurbiltzen ari gara. Pasa gaitezen orain azken bi puntuetara ; biak ideia bakar baten gidaritzapean ekarri ditut hona : pluraleko deklinabidea (ere) erakusle gramatikalizatuz osatua dago.
7 d) Bada hizkuntzaren beste ezaugarri bat ez doana oso ondo bi bokaleko erakusleekin : deklinabidearen bokalismoa. Izan ere, mendi-etan eta lagun-ek bezalako formak ditugu, eta ez **mendi-aetan edo lagun-aek. Eta zergatik beharko luketen deklinabideko atzizkiek erakusleen forma erakutsi ? Ba hain zuzen ere erakusleak dituztelako jatorri. Badakit mendietan bezalako formak azaltzeko hipotesi tradizionalak -eta latineko atzizkiaren alde egiten duela ; eta badakit ergatibo pluraleko -ek forma kontrakzio bitartez azaldu izan dela. Baina aurreko lan batean (Manterola 2008a) saiatu naiz erakusten pluraleko deklinabideak zer lotura duen erakusleekin : are gehiago, erabateko identifikazioa aldarrikatu nuen bertan. Horrela, honako bilakaera izango genuke :
2) a. mendi hetan > mendietan b. lagun hek > lagunek
Azalpen honek, xinplea izateaz gain, orain arte garbi ez ziren zenbait auzi argitzen du, nik uste. Horien berri xeheagoa Manterola 2008a lanak biltzen du, erabat garatu gabeko hipotesia eta datu bilketa oraindik urria eta sistematizatu gabea akats baldin baditu ere. Hori hala aitortuta, aipa dezadan, dena den, hipotesi horrek azalpen bidean ezartzen duen puntuetako bat, azentuarena alegia. Ekialdeko hizkera zenbaitetan, zuberera kasurako, ergatibo eta genitibo plural diren sintagmetan azentua azken silaban ezartzen da, edo bestela esateko, atzizkiaren gainean ; honela :
3) a. lagunék lagunék < lagun hék b. lagunén lagunén < lagun hén
Azentuaren kokapen hori, azken silabakoa, Mitxelenak (1961[1990 : 403]) eta Lafonek (1935)3 zenbait kontrakzioren bitartez azaltzen dute (ikus Hualde (1997 : 79) xehetasunetarako). Baina zer egin azentua azken-azkenaurreko silaban ezartzen duten deklinabide kasuekin ?
Lapurdum, 13 | 2009 285
4) a. mendiétara mendiétara < mendi hétara b. mendiétako mendiétako < mendi hétako
Hauek salbuespen omen dira zubererazko azentueran (Hualde 1997 : 80), baina ondo begiratuz gero, batzuek zein besteek, ergatibo, genitibo eta leku kasuek, erakusleek azentua non, haiek ere hortxe, 3) eta 4)ko adibideetan eskuinean adierazten dudan bezala. Beste zenbait hizkeratan ere antzeko azentuera aurkitzen dugu (Lizarraga Elkanokoarenean, adibidez, nahiz eta ikusi dudanaren arabera ez ehuneko ehunean bete). Bada beste hainbat zantzu erakusleak eta deklinabide plurala lotzen dutenak ; gorago 1)en eman ditudan erakusleen adibideetan, instrumentalen aldaerak zinez esanguratsuak dira : hezaz, hez, hetaz… Erakusleetan dagoen bariazio berdina, edo horren antzekoa, deklinabidean ere badugu : ez ote da izango berdina ez, baina bera delako ? Ikusten da, argudioetan gehiegi sakondu gabe ere, hipotesi hau gutxienean aski egiantzekoa dela –batere jarri gabe beste hizkuntzetan gertatzen denari begira (Himmelmann 1998) ; hauei begirada ttiki bat ematea aski da ikusteko ez garela hain bilakaera bitxirik proposatzen ari–. Puntu honek ere bokal bakarreko erakusleen alde egiten du, deus baino gehiago. Ondorengoak ere halaxe egiten du, aurreko honekin estu lotua den neurrian.
8 e) Erdi Aroko toponimoetan hasperena dugu maiz -eta atzizkia duten lekukotasunetan. Nola azaldu hau, atzizki hori latinekotzat jotzen badugu ? Manterolaren (2006, 2008a, 2008b) lanetan azaldu eta arestian aipatu dudan bezala, hobe dugu horietarako erakusle jatorria aldarrikatu. Azazaheta, Erroheta, Beguheta toponimoak deklinatutako izen berranalizatuak baizik ez dira, Azkuek azaldu bezala (1928 : 212) : « […] a fuerza de decir arizketara noa voy a los robles, arizketatik nator vengo de los robles, ha quedado arizketa significando robledal […] » Hartara, naturala da, deklinabidea bera erakusleetatik eratorri denez geroz, garai zaharrenetan hasperena aurkitzea, erakusleen ezaugarri. Eta horixe bera dugu toponimo zahar hauetan. Honenbestez, agerikoa da zein den puntu honetako argudioa : toponimo hauetan ez dugu -haeta forma aurkitzen, -e- bokal bakarrekoa baizik. Jakina, baten batek pentsa lezake ordurako monoptongazioa gertatua zela, baina nola azaldu orduan inguru bereko euskaretan (toponimo hasperendun horiek Arabakoak dira, XII. mendekoak), mende batzuk beranduago, bi bokaldun erakusleak izatea ? Badirudi balizko azalpen honek ez lituzkeela arazoak txiki.
2. Hipotesi berria
9 Atal honen izenburuak kontrakoa iradoki badezake ere, ez dut lantxo honetan hainbesteko helburu berehala aurkeztuko dudan (honezkero zeharka agertua) hipotesi berriaren « mirariak » aldarrikatzea. Aurreko atalean dago ikerketa saio xume honen muina ; bertan agertu dudan bezala, erakusleen azterketa axaleko batean zalantza eta gogoetarako bidea irekitzea ez da zaila izan. Erakusleek badute, beraz, azterketarako potentziala (egia esan, euskal gramatikaren atal gehienen antzera), eta horixe azaleratu nahi nuen. Hori lortu baldin badut, beste euskalari batzuen arreta gai honetara bilduz, nahikoa egin dut. Agian etorkizunean nik a)tik e)ra eman dudan zerrenda luzatu ahal izango da, eta segidan emango dudan hipotesiaz bestelakoak ere aurkeztuko dira. Baina ni, ni naiz, eta oraingoan nire
Lapurdum, 13 | 2009 286
hipotesia, beste hainbaten abiaburu izango den itxaropenean, aurkeztuko dut. Aurkeztuko, edo hobe esan, esplizituki formulatuko dut, eta beronekin harremanean izan daitekeen zenbait datu enpiriko, gertakari eta ideia bertan adieraziko. Hona, bada, hipotesia, hiru puntutan : • 3. graduko erakusleen forma zaharra, jatorrizkoa, bokal bakarrekoa zen (hek, hen, hetan...). • Forma berriak elementu gramatikalen baten « gehiketaz » osatu ziren. • Erdialde-mendebaldeko gertaera da hau, ekialdera zabaldu zena.
10 Lehendabiziko puntuak ez du, seguru aski, azalpen askorik behar : baieztapen aski unibokoa da, eta sinplea. Bigarrenak, aldiz, badu « gehiketa » horren osagaia ; gehiketa hori zertan datzan, eta nola gertatu zen azaldu beharko dugu, noizbait. Hirugarrenarekin bete-betean sartzen gara dialektologia diakronikoaren eremuan ; honetaz pixka bat arduratzen bagara, eta hala behar luke, euskalki guzietako, egungo eta antzinako, erakusleen deskripzio eta xehekapena suertatuko zaigu egingai. Ahaztu gabe, gainera, dialektoen bilakaera diakronikoaz esandakoak (burutan dut Mitxelenaren (1981) lana, eta baita biltzar honetan aurkeztutako Urgell eta Lakarrarena (2008) ere). Seguru nago erakusleen azterketa xeheak gai honetan zeresana izango duela. Segidan emango ditudan gogoetek eta ekarriko ditudan datuek aurreko hiru puntu hauen gaineko xehetasunen bidean jarriko gaituzte, beharbada. Gutxienean nire hipotesi honek ekartzen dituen galderak zerrendatzeko balio izango du, nire ustez beste edozein hipotesik ere aintzat hartu beharko lituzkeen galderak.
2.1. Mendebaldeko erakusle a- morfemadunak
11 Has gaitezen mendebaldean aurki daitezkeen erakusle zenbaitekin : amen, aor, aona, aolan… eta gisakoak « intensivos » deitu zituen Azkuek (1905 : 1) ; hasierako a- hori, hala ere, oso antzinako erakusleen osagarri gisa ikusi zuen hau bezalako formetan ere. Mitxelenaren kritikak (1979), aitor duen bezala azterketa xehekatua egin gabe ere, zertxobait argitzen ditu Azkueren hipotesiak dituen arazoak, amen, aor eta halako formak ezin baitira oso zaharrak izan ; izatez, aski moderno behar dute izan, testu zaharretan ez direlako ageri (ara emen, ara or, aramen, aror formak ekartzen ditu bere arrazoibidearen sostengu). Gogoeta interesgarriak ekartzen ditu Mitxelenak mahai gainera, eta seguru nago etorkizunean berorietan argitutakoetatik, eta baita isilpean azaldu gabekoetatik ere abiatuko dela hainbat punturen azalpena. Oraingoz, baina, adibide hauek nire eztabaida orokorrean (edo, bestela esan, erakusleez ari den edozeinetan) sartu behar direla gogoratzeko baizik ez ditut hemen aipatu, oroigarri. Hauetako hasierako a- hori modernoa izanda ere, Mitxelenak dioen bezala, ikusi beharko bailitzateke euskararen bilakabide diakronikoan zenbateraino gertatu diren halako gehitze eta berregituratze morfologikoak (ez, hortaz, fonetika hutsezkoak) erakusleetan. Eta jakina, erabat sinesten dut hara, ecce « aurkeztaile » horretaz aparteko bestelako azalpenek ere bere tokia izan beharko dutela (ikus Mitxelena 1979 [1987 : 448] eta Altube 1934 [1969 : 205]), halakoren batean eta ikerketak aurrera egiten badu, gure aukeren artean. Ataltxo hau bukatzeko, adieraz dezadan, norbaitek jakin-mina balu, zein diren orain burutan ditudan azalpen aukerak ; bistan da, aukera hauek oraingoz etorkizun diren hipotesien aitzindari baizik ez dira, oinarri handirik gabekoak, eta zerrenda itxia osatzen ez dutenak : batetik, aek bezalakoetan izan al liteke (h)a erakuslea + hek
Lapurdum, 13 | 2009 287
berreraiki behar izatea ? Bigarren aukera gisa, izan al liteke a « beste zerbait » + hek izatea hor ? Eta hirugarrenik, izan al liteke erakusle oinarriko beste elementuren bat (hara...) + hek edo izatea ? Egin dudan hiru aukeren formalizazio kaxkarrak argi uzten du etorkizuneko ikerketak behar duen sakontze lana.
2.2. Hizkuntza erromantzeetako 3. graduko erakusleak
12 Gauza ezaguna da latinaren erakusle sistema hiru gradukoa zela ; hurbiltasunaren eta urruntasunaren araberako graduak ziren hauek. Hic, iste eta ille ziren (ez ditut femeninozko eta neutroak jarriko, aringarri), nahi izatera euskarazko hau, hori eta hura erakusleen ondoan jar daitezkeenak. Gauza jakina da, halaber, espainola bezalako hizkuntza erromantze batek ere hiru gradukoa duela erakusle sistema, baina ezberdintasun ttiki zenbaitekin : hic-en oinordeko lexiko zuzena ez da erabiltzen lehen graduko erakusle gisa, haren tokia iste-k (espainolezko este) hartu duelarik. Gatozen guretzako interesgarria den kasura. Era berean, eta gaztelaniazko erakusle sistema osoaren bilakabide diakronikoa azaltzen hasi gabe, gaztelaniazko hirugarren graduko aquel ere ez da latinezko ille horren oinordeko zuzen-zuzena. Kasu honetan, ordea, berregituratze morfologiko baten aurrean gaude, izan ere aquel horren parte baita latindar garaiko ille. Parte bai, baina ez aski egungo aquel formaren jatorrizko morfologia azaltzeko. Nonbait, Erdi Aroko garai ez oso dokumentatuetan, ille erakuslea, artikulurako bidea ere hartua zuena, bere erakusle izaera indartu beharrean sentitu zen ; edo garaiko hiztunek hala sentitu zuten, bederen ; edo hizkuntzak, besterik gabe, bide hori hartu zuen. Indartu, nola baina ? Azalpen tradizionalaren arabera, *accu « gehitu » zen jatorrizko ille erakuslearen aurrean ; jakina, « gehitu » izendapena ez da inolaz ere zinez gertatu zenaren adierazgarri (hitzak inoiz errealitateen adierazgarri izan daitezkeen neurrian), bere atzean hamaika gertaera eta xehetasun ezkutatzen baititu. Ez naiz orain zidor horietan barrena abiatuko, oraingoz nahikoa baitut, nik uste, berregituratze morfologiko horren berri ematea, hain hurbileko, bertako batzuetan, den hizkuntzan. *Accu latinezko ecce aurkeztailearen pareko edo ondorengotzat jo ohi da eta, beraz, *accu + ille > aquel bilakaera arestian Mitxelenaren hitzak baliatuz euskaran gertaera modernotzat jo dugun hara hura, hara hor bilakaeratik aski hurbilekoa dugu. Ba ote, euskaran ere, ezkutupeko Erdi Aro hartan, horrelako, edo antzeko bilakaerarik ? Inguruko hizkuntza erromantzeen eredura, beharbada ? Edo bestelako kontaktu norabideetan pentsa ote genezake ? Kontaktuak eragindako bilakaeren auzian inolako erabaki jakinik hartu gabe (auzi horretan erabakirik hartu behar ote den esatera ausartu gabe ere), erromantzearen 3. graduko erakusle honen bilakaera diakronikoa ekarri dut hona. Berregituratze morfologikoaren aukera da, beraz, ekarri dudana, ez hainbeste proposatu nahi nukeen azalpen bakar gisa, baizik eta balizko hipotesien taldean (fonetikazkoekin batera) berak ere lekua izan dezan. Azken ohartxo bat, bestelako hizkuntzak aipagai ditugun azpiatal honetan : beste ataletan euskararen baitako datuak xeheki aztertzea falta dugula aitortu(ko) dugun bezala, hemen ezinbesteko aitorpen gehigarri bat dator harira : munduko hizkuntzetan erakusleen bilakaera eta berregituratzea nola gertatzen den ez dut oraindik ondo ezarria, euskararen kasurako balizko paralelo bila lagunduko ligukeen lana. Hau ere, ikerketa oinarri sendoz hornitu nahi badugu, saihestezina dugun eginbeharra da ; barka bertan behar bezalako argibiderik ez badut ematen.
Lapurdum, 13 | 2009 288
2.3. Mendebaldeko genitibo pluralak eta superlatiboak
13 Pluraleko erakusle urrunen osaerarekin zerikusia izan dezakeelakoan, hona aipatu nahi nukeen hirugarren kontu bat : mendebaldeko hizkeretan, antzinako lekukotasunetan bederen, baditugu ilaen arterean « de entre los muertos » bezalako genitibo pluralak ; badira, halaber, andiaen bezalako superlatiboak. Zuzenean burura datorkidan galdera, bistan dena, superlatibo eta genitiboaren arteko loturarena da eta, halaber, haien osaerarena. Gorago, lehenengo ataleko d) azpi-puntuan, deklinabideko genitibo pluralaren forma erakusle urruneko genitibo pluralarekin lotu dugu. Superlatiboa bera ere genitibo pluraleko deklinabidearekin lotu –hobe esan, identifikatu– izan da literaturan ; ilaen bezalako formak il-aen gisa analizatu nahi izatera (hori ere ez baitago behar bezala zehaztua), eta andiaen forman ere andi-aen ikusi nahi badugu, baliteke forma guztiek erakusleetako aen horrekin gutxieneko zerikusia izatea.4 Jakina, berriz ere, forma hauek guztiak (deklinabide pluralekoa, superlatiboarena eta erakuslearena) fonetikarekin ere azal daitezke, nahi izanez gero –nahia dugunean, edozer azal dezakegu edozerekin ; gure lana azalpen ezberdinak egiantzekotasunaren arabera egoki mailakatzea da, baina–. Sintomatiko xamarra da, dena den, hipotesi tradizionalak galdera hauek ez egitea ; eta horretan datza, halakorik badu, honako lan honen balioa. Adibide hauek guztiak, erakusle zein deklinabide, batera lantzeko deia da hau ; baina, honezkero irakurleak sumatuko zuen bezala, egin beharreko lana egin gabe dago : aukera hau, eta aurkez daitezkeen beste guztiak, datuen argipean piztu ala itzaliko dira. Beste behin ere, datuen bilketa sistematiko baten zain beharko dugu egon.
3. Zenbait gogoeta, azterketa sakonago batek aintzat hartu beharko dituena
14 Lehenengo atalean hipotesi tradizionalaren hutsuneetan, edo azaldu gabekoetan sakontzen saiatu naiz, bigarrenean bestelako hipotesi bat proposatzeko. Bigarren atalean berean, hipotesi berri horrekin lotura izan lezaketen hiru kontu aurkeztu ditut ; hirurak, denak izan dira erakusleen morfologiari estu-estuan zegozkionak. Eta horietatik, argitu gabeko horietatik (gogoan izan datuen azterketa sistematikoaren falta), urrunago edo, beharbada, maila orokorragoko proposamenetara, gogoetetara abiatuko gara orain.
3.1. Erakusleen (balizko) berregituratze morfologikoaren garaiaz ; deklinabide pluralarena
15 Deklinabidea, pluralekoa ere bai, erabat erakusleen menpeko gisa aurkeztu dugu. Galdera berehalakoa da : deklinabidean ez bada, itxura guztien arabera, erakusleen hasierako a- horren zantzurik batere aurkitzen, noizkoa da erakusleetan guk berregituratze morfologikotzat jo dugun bilakaera hori ? Honek, jakina, bere baitan inplizitu daraman galdera pluraleko deklinabidearen beraren bilakaera garaiarena da.
Lapurdum, 13 | 2009 289
Zuzenean erantzun gabe ekar dezadan hona auzi honetan gogoetarako bide eman dezakeen zenbait kontu : • Esan izan da pluraleko deklinabidea berantiarragoa dela singularrekoa baino ; azentueraren aldetik, hortxe ditugu Hualderen lanak (1997, 2005) argudio horren ildoari segitzen diotenak, eta baita, oztopoak oztopo, klasikoagoa den Mitxelenarena (1981), aldapea eta aldapaak (aldapaan ere bai) bezalako adibideak aintzat hartzen dituena. Lan hauek guztiek beti jo izan dute, modu erlatiboan bada ere, singularrekoekiko, pluralekoen berantiartasuna aitortzera ; batzuek azentueraren gorabeheren bidetik, Hualderenek, besteek, Mitxelenarenek, morfologia soilaren bidetik nagusiki. Pentsabide honen ildoan sartu beharko da erakusleez esan dugun guztia, gure proposamena tradizioan txertatuko badugu, ideia zaharrekin zubia eginez. • Hualderen azentuak eta Mitxelenaren gogoetak pluraleko deklinabidearen « modernotasunaz » hitz egiten digutenean, zertaz ari dira zehazki ? Deklinabidea bera, pluralekoa bederen, oso gramatikalizatua ez zegoela adierazi nahi dute ; hots, pluraleko markak ez zirela izen sintagmari erabat modu estuan lotuak. Ilaen, andiaen... bezalako formek horren alde egin lezakete, seguru aski, kontuak behar bezala zehaztuz gero. Deklinabidea bera erabat zehaztua, nolabait « eihartua » ez baldin bazegoen, eta bere atzizkiak oraindik erakusleekin eurekin identifikatu baldin bazitezkeen, baliteke erakusle formak berritu zirenean horiek, erakusle forma berri horiek, guk morfologikoki berregituratutzat jo ditugun horiek, sartu izana deklinabidean. Hala izango genituzke ilaen genitibo pluralak, edo andiaen superlatiboak. • Laburbilduz, deklinabide pluralaren erabateko fusioa berantiarra da (azentu patroi beregainak lekuko, ekialdean zein mendebaldean), eta horrek ahalbidetu zuen berriago eta berregituratutakoak diren erakusleak deklinabidean sartzea. Horra bada gertaera hauek, erakusleena baina baita deklinabidearena berarena ere, denboran kokatzeko erabil ditzakegun pista erlatiboak. • Artikulu definituaren gramatikalizazioa, azken batean urruneko erakusle singular absolutiboaren gramatikalizazioa dena, Erdi Arokotzat jo izan da, inguruko hizkuntzetako kideko gertaerarekin lotuz. Bestelako erakusle hauen gramatikalizazioa ere ikuspegi beretik ikusi nahi izanez gero, eta balizko kontaktu egoera horrek berak ematen digun kronologiari erreparatuta, noizkoak ditugu gertaerok ? Hots, noizkoa da erromantzeetako erakusleen gramatikalizazioa ? Honek ere denboran ainguratze bat eskaintzen digu, beti ere kontaktu- egoera aintzat hartu nahi, edo datuek horretaratuta, behar badugu.
3.2. Erakusleen osaeraz : plural markaz
16 Itzul gaitezen, gogoeta « informatibo » gisa, Azkarate eta Altunaren aipu hartara, lehen atalean eman dugun hartara. Bertan –toki ttikia hartzen duenez berrekar dezadan aipua– plural marka gisa hartzen da -ek : Pluraleko formez den bezanbatean, euskalkirik gehienetan, jakina den bezala, singularreko absolutiboan oinarritzen dira eta horri gehitzen –ek plural marka : hau / hauek ; hori / horiek ; ha (hura) / haek > haiek (>heiek > hek).
17 Euskararen gramatikan plural marka bat zer den, egun edo antzina, ez dute inon azaltzen. Era berean, pluraltasunaren kontzeptuak berak, hiru etxe esaten duen hizkuntza batean –eta ez tres casaS, trois maisonS edo three houseS– ez da oso argi zer toki zuen, duen. Seguru aski Lafonen (1954) eta Irigoienen (1985) lanak lagungarri izango dira arazo horretan murgiltzeko, baina ez dut hemengo eginkizun horretaz aritzea. Hizkuntzaren izaerari modu orokorrean eragiten dion auzi honen aurrean, dena den,
Lapurdum, 13 | 2009 290
helburu xumeagoetan aritu gintezke, beharbada : zer da -ek hori ? Hara... deklinabidean ergatibo pluralarentzako erakusle jatorria proposatu dugu, lehendabiziko ataleko d) puntuan esan bezala. Izan liteke erakusleetan ere halako zerbait gertatu izana ? Ez nuke nahi datozen lerrootan botako ditudan ideiak eta ekarriko ditudan datuak galdera honen erantzun erabatekotzat hartzea ; baliteke, dena den, ideia, datu eta datuak ikusteko modu horrekin arazoa bera aberastea, etorkizunean aukera gisa baztertzeko bada ere. Eman dezagun momentu batez hauek, horiek, haek < hau + hek, hori + hek, ha + hek bilakaera dugula. Zerekin sustenga dezakegu proposamen hau ? Euskarazko datu historikoekin badirudi ezetz. Baina jo dezagun estotro, esotro < esto + otro, eso + otro bezalakoetara ; badakit, hauek singularrekoak dira, ez pluraleko hauek, horiek eta haek bezala. Onar ditzagun behin-behinean datu horiek ondoren datorren argudioan lagungarri izango direlakoan. Ekar ditzagun orain vosotros eta nosotros izenordainak, zuek eta lekukotua den guek horren parean jarriko ditudanak ; eztabaida berari legozkiokeen euskarazko datuen zerrenda luzatzen dugu horrela, nik uste. Azter ditzagun orain zuek eta guek zu + hek eta gu + hek balira bezala ; gauza jakina da antzinako gaztelaniako (latinezko) izenordainak nos eta vos zirela, eta izenordain berrietarako jauzia aski « modernoa » dela (XI-XII. mendeko Cantar del Mio Cid-en nos eta vos erabiltzen dira). Vos bera, jatorriz bigarren pertsona plurala, errespetuzko bigarren pertsona singular gisa erabili izan da, eta erabilera hori geratu da, eihartuta, Hego Ameriketako zenbait hizkeratan. Euskaraz horixe bera dugu gaur egun, hi izenordainaren kaltetan ; plural balioa gordetzen duten zu zenbait ere badugu euskal testu arkaikoetan. Euskarazko zuek (eta guek) formak ere, beraz, ezin oso antzinako izan. Gaztelaniazkoen garaikide ? Bi hizkuntzek bilakaera horretan hainbeste antzekotasun agertuta, ez dirudi horrela pentsatzea astakeria handia denik. Gatozen formulazio zehatzagoetara : nosotros eta vosotros izenordainen bilakaera ezaguna, euskarazko zuek izenordainarenarekin hain erraz paraleloan jar daitekeena, bi morfema beregainen, nos eta otros, « batuketatik » eratorri baldin bada, zergatik ez pentsatu antzeko zerbait euskararentzako ? Euskaraz ere bi morfema beregain ditugu egungo zuek (eta antzina lekukotua dugun guek5)horren osaeraren jatorrian : zu + hek. Gaztelaniaren eta euskararen artean ezarri dugun paralelo honen arabera –ikerketaren puntu honetan aski ad hoc suerta litekeena– irudi luke otro(s) horren funtzioa arestian aipatutako hek horienekin parekatzen dela. Horietara itzulita, ezin al liteke laukia osatu ? vosotros - zuek eta estotro - X laukia inkognitaren ordez hauek bezalako erakusleak jarrita ezin al da osatu ? Hauxe da hemen plazaratu nahi dudan aukera. Datuak honela antolatuta, eta berebizikoa duen eta falta duen azterketa sakonik gabe, aukera hau beste hainbat bezain egiantzeko izan daiteke. Azalpen bidean jarriko genituzkeen auzien artean, gainera, -ek pluralgile misteriotsuarena dugu bat.
3.3. Ergatibitateaz ohar bat
18 Orain arteko azalpen bideak dakarren galdera bat plazaratu nahi nuke atal honetan : zein ote zen ergatibitatearen rola, ikusirik erakusle pluraletan (hauek, horiek, haiek) ez dela bereizten, hain zuzen -ek pluralgilea hartu duen izenordainean bezala (zuek ergatiboa eta absolutiboa) ? -ek hartu ez duen izenordainean, aldiz, ez da halakorik gertatzen (gu absolutiboa eta guk ergatiboa). Gogoan izan behar dugu deklinabidean hek hau ergatibo kasu pluralarekin lotu dudala : ba ote du honek zer esanik oraintxe
Lapurdum, 13 | 2009 291
esandako honetaz ? Galderak egiten hasita, miatu liteke gaztelaniazko vosotros eta nosotros izenordainen bilakaera zehatza zein izan zen, aztertuz subjektu posizioan hasi ote ziren, ala objektuzkoan, aditz iragankorrekin ala iragangaitzekin. Deklinabidea ere, berriz, aipagai dudan honetan, galdera berehalakoa da, aurreko hipotesiak argitzen (omen) zuen eta gurean azalpenik gabe geratzen denaz : nola azaldu ergatibo eta genitibo pluralean dugun banaketa dialektala, -ak/-an formaren eta -ek/-en formaren artekoa ? Gogoan izan Mitxelena eta Lafonen irtenbidea *lagun-ag-en eta *lagun-ag-ek bezalako protoformak proposatzea zela. Hona nire gogoetak, oso landuak ez badira ere : • Ergatiboari gagozkiolarik, pentsa ote liteke, Mitxelena eta Lafonen eredu estrukturalistari muzin eginez, mendebaldean ez zela -(e)k ergatiboaren bilakaerarik izan eta absolutiboarentzako balio zuen -ak morfemarekin aski izan zela ? Ergatiboarentzako hala balitz, zer egin genitiboarekin ? Honek ez baitu ergatiboak absolutiboarekin duen « aurkaririk ». • Mendebaldeko -aen formadun genitibo plural eta superlatiboak aintzat hartuta, bokalismo dialektalen gorabehera horiek berdin azal daitezke, Lafonen eta Mitxelenaren hipotesian bezalaxe. Baina, oraingoan, zer egin ergatibo plurala azaltzeko ? Ez baita -aek bezalako formarik lekukotua deklinabideko ergatibo pluralean, nik dakidala. Honetan, berriz ere, badirudi ergatibo eta genitibo pluralak ez doazela batera. • Zer egin Eibarko euskara bezalako kasuekin, genitibo pluralak eta ergatibo pluralak bokalismo ezberdina erakusten dutenak ? ibarrak, alabak (ergatibo plurala) eta ibarren, alaben (genitibo plurala) ditugu horietan (Sarasua, Agirrebeña eta Zenarruzabeitia 2005 : 152-153). Aurreko bi gogoetetan hipotesiak ziren bitartean, genitibo eta ergatibo pluralaren batasuna zalantzan jartzen zutenak, hemen datu dialektal modernoak ditugu, norabide berean eraman lezaketenak. Hipotesi tradizionalak ez du deus zehatzik esaten honetaz.
19 Beste behin ere bistan dena zera da : euskalkietako deklinabide moldeei, forma jakinei hobeto begiratu behar diegu. Berriz ere, egin gabeko lan zehatza falta da, euskalkiak, eta eskura ditugun neurrian, testuak, banan-banan aztertuko dituena ; ahal bada, hemen zerrendan eman ditugun arazoak gogoan hartuta.
3.4. Genitibo pluralaz. Iberikoa eta euskara
20 Ez naiz ni, berehalakoan, besterik gabean, hipotesi eusko-iberistaren alde egingo lukeen horietarikoa, baina bada kontu bat bitxi egin zaidana. Gauza ezaguna da (ikus Vallejo (1946, 1950) argibideetarako) iberierazko txanpon batzuetan -en itxurako morfema batzuk genitibo plural gisa identifikatu izan dituztela ; jakina, berehala ekarri zuen horrek euskararekiko konparazioa. Era berean, arreta jarri zitzaion iberierazko balizko genitibo plural horien beste aldaera bati, -sken formadunari. Honek, jakina, euskaratik aldentzen du. Hemen dator, baina, aipagarri gertatzen zaidan kontua : beste nonbait (Manterola 2008a) adierazi dut azken hitza hatz + hen itxurako superlatiboa izan daitekeela ; azken hitza superlatibotzat jotzea ez da ideia berria (Azkue 1923 : 28, Michelena 1961 : 219), eta -hen hasperendun superlatiboa (erakusle genitibo plurala) lekukotua dugu, nire ustez, Erdi Aroan (Arbelgoihen, Manterola 2006 : 674). Azken hitzeko -ken atzizkiaren forma kontsonante ahoskabeduna aurretik duen testuinguru fonetikoaren araberakoa dela uste dut, « ezkerrean » duen frikariak baldintzatua ; berdin-berdin proposatu da - eta/-keta alternantziarentzako (Michelena 1971).
Lapurdum, 13 | 2009 292
Nire galdera zera da : iberieraz agertzen omen diren -sken itxurako genitibo plural horiek, ez al dira antzeko baldintzatze fonetiko baten lekuko ? Zalantzaren adarretan zintzilik utzi nahi nukeen gogoeta da hau, beste behin ere euskararen eta iberieraren arteko fonetikaren aldetiko kointzidentzia salatuko lukeena. Tartean, halere, arazoak, arazo handiak, gainditu beharko lituzke aukera honek : lekukotasun iberiko horien garaiaren –erromatarren etorreraren aurrekoak edo garaitsukoak dira– eta euskararen gertaerentzako proposatzen dugun kronologiaren artean dagoen jauziarena, besteak beste. Ohar anekdotiko gisa gera bedi kontua, beraz, oraingoz.
4.- Bukatzeko
21 Lanean zehar etengabe aipatu izan da testuen eta aldaera dialektalen azterketa xehekatuaren beharra, eta horiek gabe edozein hipotesi kamuts geratzen dela ; dena den, nago aurkeztu dudan hipotesi nagusia eta bertatik adarkatutako azpi-hipotesiak agertzearen eginahala beharrezkoa dela, etorkizunean baztertzekoak izango balira ere. Azken gogoeta solte bezala, hala ere, erantzunik jasoko ez duen zenbait galdera plazaratu nahi nuke, gai honen inguruko ikerketek euskal gramatikagintza diakronikoan izan lezaketen interesaren adierazgarri : • hauk bezalako formak (hauek formen ondoan) -e- bokalaren lenizioaren ondorengo ikusi behar ditugu ? Ala inoiz halakorik izan gabekoak izan al daitezke ? Badakit tradiziozko erantzuna zein izango litzatekeen, baina nahiago nuke datuen sostengupean berretsiko bagenu. • Pluraleko *-aga (Mitxelena 1971) zer da ? Erakusle gramatikalizatua ote hau ere ? Horretaraxe zuzenduko litzateke nire lehen susmoa (halaxe adierazten du Hualdek ere (2008 : 210)). Baina argitu gabeko kontu zenbait ere bada, nik uste, forma horietan. Bokalismoarena izan daiteke bat, eta ikus, gainera, Mitxelenak egiten duen oharra (1969 [1987 : 113]). • Euskara batu zaharraren hipotesia gogoan edukita (Michelena 1981), zer eskaintzen digu erakusleak berreraikitzeko aukera berri honek ? Zer dugu esateko dialektologia diakronikoaz ? Mendebaldeko formak izan litezke berritzaile gramatikaren atal honetan ; kontaktu gune handiagoa baitzen orduko euskararen mendebaldea ? Beharbada beste zenbait lanetako datuak pilatuta norabide horretan arakatzen segi genezake (Urgell 2006 : 941). • Zein da hemen aztertu ditugun adibideetan fonetikaren eta morfologiaren, nor bere aldetik eta biak elkarreragintzan, erantzukizuna ? • Erakusleen hasierako herskari, hasperen edo dena delakoaren gaineko galderak ere berehalakoan datoz ikerketaren harian. Zein zen bere jatorrizko izaera fonikoa ? Eta inportanteagoa hemen agertu dudan gogoeta ildoan : nola eragin zuen nire ustez berregituratze morfologikoa izan zen horrek ekialdeko erakusleen (hots, kontsonantea, dela hasperena dela herskaria, gordetzen dutenen) osaeran ? Seguru aski ez zen, berregituratzearen hau, euskalki guzietan prozesu berdina izan : haietako batzuetan baliabide diskurtsibo jakin zenbaitek gidatua izan ote zen, beste zenbaitetan euskalkien arteko interferentzia gisa zabaldu zen bitartean ? • Eta, azkenik, aldarri bat, lan honena eta nire besterena : deklinabidearen eta erakusleen aldaerak batera aztertzearen garrantzia aitortu behar da ; hasieran 1)en eman ditugun adibideen artean seguru aski esanguratsuena, aldaera gehien eta handienak erakusten
Lapurdum, 13 | 2009 293
dituelako, instrumentalarena izan daiteke : haiez, hetaz, hezaz eta deklinabidean, -ez, -etaz, - ezaz. Ikus halakoetarako Altuberen oharra (1934[1969 : 177]) eta Eguskitzarena (1969 : 389).
22 Horra bada honenbestez esan beharrekoak. Txarrenean, lehenago zein bere kaxa aztertzen ziren datuak batera bildu ditut hemen, ustez eta hala eginez proposamen integralagoak eta asegarriagoak proposatzera iritsiko garela inoiz. Barkatuko zait erantzun baino galdera gehiagorekin etorri izana. Agian oholtza gainera ekarritako galdera berriekin erantzun gabe utzitakoak gainditu ditut ; hurrengoan, oraingoaren aitzakian, galdera berri gehiagorekin etorri ahal izateko.
OHARRA
23 Ohar ttiki bat artikulu honetan azaldutako ideiaren genesiaz, proposamen honetara nolatan etorri naizen argituko duelakoan : ez da berezko indarrez sortutako gogoeta ildoa, erakusleak nola berreraiki ote litezkeen galdetuta sortutakoa. Lehendabiziko ataleko d) eta e) azpiataletan emandako gogoetak ditu iturri ; erakusleak berreraikitzeko beharra, hortaz, ez datorkit zuzenean erakusleenganako ardura jakin batetik, auzi orokorrago batetik baizik : deklinabidearen osaerarenetik. Nago, dena den, horrek berak indar handiagoa ematen diola erakusleen berreraiketari, hasieran arazo independente zirenetatik abiatzeak ematen duen ziurtasun metodologikoa bestelako susmo eta mesfidantzen lasaigarri izaten baita. Era berean, hemen aurkeztutakoak 2007ko ekaineko jardunaldi batzuetan Beñat Oihartzabalek egindako galdera sorta bati erantzun nahian emandakoak dira ; bera izan da, hortaz, honakoaren akuilu. Orduko hartan erantzun zehatzik gabe geratu zen ; oraingoan ere ezin esan erabat aurkakoa gertatu denik, baina ahalegina eskertuko dit beharbada. Hona bada nire esker ona, bere galderen zorrotzak ikertzailearengan eragiten duen aztoramenaren erakusgarri.
BIBLIOGRAPHIE
ahotsak.com. 2007. Oitz. Bederatzi urterekin tiragomarekin ehizean. [http://www.ahotsak.com/ oitz/pasartea/18543, 2009-3-8(e)an ikusia]
Altube, Seber. 1934. Observaciones al tratado de « Morfología Vasca » de Don R. M. de Azkue. Morfología Vasca III. [Berrargitalpena : 1969]
Altuna, Patxi eta Azkarate, Miren. 2001. Euskal morfologiaren historia. Donostia : Elkarlanean.
Azkue, Resurrección María. 1905-1906. Diccionario vasco-español-francés. Bilbao : La Gran Enciclopedia Vasca. [Berrargitalpena : 1969]
Azkue, Resurrección María. 1923. Morfología Vasca. Bilbao : La Gran Enciclopedia Vasca. [Berrargitalpena : 1969]
Azkue, Resurrección María. 1928. El artículo y la epéntesis en la toponimia. Euskera 9, 212-217.
Lapurdum, 13 | 2009 294
de Rijk, Rudolf P. G. 1981. Euskal morfologiaren zenbait gorabehera. Euskal linguistika eta literatura : bide berriak, 83-101.
Eguskitza. 1969. Observaciones a algunos puntos de la Morfología Vasca del señor Azkue. Morfología Vasca III, 389-394.
Himmelmann, Nikolaus P. 1998. Regularity in irregularity : Article use in adpositional phrases. Linguistic Typology 2, 315-353.
Hualde, José Ignacio. 1997. Euskararen azentuerak. Donostia, Bilbo : Gipuzkoako Foru Aldundia, EHU.
Hualde, José Ignacio. 2005. Azentua eta etimologia. Nerekin yaio nun. Txillardegiri omenaldia, Etxeberria, Pilartxo and Knörr, Henrike, Iker 17, 297-303.
Hualde, José Ignacio. 2008. Acentuación y cronología relativa en la lengua vasca. Oihenart 23, 201-219.
Hualde, José Ignacio eta Gaminde, Iñaki. 1998. Vowel interaction in Basque : a nearly exhaustive catalogue. Studies in the Linguistic Sciences 28(1), 41-77.
Irigoien, Alfonso. 1985. Euskarazko izen sintagma mugatzailerik gabekoez. Euskera 30, 129-139.
Irigoyen, Alfonso. 1975. Done Miliaga Kukullakoa eta euskara. Euskera 20, 161-186.
Irigoyen, Alfonso. 1978. Erakusleez. Euskera 24, 713-735.
Irigoyen, Alfonso. 1981. Haur hola zirola. Elementos deícticos en lengua vasca.
Lafon, René. 1935. Observations sur la place de l’accent dans quelques formes basques des parlers souletins. Mélanges de littérature, d’histoire et de philologie offerts à Paul Laumonier, 635-643. [Berrargitalpena : Lafon 1999 : 697-703]
Lafon, René. 1954. Le nombre dans la déclinaison basque. Via Domitia 1, 111-121. [Berrargitalpena : Lafon 1999 : 209-217]
Manterola, Julen. 2006. -a euskal artikulua definituaren gainean zenbait ohar. Studies in Basque and Historical Linguistics in Memory of R. L. Trask, Lakarra, Joseba Andoni and Hualde, José Ignacio, Anuario del Seminario de Filología Vasca « Julio de Urquijo » XL, 651-676.
Manterola, Julen. 2008a. Is Basque an agglutinative language ? A proposal for the diachrony of nominal morphology. TINTA, Research Journal of Hispanic and Lusophone Studies.
Manterola, Julen. 2008b. Euskarazko artikuluak Erdi Aroko agiri bilduma batean. Oihenart 23.
Michelena, Luis. 1961. Fonética histórica vasca. Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia. [Berrargitalpena : 1990]
Michelena, Luis. 1969. Notas lingüísticas a « Colección diplomática de Irache ». Fontes Linguae Vasconum I, 1-59. [Berrargitalpena : Michelena 1987 : 87-140]
Michelena, Luis. 1971. Toponimia, léxico y gramática. Fontes Linguae Vasconum 9, 241-267. [Berrargitalpena : Michelena 1987 : 141-167]
Michelena, Luis. 1979. Miscelánea filológica vasca IV. Fontes Linguae Vasconum 33, 307-406. [Berrargitalpena : Michelena 1987 : 435-463]
Michelena, Luis. 1981. Lengua común y dialectos vascos. Anuario del Seminario de Filología Vasca « Julio de Urquijo » XV, 291-313. [Berrargitalpena : Michelena 1987 : 35-55]
Michelena, Luis. 1987. Palabras y textos. Bilbo : EHU.
Lapurdum, 13 | 2009 295
Múgica, Serapio. 1908. El vascuence en los archivos municipales de Guipúzcoa. Revista Internacional de Estudios Vascos 2(5), 725-733
Sarasua, Asier, Agirrebeña, Aintzane eta Zenarruzabeitia, Leire. 2005. Eibarko euskara. Gure hizketaren doinu eta berbak. Eibar : Eibarko Udala.
Urgell, Blanka. 2006. Para la historia del sustantivo verbal en vasco. Studies in Basque and Historical Linguistics in Memory of R. L. Trask, Lakarra, Joseba Andoni and Hualde, José Ignacio, Anuario del Seminario de Filología Vasca « Julio de Urquijo » XL, 921-948.
Urgell, Blanka eta Lakarra, Joseba Andoni. 2008.Hausturak nonahi, noiznahi, zenbatnahi : gogoetak euskal dialektologia diakronikoaz. Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan mintegian aurkeztutako lana, Baiona, 2008-12-13.
Vallejo, José. 1946. En torno a un vieja moneda ibérica. Emerita 14, 242-258.
Vallejo, José. 1950. Sobre ibérico « -(s)ken » y « -en ». Emerita 18, 215-220
NOTES
1. Kasu honetan, dena den, hek bezalako zerbait azaltzeko zentzuzkoagoa ikusiko nuke haek > heek > hek bilakabidea. Baina tira, ez dut hemengo lana hipotesi horren xehetasun fonetikoak azaltzearena. 2. Tradizional deitzen dut, baina egia esan idatzirik ez dut maiz ikusi, inoiz ikusi badut ; Azkueren Morfologian ez dut honen gaineko aipamenik aurkitu, eta Mitxelenaren zein Irigoienen aipurik ere ez dut bilduta. Esan dezadan, bederen, euskalarien artean normalean onartzen den irtenbidea dela, idatziz ez bada, ahoz. 3. Jakin badakit haien azalgaietako bat lagunak, lagunan (mendebaldea) / lagunek, lagunen (ekialdea) ergatibo eta genitibo pluraleko aldaerak zirela, eta bere hipotesiak horrentzako azalpen sinesgarria ematen zuela. Ikus, halere, 3.3. atalean Eibarko euskara hizpide hartuta horretaz egiten dudan gogoeta. 4. Mitxelenak aukera gisa iradokitzen duen bezala (1961 [1991 : 117-118]) Goiahen « summus » balitz, izan al liteke ahen hori, goi + ahen analizatuta, erakusle genitibo plural berregituratutako horietako bat ? Oraindik hasperena gordetzen duena ? Adibide bakarrarekin ezin deus erabaki. 5. Esanguratsua izan liteke, bide batez, Erdi Aroko guek hura aditz trantsitibo baten subjektu izatea (guec ajutu ez dugu da esaldia). Datu bakarrarekin, dena den, ezin gauza handirik egin. Irakur Irigoienen lana (1975 : 170) argibide gehiagorako ; esan dezadan bide batez, erreferentziako orrialde horretan nik hemen aztergai izan ditudan hainbat kontu aipatuak ditu berak jadanik. Artean irakurri gabea nuen Irigoienen lana, barka beraz kontuak errepikatua.
RÉSUMÉS
Artikulu honetan euskal erakusleak berreraiki izan direnean maiz aipatu gabeko arazo batez arduratu naiz. Gradu urruneko erakusleen forma berregituratze morfologiko baten ondorio dela proposatuko dut ; honela, euskalki artean, testuetan zein gaur egungo ahozko jardunean, aurkitzen ditugun aldaerak (aek vs. ek, oinarrian) ez dira aldaketa fonetiko soilen ondorio,
Lapurdum, 13 | 2009 296
arestian aipatutako berregituratze morfologikoarena baizik. Proposamen honek deklinabidearen diakronia hobeki ulertzen lagunduko gaitu, eta baita azentuazio patroi ezberdinak azaltzen ere ; hein berean, kontaktu egoeren zein euskalkien diakroniaren eztabaida ere ukituko du proposamenak.
This article addresses a problem that has not been too often raised when reconstructing Basque demonstratives. I will propose that distal plural demonstratives underwent a morphological restructuring ; thus, the dialectal variation we find across texts and nowadays speech (basically aek vs. ek) is due not to phonetic changes, but to the aforesaid morphological reorganizing of the demonstratives. This proposal will be useful for a better understanding of the diachrony of declension, for a better explanation of different accentuation patterns, as well as diachronic dialectology and contact issues.
INDEX
Thèmes : linguistique Keywords : demonstratives, morphological restructuring, declension, contact, diachronic dialectology motscleseu erakusleak, berregituratze morfologikoa, deklinabidea, kontaktua, dialektologia diakronikoa
AUTEUR
JULEN MANTEROLA
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 297
Disparition de la racine verbale et généralisation de l’emploi du participe : le cas de l’ancienne périphrase de perfectif en diachronie
Céline Mounole
1. Introduction
1 La langue basque du 16ème siècle possède peu de verbes fléchis (une soixantaine) et de nombreuses périphrases. Comme nous avons déjà eu l’occasion de l’exprimer (Mounole 2006), nous pensons que les périphrases composées de la racine verbale ou du participe et des auxiliaires intransitif *edin, et transitifs *ezan, egin sont les plus anciennes du système. De nos jours limitées aux subjonctif, impératif, potentiel, et conditionnel, elles présentent des emplois indicatifs dans les textes les plus anciens. Au 16ème siècle, tous les dialectes emploient les périphrases à auxiliaires *edin (intransitif) et *ezan (transitif). Les dialectes occidentaux et centraux possèdent en plus une deuxième périphrase transitive composée du participe ou de la racine verbale et de l’auxiliaire egin « faire ». Cette dernière remplaça peu à peu la périphrase à auxiliaire *ezan qui, dès le 18ème siècle, disparut totalement des dialectes occidentaux (voir Mounole 2008). Dans les textes les plus anciens, – comme de nos jours, d’ailleurs – les dialectes orientaux ne prennent que la racine verbale comme verbe principal de ces périphrases, alors que les dialectes occidentaux et centraux la remplacent parfois par le participe. Aujourd’hui, la racine verbale a disparu des dialectes occidentaux et centraux,1 et le participe est employé comme seul verbe principal possible de ces périphrases. C’est précisément ce phénomène de remplacement de la racine verbale par le participe que nous allons étudier dans cet article. A travers l’étude systématique des textes des
Lapurdum, 13 | 2009 298
15, 16, 17, et 18ème siècles, nous allons tenter de préciser les directions et chronologies des changements. Après avoir brièvement présenté le corpus étudié (2) nous allons présenter les données issues de l’examen des textes (3). Nous terminerons en proposant quelques pistes pour appréhender l’évolution formelle de ces périphrases et tenterons de nouvelles hypothèses concernant leurs création et chronologie (4 et 5).
2. Corpus
2 Afin d’offrir une description précise de cette évolution, nous avons étudié de façon systématique les textes occidentaux et centraux des 15ème, 16ème, 17ème et 18ème siècles. Nous avons relevé tous les exemples de ces périphrases, et les avons classés selon leurs valeurs. Voici le corpus étudié :
2.1. Biscayen
(i) Avant le 16ème siècle : Martin Ibañez (TAV 3.2.4, 74.o), Complainte de Milia Lastur (TAV 3.1.5, 75-79), Abendaño (TAV 3.1.6, 79-81), Incendie de Mondragon (TAV 3.1.7., 81-88), 3ème ordre de Saint François (TAV 3.2.2, 142-144), Obsèques de Henao-Bizkai, Garibai 1571 (Urquijo 1919), Refranes y Sentencias 1596 (Lakarra 1995). (ii) 16ème siècle : Lettre de Zumarraga 1537 (Contr. 5.2.1, 231-236) (iii) 17ème siècle : Chant d’amour Veguiacaz 1609 (TAV 3.1.22, 122-123), Poésie d’amour Catigatu (Contri. 5.1.4., 222.o), Cadre de Mendieta 1609 (Contri. 5.2.7., 248-250), Viva Jesus (Mitxelena 1954), Chant de Egia 1650 (Urgell 1996), Mikoleta 1653, Kapanaga 1656, Doctrine d’Amileta 1680 (Arejita & Alberdi 1985), Bertso Bizkaitarrak 1688 (Lakarra 1984), Bulda (Lakarra 1985), Zubia-Lezamiz 1691 (TAV 138-9 ; TAV 162 ; TAV 167-168 ; Contr. 5.2.11, 280-289) (iv) 18ème siècle : Pièce de Noël (Lakarra 1983), Arrêté de Mondragon 1705 (Ozaeta 1992).
2.2. Alavais
(i) 16ème siècle : Betolatza 1596 (Mitxelena 1955), Landuccio 1562 (Mitxelena), Lazarraga c. 1564 (Edition électronique d’ I. Landa) (ii) 17ème siècle : Portal 1610 (TAV 3.1.21, 118-122) (iii) 18ème siècle : Gamiz (Goikoetxea 1998), Albeniz 1778 (Altuna 1995, 1998)
2.3. Guipuzcoan
(i) 16ème siècle : Psaume Miserere (Akesolo 1982) (ii) 17ème siècle : Vers satiriques de Tolosa (TAV 3.1.25 127-131), Proverbes d’ Isasti (TAV 3.3.3., 176-183), Ave Maria (TAV 3.2.10 162), Salve d’Isasti (TAV 3.2.12), Lettres d’Azpeitia (Contr. 5.2.9., 258-262), Sermon des Franciscains contre la sorcellerie 1648 (TAV 3.2.13, 165-167), Vers de la Vierge d’Itziar (Contr. Note bas de page n° 1, 210-211), Lettres de Lardizabal (Contr. 5.2.9., 263.o.), Chant de Bretagne (Contr. 5.1.1., 211-216) (iii) 18ème siècle : Otxoa Arin 1713, Irazusta 1739, Doctrine de Zegama 1741 (Ondarra 1984), Kardaberatz 1744 (Hidalgo, s.d.), Dialogues de Goierri (Murugarren 1984), Doctrine d’Oikia 1759 (Lakarra 1987)
Lapurdum, 13 | 2009 299
3. Résultats de l’étude du corpus
3.1. Généralités
3 Nous présentons ci-dessous, par auxiliaire, et par dialecte, les données issues de notre étude du corpus. Cela nous permettra d’observer les chronologies et directions des changements. Rappelons rapidement que le participe basque est dérivé de la racine verbale par adjonction des suffixes participiaux -i ou -tu : etor > etorri, ekar > ekarri, har > hartu, sar > sartu. D’autres verbes ne prennent aucune marque participiale, et par conséquent, comportent une seule et même forme en guise de participe et de racine verbale. Il s’agit des verbes en -n, -o, -gi, -ki (edan, jaso, idoki), des emprunts du germanique (gorde, bota), et des verbes d’origine adjectivale (hil, bete). Notre objectif étant d’étudier le remplacement de la racine verbale par le participe, nous distinguons ces divers types de participe dans nos tableaux : (i) ceux à suffixe participial -i (de type etorri, ekarri), (ii) ceux à suffixe participial -tu (de type hartu, sartu),(iii) ceux qui ne portent aucune marque participiale. Ainsi, la racine verbale comporte les entrées – i et – tu, et le participe les entrées + i et + tu. Les participes ne portant aucune marque participiale sont inclus dans la dernière colonne, sous la dénomination non marqués (n.m.).
3.2. Structure à auxiliaire*edin « devenir »
1er groupe de tableaux : Compétition entre la racine verbale et le participe dans la périphrase à auxiliaire *edin
3.2.1. Textes des 15ème et 16ème siècles
4 Dans les textes du 15ème siècle, la racine verbale est majoritaire avec l’auxiliaire intransitif *edin. Si l’on compare les formes dont le participe est en -tu, on observe que dans 86,2 % des cas c’est la racine verbale qui est employée. Au 16ème siècle, elle est toujours majoritaire en biscayen et en alavais (60 % des cas en alavais). Cependant, d’un texte à l’autre on observe des différences non négligeables :
Lapurdum, 13 | 2009 300
en alavais, la racine verbale est très courante dans le texte de Lazarraga (39 racines verbales vs 23 participes) alors que Betolatza et Landuccio, eux, ne l’emploient jamais. De plus, des variations sont manifestes selon les valeurs prises par la périphrase : dans le texte de Lazarraga de la racine verbale est majoritaire à l’impératif (25 racines verbales vs 4 participes), alors que dans tous les autres emplois c’est le participe qui est préféré (aoriste, potentiel). Le seul texte guipuzcoan du 16ème siècle (Psaume Miserere), n’offre pas de données nous permettant de tirer de conclusion.
3.2.2. Textes du 17ème siècle
5 Dans les textes biscayens du 17ème siècle, le participe devient largement majoritaire avec l’auxiliaire *edin.Si l’on compare les formes dont le participe est en -tu,on constate qu’il est employé dans 74,6 % des cas.Néanmoins, en guipuzcoan la racine verbale est toujours préférée dans cette structure : 3 racines verbales contre 1 participe.
3.2.3. Textes du 18ème siècle
6 Dès le siècle suivant, la racine verbale a totalement disparu de la majorité des parlers biscayens. Dans les textes d’Arzadun (1731) et Urkizu (1737) de Durango, et dans l’arrêté de Mondragon (1705) la périphrase à auxiliaire *edin apparaît toujours avec le participe. Le texte de Barrutia constitue une exception à cette tendance biscayenne, puisque la racine verbale y est employée comme verbe principal de la structure intransitive dans 58,6 % des cas (formes en -tu comparées). En alavais, l’auxiliaire *edin est toujours employé avec le participe. En ce qui concerne le guipuzcoan, le tableau nous apprend qu’au 18ème siècle la racine verbale reste majoritaire dans cette périphrase. Cependant, les données de chaque texte ne concordent pas forcément avec ces données générales. On observe, en effet, trois tendances différentes parmi les cinq textes du 18ème siècle : (i) Certains emploient principalement le participe : Otxoa Arin, 17 participes contre 2 racines verbales ; (ii) D’autres emploient principalement la racine verbale malgré une avancée du participe qui n’est pas négligeable : Irazusta : 6 racines verbales contre 3 participes, Kardaberatz : 7 racines verbales contre 3 participes ; (iii) D’autres emploient seulement la racine verbale : Dialogues de Goierri : 4 racines verbales contre 0 participe, doctrine d’Oikia : 11 racines verbales contre 1 participe.
3.2.4. Résumé
7 On observe deux tendances différentes dans le remplacement de la racine verbale par le participe dans la structure à auxiliaire intransitif *edin :(i) celle du biscayen et de l’alavais, et (ii) celle du guipuzcoan. En biscayen et en alavais, la racine verbale est largement majoritaire aux 15ème et 16ème siècles. Au 17ème siècle le participe est plus fréquemment employé que la racine verbale et dès le 18ème siècle, il devient le seul verbe principal possible de la périphrase à auxiliaire *edin – mis à part le texte de Barrutia, qui demeure plus archaïsant que ses contemporains, voir Zuazo 2006 –. En guipuzcoan, la propagation du participe s’est produite bien plus tard, puisque dans la plupart des textes du 18ème siècle, la racine verbale est toujours majoritaire. Otxoa
Lapurdum, 13 | 2009 301
Arin (variété d’Ordizia) est le seul à avoir généralisé l’emploi du participe comme verbe principal de la périphrase à auxiliaire *edin.
3.3. Structure transitive à auxiliaire *ezan
2ème groupe de tableaux : Compétition entre la racine verbale et le participe dans la périphrase à auxiliaire *ezan
3.3.1. Résultats
8 En biscayen, la racine verbale est le verbe principal préféré de la périphrase à auxiliaire *ezan à toutes les périodes. En quatre siècles, nous ne trouvons qu’une seule exception à cette tendance : Eznea, guria ta odola errorean atera neban ta ezer yrabaci ez neçan RS 513. En alavais, ce n’est qu’au 18ème siècle que le participe apparaît dans la périphrase à auxiliaire *ezan, dans le texte d’Albeniz 1778. En guipuzcoan la racine verbale est la forme courante du verbe principal de la périphrase aux 16ème et 17 ème siècles (16 ème siècle : 12 racines verbales contre 1 participe ; 17ème siècle : 7 racines verbales contre 1 participe). Au 18 ème siècle, on observe deux tendances opposées au sein des parlers guipuzcoans : (i) certains emploient majoritairement le participe : Otxoa Arin (24 participes contre 3 racines verbales) ; (ii) d’autres préfèrent la racine verbale : Irazusta (17 racines verbales contre 8 participes), doctrine de Zegama (14 racines verbales contre 8 participes), dialogues de Goierri (6 racines verbales contre 2 participes), doctrine d’Oikiako (36 racines verbales contre 9 participes) et Kardaberatz (31 racines verbales contre 6 participes).
3.3.2. Résumé
9 Dans les trois territoires, la périphrase à auxiliaire *ezan prend généralement la racine verbale comme verbe principal aux 16ème et 17ème siècles. La propagation du participe dans la périphrase à auxiliaire *ezan ne commence réellement qu’au 18ème siècle, en guipuzcoan et alavais. Pour lors, le biscayen a déjà
Lapurdum, 13 | 2009 302
quasiment totalement remplacé cette structure par celle composée du participe / racine verbale + egin que nous allons étudier maintenant.
3.4. Structure transitive à auxiliaire egin « faire »
3ème groupe de tableaux : Compétition entre la racine verbale et le participe dans la périphrase à auxiliaire egin
3.4.1. Résultats
10 Les données de l’auxiliaire egin sont totalement différentes de celles des auxiliaires *edin et *ezan étudiés ci-dessus. En biscayen, toutes époques confondues, il est employé avec le participe dans 98,5 % des cas. En quatre siècles, on ne le rencontre que deux fois avec la racine verbale comme verbe principal : Oi aldioneri albanegui empara / Barriz enendorque Aramaioco contrara (Abendaño TAV. 3.1.6., 79), Lapurrac ona dau ucoa, uca eyquec gaxtoa RS 203. On observe exactement la même tendance en alavais. Au 16ème siècle, le participe est employé dans cette périphrase dans 97 % des cas et au 18ème siècle dans 87, 5 % des cas. Dans le court texte guipuzcoan du 16ème siècle, egin n’est employé qu’à deux reprises, les deux fois avec le participe. Au 17ème siècle, c’est la racine verbale qui est préférée (3 racines verbales contre aucun participe parmi les formes en -tu). Enfin, au 18ème siècle, le participe est employé dans 84,2 % des cas (soit, 32 participes contre 6 racines verbales parmi les formes en -tu).
3.4.2. Résumé
11 La périphrase à auxiliaire egin montre une évolution contraire à celle des périphrases à auxiliaires *edin et *ezan. Depuis les textes les plus anciens, le participe y est quasiment de règle. Toutes époques et dialectes confondus, il est employé dans 94,3 % des apparitions de la périphrase – formes en –tu comparées –. Ces données semblent indiquer que le participe est le verbe principal originel de cette périphrase. L’emploi de la racine verbale dans cette structure est sûrement récent et a dû apparaître par analogie avec les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan.2
Lapurdum, 13 | 2009 303
3.5. Conclusion
12 L’analyse des données nous permet de tirer les conclusions suivantes : a) Le remplacement de la racine verbale par le participe ne s’est produit que dans les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan b) En basque historique, la périphrase à auxiliaire egin est quasiment toujours employée avec le participe comme verbe principal. c) Le remplacement de la racine verbale par le participe n’est survenu ni en même temps, ni même de la même façon dans les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan. Dans les dialectes occidentaux, le participe commence à être employé comme verbe principal de la structure à auxiliaire *edin dès le 16ème siècle, tandis qu’avec l’auxiliaire *ezan la racine verbale est de règle jusqu’au 18ème siècle. d) Le remplacement de la racine verbale par le participe ne s’est pas produit au même moment dans tous les dialectes. En guipuzcoan, la racine verbale s’est perdue bien plus tard qu’en biscayen et en alavais, et en même temps dans les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan. e) Quant à l’expansion géographique du participe, nous proposons une propagation d’ouest en est, de l’ouest de la Biscaye et de l’Alava vers l’est de la Biscaye (Barrutia), puis vers le Guipúzcoa. A l’intérieur du Guipúzcoa aussi nous observons le même mouvement d’ouest en est (doctrine d’Oikia, Irazusta, Kardaberatz contre Otxoa Arin). f) En ce qui concerne le suffixe participial -i, au 16ème siècle, il n’a déjà plus aucune fonction dans les textes occidentaux et centraux, puisque les verbes à participe en -i ne montrent jamais leur racine verbale. Dans toute l’histoire des dialectes occidentaux (biscayen et alavais) et centraux (guipuzcoan) on ne trouve que deux racine verbales dont le participe prend le suffixe -i : ez azauenac eros aala RS 101, az ezac er[r]oya RS 136. Il est intéressant de souligner que ces deux exemples, tirés du texte Refranes y Sentencias 1596, sont employés la périphrase à auxiliaire *ezan, qui, nous l’avons vu, est très conservatrice en biscayen.
4. Proposition
13 Comme le montre l’étude du corpus, entre les 15ème et 18ème siècles, les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan ont connu un changement dans la forme de leur verbe principal dans les dialectes occidentaux et centraux. Nous en concluons qu’elles furent créées avec la racine verbale comme verbe principal ([racine verbale + *edin] et [racine verbale + *ezan]), et que ce n’est que plus tard que le participe la remplaça dans certains dialectes. Nous pensons que ces deux périphrases, qui sont communes à tous les dialectes, proviennent du basque unifié ancien (Mitxelena 1981). D’après les informations que nous fournit le corpus, la périphrase à auxiliaire egin, elle, semble avoir été créée à partir d’une structure de type [participe + egin].Plus tard, et sûrement par analogie avec les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan, la racine verbale y remplaça le participe. Toutefois, ces cas de propagation de la racine verbale restent très marginaux (15 exemples en trois siècles, soit 5,7 % de tous ses emplois). Notre proposition présente plusieurs avantages : (i) Tout d’abord, elle permet de comprendre la propagation du participe dans les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan. Au fur et à mesure que les emplois de la structure [participe + egin] se sont accrus, le participe s’est répandu aux deux autres périphrases par action analogique. (ii) Ensuite,
Lapurdum, 13 | 2009 304
elle explique la distribution géographique de la propagation du participe, puisque cette dernière ne s’est produite que dans les parlers qui possèdent la périphrase à auxiliaire egin. Deux tendances sont cependant notables. Ceux qui emploient principalement la structure à auxiliaire egin comme périphrase transitive ont généralisé l’emploi du participe dans la périphrase à auxiliaire *edin (Otxoa Arin, Gamiz, Kapanaga, VJ, Amileta, Zubia-Lezamiz). Par contre, les variétés qui emploient essentiellement la périphrase transitive à auxiliaire *ezan, elles,continuent à employer la racine verbale comme verbe principal de la périphrase à auxiliaire *edin (Irazusta, Barrutia, dialogues de Goierri, Kardaberatz, doctrines de Zegama eta d’Oikia). La périphrase à auxiliaire *ezan reste en marge du phénomène d’expansion du participe. Nous l’avons vu, jusque très tard la racine verbale demeure le seul verbe principal possible de cette construction. Dès le 16ème siècle, en biscayen et en alavais, elle occupe une position secondaire dans le système puisqu’elle est déjà fortement remplacée par la périphrase à auxiliaire egin. Il semblerait qu’elle se soit en quelque sorte fossilisée, empêchant ainsi tout changement au sein de sa structure. Cependant, dans les dialectes où cette périphrase est employée de façon productive, et en concurrence avec la périphrase à auxiliaire egin, la racine verbale se voit remplacée par le participe dès le 18 ème siècle.
5. Création et grammaticalisation de la périphrase [participe + egin]
14 Nous pensons que diachroniquement la périphrase [participe + egin] a dû apparaître sous la forme d’une structure bi-clausale. Le participe (1) ou un syntagme nominal dont la tête est un participe (2) devait occuper la fonction de complément du verbe egin :
(1) * Jonek [jan] [zegian] Jon-ERG manger il fit « Jon mangea »
(2) * Jonek [[zakurra] ikusi] [zegian] Jon-ERG chien voir il fit « Jon vit le chien »
15 Plus tard, la structure bi-clausale a dû se réanalyser en périphrase verbale, le participe se réanalysant comme verbe principal de la périphrase, et egin comme son auxiliaire (4), (5) :
(4) Jonek [jan] [zegian] > Jonek [jan zegian]
(5) Jonek [[zakurra] ikusi] [zegian] > Jonek zakurra [ikusi zegian]
16 Nous proposons que cette structure fut créée pour topicaliser le verbe participe. Elle dut apporter une opposition marquée vs non marquée au sein des structures transitives :
Lapurdum, 13 | 2009 305
(6) *Jaungoikoak mundua KREATU zegian (structure marquée) « Dieu CREA le monde »
vs (7) Jaungoikoak mundua krea zezan (structure non-marquée) « Dieu créa le monde »
17 Avec le temps, cette structure a dû devenir plus fréquente et sa valeur initiale (marquée) a dû se perdre. Devenue synonyme de la périphrase [racine verbale + *ezan], c’est alors qu’elle a dû commencer à en prendre la place :
Jaungoikoak mundua kreatu zegian (structure non marquée)
= Jaungoikoak mundua krea zezan (structure non marquée)
18 Pour terminer, les données des langues du monde étayent notre proposition. Il est en effet très courant d’employer le verbe faire comme marque de topicalisation (l’anglais et le wolof en sont témoins, cf. Nougier 2002, Creissels 2006 : 114). C’est d’ailleurs ce que l’on trouve dans les dialectes occidentaux du basque moderne, cette fois-ci le verbe egin étant employé périphrastiquement : Peiok etxea saldu dio anaiari (structure non marquée) vs Peiok etxea SALDU egin dio anaiari (structure marquée).
6. Conclusion
19 La propagation du participe au sein des périphrases à auxiliaires *edin et *ezan coïncide avec la généralisation de l’emploi de la périphrase transitive [participe + egin]. Au fur et à mesure que cette dernière s’est propagée, le participe a remplacé la racine verbale au sein de la périphrase à auxiliaire *edin en Biscaye, et au sein des périphrases à auxiliaires *edin et *ezan en Guipúzcoa et Alava. Pour terminer, nous voudrions insister sur le fait que plutôt qu’un simple changement d’auxiliaire, les dialectes occidentaux et centraux ont connu un changement de périphrase [racine verbale + *ezan] > [participe + egin]. Cette recherche ne fait qu’ajouter une périphrase de plus – [participe + egin]–à la longue liste des périphrases verbales dont dispose la langue basque.
BIBLIOGRAPHIE
Agud, M., & Mitxelena, K., [1958], 1998, Dictionarium linguae cantabricae (1562), Araberaren lekukoak, H. Knörr & K. Zuazo (éds.), Vitoria-Gasteiz : Euskal Azterlan Bilduma, 201-334.
Akesolo, L. 1982, « Amaseigarren mendeko euskerazko Miserere bat », Karmel 166, 37-47.
Lapurdum, 13 | 2009 306
Altuna, F., 1995, « Acto contriciocoa eriotzaco orduracò : Garcia de Albeniz araiarraren araberazko eskuizkribua (1778), ASJU XXXIX : 1, 83-132.
______, 1998, « Garcia de Albeniz araiarraren eskuizkribua », Araberaren lekukoak, H. Knörr & K. Zuazo (arg.), Vitoria-Gasteiz : Euskal Azterlan Bilduma, 107-123.
Arejita, A. & Alberdi M., 1985, « Amiletaren dotrinea (XVII. mendea) », Euskeraren Iker-Atalak 3, 7-68.
Arriolabengoa, J., 1996, « Erdi Aroko Kanta ezezagunak Ibargüen-Cachopin kronikan (1570-1620) », ASJU, XXX-71-98.
Azkue, R.M., 1925-27, Morfología vasca, Euskera IV-VI.
______, 1932, Verbo guipuzcoano : apéndice de la Morfología vasca, Bilbao : Editorial Vasca.
______, 1935, “Evolución de la lengua vasca”, Euskera XVI, 1-2, 57-120.
Beriain, J., de, 1621, Tratado de como se ha de oyr missa : escrito en romance, y bascuence, lenguages de este Obispado de Pamplona, Iruñea-Pamplona.
Bonaparte, L.L., 1869, Le verbe basque en tableaux accompagné de notes grammaticales, selon les huits dialectes de l’euskara..., Londres : Strangeways & Walden.
Creissels, D., 2006, Syntaxe générale : une introduction typologique, Paris : Lavoisier.
Etxaide, J., 1984, “-(e)za aditzerroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar”, Euskera XXIX, 601-730.
Goikoetxea, J., 1998, “Olerkiak”, Araberaren lekukoak, H. Knörr & K. Zuazo (éds.), Vitoria-Gasteiz : Euskal Azterlan Bilduma, 511-516.
Irazusta 1739, Doctrina Christiana eguinzuana erdaraz : Aita Gaspar Astete Jesuitac. Ipinidu eusqueraz D. Juan de Irazuzta, Erretore Hernanialdecoac…
Irigoien, A., 1978, « Canción antigua de amor vizcaína », FLV 30, 453-459.
Kapanaga, M. Otxoa de, 1656 : Exposición breve de la doctrina christiana compuesta por el P. M. Geronimo de Ripalda de la compañia de Iesus.
Kardaberaz, A., 1744, Cristavaren bicitza, (Edition de B. Hidalgo).
Lafon, R., 1943, Le système du verbe basque au XVIème siècle. Bordeaux : Delmas.
______, 1999, Vasconiana Iker 11. Bilbao : Académie de la langue basque Euskaltzaindia.
Lakarra, J., 1983, « Acto para la Nochebuena, Texto y traducción », in ZZEE, Gabonetako ikuskizuna, Gasteiz, 75-126.
______, 1984, « Bertso Bizkaitarrak (1688), ASJU XVIII-2 (1984), 89-184.
______, 1985a, « -tu vs Ø Bizkaiera Zaharrean », Euskeraren Iker Atalak 3, 282-292.
______, 1985b « XVII. mendeko bulda bat bizkaieraz », in J. L. Melena (éd.), Symbolae L. Mitxelena, Gasteiz, 1045-1054.
______, 1986, « Bizkaiera zaharra euskalkien artean », ASJU 20 : 3, 639-682.
______, 1987, « Oikiako dotrina (1759) », ASJU XXI-2, 515-564.
______, 1996, Refranes y Sentencias (1596) : Ikerketak eta edizioa, Bilbao : Académie de la langue basque Euskaltzaindia.
Lazarraga, J., Perez de c. 1664, Eskuizkribua, Edition électronique d’Iñigo Landa.
Lapurdum, 13 | 2009 307
Mitxelena, K., 1954, « Textos vascos antiguos. Un catecismo vizcaíno del siglo XVII », BAP 10, 85-95.
______, 1955, « La doctrina christiana de Betolaza », BAP 11, 83-100.
______, [1964], 1990, Textos arcaicos vascos, ASJU XI, Donostia-San Sebastian, 5-201.
Mounole, C., 2006, “Quelques remarques à propos de l’histoire des périphrases basques’. Studies on Basque and Historical Linguistics in honor to R. L. Trask -Ikerketak Euskalaritzaz eta Hizkuntzalaritza Historikoaz. Larry Trasken Oroitzapenetan, J. A. Lakarra, J. I. Hualde (éds.), Suppléments d’ASJU 40. 1/2, 725-740.
Murugarren, L., 1984, « Una plática del Goyerri », ASJU XVIII- 2, 185-197.
Nouguier, S., 2002, Relations entre fonctions syntactiques et fonctions sémantiques en wolof, Thèse doctorale : Université Lumière Lyon 2.
Ondarra, F., 1984, “Zegamako Doctrina Christiana (1741), ASJU 18 :2, 3-62.
Otxoa Arin, J., de 1713 : Doctrina Christianaren explicacioa Villa Franca Guipuzcoaco onetan euscaraz itceguitendan moduan.
Ozaeta, A., 1992, « Arrasateko testu zahar bi », ASJU XXVI-3, 793-800.
Sarasola, I., [1983] 1990, « Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos », ASJU XI, Donostia- San Sebastian, 205-351.
Satrustegi, J.M., 1987, Euskal testu zaharrak, Euskararen lekukoak 13, Iruñea-Pamplona : Académie de la langue basque Euskaltzaindia.
Trask, R. L., 1997, The history of Basque. Londres, Routledge.
Urgell, B., 1986, « Egiaren kantaz : I. testua eta iruzkinak », ASJU XX-1, 75-149.
Urkijo, J., de, 1919, « Los refranes de Garibay », Donostia : Martin, Mena & Comp.
Zabala, J.M., 1848, El verbo regular vascongado del dialecto vizcaíno, Donostia.
Zuazo, K., 1998a, « Betolatzaren hizkeraz », Araberaren lekukoak, H. Knörr & K. Zuazo (arg.), Gasteiz : Euskal Azterlan Bilduma, 71-86.
______, 1998b, « Arabera », Araberaren lekukoak, H. Knörr & K. Zuazo (arg.), Gasteiz : Euskal Azterlan Bilduma, 125-189.
______, 2006, « Deba ibarreko euskara zaharra », Studies on Basque and Historical Linguistics in honor to R. L. Trask -Ikerketak Euskalaritzaz eta Hizkuntzalaritza Historikoaz. Larry Trasken Oroitzapenetan, J. A. Lakarra, J. I. Hualde (arg.), ASJU-ren gehigarriak40. 1/2, 1005-1029.
NOTES
1. En biscayen moderne on ne rencontre la racine verbale que dans quelques expressions fossilisées du type geldi bedi ondo, ken ortik, or konpon Mari Anton, alda, aida adi (Azkue 1924, 1935). 2. Contrairement à l’affirmation de Azkue (1935), la forme « correcte » du verbe principal doit donc être le participe, et non pas la racine verbale : « Por la flexión subjuntiva correspondiente a « para que nos libre » dice siempre Betolaza libradu gagizan y no libra gagizan que sería lo correcto… » (Azkue 1935: 72)
Lapurdum, 13 | 2009 308
RÉSUMÉS
Au cours de l’histoire des dialectes occidentaux et centraux, les périphrases composées de la racine verbale / ou du participe et des auxiliaires *edin, *ezan, egin ont subi un changement dans la forme de leur verbe principal. Les bascologues qui ont étudié cette modification (Azkue 1924, 1935, Lafon 1943, Lakarra 1985a) l’ont présentée comme la généralisation de l’emploi du participe au sein de ces trois périphrases. Cependant, les données des textes des 15, 16, 17 et 18ème siècles semblent montrer des tendances différentes selon les dialectes et, surtout, selon les auxiliaires. Les périphrases à auxiliaires *edin et *ezan ont généralisé l’emploi du participe à des époques différentes, et celle à auxiliaire egin, elle, semble toujours avoir principalement employé le participe comme verbe principal. Ces données nous font donc état de trois périphrases grammaticalisées à partir de deux structures différentes : (i) racine verbale + auxiliaire (périphrases à auxiliaires *edin et * ezan), (ii) participe + auxiliaire (périphrase à auxiliaire egin).
In the history of the occidental and central dialects of Basque, the verbal periphrases composed by the verbal stem / or the participle and the auxiliaries *edin, *ezan, egin have undergone a change in the form of their principal verb. Until now, the bascologists have presented this modification as the generalization of the use of the participle within these three periphrases. Anyway, the 15th, 16th, 17th and 18 th century texts’ data seem to show different tendencies depending on the auxiliaries and the periods. The periphrasis based on the auxiliaries *edin and *ezan have generalized the use of the participle at different times, and the egin auxiliary based one seems to have always principally employed the participle as its lexical verb. Thus, these data give us good evidence for proposing that these three periphrases appeared and grammaticalized on the base of two different structures : (i) verbal stem + auxiliary (periphrases with the auxiliaries *edin and *ezan), (ii) participle + auxiliary (periphrasis with the auxiliary egin).
INDEX
Thèmes : linguistique Keywords : analogy, diachronic evolution, participle, periphrastic construction, topicalisation., verbal stem Mots-clés : analogie, construction périphrastique, évolution diachronique, participe, racine verbale, topicalisation
AUTEUR
CÉLINE MOUNOLE
UPV/EHU – Bordeaux 3 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 309
Testuak mugimenduan. Iruzkin laburrak egungo euskal literatur lan zenbaitez
Mari Jose Olaziregi
1 Testua mugimenduan : aldaerak
2 Testuen aldaerak argitara emateko joera gero eta nabarmenagoa da euskal idazleen artean. Horixe izango dugu, besteak beste, hizpide ondorengo lerrootan : aldaera horien ezaugarriak eta joera honen oinarrian kausi dezakegun literatura kontzeptua. Aldaerez mintzo garenean, kasu honetan, egileek eurek literatur lan « beraren » berridazketa/laburtze/luzatze/moldatze… eragiketen ondorioz atontzen dituzten argitalpenei egiten diegu erreferentzia. Modu honetan, demagun, hasiera batean jendaurreko irakurketa baterako antolatutako testua, Bernardo Atxagaren Zeruak (1994), kasu, eleberri bilaka daiteke (ik. Zeru horiek, 1995) ; edo egunkari batean kaleratutako ipuin laburra ipuin luzeago baten oinarri (besteren artean, Iban Zalduaren kasuan gertatu izan den moduan) ; edo eleberri baten berralgitalpena dela-eta, egileak berak testua « birmoldatzea’ hauta dezake, jatorrizkoari hainbat aldaketa erantsiz (Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delakoren 2007ko birrargitalpenaz ari naiz). Baina hori bakarrik ez, idazle batek erabaki dezake lehenago argitara emandako hainbat testu sorkuntza lan berri, eta beraz, originalean txertatzea eta testu horiei irakurketa berri bat erastea, hau da, beste testu bilakatzea : Atxagaren Lekuak (2005) liburua horren adibide egokia dugu. Tartean geratuko litzaizkiguke, esate baterako, autoitzulpenak lekarzkigukeen hausnarketak. Hotxe daukagu, adibidez, Vladimir Nabokoven autoitzulpenen kasu esanguratsua, eta bere Lolita guztiek eman duten hizpidea. Autoitzulpen horietan, sorkuntza ahalegin desberdinak, egileak berak burutzen dituen berrirakurketak kausitzen ditugu.
3 Sorkuntza prozesua iharduera amaigabea dela oroitarazten digute autoitzulpen/ berridazketa/moldaketa horiek guztiek, eta horretaz hain justu, sorkuntza prozesuan, jarri ditu begiak 1970eko hamarkadaz geroztik Frantzia, Erresuma Batua, Italia edo Argentina bezalako herrialdeetan garatuz joan den Kritika Genetikoak. Idazketa prozesuaren azterketa du, beraz, kritika mota honek helburu, Harrera Estetikak
Lapurdum, 13 | 2009 310
irakurketa prozesua aztertzen duen moduan. Bi hurbilpen kontrajarri, baina biek ere Formalismoak eta Estrukturalismoak lehenesten zuten Testuaren gailentasuna auzitan jarri nahi dutenak.
4 Filologiak testua zehaztu, finkatu nahi badu, Genetikak testuaren beraren existentzia ukatzen du eta lanean ziharduen idazlearen istorio « sekretua » azaleratzen digu (Biasi, 2000 : 33). Istorio hori azaleratzeko, sorkuntza lanean bazter utzitakoaz arduratzen da genetika : zirriborroak1, lan eskemak, ezabapenak, dokumentazio lanak, proba zuzenketak.... hori guztia bilakatzen da aztergai, eta Institut des Textes et Manuscrits Modernes (ITEM) ezaguneko zuzendaria den Daniel Ferrer-ek esan bezala (2000 :16), detektibe baten lanarekin konpara genezake genetistaren iharduera : testuetako aztarna, zantzu, markak… aztertzen ditu eta azalpen bat ematen. Modu honetan jokatuz, Kritika Genetikoak dimentsio berri bat ematen dio testuari, denborarena. Testua etengabe bilatzen, sortzen den… zerbait izango litzateke, ekintza geldiezin baten ondorio behin behinekoa (Grésillon : 2000). Prozesua da, beraz, testuaren beraren mugimendua, axola zaiguna, eta mugimendu honek ez du helburu teleologikorik. Egile garaikide askok erakutsi dute testuaren ikuspuntu dinamiko hori, besteak beste, bere Finnegan’s Wakeri hastapenetan « Work in Progress » deitu zion James Joyce jaunak.
5 Joyce izan da, preseski, duela 35 urte sorturiko ikerketa genetikoek aztertutako egileetako bat, 1840tik gaur arteko beste egile kanoniko batzuen lanarekin batera (Balzac, Stendhal, Heine, Hugo, Flaubert, Joyce, Zola, Proust, Valéry, edo Sartre). Horien guztien dossier genetikoak bildu dituzte ikerlariek, hau da, sortzaile horien idazketa proiektuen lekukotasun multzoak. Halaxe definitzen du Poitierseko Unibertsitatean kokatuta dagoen « Archivos » sail ezaguneko zuzendari den Fernando Colla jaunak (2009), lekukotasun multzo gisara, genesi kontuetan barneratzen diren ikerlariek bildu beharreko materiala. Collaren eta nazioarteko hainbat adituren ekarpenak bilduko ditu aurten kaleratuko dugun En el taller del escritor (Arkotxa, A. & Lluch, J. & Olaziregi, M.J. (Ed.), 2010, UPV/EHU) liburuak. Ataletako batzuk 2005eko udan Aurelia Arkotxa irakasleak eta biok EHUren Donostiako Udako Ikastaroen barruan antolatu genuen ikastaroaren emaitza dira, besteak, nazioarteko aditu ezagunek egindako ekarpenak. Gurean, eta Espainia osoan oro har, dagoen hutsune nabarmena betetzera dator artitalpen hau, izan ere, Joana Pocheluk 2010n Atxagaren Soinujolearen semeaz (2003) aurkeztuko duen doktorego tesia kenduta, edo Mikel Aierbek 2007an EHUn DEArako egin zuen Kritika Genetikoa eta idazketa-prozesuaren berreraiketa lana kenduta, norabide honek ez baitu jarraitzaile gehiegirik izan gurean.
6 Eskuizkribuak denbora untzi….
7 Gurean egilerik bada bere testuen etengabeko berridazketa edo bermoldatze eragiketetan murgilduta ibili dena, idazle hori, ezbairik gabe, Bernardo Atxaga da. 1997an doktorego tesia aurkeztu nuenean, besteren artean, Obabakoak (1988) liburuan hain ugariak diren ipuinen berridazketekin egin nuen topo. Atxagaren beraren baieztapenok zinez dira esanguratsuak : Ba, nik ere, batzuetan nahita eta beste batzuetan nahi gabe, nire karpetak, nire izkribuak, denbora untzi bihurtu nahi izan ditut. Zer esan nahi du honek praktikan ? Ba, honek esan nahi du orain dela hamar urte egindako ipuin bat berritu egin zela eta hola aldatuz joan dela azkenean kaleratua izan dan arte. Hor badago esate baterako, liburuan, Obabakoak delako horretan « Klaus Hahn » izeneko ipui bat (…) azkenean liburuan atera dena, ba, izango da, seguru asko, seguru asko, ipuin horrek izan duen hamabigarren bersioa edo horrela, ezta ?. (Atxaga, B., « Obabakoaken gainean », Enseiucarrean 5, 1990, 11-31. Letra etzanak gureak dira).
Lapurdum, 13 | 2009 311
8 « Klaus Hahn » ipuinaren kasua aipatzen zuen Bernardok, baina Obabakoakeko beste hainbat ipuin ere aipa zitzakeen, hala nola : a) 1978ko « Francisco Javier » (21, Donostia, Hordago, 305-312), izen berarekin Obabakoak liburuan azaltzen dena (OBB2 :23-40) b) 1978ko « Ipuin bat bost minututan izkribatzeko » (Pott bandaren braga 2 ; gero, « Algunas reglas prácticas para escribir un cuento en sólo cinco minutos », 23, Donostia, Hordago, 23-27). Izen berarekin, OBB :285-288. c) 1980ko « Margarete : Schewester Sturmischer Schvermet (Margarete : atsekabe trumoitsuzko arreba) » in Pott Tropikala, 57-58 ; berrargitaratua : « Drink Dr. Pepper », Donostiako Hiria I, Donostia, Haramburu Editor, 1983, 19-26. Birmoldatua : « Margarete, Heinrich « , OBB :313-322. d) 1982ko Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena (Donostia, Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala). OBB : 9-22. XII. e) 1982ko « Post tenebras spero lucem » (Jakin 25, Urria-Abendua, 104-116.) OBB : 41-67. f) 1983ko « Epilogoa, sasoi zaharrak gogoan » (in Joseba Sarrionaindia, Narrazioak, Donostia, Elkar, 135-141.) Birmoldatua : « Ni Jean Baptiste Hargous », OBB : 323-328. g) 1984ko « Gauero aterako nintzateke pasiatzera (II) Marie-ren azalpena » (in Donostiako Hiria III, Donostia, Haramburu Editorea, 7-15.) Birmoldatua : »Gauero aterako nintzateke pasiatzera. I. Margarethe-ren azalpena. II-Marie-ren azalpena » (Arbola 0, 1986ko Abuztua, 12-14). OBB : 117-121. h) 1985ko « Wei lie deshang » (Plazara 1, 27-28). OBB : 371-381. i) 1986ko « Ipuia Zumeta lagunarentzat » (Pamiela 12, 37). Birmoldatua : « Hans Menscher », OBB : 279-284.
9 Berez, aldaketa gehiago ala gutxiago dituzten ipuin « berrituok » (dela izenburuari dagozkionak, dela estrategia narratiboei dagozkienak, hala nola, maila narratibo bikoizketak, narratzaile ala denbora aldaketak…ik. Olaziregi : 1998) liburu berri batean itsasten ditu Atxagak, egitura eta irakurketa maila zinez konplexuak dituen liburuan gainera. Gogoratu, bestela, Obabakoakeko paratestuan, aurkibidearen oinoharrean, egile inplizituak ematen zigun irakurketarako aholkua. Ezin esan, ipuinek jasandako aldaketak gora-behera, testu « beren » aurrean gaudenik. Pierre Menard ezaguna parafraseatuz, bere testuak « berregiten » diharduen Atxaga honek horixe iradokitzen baitigu : iraganeko testuak eta oraingoak ez direla berdinak, denbora ez dela alferrik pasa, eta berak « denbora untzi » deritzen horietan, irakurle eta irakurketa berriak antzematen ditugula.
10 Atxagaren beste adibide ezagun bat aipatzekotan, gogora dezagun, 1990eko « Plajiatzekoarekiko alfabetoa », gerora, Groenlandiako lezioa (1998) izeneko liburuan« Lezio ttiki bat plajioari buruz »bihurtzen dena. Zehar aldizkariaren 7., 8., 9., 10. eta 11. zenbakietan eman zen argitara lehenengoa, 1990eko azaro-abendutik 1991ko uztail-abuztura. Testuaren luzera bera da atentzioa deitzen duen lehenengo alderdia, 1990ekoa gerora argitaratuko zenaren bikoitza baita : « Fichte » filosofoari dagokion atala barneratzen du, 1998koak ez bezala. Horretaz gain, paratestuari berari begiratu besterik ez dago jatorrizko « alfabetoa » « lezio » bihurtu zaigula ikusteko, Groenlandiako lezioa liburuak duen jite ironikoa, jostaria... azpimarratze aldera. Desberdintasunekin jarraituz, derragun askozaz ere luze eta garatuagoak, deskribatzaileagoak direla jatorrizkoan « Génie » eta « Charles Emmanuel Nodier » deritzoten atalak, adibide eta erreferentzia ugariz hornituta zeudela, eta bertan tartekatzen ziren aipuak jatorrizko hizkuntzetan (frantsesa, ingelesa, gaztelania)
Lapurdum, 13 | 2009 312
zetozela. 1998ko aldakian, berriz, aipu gehienak itzuli egin dira euskarara, eta asko arindu da testua, tonu eta egituraketa « literarioagoa » emanez. Oro har, adjektibo kalifikatzaileak dira « lehundu » direnak eta, esate baterako, Musset ez da dagoeneko idazle tranposo gisara aurkezten. Nodier, ostera, « iraultzaile » izatetik, « errebelde » izatera pasa da 1998ko aldakian. Beste aldaketa batzuk, « politikoki zuzenagoak » bihurtzen dute testua eta, hala, artista ez oso serioez hitz egin nahi denean, jatorrizkoan zeuden « andaluziako abeslari folklorikoak » baztertu eta « modako ileapaintzaileak » aipatzen dira 1998koan. Azkenik, derragun jatorrizkoan Ciceroni egozten zitzaion poema bat Marciali egozten zaiola azkenekoan.
11 Interesgarria da, halaber, 1976an lehenengo aldiz argitara eman zen Ziutateaz eleberriaren kasua. Orain artean hiru argitalpen izan ditu (1976an, Kriselun ; 1986an eta 2008an, Ereinen). Deserrotuen hiri distopiko batean kokatzen da eleberria, Ziutatea izenda genezakeenean. Eta hasieratik du 1976ko testuak zinez taxuera esperimentala : bi liburukien azaletan Meltxor Sarasketaren argazkiak datoz, « K » erraldoiak irudikatzen dituzten argazkiak erakutsiz. Jarraian, egile inplizituaren ohar eta epilogoekin egiten du topo irakurleak. Testu abangoardista honetan, zenbakirik gabeko atalek, irakurleari egiten zaizkion gonbiteek, esku artean duguna « gauzatzea » guri dagokigula iradokitzen zaigu etengabe. Bigarren argitalpenean gehitu zen J.M. Iturralderen hitzaurreak liburuaren testuinguru historiko-soziala eskaini zigun, baina hori bakarrik ez, 1986an geunden eta dagoeneko pasata zeuden geurean esperimentalismo eta abangoardien garaiak : irakurketa « erraztu » nahi zitzaion irakurleari eta horretarako, adibidez, liburuen atal desberdinei izenburuak jarri zitzaizkien. Esandakoaz gain, Mikel Ayerbek bere artikuluan ongi adierazi duen modura (ik. Ayerbe : 2006), azaleko ilustrazioaren aldaketa gogoratu beharko genuke. Izan ere, bigarren ediziorako, Arnold Böcklinen Hildakoen irlaren ilustrazioa hautatu baitzen, zinez hautapen esanguratsua ilustrazioak aurkezten dizkigun Caronte eta ikaroak kontuan hartzen baditugu3.
12 Aurreko ataletan, Atxagaren testuen aldakiak izan ditugu hizpide, guztiak argitara emandakoak, hau da, berridazketa edo birmoldaketez aritu garela esan genezake. Baina lehenago esan bezala, dossier genetikoetan testuen zirriborro, zuzenketa, informazio bilketa… hau da, sorkuntza prozesuak bere gain hartzen duen guztia bilakatzen da aztergai, eta kritikariek « Génétique avant-textuelle » deritzotenaren barnean aztertzen. Mota honetako testu bat izango dugu jarraian aztergai, Bi anai (1985) eleberriaren zirriborrotzat har genezakeena eta egileak berak « azken aurreko erredakzioa » izendatu zuena. KM Kulturunean topatu dugu, Xabier Leteren artxibategian, eta C-517/ F-6 kodearekin kausi daiteke KMko Fondo Gordeetan. Karpeta batean dator, luzeran, 32 zentrimetroko 47 orriz osatutako dokumentua, originalaren fotokopia. Xabier Leteren beraren ohar batzuk datoz lehenengo orrian, Atxagak « azkenaurreko bertsio » gisara igorri ziola esanez eta zirriborro honen balorazio bat eginez : Letek dio zinez dela desberdina gerora argitara eman zen testua eta berari, Leteri, bertsio hau gogokoago egiten zitzaiola.
13 Azterkizun dugun zirriborroak, 1984ko uztailaren 14ko data darama, Bi anai argitaratu baino hilabete batzuk lehenagokoa (1985ko udaberrian eman zen argitara nobela). Makinaz idatzitako izkribua da, eta zuzenketatxo batzuk ditu eskuz eginak, gramatikalak ia denak. Bistan da esku artean dugun izkribu hau ez dela, segur aski, « azken aurreko » zirriborroa, aldaketa itzelak baititu gerora argitara eman zen testuarekin, aldaketak bai istorioari berari dagozkionak, baita paratestu eta konta
Lapurdum, 13 | 2009 313
teknikei dagozkienak ere. Ondoko taula honetan laburbildu ditugu aldaketarik aipagarrienak :
14 Lehenagoko lan batean, fabula moral modernotzat hartu genuen Bi anai eleberria (ik. Olaziregi : 2005), eta zinez esan genezake egileak 1984ko zirriborrotik 1985era sartzen dituen aldaketak interpretazio hori ahalbidetzen dutela, eleberriko kontalariak animalia izatea alde horretatik baitoa. Gainera, nabarmenagoa da argitara emandako testuan Obabako giro moral hertsiak bi anaien bizimoduan ezartzen duen kontrola : aitaren (30) eta apaizaren (80) ahotan « zerrikeria » hitzak jartzen dira, adibidez, Danielen balizko ekintza arau-apurtzaileak definitzeko orduan, eta dudarik ez dago, apaizaren irudi eta protagonismoa esanguratsuagoa dela argitaratutako testuan berak iradokitzen baitu, azken batean, Danielek « lotuta » egon beharko zukeela (80).
15 Edonola ere, ez dira hauek Bi anai eleberriak izan dituen berridazte edo aldaki bakarrak. 1988rako 20.000 ale salduak zituen euskal literaturako best seller hau gaztelaniara « itzuli » zuen egileak berak, eta epilogoa eta hainbat aldaketa erantsi zizkion 1995eko bere Dos hermanosi4. Eleberri honek bere ibilbidean izan duen garrantzia azpimarratu nahi izan zigun asteasuarrak, eleberriko bi osagai, Obaba geografia imaginarioaren erabilera eta Mintzoaren barne ahotsarena nabarmenduz. Guretzako deigarriena, berriro ere, testuak « denbora untzi » direlako iradokizuna da. Atxagak berak dioenez, Dos Hermanos, jatorrizko testua gehi « egilearen bizitzako 11 urte » (157) da. Denbora ez baita alferrik pasatzen, eta alferrikakoa baita, berriro ere Pierre Menard lagun, testu « bera » berriro idazten ahalegintzea.
Lapurdum, 13 | 2009 314
BIBLIOGRAPHIE
Ayerbe, Mikel, 2006, « Ziutateaz-eko hiria », Lapurdum 2006-XI, 49-57.
_____, 2007, Kritika genetikoa eta idazketa-prozesuaren berreraiketa, EHU, DEArako egindako ikerlana, argitaragabea.
Biasi, Pierre Marc de, 1996, « La critique génétique » in Bergez, D. et al, Introduction aux Méthodes critiques pour l´analyse littéraire, Dunod, Paris, 6-39.
_____, 2000, « Qu´est-ce qu´un brouillon ? Le cas Flaubert : essai de typologie fonctionnelle des documents de genèse », in Contat, M. & Ferrer, D. , 2000, op cit., 31-60.
Contat, Michel & Ferrer, Daniel (Zuz.), 2000, Pourquoi la critique génétique ?. Méthodes, théories, CNRS, Paris.
Grésillon, Almuth, 1992, « Ralentir : Travaux », Genesis 1, 1992, 9-32.
_____, 2000, « La critique génétique à l´oeuvre. Étude d´un dossier génétique : « Vivre encore » de Jules Supervielle », in Contat, M. & Ferrer, D. , 2000, op cit., 61-94.
Olaziregi, Mari Jose, 1998, Bernardo Atxagaren irakurlea, Donostia, Erein.
______, 2005, Waking the Hegdeghog. The Literary Universe of Bernardo Atxaga, Reno, Center for Basque Studies-University of Nevada, Reno.
NOTES
1. P.M. de Biasi (2000 : 33) « Zirriborroek lanean ziharduen idazlearen egunez-eguneko istorio logiko, psikoafektibo eta fenomenologikoa kontatzen digute, istorio sekretu bat, biografia literarioetan azaltzen ez dena, eta egileaz jakin behar dugun esentzialena biltzen duena. (...) ». Zirriborroei esker, testuen gaineko irakurketa eta hipotesiak bideragarriak diren jakin ahal dugu kritikariok. 2. OBB laburdurarekin, Obabakoaken lenehengo edizioari, hau da, 1988an Ereinen argitaratu zenari egiten diogu erreferentzia. 3. Mikel Ayerbek 2007an burututako Ziutateazen lehenengo bi edizioen alderaketa irakurtzea gomendatzen dut (ik. Ayerbe : 2007). Bertan, aldaketa esanguratsuenen azalpena egiten du eta Ziutateaz/Etiopia arteko antzekotasunak aipatzen ditu. Egunero hasten delakoren edizio desberdinen konparaketa ere egiten da Ayerberen lan berean, bereziki, 2007an argitaratutakoak aurrekoekin dituen aldeak komentatzen dira. Saizarbitoriaren hitzaurre autografikoa duen azken argitalpen hau « birmoldaketa » gisara izendatzen du egileak berak, lan neketsu eta aspergarri baten ondorio gisara. Helburua : jatorrizkoak zituen zenbait « akats » zuzentzea (dela akats lexikoak, dela edukizkoak, forzepsaren aipu ezaguna bezala). Ayerbek iradokitzen duen bezala, eleberriaren « entziklopedia » gaurko irakurleengana hurbiltzen ahalegintzen da Saizarbitoria, eta hala, erreferentzia literarioak, edo filmikoak, eguneratzen (Sacha Distel-en ordez, Marlon Brandorekin egiten dugu topo, adibidez). Baina hori bakarrik ez, bigarren pertsonan zeuden pasarteak hirugarrenean jartzen dira, eta bosgarren ataletik aurrera paragrafo osoak berridazten. Gainera, hainbat ataletan jatorrizkoak zuen dramatikotasuna, hala nola, abortoaren eskenan, leundu egiten da, eta zenbait espresio ere neutroagoak bilakatzen (adibide ezagun bat aipatzearren, derragun Gisele « bonboi bat » izatetik, « ezin politagoa » izatera pasatzen dela).
Lapurdum, 13 | 2009 315
4. Besteak beste, kontalari berri bat, izarra, bi atal gehiago, atalen izenburuak, eta paragrafo osoak zenbait pertsonaiaren, hala nola, Carmenen, marltzurkeria nabarmenduz.
RÉSUMÉS
Prozesu amaigabe gisara ulertzen du Kritika Genetikoak idazkuntza, eta horren berri ematen kritikariek bazter uzten zituzten zirriborro, aldaketa, zuzenketa, edo proba zuzenketak kontuan hartuz. Kritika Genetikoari buruzko ohar batzuen ondoren, euskal literatur sisteman norabide kritiko honek eman dituen emaitza apurrak aipatzen dira artikuluan. Testuaren etengabeko mugimendua, idazlea egiten eta berregitzen doan irakurketa, hori guztia iradokitzen du ikuspuntu genetikoz egindako azterketak. Artikulu honetan testu beraren aldaerek euskal literaturan izan duten ugaltzeaz hitz egiten da, eta guztiaren osagarri, bere testuak « denbora untzi » bihurtu dituen Bernardo Atxagaren hainbat lan aipatzen dira eta laburki iruzkintzen.
Genetic Criticism considers the act of writing as an endless process, and analyzes all the material that critics have traditionally left aside when interpreting literary pieces. In this way, texts like drafts, editorial proofs, etc. have become the focus of genetic critics. This article reflects on the contribution that Genetic Criticism has made to the analysis of contemporary Basque literary texts. A Genetic approach sees the text in perpetual movement, and the writer in a continuous process of reading and rereading his literary work. We finish the article with some remarks on Bernardo Atxaga, a writer who has converted his literary works in « recipients of time », and who has published many versions of the same texts.
INDEX
Thèmes : littérature Mots-clés : Atxaga Bernardo (1951-), critique génétique, critique littéraire, génétique des textes, littérature basque Keywords : Atxaga Bernardo (1951-), basque literature, genetic criticism, literary criticism motscleseu Atxaga Bernardo (1951-), euskal literartura, kritika genetikoa, literatur kritika
AUTEUR
MARI JOSE OLAZIREGI
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 316
Aldakiak eta aldaerak : Atxagaren Obabako amerikanoa
Joana Pochelu
1 Bernardo Atxagaren Soinujolearen Semea eleberrian (Pamiela, 2003) narrazio bat bada Obabako lehen amerikanoa deitua. Narrazio horrek eleberrian berean aldaki bat badu, eta aldaki horrek beste bertsio bat, idazlearen lan tapuskritoetan1 aurkitzen dena. Kontaera honi esker, testu baten aldaki desberdinak MEDITE programa informatikoarekin nola trata daitezkeen ikusiko dugu, eta ondotik tresna hori gure narrazioari aplikatuko dugu bere idazketa prozesuaren ikertzeko.
Amerikanoaren hiru aldaki
2 Interesatzen gaituen testuaren hiru aldakiek pertsonaia nagusi bera dute ardatz : amerikanoa. Hiru aurpegi desberdin erakusten ditu, bi fikzioan eta beste bat errealitatean kokatuak. Lopez de Aranak argitaratu zuen artikulu batean2 « Atxagaren Soinujolearen semea eleberriko don Pedro pertsonaiak, Obabako amerikanoak, Arabako Foru Aldundiko diputatu errepublikazale izandako Pedro Salinasen bizitzan du[ela] oinarria » adierazten zuen. Gomez Calvo-k ere artikulu bat3 idatzi zuen amerikanoaren bizia aipatuz, honen memorio argitaragabeetan oinarrituz. Soinujolearen semean beraz, Atxagak Pedro Salinas Arregui, fikziozko pertsonai bilakarazi du bere narratzailearen (David) bitartez eta don Pedro izena eman dio.
3 Hirugarren aurpegia, hau ere fikziozkoa, amerikanoaren pertsonaiak idatzi aldakian agertzen da, baina aitzinekoaren gertakari bera da kontatua, lehen bertsioa bigarrenaren berridazketa baita. Davidek bere egunkarian dio : Obabako lehen amerikanoaren idazkia nahi nuen, baina benetakoa, don Pedro Galarretak, nire osaba Juani oparitutako eskuizkributik kopiatu nuena. […] Ipuinak oinarri bat zue[n], Obabako lehen amerikanoak berak idatzitako orri sorta bat, zeinetan fusilatu nahi izan zuteneko gaua kontatzen zuen. […].4
4 Daviden ustez « errealitatean, gauzak askozaz ere modu tristeagoan gertatu ziren ». Bere pentsamendua zehazten du, « errealitatea tristea dela, eta liburuek, baita gogorrenek ere, edertu egiten dutela »5 gehituz.
Lapurdum, 13 | 2009 317
Errealitatea eta fikzioaren mugan dabil hemen Atxaga. Mari Jose Olaziregik Soinujolearen semea-ri buruzko artikulu batean6 zion bezala, Obabako lehen amerikanoa- ren aldakiak « literaturaren funtzioa bera hizpide duten narrazioak » zirela : Soinujolearen semeak gertakari beraren bi aldaki eskaintzen dizkigu, literaturak errealitatearekin duen harremanaren inguruko hausnarketa metaliterario bat burutzeko : « errealitatea tristea da eta literaturak edertu egiten du ». Finean, Literatura eta Historia interpretazio bat eskaintzen duten diskurtso narratiboak besterik ez direla ohartarazi nahi digu narratzaileak.7
5 Pertsonaiaren hiru begitarteez gain, beste aldaki mota bat ere badugu Don Pedro Galarretak 1936ko abuztuaren 15ean gertatutakoa kontatzen du deitua den bigarren aldakiarentzat. Aitzin-testuaren eremuan kokatzen da, fikziozko aldakiaren bariantea da, eta aldi berean bere genesia. Ordenagailuz idatzitako testu egoeran aurkitzen da, baina honen sorrera aztertu baino lehen, aitzin-testu informatizatuak nola trata daitezkeen ikusiko dugu.
MEDITE
6 Dosier genetiko bat muntatu dugu amerikanoaren bi bertsio desberdinetaz osatua, baina Don Pedro Galarretak 1936ko abuztuaren 15ean gertatutakoa kontatzen du aitzin- testuari gara interesatuko hemen. Narrazioaren aitzin-testua ordenagailuz idatzitako testu egoeran dugu, ez da beraz usaian idazleen idazketa prozesua aztertzen delarik bezala eskuizkribu moduan azaltzen, baina tapuskrito gisa. Baina ordenagailuan idatzirik ere, obra batek jatorri bat badu, genesia bat ezagutu du. Eta eskuz idazten duten ala zuten idazleek eta ordenagailuan idazten dutenek, berdin- berdin dokumentu mota desberdinak produzitu ditzakete, hala nola nota soilak, kapitulu bat, testu bukatuxe bat, bertsio desberdinak... Desberdintasun bakarra : ukanik ere, tapuskritoek ez dutela egoera desberdinak ikusten uzten. Beti ere, teknologia berriek aitzinkada lasterra ezagutzen dute. Eta beraz idazketa eta euskarri ohiturak aldatzen badira, haien erabiltzeko eta aztertzeko tresnak ere berehala (edo kasik berehala) agertzen dira. Filologoak laguntzeko xedez, eta genesiaren interpretaketaren errexteko, MEDITE (Machine d’Etude Diachronique et Interprétative du Travail de l’Ecrivain)8 asmatua izan da. Hain zuzen ere, programa horrek lanaren aitzin-urratsa egiten du, testu baten bi bertsioren artean zer pasatzen den argiki adieraziz bere interfazeari esker. Programak automatikoki kenketak, gehiketak, aldaketak eta mugimendu guziak bereizten ditu. Lana errexten eta denbora irabazten da MEDITE-i esker. Gainera, aldaketa guztiak sistematikoki eta zehazki taula batean idatzirik agertzen dira.
7 Emaitza horren ukaiteko, MEDITE programan testu baten bertsio desberdinak sartu behar dira, (Microsoft Office-eko « Bloc-notes » formatuan) eta gero « exécuter MEDITE » botoia sakatu.9 Hor, programaren aplikazioa agertzen zaigu, bi bertsioen arteko aldaketa guziekin. Taularen azpikaldean lau leiho desberdin ikusten dira : alde batetik, leienda batek hiru kolore erakusten ditu (erabiltzaileak bere gustura hautatzen ahal dituenak). Gure kasuan, berdeak gehiketak adierazten ditu, gorriak kenketak, eta ubelak ordezketak – toki aldaketak azpimarratze batekin markatuak direlarik. Beste leiho batek, transformatze guzien zerrenda agerian jartzen du, hirugarren leiho batek ikerleari komentarioen idazteko parada uzten diolarik.10 Hona hemen gure aitzin- testua eta testua osoki sartu eta, MEDITE-ek erakustera ematen diguna :
Lapurdum, 13 | 2009 318
Lapurdum, 13 | 2009 319
Lapurdum, 13 | 2009 320
8 Programa honi esker, kantitate handiko piezak trata daitezke. Zenbaitetan, begi hutsez ikusiko ez genuen detaile garrantzitsu batez ohartzeko parada eman dezake. Bestalde, idazlanari buruz estatistikak egiteko, autoreak egiten dituen aldaketa moten karakterizatzeko etab, posibilitatea ematen du.11 Lan hori egin eta, ikerlariari idazketa prozesuaren interpretatzea « baizik » ez zaio gelditzen.
Narrazioaren genesia
9 Gaineko bost taulek erakusten digute argitaratu testua eta honen aitzin-testuaren artean gertatu den guzia. Ikus daitekeen bezala, azken erabakiak ez dira oraindik hartuak, baina testua jadanik kasik « bukatua » da, kasik bere azken formaren itxura du. Halere, testuak aldaketa zenbait ezagutu ditu, forma aldetik bereziki.
10 Lehenbizikorik agertzen den aldaketa bat, narrazioaren denborarena da. Hau da, narrazioak galdegiten dituen arauen jarraikitzeko, lehen bertsioan agertzen zen aspektu ez burutua, orainaldiko aspektu burutu bihurtzen da. Ondorioz ere, aditz trinkoak, aditz perifrastiko bilakarazi behar izan ditu Atxagak. Honela, lehen aldakiko « ateratzen da », « atera da » aditzak ordezten du bigarrenean, « hasten naiz », « hasi naiz »-ek, edo « badator » aditz trinkoa, « etorri da » aditz perifrastikoak. Beste ordezketa batzu ere egin ditu idazleak, testua tonu aldetik egokiago gelditzeko. Esate baterako, « buru egiten zuena » « buruzagia » bihurtzen da, eta « bijilantzian » hitzaren ordez « guardian » ezarria da. Idazleari hiztegi militarra komenigarriagoa zitzaion gertakaria bere testuinguruan argiki finkatzeko, eta bi aldaketa hauek xede horrekin egin dituzke. Buruzagiak preseski, lehen bertsioan fusilatzeko tenorean, « beste bizkor horiei » dela adierazten du ; bigarren aldakian « beste askojakin horiei » delarik. Hiztegi peioratiboagoa nahiago izan du autoreak, aldi honetan ere, tonua istorioan iragaten denarekin bat etor zedin. Bestalde, don Pedro Galarreta aurkitzen den egoeraren ahulezia azpimarratzeko, aldaketak izan dira aitzin-testu eta testuaren artean. Lehen bertsioan, lasterka eskapatuta, erortzen da, eta « altxa gabe gelditzen [da] », bigarren bertsioan haatik, « lurrean etzanda gelditu [da] ». Aitzineko aldakian, pertsonaiak berak du erabakitzen
Lapurdum, 13 | 2009 321
altxa gabe egotea, badu oraindik botere bat ; baina lurrean etzanda denean, hor zaurgarriagoa agertzen da, ez da gehiago gertatzen denaren jabe. Kasu bera ikus daiteke beherago, « hozten naizen bezala » ordezkatzen duenean, « gorputza hoztearekin bezala » ezartzeko. Berriz ere gorputzaren mendretasuna markatu nahi du idazleak, pertsonaiak memento horretan bizi duen perila. Azkenik, Atxagak zuzenketa ortografiko eta gramatikoak egin ditu. Adibidez, izen batzuen idazkera aldatu du, hala nola « D. Maurizio » « don Mauricio » bihurtu da, eta « D. Bernardino » « don Bernardino ». Edo ere, ortografia faltak zuzendu ditu : « osto »- ri falta zitzaion « h »-a gehitua izan zitzako, « hilargi »-ari kendua, eta « sahietsa »-ri tokiz aldatua (saihetsa). Euskaltzaindiaren arauen arabera batuak onartzen duen forma ezarri du, « ttiki » izenlagunarentzat alegia, « txiki »-z ordezkatu du. Edo ere, ordinalari artikulua kendu dio, zenbaketa zerrenda batean zelako : « Aurrena D. Maurizio dago, gero D. Miguel, hirugarrena D. Bernardino, laugarrena ni. » Hots, « hirugarren » eta « laugarren » agertzen da bigarren bertsioan. Ordezketa arraro bat ere ikus daiteke bi barianteen artean. Arraro, ez baitakigu zein arrazoiengatik Galarretak artzainari lehenik « zilarrezko bost duro » eman nahi dizkion eta ondoko aldakian « lau duro zilar ». Zergatik kopuru aldaketa hori ? Funtsean bederen, ez du deus berririk ekartzen. Azkenik, peto ttipi bat aipatu behar dugu : gorago erran bezala, narrazio honetan amerikanoa don Pedro Galarreta deitzen da. Baina hiru amerikano desberdin horien artean, autorea galdu egiten da eta aitzin-testuan aldi batez « Salinas » izendatzen du. Baina testuan zuzendua da, eta berriz ere « Galarreta » deitzen da, narrazio horri doakion bezala.
11 Bi bertsioen arteko aldaketa guzi hauek argiki agertarazi ditu beraz MEDITE programak. Halere mugatuak gira euskarazko testuak konparatzeko mementoan, programa frantses hizkuntzarentzat parametratua izan baita. Esaterako, bertsio batetik bestera « egiten », « egin » bihurtzen delarik, -gin gehiketa bezala kontsideratua da eta ez ordezketa gisa. Gauza bera « uzten » eta « utzi »-rekin : « utzi » gehiketa moduan erakutsia da, ez aldaketa bat balitz bezala. Gero, « zilar », gehiketa eran emana da, alta « zilarrezko » ordezketa eran. Eta, « pentsatzen » kenketa bat da, « pentsatu » mugitze bat delarik. Segurki, frantsesez ere muga zenbait ditu programak, berria delako, genetikari eta informatikarien artean oraindik hobetzen ari baita, beraz ez da dena arras ponduan ; baina zinez interesgarri liteke euskal ikerketaren arloarentzat norbaitek euskararentzat parametra baleza...
12 Informatika gaur egungo gizartean sartua da, denen ohituretan finkatua da, ondorioz, literatura ikerketak – eta are gehiago euskal literaturarenak – ez du teknologia berri horien beldur ukan behar, alderantziz, treina martxan hartu behar du.
Lapurdum, 13 | 2009 322
BIBLIOGRAPHIE
Ganascia, Jean-Gabriel, Fenoglio, Irène, Lebrave, Jean-Louis, « Manuscrits, genèse et documents numérisés. EDITE : une étude informatisée du travail de l’écrivain », Revue Document numérique. Temps et documents, vol. 8, n° 4 (p. 91-110).
Gómez Calvo, Javier, « Historia de Galarreta : de la dictadura de Primo de Rivera a la guerra civil (1923-1939) », Sancho el Sabio, 27. zkia, 2007, 101-129. orr.
Lopez de Arana, Inaxio, « Galarretako amerikanoa », Berria, 2004-02-01.
Olaziregi, Mari-Jose, « Paradisua… hemen », Landázuri elkartea, 11-12-13. zenbakiak, 2005eko abendua.
Pochelu, Joana, « A propos de ma thèse. Où on parle (toujours) de génétique textuelle… », Lapurdum,XI, Baiona : IKER–UMR 5478, 2006, 305-309 orr.
NOTES
1. Ordenagailuko izkribuak. 2. I. Lopez de Arana, « Galarretako amerikanoa », Berria, 2004-02-01. 3. J. Gómez Calvo, « Historia de Galarreta : de la dictadura de Primo de Rivera a la guerra civil (1923-1939) », Sancho el Sabio, 27. zkia, 2007, 101-129. orr. 4. B. Atxaga, Soinujolearen semea, Iruñea : Pamiela, 2003, 460. orr. 5. Ibid., 465. orr. 6. M.J Olaziregi, « Paradisua… hemen », Landázuri elkartea, 11-12-13. zenbakiak, 2005eko abendua. http://www.landazuri.com/es/revista.asp (2009-01-28an ikusia). 7. Ibid. 8. J. G. Ganascia, I. Fenoglio, J-L. Lebrave, « Manuscrits, genèse et documents numérisés. EDITE : une étude informatisée du travail de l’écrivain », Revue Document numérique. Temps et documents, vol. 8, n° 4 (p. 91-110). 9. Dosier genetikoa eskuizkribuz osatua denean ere egin daiteke, baina bistan den bezala, lehenik testua ordenagailuan jo behar da. 10. Laugarren leihoak programaren parametro zenbait aldatzeko aukera ematen du. Ikus beherago. 11. Beste tresna informatiko batek ere (euskal literaturari lotua) lagun gaitzake tapuskritoetatik ateratzen ditugun estatistikak behin betiko testuarekin konparatzeko. Hau da, Interneten aurki daitekeen EPG (Ereduzko Prosa Gaur) programak hitz bat edo espresio bat zein tokitan, zenbat aldiz, eta zein testuingurutan agertzen den ikusteko aukera ematen du. Corpusean dauden testuen artean Soinujolearen semea aurkitzen da.
Lapurdum, 13 | 2009 323
RÉSUMÉS
Artikulu honetan, MEDITE programa informatikoaren aplikazio bat proposatzen dugu, Atxagaren Soinujolearen semean den testu baten bitartez : Obabako lehen amerikanoa. Errealitatean oinarri duen pertsonaia horrek, testuan berean bi aldaki erakusten ditu, eta beste bat bi horietarik baten aitzin-testuan. Azken hau tapuskritoa edo ordenagailuz idatzitako izkribu bat da, MEDITE-k bere aldakiarekin konparatuko duena, ondotik honen genesia azter dezagun.
In this paper we propose an application of the MEDITE software to a narration included inside The Accordionist’s Son (Bernardo Atxaga, 2003). The principal character presented in this narration, « the first American from Obaba », is based on reality and has two different versions in the text itself. One of these two versions has an avant-texte (a tapuscript)that we have analyzed thanks to MEDITE, comparing both versions and thus facilitating their genetic interpretation.
INDEX
Thèmes : littérature motscleseu aldakiak, MEDITE programa informatikoa, testuen genetika Keywords : MEDITE software, textual genetic, versions
AUTEUR
JOANA POCHELU
Michel de Montaigne Unibertsitatea - Bordeaux 3 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 324
Person restrictions in Basque intransitives
Milan Rezac
AUTHOR'S NOTE
Many thanks to P. Albizu, R. Etxepare, B. Fernández, M. Jouitteau, J. Manterola, J. Ormazabal, B. Oyharçabal for discussion, to M. Duguine for patience, and to the organizers of the Aldaketak, aldaerak, bariazioak meeting for the opportunity to talk and to listen. This work is partly funded by MEC grant FFI 2008-00240.
1. Two types of nor-nori verbs
1 Basque transitives are subject to the restriction that 1st/2nd person absolutive object agreement cannot co-occur with dative agreement (1). Since absolutives must agree in finite clauses, 1st/2nd person absolutives are banned here entirely. By contrast, dative agreement, while normally obligatory in most dialects, can be suspended in precisely this context, for many speakers.1 Bonet (1991) demonstrates that relevantly identical patterns are found cross-linguistically, as in French (2) and Spanish (3), and names the restriction the Person Case Constraint or PCC.
(1) a. Zuk poliziari ni eraman *n(a)iozu / %nauzu. (Artiagoitia 2000 : 405) b. Zuk poliziari haiek eraman dizkiozu.
F0 F0 F0 F0 F0 F0 F0 F0 (2) a. Vous la E1 luiF1 avez présenté E1 *à elleF1 . b. Vous me E1 *luiF1 avez présenté E1 à elleF1 .
F0 F0 F0 F0 F0 F0 (3) a. *E1 SeF1 la recomendaron E1 a élF1 b) Me E1 *leF1 recomendaron a él.
Lapurdum, 13 | 2009 325
2 Several syntactic approaches to the PCC build on the following common core : the dative blocks a syntactic dependency for [person], that is [person] Agree, between a DP and a functional head, say v or T. The blocking itself is proposed to arise because the dative is a locality intervener for [+person] Agree on the v-ABS/ACC path (Anagnostopoulou 2003), because it occupies [Spec, vP] and a spec-head configuration is needed for [person] Agree (Baker 2008), or because both the dative and the DP compete for [person] Agree with the same head to be licensed (Adger and Harbour 2007). Number agreement is unaffected, for example because the dative’s [number] is invisible or has been moved out of the v-DP path.
3 Applying the idea to Basque transitive clauses, under the Bobaljik-Laka approach to ergativity and the applicative analysis of the agreeing dative in Elordieta (2001), we see from (5) that the dative should block [+person] Agree between the absolutive assigner
vABS and its theme goal. The nonagreeing dative of (1)a should then originate below rather than above the theme, and we return to this later.
4 Albizu (1997) observes that some unaccusatives with an agreeing dative, that is the NOR- NORI agreement paradigm, also do not tolerate 1st/2nd person absolutives, while others do.2
(6) a. Ni Peruri hurbildu natzaio. [1 :ABS-3 :DAT] b. Pello Mireni baldarra iruditu zaio. [3 :DAT-3 :ABS] c. Mireni gozokiak gustatzen zaizkio. [3 :DAT-3 :ABS] d. */ ? ?Ni Mireni baldarra iruditu natzaio. [3 :DAT-1 :ABS] e. */ ? ?Ni Mireni gustatzen natzaio. [3 :DAT-1 :ABS] (Albizu 1997 : 21)
(7) a Ni Kepari etortzen / *gustatzen nako[3 :DAT-1 :ABS] b. Igandetan joaiten nako bisita baten egitera. [3 :DAT-1 :ABS] (MD, Hazparne)
5 Albizu proposes to relate this restriction to the PCC. Since the nor-nori agreement paradigm is otherwise identical for all the verbs above, the PCC cannot be construed as a problem with agreement morphology (Boeckx 2000), at least here (cf. section 2). Rezac (2008a) proposes that the distinction between verbs with and without 1/2 :nor- nori forms, like natzaio, is one between psych-verbs with a dative experiencer base- generated in an applicative structure above the theme, (8)a and motion verbs with a dative animate goal of motion originating in a prepositional structure below the theme, (8)b. At the level of the vP, the mutual configuration of v, dative, and absolutive in psych-verbs but not in motion verbs is as for applicative transitives, and so the PCC arises only in psych-verbs.
Lapurdum, 13 | 2009 326
6 Cross-linguistically, dative > absolutive/nominative unaccusatives do indeed seem to show the PCC if and only if the dative c-commands the absolutive/nominative at the
point where the latter Agrees with its Case licenser, vABS/TNOM. Icelandic furnishes a nice illustration, (9). ’Give’ can base-generate it arguments either as DAT > theme or as theme > DAT. The higher argument becomes the subject. Only in the DAT > theme configuration does the PCC arise :
(9) a. *Honum var/varst [VP gefinn thonum þú.]him.DAT was.3SG/2SG given.MSG you.NOM
b. Honum voru [VP gefnir thonum peningarnir.] him.DAT was.3PL given.MPL the.moneys.NOM
c. Þú varst [VP gefinn tþú honum.] you.NOM was.2SG given.MSG him.DAT (Schütze 1997)
7 Within Basque, various prominence diagnostics bear out the hypothesis that psych- verbs but not motion verbs base-generate the dative above the theme, though for both, the theme ends up satisfying the EPP as the ’true subject’ in obligatory control. Among the diagnostics differentiating DAT > theme from theme > ABS configurations is bere buru binding in (10).
(10) aKepari bere burua / *Kepa bere burari gustatzen zakob. *Kepari bere burua jiten zako (ispiluan). (Rezac 2008a) c. Miren bere buruarimintzatu zaio. (Elordieta 2001)
8 Below, this proposal is explored further. First, we look at a superficially similar but perhaps profoundly different phenomenon, the total absence of 1/2 :NOR-NORI forms in many varieties. Next, NOR-NORI structures other than psych and motions verbs are set against the above proposal, some integrating well, others more intransigent. Last is addressed a fundamental tension between analysing hurbiltzen natzaio as using a nonapplicative dative and its apparently applicative agreement morphology.
2. Syntactic to morphological gaps
9 This article is concerned with varieties allowing some natzaio type forms, and explaining the contrast between different NOR-NORI constructions therein. Albizu (1997) notes that western Bizkaian fails to allow any 1/2 :NOR-NORI combinations :
(11) a. *Juntau nintzaken. b.Pello Mireni juntau jako. I approached them. Pello approached to Miren (Albizu 1997)
10 This absence has been explicitly noted for many varieties (cf. Holmer 1961 : 81).3 It holds of coastal Bizkaian (Basauri, Lekeitio, Ondarroa, but see for Bermeo below), proceeds south and east to the interior (Forua, Ermua, Antzuola ; Deba watershed varieties like
Lapurdum, 13 | 2009 327
Oñati, Mallabi, q.v. below ; Ermua and Eibar with exceptions heard among a more general absence), to the border with Gipuzkoa (Bergara, Arrasate, Otxandio, q.v. below), and its central Tolosa zone (Kepa Erdozia pc for Tolosa, Urtzi Etxebarria pc for Itsasondo ; the young people in Zaldibia, where adults retain the forms), and stretches to its northwest boundary (Pasaia, Oiartzun, Fernández 2004 and Julen Manterola pc for Hondarribia).4 As little as eighty years ago, these forms did exist more widely (Azkue 1923-5). Markina from that period reports both frequent use of forms like etorri nakisula, and the incipient loss of 1/2 :NOR-NORI forms in the allocutive conjugation, along with rarity and hesitation in less common tense-mood combinations. The forms still seem alive and well in much of Navarra and Iparralde (Ahetze, Maya, Zuberoa, Erronkari ; Maia Duguine pc for Hazparne ; Etxarri-Aranaz in Ultzama, but in Ultzama itself they are lost save for outliers among old people), though some loss of certainty is sometimes reported (Beskoitze), beside graver absences (Aezkoa, Larresoro).
11 Albizu (1997) attributes the absence of natzaio-type forms in western Bizkaian to the PCC, and perhaps so. On the approach here, it would suffice to suppose that the applicative structure is the only one possible with all 1st/2nd person datives (cf. Jelinek 2000). However, there is reason to suspect a different cause. Many of the affected varieties do not lack all 1/2 :NOR-NORI forms. Rather, they present us with « spotty paradigms », as in Table 1, familiar from Irish agreement (Andrews 1990). In Basque varieties as in Irish ones, the extant forms range from a fairly complete paradigm with some arbitrary gaps (Zeberio, cf. Beskoitze above), to a mostly empty paradigm with some remnants (Arrasate, and radically Bergara ; Larresoro lies in between).
Table 1 : « Spotty » paradigms for NOR-3 :NORI (all lack gu/zu/zue in past)
12 Two corners of the NOR-NORI paradigm seem particularly resistant to the loss. First, sometimes 1/2 :NOR-NORI forms reappear in less common tense-mood combinations. Bermeo contrasts the lonely zuri natsu( ?) (natzaizu) of the present/past with conditional banakio, bazakioz, bagakioz, bazakioze ; same in Oñati. This may be an effect of the rare use of the conditional, triggering a more researched level. Second, as Table 1 shows, the imperative is often the last bastion of 1/2 :NOR-NORI forms. (Etor) akit, akigu, sakidas, sakigus, sakidxos (Otxandio) may be present when all else has been lost ; same in Mallabi and, beside only conditional forms, Oñati. Eventually, they also vanish : « Etorri hakitt hona esaldia jende dezentek darabil. Beste formak [e.g. hakixo] oso gutxi entzuten dira » (Bergara).5
13 Gaps of this type are familiar from the literature on Basque, particularly 1/2 :NORK-2/1 : NORI-NOR combinations (Fernández 2001, Rezac 2006, Arregi and Nevins 2006), as well as elsewhere : PL of French frire, 1/2SG, 2PL of Spanish abolir (Boyé and Hofherr 2010), French clitic clusters like lui y (Rezac 2010), or the past of forgo and the past participle of stride in English (Albright 2006). Their theoretical interpretation is as morphological
Lapurdum, 13 | 2009 328
absences, since they are syntactico-semantically arbitrary and vary without much reason across space and time. The syntactic PCC cannot be involved here. In turn, the PCC cannot be reduced to a generalisation of these morphological gaps, precisely because it is not about morphology, where hurbiltzen/gustatzen are otherwise indistinguishable.
14 The same dichotomy between the PCC banning otherwise extant combinations, and a more general ban on such combinations, seems to recur across French varieties for 1/2.ACC DAT clitic sequences such as nous lui, in (18), (46) and note 2. It may be that in both languages, there is a diachronic relationship between the PCC and the morphological gaps. Arbitrary gaps arise through the uncertainty of speakers about the proper morphology of a form in a maze of possibilities, so that ride -- ridden, glide -- glided, shine -- shone leave stride -- ? unclear, or through the active observation and obeisance to the absence of certain forms (Baerman et al 2010). The PCC removes a significant core of 1/2 :ABS/ACC/NOM+DAT agreement combinations. The rest of the inflectional system of Basque certainly leaves it opaque how to attach a dative onto naiz, and indeed a parade of oddities arises in the NOR-NORI domain in Basque varieties (e.g. Maya). Similarly, the French clitic system leaves it unclear how to order 1/2.ACC and DAT clitics. There may thus be a diachronic flow from syntactic to morphological gaps. This observation renders more difficult our task of disentangling the two.
3. The variety of NOR-NORI structures
15 The NOR-NORI agreement paradigm is not used only by psych and motion unaccusatives. Of the remaining NOR-NORI structures, some bear out well the expected correlation of ABS > DAT c-command and absence of the PCC : idiosyncratically NOR-NORI verbs like mintzatu ’speak’, be + adjective constructions, and aspectual periphrases. Others prove more difficult, for they have natzaio type forms despite being good candidates for DAT > ABS base-generation : verbs like agertu ’appear’, and especially reflexive detransitivisations. However, there are some promising possibilities for the latter type. I take each of these up in turn. For idiosyncratically NOR-NORI verbs like mintzatu, jarraiki, for fidatu, participation in this agreement paradigm seems arbitrary and subject to great variability (e.g. Deba p. 58). They are not subject to the PCC, (44)a, and have ABS > DAT c-command, (10)c. Be + adjective constructions that participate in the NOR-NORI paradigm are of the type zordun ’indebted’ / eskerdun ’grateful’ / nazkagarri ’disgusting’ / leial ’faithful’ / hurbil(ago) ’closer(er) / atsegin ’pleasant’ + izan / egon ’be’. They permit natzaio type forms, so that atsegin izan contrasts with the closely synonymous gustatu (Etxepare 2003b).
(12) Zordun bagatzaitza ere geure Iaungoikoari. (Axular)
(13) a. zu atsegin zatzaizkio vs. ? ?zu neri gustatzen zatzaizkit (Etxepare 2003b : 168) b. atsegin/*gustatzen nako. (MD)
16 These constructions are good candidates for ABS > DAT c-command, as in (14), on a raising analysis of be. Similar constructions in French, être redevable / fidèle + dative ,
Lapurdum, 13 | 2009 329
have long been analysed so (Kayne 1975). The dative is selected by the adjective, and may be pied-piped by its topicalisation, but as an unfocussed pronoun, it cliticizes to the matrix be.
(14) [BE [theme/subject-of-predication [AP ADJ DAT]]]
(15) a. [Azenor [lui est … [SCtAzenor [AP fidèle tlui]]]]
b. [AP Fidèle à son cheval], Azenor l’est certainement.
17 Transposed to Basque, the absolutive subject of Azenor leial zaio is base-generated above the dative argument of the adjective, and thus the dative is no obstacle for [person] Agree with it.6 Bere buru binding confirms the posited c-command.
(16) a. Neure buruari (ni) nazkagarri natzaio. (Ortiz de Urbina 1989 : 37) b. Kepa bere buruari / *Kepari bere burua zordun egoiten zako. (MD)
18 Some of these locutions might involve predicative nouns rather than adjectives, e.g. atsegin ’pleasure’ / zor ’debt’ + NOR-NORI izan = ’please’, ’be indebted to’, as well as + NOR- NORK izan ’like’, ’owe’. These nouns lack the obligatory determiner of arguments and are invisible to Case and agreement. Provided they can still be analysed as selecting a dative argument, the analysis is unchanged. For zor izan, Etxepare and Oyharçabal (2008b) present an example with a nonagreeing dative from the northeastern dialects, in which nonagreeing datives signal nonapplicative datives generated below the theme (discussed below) :
(17) a. Baina zuri ere zor natzaizu. (X. Lizardi, Ezkondu ezin ziteken mutila) b. Jakitatea zor da guzieri, baina lehenik gazteeri. (Etxepare and Oyharcabal 2008) Knowledge is due to everyone, but above all to young people.
19 The constructions invite the following question : what if the small clause of (14) were embedded under an ECM rather than a raising verb, (18) for French ? The structure should be immune to the PCC, because it contains ACC/ABS > DAT c-command at the point of v-theme Agree.7 Postal (1984) indeed reports that there are speakers who find the resulting clitic clusters good in (18), while not permitting them in ditransitives (cf. (46)). However, most speakers do not seem to accept them, perhaps because the prevalence of the PCC has led to a morphological gap, as discussed for natzaio type forms in section 2 (but cf. note 5). For Basque, a good candidate for ECM is the ’enveloping construction’ of Rebuschi (1983) : could (19)a be transformed to (19)b using such a form as naiozu for the blank ? It cannot, but again the reason is perhaps to be sought in the absence of naiozu in the Basque verb paradigm to spell out the syntax (cf. section 2). Such gaps must probably be invoked independently to explain the absence of forms like (salbatu) gaitut to translate Je nous ai sauvé d’une mort certaine fine in English and French (q.v. Rooryck 2006).8
Lapurdum, 13 | 2009 330
(18) Pierre nouslui croit [SCtnous [AP fidèle tlui]], nous autres communistes. (Postal 1984)
F0 (19) [SC ni [AP leial]] nauzu AE (ni) Kepari leial __
20 Similar in structure to the small clauses of the preceding constructions would seem to be progressive and other aspectual periphrases that use the NOR(-NORI) paradigm, (20)a (see Ortiz de Urbina 2003a for an overview). Generalizing Laka’s (2005) analysis of the progressive, ABS c-commands DAT in because the subject of the aspectual verb originates outside the infinitive containing the dative. It is then expected that there would be no PCC, (20).
(20) a. gauza baten eskatzen zatzaitzanean (Axular) b. Isis jainkoa … Harpokratesi bularra ematen ari zaiona. (EuskaraCorpusa.net) c. Aholkua Mikeli eman dagokio. « She is advising Mikel. » (Ortiz de Urbina 2003a) d. Bera zuri babak egiten hasi jatzu(*z). He began cooking the beans for you. (Arregi and Molina-Azaola 2006) e. Kantatzera noazu bertso bat edo beste. I am going to sing you one or two verses. (Ortiz de Urbina 2003a)
(21) [(ARI/EGON/IBILI/…) ABSi [INF PROi V-tzen/tu … DAT …]]
21 As Ortiz de Urbina (2003a) emphasizes, the nature of dative agreement in these constructions is not obvious. First, it occurs without restructuring for auxiliary selection, unlike in nahi-behar constructions (Ortiz de Urbina 2003b), so we have to posit a semi-clausal boundary transparent to agreement but not to auxiliary selection.9 However, recent research has turned up much agreement crossing even finite clauses, including in Basque (Artiagoitia 2001). Second, dative agreement in the progressive is optional even in dialects where dative agreement is otherwise obligatory. However, that seems attributable to the semi-clausal boundary. A direct parallel occurs in Icelandic, where obligatory nominative agreement becomes optional when an infinitival boundary intervenes (Sigurðsson 1996).
22 In view of these issues, Ortiz de Urbina suggests that the agreeing dative is introduced by the aspectual itself, comparing Zertan ari zaio « What is she doing to him ? » The proposal recalls Rouveret and Vergnaud’s (1980) analysis of benefactive datives in French causatives. The faire à causative does not permit the dative internal argument of an unergative to cliticize due to the Specified Subject Condition created by the causee. Thus in (22)a leur cannot be interpreted as the telephonee. However, the dative clitic itself is available with a benefactive reading here, and (22)b combines it with the in-situ dative argument of téléphoner. To account for these dative clitics in contexts where the arguments of the infinitive cannot cliticize, Rouveret and Vergnaud base-generate them in the matrix clause.
(22) a. Cela leur fera téléphoner leur fils. (leur = *argument of téléphoner, √benefactive) b. Nous lui avons fait parler Pierre à Marie pendant trois heures. (Rouveret and Vergnaud 1980)
Lapurdum, 13 | 2009 331
23 Generating the dative agreement controller of the aspectual outside the infinitive has consequences to address before preferring it to remote agreement with the infinitive’s dative. In (20), dative agreement reflects the argument of the infinitive, not an extra one, so the dative introduced by the auxiliary must relate to the argument of the infinitive by binding/coreference if it is not by remote agreement. Because of Condition C, the infinitive-internal dative must be pro linked to Harpokratesi projected by the aspectual auxiliary, not the other way around, just as in (22) the dative clitic must be disjoint from the dative argument of the infinitive. It should accordingly be possible for the aspectual to introduce a dative independent of the infinitive, again as in (22), for example Mireni aholkua bere lagunei ematen ari natzaio. These issues remain to be explored.
24 Even if we retain the analysis (21) for aspectual periphrases, the NOR-NORI aspectuals in them are not constrained by the PCC even in their lexical uses, and those do not so obviously involve ABS > DAT c-command : (23). Worse, (24)-(26) are 1/2 :NOR-NORI combinations with datives that resemble the psych-experiencers, possessors, and datives of interest that are often obligatorily applicative datives in Romance (Cuervo 2003) and Basque (Etxepare and Oyharçabal 2008ab, by obligatory agreement in the relevant dialects).
(23) galdez nagotzue « I am asking you. » (Axular < Ortiz de Urbina 2003a)
(24) zer dela-eta agertuko zatzaizkigu guri… ? (John 14 :22)
(25) Ni izango natzaio berari aita. (Uriarte, Biblia, Kings II 7 :14)
(26) Nori axola gatzaizkio ? Gure telebistari bost axola gatzaizkio. (Google)
25 I can only add the caveat that superficial meaning is a poor guide to structure, as similar theta-roles may be expressed through both applicative and prepositional datives, and in other ways : they seem to her – they strike her – iruditzen zaizkio ; bururatu zaio – it occurs to her – it dawns on her (– it hits her – she realizes) ; il les lui faut – ils lui manquent – faltatzen zaizkio – she needs them ; ils sont à elle -- ils lui appartiennent – elles les possède ; ella las olvidó – ella se olvidó de ellos -- ella se le olvidaron ; il lui incombe/convient de – il est à elle de. Pertinent are the prepositional datives with stative predicates identified in Etxepare and Oyharçabal (2008b), (27), recalling the last pair in this list.
(27) a. Guri da egiazko euskaldunak Euskal Herrian sor-araztea. It is to us to produce true Basques in the Basque country. b. Zure etorkizunari gomeni ez diren molde herrestarat… to the rude manners that are not convenient for your future (Etxepare and Oyharçabal 2008b)
26 This brings us to the last NOR-NORI construction considered here, more strikingly problematic than any of the above : reflexive detransitivisation, (28). The acceptability of 1/2 :NOR-NORI forms here is difficult to explain in the measure that their transitives are subject to the PCC, *gomendatu n(a)iote, *emango g(a)izkiete, indicating a DAT > ABS c-
Lapurdum, 13 | 2009 332
command for the applicative transitive vP. On the simplest assumptions, detransitivisation should keep that structure, affecting only the transitive locus v and higher regions.
(28) a. Ni bere nagusiari gomendatu natzaio. Me he recomendado a su jefe. (Albizu 2000) b. Otoitz eta hitzaren zerbitzuari emango gatzaizkie. We will give ourselves to prayer and to the ministry of the word. (Acts 6 :4)
27 There are other hints that the simplest assumptions might not suffice. For plain NOR- NORK transitives, detransitivisation serves both mediopassive and reflexive readings, much as French/Spanish se formations : ikusten dira ’one sees them’ or ’they see themselves / each other’. However, only the reflexive reading exists for 1st/2nd person objects. The same difference turns up for Romance se as well (D’Alessandro 2004). Oyharçabal and Etxepare (forthc) extend the contrast to detransitivisations of applicative transitives, where the reflexive reading (28) contrasts with the impossibility of the mediopassive one (30).
(29) ? ?Hortik (ni) ez naiz ikusten. One does not see me from here. (Ortiz de Urbina 2003c)
(30) Esperantza dut orduan emaztetzan emanen natzaizula I hope that then I will be given to you as wife. (Oyharçabal and Etxepare forthc)
28 Albizu (2000) analyses reflexives and mediopassives in Basque as in (31) (simplifying to relevant aspects) : both are bivalent, projecting PRO in [Spec, vP] and the overt absolutive in the object position, and look unaccusative because PRO (essentially) does not get Case so there is no ergative assigned. The two readings arise from the two readings of PRO independently seen in control : if the absolutive raises to c-command PRO, PRO gets an antecedent to which it is coreferential, and thus reflexive, otherwise it is free and thus arbitrary.10
(31) a. [PROarb T [vP tPROvABS [VP V O.ABS]]]
b. [O.ABSi T [vP PROi vABS[VP V tO]]]
29 Let me depart from a somewhat different starting point. D’Alessandro (2004) analyses the restriction on 1st/2nd person nominative objects in Italian mediopassives as an instance of the PCC. The null arbitrary agent of the mediopassive is an arbitrary pro projected in [Spec, vP], where it plays the same role as an applicative dative : it
prevents TNOM-object Agree for person, (32), though it does not itself get the nominative
Case of T. Extending this to Basque, we get (31)a, where Case-inert pro in [Spec, vABS] is
meant to prevent v-ABS person Agree. To that effect, vABS is placed in T prior to its person Agree, so pro is on the v-ABS path. This may be due to a principled conflation of functional categories when possible, here because T does not have a Case to assign
Lapurdum, 13 | 2009 333
conflicting with v’s (Rezac 2008c) ; or the conflated T+v may be specific to detransitivisations, the Basque equivalent of the Romance se clitic.11
(32) Italian mediopassive : [TNOMi [vP proarbv[-ACC] [V O.NOMi]]]
(33) a. Mediopassive (ikusten dira/*zara) :[T[-ERG]+vABS [vP proarbtv [V O.ABSi]]]
b. Reflexive (ikusten dira/zara) : [T[-ERG]+vABS [vP EA.ABSitv [V prorefl-i]]]
30 For reflexive detransitivisations, absence of such a pro would account for the goodness of 1st/2nd person objects. One way to proceed is as in (33)b, where the reflexive reading has a Case-inert reflexive pro object bound by the overt agent in [Spec, vP]. Pro is not on the T+v-EA path and so there is no PCC. Adding an applicative layer does not change anything :
(34) a. Med. (eman zaio/*natzaio) : [T+vABS [vP proarbtv [DAT Appl [V O.ABSi]]]]
b. Refl. (eman zaio/natzaio) : [T+vABS [vP EA.ABSitv [DAT Appl [V prorefl-i]]]]
31 (31) and (33) are very similar : both are bivalent, deploy the same elements, and are superficially unaccusative because their silent element is inert for Case. In (33) just like in (31), the silent element may be taken to be PRO, bound by a c-commanding DP and thus reflexive and free/arbitrary otherwise. The difference between (31) and (33) is that the reflexive-mediopassive difference in the mutual c-command of the overt and silent elements is derived by movement in (31) but base-generated in (33). In this respect, (33) is an adoption to Basque of Medová’s (2008) proposal for se constructions in Romance, building on the observation that their overt element is accessible to en/ne- cliticisation in mediopassives but not in reflexives. Here the reason for adopting (33) comes from the PCC : it is harder to have PRO block v-ABS Agree in (31)a but not (31)b, considering that in gustatu-type verbs, the theme moves past the higher dative to [Spec, TP] to satisfy the EPP, as in (31)b (cf. (8)a, yet the PCC is not thereby obviated (Rezac 2008a ; unless by ’absolutive displacement’ replacing natzaizu by dizut, evidently not taking place here).12
32 (33) might also be preferable to (31) for the mysterious double absolutive construction available only to reflexives (Albizu 2000, Etxepare 2003a). In mediopassive detransitivisations of applicative transitives, the dative is always retained. So it is also in standard reflexive detransitivisations, where the EA and the direct object are identified and reflected by the overt absolutive argument. However, there also exists a more dialectally limited detransitivisation where the EA and the applied object are identified, and the argument that reflects them surfaces as a second absolutive in addition to the direct object : (35), (36). This extra absolutive is higher than the direct object, because only it can control plural agreement. The existence of this possibility for reflexives is easily derived from the structure in (34)b : it suffices to allow the reflexive pro/PRO be the applied rather than the direct object, parametrisable by its ability to bear the dative assigned in [Spec, ApplP] or by the resources needed to license an extra absolutive as in English double object structures. A mediopassive cannot be
Lapurdum, 13 | 2009 334
derived in this manner, since the EA c-commands [Spec, ApplP] and does not permit a pro/PRO there to have an arbitrary reading.
(35) a. √/*Etxe berria erosi naiz. b. √/*Txapela jantzi naiz Me he comprado casa nueva. Me he vestido la boina (Albizu 2000)
(36) a. Mikel besoa hautsi da. b. ?Adiskideak besoa(*k) hautsi dira. Mikel broke his arm. My friends broke an arm each / *their arms. (Etxepare 2003a)
33 With (31), double absolutives are more unclear to me. Basque datives do not become absolutive even when there is no absolutive in the structure, for example irudi + CP where an ergative or absolutive expletive is need to satisfy the EPP (Albizu and Fernández 2006), indeed not even in ’dative displacement’ dialects where they participate in v person Agree (Fernández 2001). Perhaps the v of detransitivisations could be held to affect the dative Case assigning potential of Appl so it introduces a bare argument (cf. Svenonius 2005).13
34 A caveat is in order to conclude. Ortiz de Urbina (2003c) marks (29) as ? ? and finds textual counter-examples. Zribi-Hertz (1983), discussing the 1st/2nd person restriction for French se-mediopassives, notes that it can be overcome by favouring the point of view of the impersonal agent, (37). The same seems to obtain when the reflexive reading is contextually odd, (38). Such ameliorations need not mean that there is no PCC here ; the effect of context might be to permit a metonymous treatment of the 1st/ 2nd person as an object, as happens in (39) (cf. note 2). Or French might be different from Italian where the restriction is due to the PCC (cf. Medová 2008 for Czech). The matter remains to be addressed for Basque.
(37) a. Vous allez voir, je me transporte facilement, je suis la perle des paralytiques. b. Je me range n’importe où, je me transporte facilement, je vous suis indispensable. (says the luggage, on its packing or in a cartoon) (Zribi-Hertz 1983 : 363-5)
(38) Je me convaincs/*trahis facilement. (Rezac 2008c)
(39) Nous ne nous vendrons jamais. (nous = the speaker’s writings) (Sandfelt 1928 : 133)
4. What are agreeing nonapplicative datives ?
35 Some northeastern varieties of Basque permit nonagreeing dative arguments where others require agreement. Etxepare and Oyharçabal (2008ab) persuasively correlate the agreeing-nonagreeing split with the two different syntactic structures of concern here. Agreeing datives are applied objects introduced above the theme, while nonagreeing ones originate in a prepositional construction below it, as in the English double/ prepositional object alternation :
Lapurdum, 13 | 2009 335
(40) a. Applicative : [EA v [DAT (Appl) [O V]]] b. Prepositional : [EA v [O V [(P) DAT]]]
36 Each structure has its correlates, including the theta-role of the dative : for example, possessors, datives of interest, and psych-experiencers can only avail themselves of the applicative structure and thus must agree in the northeastern dialects. To a first approximation, with the caveats mentioned above, the obligatory agreement picks out the same datives as cause as the PCC effects in NOR-NORI structures, the gustatu type. Similarly for NOR-NORI-NORK structures, the prepositional datives picked out by nonagreement in the northeastern dialects probably corresponds to those whose agreement can be omitted elsewhere to repair the PCC, as in (1) : indirect objects but not possessors, for example. So far then, there is a promising convergence of the agreement and PCC lines of evidence. However, if absence of the PCC for hurbiltzen / mintzatu natzaio identifies their dative as prepositional, how is their dative agreement morphology to be analysed ? The same issue arises independently of the PCC for dative such as those of komeni izan ’befit’, mintzatu ’talk’, or fidatu ’trust’ : nonagreement identifies them as theta-roles coded by the prepositional structure in Etxepare and Oyharçabal (2008ab), yet in other dialects they do control their obligatory dative agreement and are immune to the PCC. It would seem that here applicative and prepositional datives control the same agreement morphology, including the ’dative flag’ as a reflex of the applicative head (q.v. Elordieta 2001). This problematic observation can be deepened in morphology and extended to syntax. In the Irun-Hondarribia-Pasaia zone, the NOR-NORI morphology is undergoing an assimilation to the NOR-NORI-NORK type (Fernández 2004) : both from the zai(zki)t to the
F0 di(it/zki)t type, and further to the (niri) nau(zki/te/ C6 ) type if the NOR-NORI-NORK paradigm has itself adopted the NOR-NORK paradigm under « dative displacement » (Fernández 2001, 2004, Rezac 2006, 2008b). As Fernández (2004) points out, both gustatu and hurbildu verb classes are affected, though we have seen that only the former are subject to the PCC.14
(41) a. Gustatzen naute. (Fernández 2004) b. Niri sagarrak erori naute. (Fernández 2004) c. eldú nauzkí (Irun/Hondarribia 2005)
37 While the shift from NOR-NORI to NOR-NORI-NORK morphology seems to be an instance of syncretism outside syntax, as Fernández (2004) shows, dative displacement itself has been argued to depend on the applicative structure where the dative is in the range of v Agree, as in the above-cited works. There is a more clearly syntactic correlate grouping agreeing / applicative against nonagreeing / prepositional datives in the northeastern dialects, and for it the dative of hurbildu natzaio groups with agreeing datives. This is Aresti-Linschmann law (Rebuschi 1995). By it, emphatic reflexives of the neure/bere type require an agreeing antecedent (or rather one that would agree in a finite clause). Consider now the dative of verbs like mintzatu ’talk’. In varieties without obligatory dative agreement, its dative does not agree, indicating a prepositional dative. In others it does but does not cause the PCC, leading to the same conclusion. Yet whenever it
Lapurdum, 13 | 2009 336
does agree, including in forms like natzaio, it counts as the antecedent of emphatic reflexive, putting it with applicative datives and against the prepositional ones that do not agree in the first type of dialects. Aresti-Linschmann’s Law has been viewed as relying on the applicative structure (Etxepare and Oyharçabal 2008a).
38 So there are properties of the dative of hurbiltzen natzaio / zaio that group it with applicative datives, despite invisibility to the PCC. The same issues recur in French, with further clues for an analysis. In (45), the dative clitic originates within the AP, as discussed above, yet it licenses a middle-field bare floating quantifier, which requires c- command from an A-position and has been taken to be a distinctive property of applicative datives (Kayne 1975, Anagnostopoulou 2003). Of course, it suffices that at some point during cliticisation, the dative occupies such a position, without this being the position where applicative datives originate and which is relevant in creating the PCC. Indeed, dative clitics that originate in APs retain nonapplicative properties. One is immunity to the PCC for some speakers, discussed above, contrasting (46)a and (46)b. Another is binding. Postal (1984) observes that in (46)a the dative may be coreferential with the matrix subject, indicating the clitic’s origin in a binding domain not containing that subject, the small clause SC.15
(44) Je leuri ai tou(te)si été [SCtje [AP fidèle tleur]].
(45) a. Ellei me luii/k croit tme attaché tlui. (Postal 1984 : 133-5)
b. *Elle me lui fera tlui connaître tme. (Rezac 2008c)
39 So we have evidence in French of a low origin below the theme for the dative clitic in (46)a and of a high syntactic position for floating quantifier licesing, the latter but not the former shared with applicative datives. The same ideas can be transferred to hurbildu / mintaztu natzaio. The dative originates below the theme as a prepositional dative, but in dialects with obligatory dative agreement, it raises to where it acquires some of the properties that an applicative dative has, including dative agreement control, visibility for dative displacement, and antecedence of emphatic reflexives, but not interference for the PCC.
40 Some light, if dim and uneven, is shed on this hypothesis by languages with agreeing applicatives that do not participate in the PCC, such as Abaza. Like Basque, Abaza codes the ergative, absolutive, and applied objects in its agreement complex. However, the absolutive is not subject to the PCC, (47)a. Moreover, Abaza applicative constructions behave differently from those of the type in Baker (1996), including in their free combinability to form multiple applicative structures like (47)b. O’Herin (2001) argues that their distinctive properties follow if the agreement + applicative morphology comes from the incorporation of a low preposition that has agreed with its argument within its own PP, (48). Remarkable support is offered by the alternation of agreeing applicatives with agreeing prepositions in Abaza, (47)c Rezac (2008b) adds that the
Lapurdum, 13 | 2009 337
analysis explains the absence of the PCC, since the applied object originates in the prepositional construction below the theme.
41 Extended to Basque, (48) would yield a source for the dative agreement + applicative head in natzaio type forms that derives it from a low prepositional dative below the theme yet creates a high position by movement, the mix of properties we want. However, Abaza also casts into relief the shortcomings of this idea. Abaza applicatives occur with both transitives and unaccusative, incurring no PCC in either, and they are not restricted in their mutual combination. Neither is true of Basque. Still, elsewhere there are applicatives invisible to the PCC and combinable with each other yet subject to much greater restrictions than in Abaza, for example Ainu (Shitabani 1990), Djaru (Tsunobi 1981), and Abkhaz (Hewitt 1989) that like Basque allows no multiple applicatives. In Basque also, the prepositional agreeing dative of (48) would have to be restricted to unaccusatives, since there are no transitive 1/2 :NOR-NORI-NORK combinations. However, there are Basque varieties with such forms, and perhaps reflect a grammar where a prepositional-source agreeing dative combines with transitives : Leizarraga’s Lapurdian, studied in Oyharçabal and Etxepare (forthc), and the Zeanuri variety mentioned in Azkue (1925-5(II) : §808). A prediction that might be right is that their 1/2 :NOR-NORI-NORK forms are restricted to datives analysable as prepositional, for example goals but not possessors. Other Basque varieties have either lost this option in transitives, or – perhaps more interestingly – have generalized the PCC to a set of morphological gaps in the NOR-NORI-NORK paradigm as suggested for NOR- NORI in section .
42 Finally, it is a stipulation that the agreement/clitics and applicative morphology of the prepositional dative should be identical to that of an applicative dative. Nonetheless, such recycling seems common. In Abaza, the different applicatives use the same agreement morphemes. In Romance varieties in France, the dative and locative clitics often merge : in part elements of different origins have converged (y/i < Latin adverb hic/ibi, dative pronoun ei/illi, French (l)ui), in part syncretism has extended the range of the result (y to all datives, Lambrecht 1981, li to locatives in Gascon, Rohlfs 1935), merging the applicative and prepositional structures. The sharing of syntactic elements across partly different structures might contribute to such syncretisms (cf. Kayne 2008 on dative-locative), suggesting that the P of (48) is relevantly identical to the Appl of applicative constructions (Rezac 2008c).
Lapurdum, 13 | 2009 338
BIBLIOGRAPHY
Adger, D., D. Harbour. 2007. Syntax and syncretisms of the PCC. Syntax 10 : 2-37.
Albizu, P. 1997. Generalized PCC. In Theoretical issues on the morphology-syntax interface, ed. M. Uribe-Etxebarria, A. Mendikoetxea, 1-33. Donosti : EHU.
--. 2000. Sobre la distribución sintáctica de las formas finitas del verbo vasco. Ms., EHU.
--. 2001. Datibo sintagmen izaera sintaktikoaren inguruan. In On Case and agreement, ed. B. Fernández, P. Albizu, 49-69. Bilbo : EHU.
--, B. Fernández. 2006. Licit and illicit ERG-DAT pairings. In Andolin gogoan, ed. B. Fernández, I. Laka, 69-96. Bilbo : EHU.
Albright, A. 2006. Lexical and morphological conditioning of paradigm gaps. Ms., MIT.
Anagnostopoulou, E. 2003. The syntax of ditransitives. The Hague : Mouton de Gruyter.
Andrews, A. D. 1990. Unification of morphological blocking. NLLT 8 : 507-557.
Arregi, K., G. Molina-Azaola. 2006. Restructuring in Basque. WCCFL 23 : 43-56.
--, A. Nevins. 2006. Obliteration vs. Impoverishment. U. Penn WPL 13 : 1-14.
Artiagoitia, X. 2000. Hatserreak eta parametroak lantzen. Gasteiz : EHU.
--. 2001b. Irudiak eta emaileak. Ms., EHU.
Azkue, R. M. de. 1923-5 [1969]. Morfología vasca. Bilbo : La Gran Enciclopedia Vasca.
Baker, M. 1996. The Polysynthesis Parameter. Oxford : Oxford U. Press.
--. 2008. The syntax of agreement and concord. Cambridge : Cambridge U. Press.
Baerman, M., G. Corbett, D. Brown. 2010. Defective paradigms. Oxford : Oxford U. Press.
Boeckx, C. 2000. Quirky Agreement. Studia Linguistica 54 : 354-380.
Bonet, E. 1991. Morphology after syntax. Doctoral dissertation, MIT.
Boyé, G., P. Cabredo Hofherr. 2010. Defectiveness as stem suppletion. In Baerman et al.
Cuervo, C. 2003. Datives at large. Doctoral dissertation, MIT.
D’Alessandro, R. 2004. Impersonal si constructions. Doctoral dissertation, U. Stuttgart.
Elordieta, A. 2001. Verb movement and constituent permutation in Basque. Leiden : LOT.
Etxepare, R. 2003a. Valency and argument structure. In Hualde and Ortiz de Urbina.
--. 2003b. Menpeko infinitiboak eta urruneko komunztadura euskaraz. Lapurdum 8 : 167-206.
--, B. Oyharçabal. 2008a. Locational datives and dative agreement in the eastern dialects of Basque. European Dialect Syntax III, Venice, September 2008.
--, B. Oyharçabal. 2008b. Bi datibo egitura ifar-ekialdeko zenbait hizkeratan. Aldaketak, aldaerak, bariazioak euskaran eta euskal testugintzan. Baiona, Dec. 2008.
Farrell, P. 2005. Grammatical relations. Oxford : Oxford U. Press.
Fernández, B. 2001. Absolutibo komunztaduradun ergatiboak, absolutibo komunztaduradun datiboak. In On Case and agreement, ed. B. Fernández, P. Albizu, 147-165. Bilbo : EHU.
Lapurdum, 13 | 2009 339
--. 2004. Gustatzen nau gustatzen dizu. In Euskal gramatika XXI. mendearen atarian, ed. P. Albizu, B. Fernández, 89-112. Gazteiz : Arabako Foru Aldundia.
Hewitt, B. G. 1989. Abkhaz : A structural reference grammar. London : Routledge.
Hualde, J. I., J. Ortiz de Urbina. 2003. Grammar of Basque. Berlin : Walter de Gruyter.
Jelinek, E. 2000. Datives and argument hierarchies. MITWPELFL 1 : 51-70.
Kayne, R. 1975. French syntax. Cambridge, Mass. : MIT Press.
Lafitte, P. 2001 [1979]. Grammaire Basque (Navarro-Labourdin littéraire). Donosti : Elkar.
Laka, I. 2000. Thetablind Case. In Arguments and Case, ed. E. Reuland, 103-129. Amsterdam : John Benjamins.
Lambrecht, K. 1981. Topic, antitopic, and verb agreement in non-standard French. Amsterdam : John Benjamins.
Le Roux, P. 1957. Le Verbe breton. Rennes : Librairie Plihon.
Manterola, J. 2004. Datiboaren lekualdatzeaz. Ms., EHU.
Medová, L. 2008. Reflexive clitics in Slavic and Romance. Doctoral dissertation, Princeton.
O’Herin, B. 2001. Abaza applicatives. Language 77 : 477-493.
--. 2002. Case and agreement in Abaza. Arlington, Texas : SIL.
Ortiz de Urbina, J. 1989. Parameters in the Grammar of Basque. Dordrecht : Foris.
--. 2003a. Periphrastic constructions. In Hualde and Ortiz de Urbina.
--. 2003b. Semiauxiliary verbs. In Hualde and Ortiz de Urbina.
--. 2003c. Impersonal clauses. In Hualde and Ortiz de Urbina.
Oyharçabal, B., R. Etxepare. forthc. The absence of PCCs in Early Lapurdian..
Postal, P. 1984. French indirect object cliticisation and SSC/BT. Ling Analysis 14 : 111-172.
--. 1990. French indirect object demotion. In Studies in Relational Grammar 3, ed. P. M. Postal, B. D. Joseph, 104-200. Chicage : U. Chicago Press.
Rebuschi, G. 1983. Structure de l’énoncé en basque. Paris : SELAF.
--. 1995. Weak and strong genitive pronouns in northern Basque. In Towards a history of the Basque language, ed. J. I. Hualde et al. Amsterdam : John Benjamins.
Rezac, M. 2003. The fine structure of cyclic Agree. Syntax 6 : 156-182.
--. 2006. Agreement displacement in Basque. Ms., EHU.
--. 2008a. The syntax of eccentric agreement. NLLT 26 : 61-106.
--. 2008b. Phi-Agree and theta-related Case. In Phi theory : Phi-features across interfaces and modules, ed. D. Harbour et al., 83-129. Oxford : Oxford University Press.
--. 2009. On the unifiability of repairs for the Person Case Constraint. In Benat Oyhartzabali Gorazarre. ASJU XLIII, 769-790.
--. 2010. Ineffability through modularity. In Baerman et al.
--. 2011. Phi-features and the modular architecture of language. Dordrecht : Springer.
--, and M. Jouitteau. in prep. Animacy and the PCC. Ms., CNRS UMR 7023 and 7110.
Lapurdum, 13 | 2009 340
Rohlfs, G. 1935. Le Gascon. Halle : Niemeyer.
Rooryck, J. 2006. Binding into pronouns. Lingua 116 : 1561-1579.
Rouveret, A., J.-R. Vergnaud. 1980. Specifying reference to the subject. Linguistic Inquiry 11 : 97-202.
Sandfeld, K. 1928. Syntaxe du français contemporain. I : Les pronoms. Paris : Champion.
Schütze, C. T. 1997. INFL in child and adult language. Doctoral dissertation, MIT.
Sigurðsson, H. 1996. Icelandic finite verb agreement. WP in Scandinavian Syntax 57 : 1-46.
Svenonius, P. 2005. Case alternations in the Icelandic passive. Ms., CASTL.
Trask, R. T. 1981. Basque verbal morphology. Iker 1 : 285-304.
Tsunoda, T. 1981. Interaction of phonological, grammatical, and semantic factors : An Australian example. Oceanic Linguistics 20 : 45-92.
Zribi-Hertz, A. 1983. La construction ’se moyen’. Lingvisticae Investigationes 6 : 345-401.
Ahetze : Cabodevilla, J. 1991. Aetzen Uskara. Iruñea : Nafarroako Gobernua.
Antzuola : Larrañaga, J. 1998. Antzuolako hizkera. Antzuolako Udala.
Arrasate : Elortza, J. et al. Arrasateko euskara. Arrasateko Udala.
Basauri : Arretxe, J. 1994. Basauriko euskara. Basauri : Basauriko Udala.
Bergara : Elexpuru, J.M. 1988. Bergarako Euskara. Bergara : UNED.
Bermeo : Egaña’Tar, A. 1984. Bermeoko aditzaren azterketa lorratzak. Bermeo 4 : 13-43.
Beskoitze : Duhau, H. 1993. Hasian hasi : Beskoitzeko Euskara. Donibane Lohitzune : Irkus.
Deba : Zuazo, K. 1999. Deba Ibarreko Euskeria. Eibar : Deba ibarreko udalak.
Eibar : Eibarko Euskara Mintegia. 1998. Eibarko aditza. Eibarko Udala.
Ermua : Aranberri, F. 1996. Ermua eta Eitzako Euskara. Ermuko Udala.
Erronkari : Peña, A. 2005. Erronkariera I : Gramatika. Donostia : Hiria Liburuak S.L.
Forua : Gaminde, I. 1992. Foruko euskararen morfosintaxiaz. Foruko Udala.
Larresoro : Epelde, I. 2003. Larresoroko Euskara. PhD Thesis, UPV/EHU.
Lek : Hualde, J. I., G. and A. Elordieta. 1994. The Basque dialect of Lequeitio. Bilbo : EHU.
Mallabi : Mugarza, P. 2006. Mallabiko euskara. Mallabiko Udala.
Markina : Rollo, W. 1925. The Basque dialect of Marquina. Amsterdam : H. J. Paris.
Maya : N’Diaye, G. 1970. Structure du dialect basque de Maya. Mouton : The Hague.
Oiartzun : Fraile, I., A. Fraile. 1996. Oiartzungo hizkera. Oiartzungo Udala.
Oñati : Badihardugu. 2005. Deba ibarreko aditz-taulak : Oñati.
Ondar. : Rotaexte, K. 1977. Estudio estructural del euskera en Ondarroa. Durango : Zugaza.
Otxandio : Burguete, X, I. Gaminde. 1991. Otxandioko Euskaraz. Otxandioko Udala..
Pasaia : Agirretxe, J. L., M. Lersundi, O. Olaetxea. 1998. Pasaiako hizkera. Pasaiako Udala.
Ultzama : Ibarra, O. 1995. Ultzamako hizkera. Iruñea : Nafarroako Gobernua.
Zaldibia : Etxabe, K., L. Garmendia. 2003 Zaldibiako euskara. Zaldibiako Udala.
Lapurdum, 13 | 2009 341
Zeberio : Etxebarria, J. M. 1996. Zeberio haraneko euskararen azterketa. Bilbo : Deusto.
Zuberoa : U. J. Lüders. 1993. The Souletin verbal complex. München : Lincom.
NOTES
1. Cf. Lafitte (2001: §574), Albizu (2001), Artiagoitia (2000), Oyharçabal and Etxepare (forthc). As in Romance, suspension seems limited to lexical datives, not e.g. possessors (Postal 1990, Bonet 1991; see Rezac 2009). 2. The contrasts can be inferred from literature such as Axular's Gero or Elizen Arteko Biblia (cited book : verse), in both of which natzaio forms are frequent but restricted to motion verbs and the other structures examined below, and missing for gustatu, laketu, falta izan, irudi(tu), the last two frequent as NOR-NORI. These sources are used below. Not all NOR-NORI psych-like verbs naturally take 1st/2nd person absolutives: bururatu/otu 'occur', damutu 'repent'. It is not clear what we should expect of them; it may be that 1st/2nd persons in them occur only when metaphorically conceptualized as inanimate, in which case there might be no PCC, as for some French speakers in (i). Verbs like ahaztu 'forget', interesatu 'interest' do seem to resist 1/2:NOR-NORI. For agertu 'appear', see below. (i) */?On ne peux pas vous leur envoyer, parce que vous êtes trop lourd. [Speaking to an artist of sending his statue to an exposition of the statues of famous painters.] (Rezac and Jouitteau in prep.) 3. Italicized names refer to dialectal grammars, descriptive or generative; see the bibliography. 4. In the Irun-Pasaia-Hondarribia region, the NOR-NORI paradigm is also adopting the forms of the NOR-NORI-NORK one, with or without "dative displacement": gustatzen dit / nau (Fernández 2004, Hondarribia/Irun). 5. This odd aspect of the imperative perhaps finds an echo in Breton. Have is the only verb to use prefixal rather than suffixal agreement (hon-bez-o '1PL-have' vs. kar-omp 'love-1PL'), and it is susceptible to regularisation – and it curiously begins with the imperative (hon-bez > (hon-)bez- omp > bez-omp) (Le Roux 1957). 6. The dative would create the PCC if moved between the absolutive and v, e.g. through the edge of small clause. Apparently it does not in these grammars; but perhaps it does so for speakers who have the pattern in (i). (i) a. Kepa Mikeli zordun zako b. Berari joaiten / *zordun nako. (MD) 7. As posited though not shown for Swiss German ditransitives by Albizu (1997), Anagnostopoulou (2003). 8. The same issue arises for a dative displacement grammar, with neri eman nauzu in causatives: beside Trask's 1981 eman arazi nautak we might expected emanarazi naiozu, which certainly some speakers do not accept. 9. Contrast (i). Similarly agreement and auxiliary switch go together in (ii), a different type of restructuring involving mediation of the infinitive itself (Etxepare 2003b). There is no agreement with the infinitive's absolutive in any of these simply because they have their own matrix absolutive, otherwise it occurs, (iii) (cf. Albizu 2000, Etxepare 2003a: 461 for other double- absolutive structures, but cf. Lafitte 2001: 255f.). (i) a. Semeei kotxe berriak erosi behar dizkiet. "I need to buy my children some new cars". b. Berari hurbildu behar natzaio/*diot/??naiz. "I must get close to him." (Ortiz de Urbina 2003b) (ii) a. Komatatik atera eta berehala, [gu ezagutzen] hasi ?zen/gintuen. (Etxepare 2003b: 171) b. Saiatu(ko) gara/dizugu [zuri hori ematen]. (Etxepare 2003b: 173) (iii) a. Orain mendiak ikusten hasi dira. "Mountains begin to be seen now." (Ortiz de Urbina 2003c) b. [Nobela beltzak irakurtzea] gustatzen zai(zki)o. (Extepare 2003b: 171) 10. Medová (2008: 6.1.2) attributes this analysis to a 1986 handout by R. Kayne, "Participles, agreement, auxiliaries, Se/Si and pro" presented at Princeton U., while Albizu builds on a 1999
Lapurdum, 13 | 2009 342
ms. by A. Mendikoetxea "Relaciones de interfaz en la Teoría Gramatical: Las construcciones inacusativas" presented at EHU/Gasteiz.
11. By putting vABS in T in detransitivisations (or all unaccusatives?), adopts a key aspect of
Albizu and Fernández's (2006) approach to ergativity with TABS. It is not necessary to proceed in this manner, but it makes for simpler exposition. The alternative is to keep vABS in the vP, and suppose: (i) the derivational mechanics of Rezac (2003, 2006) for ergative displacement, whereby vABS Agrees with its specifier if it finds no object goal; (ii) pro/PRO is not a goal for Case assignment, permitting (i) in the reflexive, and just like the dative in ditransitives with ergative displacement it has no effect on v's second cycle Agree person with [Spec, vP]; (iii) pro/PRO in [Spec, vP] in mediopassives creates the PCC either if we assume Baker's (2008) approach to the PCC, so that v can person Agree only with [Spec, vP], or if we posit that both a 1st/2nd person absolutive and an arbitrary (not reflexive) pro/PRO need [+person] Agree and v can only provide it to one. 12. Albizu's (31)b is based on evidence opposite en/ne-cliticisation in Romance: the subject of a reflexive detransitivation may be partitive, indicating its origin as an object. Perhaps however the partitive rather picks out the same set of elements as can get absolutive, rather than objects. The present proposal actually permits (31)b, with its problems for the ne/en evidence, if PRO/pro can be bound from a derived position; it would not obviate the PCC. Albizu’s proposal in (31) might be directly adapted to accounting for person restrictions by exploiting the difference between a dative and (coindexed) PRO intervener. 13. Even where the applied object assumes fully the Case/agreement of the direct object of plain transitives, unlike the dative of Basque, it need not be permitted to participate in reflexive detransitizations like the latter; see Farrell (2005: 88) for Halkomelem vs. Baker (2006: 202) for Mohawk. Partially and mysteriously like double absolutives is (i), with both à and participle agreement. Two absolutives also superfically occur in (ii). (i) Elle s'est offert(%e) le cadeau à elle- même. (cf. Medová 2008) (ii) Elkar ikusiko gara bihar. (Lekeitio p. 176) 14. In this region, to be sure, all 1/2:NOR-NORI forms have been lost morphologically (section ), but the PCC contrast of other varieties surfaces in "absolutive displacement", (i) (see Rezac 2008a). (i) Zu neri gustatzen / *hurbildu nazu. (Manterola 2004) 15. This is an oversimplification of complex binding data, but the point holds; see Rezac (2008c).
ABSTRACTS
I discuss the extension of the Person Case Constraint analysis of 1/2 :NOR-NORI-NORK gaps (*eraman naiozu) to 1/2 :NOR-NORI gaps (hurbiltzen/*gustatzen natzaio). According to it, all and only datives c- commanding a 1st/2nd person absolutive block its agreement. Three aspects of this hypothesis are examined : (i) differences with morphological gaps, found in western varieties for all 1/2 :NOR- NORI forms ; (ii) coverage across the diversity of NOR-NORI structures, notably complex ones and detransitivisations ; (iii) tension with the applicative agreement morphology of nonapplicative datives.
Je discute de l’extension de l’analyse des lacunes 1/2 :NOR-NORI-NORK (*eraman naiozu) par la Contrainte sur la Personne et le Cas aux lacunes 1/2 :NOR-NORI (hurbiltzen/*gustatzen natzaio). Selon cette analyse, l’accord avec la 1ière/2ième personne absolutive est bloqué par, et seulement par, un datif qui le c-commande. Trois aspects de cette hypothèse sont examinés : (i) son
Lapurdum, 13 | 2009 343
contraste avec celle des lacunes morphologiques, qui éliminent de certaines variétés toute forme 1/2 :NOR-NORI ; (ii) sa validité à travers la gamme des structures NOR-NORI, notamment les structures complexes et les détransitivisations ; et (iii) la tension ainsi créée avec l’accord applicatif engendré par les datifs non applicatifs.
INDEX
Subjects: linguistique Keywords: agreement, applicatives, person case constraint, syntax Mots-clés: accord, applicatifs, person case constraint, syntaxe
AUTHOR
MILAN REZAC
CNRS UMR 7023 [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009 344
Zer den (egun) idazle ona izatea (euskal literaturan, zehazki, baina baita edozein literaturatan ere, oro har) edo Idazle mediatikoa versus idazle sekretua
Iban Zaldua
NOTE DE L'AUTEUR
Eskerrak eman nahi dizkiet, testu honen idazketan haiengandik jaso dudan laguntzagatik, Angel Erro, Ibon Egaña, Ur Apalategi eta Iñaki Villar adiskideei. Akatsak eta hanka-sartzeak, jakina, egilearen erantzukizunekoak dira guztiz.
1 1. Euskal literatura, zalantzarik ez dago, izugarri aldatu da azkeneko berrogeita hamar urteotan. 1960ko hamarkadara arte (gutxi gora-behera) euskal literaturan apenas zegoen « masa kritikorik », ez eskaintzaren ezta eskariaren aldetik ere. Izatekotan, kanon mendebaldarrarekiko nolabaiteko atzerapena zen euskal literaturaren ezaugarririk behinena. Alde horretatik, Rafael Reig idazle espainiarraren Manual de literatura para caníbales eleberri-saiakeran zirriborratzen duen Belinchón fikziozko sendiaren antzera portatzen zen gure literatura dontsua : familia horretako belaunaldi bakoitzeko lehensemeak beti bihurtu nahi zuen idazle, baina horren zori txarrarekin ezen beti hautatzen zuen izatea modaz pasatutako idazle, hots, beti aritzen zen joera literario bat atzetik, beste idazle garaikideekiko ; hala, modan zegoena Erromantizismoa zelarik, une horretako Belinchondarra neoklasikoa zen ; Errealismoaren nagusigoaren garaian, orduko Belinchondarra erromantiko hutsa zen noski, eta abar eta abar. Oro har, eta salbuespenak salbuespen (Etxepare medikuaren ibilbide literario zorigaiztokoaz ari naiz oroitzen, esaterako), Mendebaldeko literatura Belinchondar bat dugu gurea, astungarri batekin : askotan ez zen ibili literatur
Lapurdum, 13 | 2009 345
mugimendu bakarra atzetik, bi edo gehiago baizik. 1920ko hamarkadako poetak gogora ekartzea besterik ez dago, Emeterio Arrese eta enparauak, abangoandien garaian Bécquer eta Campoamor tardoerromantikoen formak eta gaiak imitatzen jarraitzen zutenak… Rafael Reigek asmatutako haien garaikidea, Federico Belinchónek, Lorca, Alberti eta haien guztiekin ibili omen zena, behintzat, idazle modernista izan nahi zuen, Rubén Daríoren ildoan… Baina gauzak asko aldatu ziren 1960ko hamarkadaz geroztik, ondo ezaguna den bezala. Euskararen aldarrikapen berrituaren eta abertzaletasunaren berpiztearen testuinguruan, idazleek ulertu zuten qu’il fallait être absolument moderne (bizirauteko), eta Gabriel Aresti edo Ramon Saizarbitoria bezalakoen eskutik, euskal literaturaren erlojua parekatzen hasi zen inguruko literaturakoekin (edo, gutxienez, atzerapena txikitzen, erabateko aldiberekotasunik ere ez baita lortu, ez arlo guztietan behintzat).
2 2. Prozesua hain izan da bizkorra ezen kasik sinestezina baita. Uneotan, berezitasun batzuk gorabehera (baina, jakina, literatura nazional guztiek dituzte berezitasunak, bestela ez lirateke nazional izango), gure literaturan, portzentaia ezberdinetan, ingurukoetakoen antzeko zantzuak aurki ditzakegu : liburu on batzuk eta liburu txar andana daukagu, generoko literatura, nobela historikoa, best seller kutsuko eleberriak, Carverren jarraitzaile dezente, literatura femeninoa, blog-literatura, idazle gazteek (eta batzuetan ez horren gazteek) idatzitako literatura gazte bat (ez dena sobera urruntzen adin bereko idazle europar edo amerikarrek idatz dezaketenetik alegia), eta abar. Kritiko unibertsitario batzuk postmodernitateaz hitz egiten hasi dira euskal literatura garaikideari buruz aritzean, eta ez dirudi protesta-hots handirik entzun denik : baieztapen gertagarritzat hartzen denaren seinale, balizko postmodernitate horretara gainontzeko literaturen antzera iritsi garenarena (beste kontu bat da ea postmodernitate hori zertan datzan, gure literaturaren merkaturatze gero eta handiagoarekin lotuta ote dagoen soilik, edo badituen osagarri estetiko jakin batzuk : ez naiz horretan sartuko. Termino bezala nahikoa onartuta dagoela baino ez dut esango). Bilakaera bizkor horrek, ordea, berezitasun bat izan zuen, 1990eko hamarkadara arte behintzat : egilearen eklipsearena edo, nahiago bada, elipsiarena. Egilea, idazlea, dudarik gabe, hor zegoen, eta asko aipatzen zen, beharrezkoa den bezala, XIX. mendetik heredatutako literatura nazionalen historien kontzepzioan egileak protagonismo berezia zeukalako…. nahiz eta protagonismo osoa ez izan. Baina, dela gure literaturaren loraldi garaikideak Roland Barthes eta enparauen « egilearen heriotzaren » inguruko aldarrikapenarekin kointziditu zuelako, dela aldaketa hori pertsonalismoa gehiegi goraipatzen ez zuen garai batean gauzatu zelako (hots, Euskal Herria komunitate bezala berrindartzen ari zen une batean), dela euskaldunok kolektibitatean babesteko edo gordetzeko joera ezagunaren ondorioz, kontua da idazlearen protagonismoa lausotu samarra geratu zela tarte luze batez. Izan ere, bi gauza izan ohi ziren, 1980ko hamarkadara arte behintzat, idazlea baino inportanteagoak, edo inpresio hori daukat behintzat. Alde batetik, liburua bera, edukia, obraren materialtasuna : guztia zen berria ordura arte abadeek eta abade-gurek menderatutako gure literaturan, eta euskaraz sekula tratatu gabeko gai edo estilo « berri » bakoitza izugarrizko garaipentzat hartzen zen ; hortik adanismoarekin edo « beti-lehenengoaren » sindromearekin egon ohi zen obsesioa, irakurlearen eskuetara iristen zen lana zerbaitetan euskaraz egiten zen lehenengoa zela azpimarratzeko joera ekidinezina : esaterako, ez dakit zenbat aldiz irakurri dudan, liburu ezberdinei buruz, euskarazko zientzia-fikziozko lehenengo lana zenaren aldarrikapena. Aldarrikapen
Lapurdum, 13 | 2009 346
hori, jakina, absurdoa da mundu mailako informazio-jariora irekitako gizarte batean eta gutxienez elebidunak diren irakurleen (eta kazetarien) aldetik, baina testuaren zentralitatearen lekuko zela iruditzen zait, hein batean behintzat. Bestetik, euskarak berak hartzen zuen protagonismo berezia, idazlearen figuraren kaltetan. Euskara batua eraikitzen ari zen, eta hizkuntzaren kalitateari edota komunikagarritasunari sekulako garrantzia ematen zitzaion. Idazlea ona eta errekonozitua zen « euskara ona » erabiltzen zuen heinean, eta hizkuntzaren inguruko iruzkinek osatzen zuten (eta askotan, ordezkatzen) kritika literarioen gehiengoa ; joera horren hondarrak nabariak dira, oraindik orain, irakurle klub edo txoko askotako eztabaida literario amateurretan.
3 3. Idazlea, beraz, hor egonda ere, bigarren mailako faktore bat zela esango nuke, garai heroiko haietan. Idazle ona obra on bat, berritzaile bat idazten zuena zen, edota euskara onean idazten zuena. Idazlea intimitatean gauzatzen zen subjektu bat zen, hots, bere gela propio woolfarraren intimitatean idazten aritzen zena, eskuz edo makina mekanografikoaz, eta halako batean obra amaitu eta euskal editore bati ematen ziona, zeinak liburu bihurtzen baitzuen : garrantzitsuena liburua zen. Are liburua eta idazlea lotuen agertu zitezkeen une inportanteenetako bat, aurkezpenarena hain zuzen, nahiko ekintza arraroa zen : liburu-aurkezpenak ez ziren ohikoak bihurtu euskal literaturaren alorrean 1990eko hamarkadara arte. Beste adibide bat : Durangoko azokan idazleak sinatzen aritzea nahiko gauza berria da, termino historikoetan. Euskal idazleak, jakina, izaten zuen protagonismo unerik ere, baina halakorik suertatzen zitzaionean ez zen izaten motibo guztiz literarioengatik, politiko edo kultural orokorragoengatik baizik : manifestu baten sinadura eta aldarrikapena, greba edo manifestazio baterako deialdia, kargu politikoren bat lortu izana Trantsizio garaiko administrazio eratu berrian… Ez da ahaztu behar, Bost idazle elkarrizketa liburuetako egileetako batek baino gehiagok iradokitzen duen bezala, euskaraz idazten hasteko haien lehenengo motibazioek, askotan, gutxiago izan zutela literariotik, militantetik baino. Edonola ere, autoreak protagonismoa lortzen zuenean, garai haietan, motibo estraliterarioengatik izaten zen ia beti.
4 4. Hori guztia 1990eko hamarkadan aldatu zen, nahiz eta aldaketa horren zantzu batzuk lehenagotik ere suma daitezkeen, noski. Bernardo Atxagari Espainiako Narratiba Sari Nazionala eman zioten. Euskarazko komunikabide sare txiki baina egonkorra eratu zen (ETB, euskaraz emititzen zuten zenbait irrati, Euskaldunon Egunkaria, zenbait aldizkari…), eta beste medio batzuk ele bitan aritzen ziren (Egin, Deia etab.). Ikuspegi militanteago eta esentzialistago batzuen aurrean, literaturaren autonomiaren inguruko ideia nagusitu egin zen euskal letren panoraman, eta are gehiago Obabakoaken arrakastaren ondoren, zentzu honetan behintzat : literatura ez zen jada, nagusiki behintzat, eraikuntza kultural-nazionalerako tresna bat. Lubaki Banda eta bere partaideak izan ziren, ziurrenik, aldaketa horren garrantziaz jabetu ziren lehenengoak, eta idazlearen irudiaren proiekzioari garrantzia geroz eta handiagoa ematen hasi ziotenak, testu hutsetik haraindi. Eta, beste toki batzuetan esan dudan bezala, « Tropelaren belaunaldiaren » ustezko porrota eta marjinazioa horrekin egon daiteke, hain zuzen ere, harremanatuta : idazle mota berri hori bihurtzeko zailtasunarekin edo ezintasunarekin, edo (antzeko zerbait dena) idazle mota zaharraren ezaugarriei (nolabait) eusteko nahiarekin. Idazle ona izateko ez da jada nahikoa testu onak eta esanguratsuak idaztea, lehen bezala. Idazle ona izatea, gaur egun, hori baino askoz gehiago da : idazle mediatikoa izatea da. Eta testua bikaina izanik ere, « gehiago » hori eransten ez bazaio, ez daukagu idazle « onik ».
Lapurdum, 13 | 2009 347
Joera tradizionalaren erakusgarri arketipiko, egungo euskal literaturan, Karlos Linazasoro, Xabier Montoia, Pello Lizarralde edo Ramon Saizarbitoria aipa ditzakegu, besteak beste. Idazle mediatikoaren rola jokatzeko ahaleginetan askoz ere idazle gehiago aritzen gara, nahiz eta, ziurrenik, joera hori gorengo maila batera eraman dutenak, euskal literaturan, Bernardo Atxaga, Harkaitz Cano, Unai Elorriaga eta Kirmen Uribe izan diren.
5 5. Idazle tradizionala edo, gaur egungo ikuspuntutik, ez horren mediatikoa, « idazle sekretua » izan ohi zen, salbuespenak salbuespen. « Publikoa eta nabarmena » bilakatzen zenean, arrazoi literarioengatik stricto sensu izan ohi zen (literatur polemikaren batean parte hartzeko, maiz) edo intelektualaren rola jokatzen zuenean (hots, eztabaida politiko eta sozialaren erdian sartzen zenean, Zolaren ereduaren ildotik). « Idazle sekretua » testugintzan aritzen zen batik bat, eta haren irudia, askotan, ezezaguna zen, edo lausoa gutxienez. Idazle sekretua publiko egitearen arrazoi nagusia, askotan, heriotza zen, zeina kutsu biografikoz hasten baitzen zipriztintzen berari eginiko kritika eta iruzkin guztiak (Patricia Highsmithen kasuan bezala, esaterako). Egungo idazlea, ordea, famatua da, edo famatu bihurtzen saiatzen da. Juan Goytisolok esaten duen bezala, « zinemagintzaren eta telebistaren industriak sorturiko eta internetek indartutako ikusgarritasunarekin dago lotuta famaren nozioa. Irudiaren ubikuitateak estaltzen eta ordezkatzen du islatzen duen obraren balioa. Kontuan hartu beharrekoa ez da hori, baizik eta autorea, eta zer da autorea, telebista platoan makillajearen bitartez kontu handiz apaindutako irudia baizik, edo prentsak edo editorearen propagandak zabaldutako idazlearen jarrera bere baitan bildua, ohiko argazkilariak harrapatua ? ». Idazle mediatikoa kalera ateratzen da irakurleen bila, edo, hobeto esanda, publikoaren bila. Izan ere, idazle mediatikoa errezitaldi, irakurraldi, hitzaldi eta ikus-entzunezko saioetan errealizatzen da : boloa bihurtu da, testugintzarekin batera (eta batzuetan haren gainetik) idazle onaren lanaren gauzatze gune nagusia. Virginia Cosínek azaltzen duen bezala, « idazlea, intimitatearen esparruan lan egiten zuenaren irudiarekin lotuta, bere baitan bilduta obrak kanpoko zaratatik urrun ekoizteko, erreflektoreen argira atera da, oholtzara igo da eta ikustarazten eta entzunarazten hasi da ». Adibideak hainbeste dira, gure azkenaldiko literaturan, ezen soberan dago zerrenda bat osatzen hastea. Horrekin lotuta, idazle mediatikoak ez du jada paper inprimatua komunikabide bakar eta nagusitzat : gero eta gehiago aurkituko dugu beste euskarri batzuetan, hala nola telebistan, blogetan, YouTubeko bideoetan, musikarientzat idazten eta musikariekin kolaboratzen… Paperjale eta bibliotekako arratoi huts izateari utzi dio egungo idazle mediatikoak, idazle sekretuak ez bezala. Zalantzarik gabe, euskarrien dibertsifikazio horretara jotzen duten idazle asko profesionalak edo semiprofesionalak dira, eta zirkunstantzia horri egiten diote erreferentzia, arrazoiz, hura azaltzen saiatzen direnean. Eta ziurrenik espero izatekoa da idazle profesionalen jardueran joera horiek sakonduko direla (boloena, batik bat) iraultza teknologikoak aurrera egiten duen heinean. Musikaren munduan gertatu den bezala, alegia, zeinetan Internet bidezko deskargek zuzeneko emanaldien ugaltze bat ekarri baitute, bakarlariek eta taldeek negozioan irauteko bitarteko gisa alegia : ez litzateke harritzekoa, liburu elektronikoaren teknologiaren hobekuntzarekin batera, antzeko zerbait gertatzea literaturaren munduan, eta, ondorioz, emanaldietarako joera ugaltzea idazle profesionalen artean. Eta bolorik lortzen ez badu, happening-a bilatuko du euskal idazle mediatikoak edo
Lapurdum, 13 | 2009 348
mediatiko-gurak. Gogoan izan nola aztiz mozorrotu izan den itzultzaile bat, liburu-sail ezagun baten aurkezpenak egiteko. Edo nola, duela gutxi, erdi aroko gerlariz jantzita azaldu zen autore bat bere liburuaren aurkezpenera. Edo 2008ko Durangoko Azokan Volgako Batelariak literatur taldeak egin zuen agerpena, trajez, korbataz eta arrosa koloreko zapi palestinarrez hornituta. Alabaina, argi dago profesionalizazioak ez duela guztia azaltzen : Koldo Izagirre edo Anjel Lertxundi idazle profesionalak dira, baina ez dira hainbeste barneratu literatur ikuskizunaren bidean ; Izagirrek berak esana da, liburu-aurkezpenak zituela hizpide : « Beharbada beranduegi da, baina zenbait jende nola dabilen ikusita, nahiago dut atzera egin eta promozio karrera horretatik apartatu. Ez dut mediatic people izan nahi ». Bada, hein batean behintzat, aukera kontua oraindik ere, beraz.
6 6. Izan ere, idaztea, askotan, gaixotasuna zen idazle sekretuarentzat. Idaztea katarsia izan zitekeen, barne-demonioez libratzeko ahalegina, edo behin eta berriro haien menpe erortzeko aukera. Tira, beste mila gauza izan zitekeen idaztea, baina beti ere idazleak aurrera eraman zezakeen ekintzarik pribatuena eta behinena zen, edonola ere… garrantzia zeukana emaitza baitzen, azken batean. Idazle mediatikoa, ordea, beti ere idazketaren sakralizazio horretatik abiatua, pauso bat haratago eman eta idazketa bera gertakari bihurtzen saiatuko da . Ez gara iritsi Simenon zaharraren istorio apokrifoaren mailara, zeinaren arabera bere nobela ugarietako bat saltoki handi baten erakusleihoan idatzi baitzuen, jendeak zelan idazten zuen ikus zezan. Baina gogoan dut, esaterako, nola duela urte batzuk liburu baten aleen inprimaketa-prozesuaren albistearekin harritu gintuen teleberriak. Edo nola, duela ez horrenbeste, idazle baten azkeneko lanaren amaiera nola gauzatzen ari zen kontatzen zigun, kasik zuzenean, egunkari bateko erreportaje zabalak, eta nola, handik aste gutxitara, elkarrizketa batean, beste egile batek aurreratzen zigun noiz eta nola amaituko zuen, zehazki, bere nobela berriaren erredakzioa ; beste egile baten hurrengo nobelaren xehetasun batzuk ezagunak egiten hasi dira argitaratu baino askoz ere lehenago. Idazleen blog pertsonalak, non egileen irakurketen, burutazioen eta work in progress ezberdinen berri ematen baitzaigu (adibidez, Juan Luis Zabalaren Inon izatekotan, edo Hasier Etxeberriaren Alua mundua ! izenburu esanguratsukoa) joera horren isla garbiak dira ; antzeko zerbait esan dezakegu noiz edo noiz bere lanen idazketa prozesuari buruz Katixa Agirrek eskaintzen zituen berri hiperlaburrak Facebook eta Twitter gizarte- sareen bitartez (www.facebook.com eta www.twitter.com). Virginia Cosínek berak gogora ekartzen zuen, lehen aipatutako artikuluan bertan, « 2005 urtean, Flux Factory artista newyorktarren taldeak [Novel : a living installation izeneko] esperimentu bat antolatu zuen, zeinaren arabera hiru idazle beirazko kubikuluetan sartu baitzituzten haietako bakoitzak eleberri bat idatz zezan publikoaren aurrean. (…) Antolatzaileen arabera, idazten zutena ez zen inportanteena, idatzi bitartean egiten zuten bizimodua baizik ». Simenonen istorioa apokrifoa zen, apika, baina gauzatu da. Gauzatzen ari da. Idazketa, idazlea bera bezala, kalera atera behar da, fokuen azpian ipini, nabarmendu. Hori da egungo idazle mediatikoaren beste erronketako bat.
7 7. Idazle sekretuak, antzinakoak eta gaur egunekoak, ez zion eta ez dio (oro har) bere argitarapenen maiztasunari kasu berezirik egiten, eta alde horretatik mutur biak aurki ditzakegu : asko eta oso jarraian argitaratzen dutenak (Karlos Linazasoro, Xabier Montoia edo Xabier Mendiguren bezalako idazleak, batzuetan urte berean bi liburu edo are gehiago argitara ematera iritsi direnak) edo obren arteko literatur isiltasun tarte handiak uzten dituztenak (Ramon Saizarbitoria, Pello Lizarralde, Arantxa
Lapurdum, 13 | 2009 349
Urretabizkaia, Patxi Iturregi, Aurelia Arkotxa, Joxean Agirre, Rikardo Arregi…). Idazle mediatikoak, jakina, ez du sekula halakorik egingo. Maiztasun jakin batekin emango ditu argitara bere obrak, merkatua beraz ahaztu ez dadin. John Grisham best-seller idazleak oso ondo azaldu zuen elkarrizketa batean : Salmenten eklosio betean, adituek aholku bat eman zidaten : « Gertatzen ari zaizuna miraria da, baina ezin duzu utzi. Mantendu nahi bazara, datorren urtean liburu bat atera behar duzu kosta ahala kosta. Bestela dena joango da pikutara ». Gaztigatu zidaten halaber merkatu editorial estatubatuarrak ezezagun baten arrakasta ospatzen duen bezalaxe, denbora pixka bat pasatu bezain laster, zure alde aritu direnek izugarri atsegin dutela idolo berriaren erorketa ikustea. (…) Publikoak nigan erreparatu zuen eta orduan ahalegin handi bat egin behar izan nuen haren leialtasuna ziurtatzeko. Irakurleei kasu egiten ez badiezu, berehala ematen dizute bizkarra. Konturatu nintzen, hain zuzen, Stephen King, Robert Ludlum edo Tom Clancy bezalako literatura popularraren erraldoiek, guztiek ateratzen zutela liburu bat urtean. Gauza bera egitea beste erremediorik ez nuela ulertu nuen.
8 Gurean, dudarik gabe, idazle seriotzat hartua izateko ez da maiztasun maila horietara iritsi behar : kontuan hartu Jon Arretxe bezalako egileak direla, puntual-puntual, Durango bakoitzean nobela batekin azaltzen direnak, eta horrek, beraz, kalte egin diezaiekeela maiztasun horrekin (edo handiagorekin) aritzen diren ustezko idazle « serioei ». Baina are mediatikotasunean horren barneratuta ibiltzen ez den Anjel Lertxundik (edo Alberdania bere argitaletxeak) ondo ulertu du hori, kontuan hartuta azken urteotako bere argitarapen-maiztasuna eta ; 2010eko Espainiako Saiakera Sari Nazionala irabazi zuelarik, Lertxundik berak nabarmendu zuen, egin zizkioten elkarrizketetan, gertaera distortsionatzaile horrek atzerapen bat eragingo zuela bere hurrengo argitalpenean. Eta, bestalde, ziur nago Kirmen Uriberen hurrengo lana, lortutako arrakasta haundiaren ostean, ez dela Bilbao-New York-Bilbao bezainbeste atzeratuko. Beraz, argi dago komenigarria dela maiztasun minimo bati eustea, eta baita programazio moduko bati : ezaguna da liburuen argitarapenak atzeratu eta aurreratu egiten direla, batzuetan, beste egile jakin batzuen lanekin ez egiteko bat denboran. Eta maiztasun hori, merkatuko presentzia minimo horri eustea posible ez bada, liburuen arteko tarteetan, alternatiboki, « mantenketa lanak » egin daitezke, Jokin Muñozen espresioa erabiltzearren : zutabegintzan edo bestelako komunikabideetan aritzea, haur eta gazte literaturako libururen bat argitaratzea, edo, noizik behin, opus minor-en bat. Izan ere, beste bide bat, aurreko puntuan jorratu dudan idazketa gertakari bihurtzeko joerarekin lotuta, idazlearen datorren obraren martxaren inguruko adierazpenen ugaltzeari dagokio, arlo bat zeinetan, dudarik gabe, internetek eskaintzen duen bat- batekotasunak garapenerako aukera handiak ematen baititu : work in progress-aren inguruko berriak (diakronikoki kontraesankorrak suertatzen badira, are hobeto) argitarapenen arteko hutsuneak hornitzeko ezin egokiagoak suerta daitezke. Isiltasuna, eta, are gehiago, isiltasun luzea da idazle mediatikoak debekatuta daukan gauza bakarra.
9 8. Ezbairik gabe, merkatuak gure literatur sisteman irabazi duen protagonismoak badu horretan guztian zer ikusirik : horretan, gure eskala txikiagoan noski, ez gara inguruko literaturetatik hainbeste aldendu, azken urteotan, lehenago aipatzen nuen euskal literaturaren « eguneratzearen » beste seinale bat dena. Eta alde horretatik gehitu dezakegu idazle sekretuaren beste ezaugarri bat fideltasuna zela, hots, argitaletxe edo argitaratzaile batekiko atxikimendua. Joera hori hain zen nabarmena, garai batean, ezen, areago, proiektu editorial batzuk estuki lotu baitira gure literaturaren figura
Lapurdum, 13 | 2009 350
kanonikoekin, kasu batzuetan argitaletxean partaidetza komertziala izatera iritsi delarik autorea : ezagunak dira Anjel Lertxundi eta Alberdania argitaletxearen arteko harreman iraunkorrak, Bernardo Atxaga eta Pamielaren artekoa, Koldo Izagirre eta Susaren artekoa, Ramon Saizarbitoria eta Ereinen artekoa eta Joan Mari Irigoien eta Elkarren artekoa (edo, geroz eta lausoagoa den arren, Joseba Sarrionandiaren eta Txalapartaren artekoa : alde horretatik, Sarrionandia gero eta gehiago ari da jarduten idazle berriagoen antzera…). Ez dira kasu bakarrak, baina bai agian nabarmenenak. Idazle mediatikoak, ordea, ez du harreman finko eta betierekoetan sinesten, ez du federik betirako ezkontzan. Merkatu editorialean barna maniobratzen ikasten du, bere obrarentzako kokalekurik aproposena eta publikora iristeko bitartekorik onenak bilatzeko orduan : idazle onaren autonomia proiektu editorialekiko handiagoa da, oro har, kutsu tradizionaleko idazlearena baino. Hasier Etxeberriak kontatzen zuen bezala, duela ez gehiegi : Mezu harrigarri bat [iritsi zait txoritxo baten bitartez] : euskal idazle bat bere azken nobelaren lehen kapitulua ari da enkantean jartzen euskal editoreen artean, nork diru eta berme gehiago emanen dion jakite aldera. (…) Kontua da (…) gure egileetako batek nobela duela esku artean, eta lehen atala eman duela amu gisa, euskal argitaletxeetara. Eta erokeria dirudien arren, batek erantzun omen du : « Kosta ahala kosta, geuk argitaratu behar dugu liburu hori ». Bingo, beraz, itxura batean. (…) Beste idazle engaiatu bati aipatu nion albistea, eta zuri-zuri jarri zituen begiak esana entzundakoan. Albistea nork eman zidan jakin nahi zuen, eta noren liburuari buruz niharduen ere bai, ez baitzidan sinetsi txori batek esanda nekienik. Minutu batean pentsatu eta gero esan zuen : « Zergatik ez ? Ez zait gaizki iruditzen ». Erran nahi baita, ez zaiola gaizki iruditzen euskal idazle batek (ere), ahal duen dirurik handiena ateratzea bere liburu batekin. Errentagarritasuna bilatzen saiatzea, alegia. Eta niri ere ez : ez zait batere gaizki iruditzen, gauzak dauden daudenean. Jakinekoa baita, gainera, editore batek diru dezente ordaintzen badu liburu batengatik, huraxe saltzen saiatu beharko duela lehenbizi eta, beraz, promozio eta ibilera hobea izango duela liburu horrek balizko erroten artean.
10 Muturreko adibidea da, ezbairik gabe, baina hala eta guztiz ere nahiko erakusgarria, nire ustez ; hor dago, kasik eredu gisa, Harkaitz Canok bere karreraren hasieratik garatu duen argitaletxe-nonahikotasuna, edo Patxi Zubizarretak hala bere haur eta gazte literaturako ekoizpena nola (esanguratsuagoa dena) helduentzako liburuak argitaratzeko erabili dituen euskarri ezberdinak (esanguratsuagoa, diot, irudipena daukadalako joera hori « aurreratuagoa » zegoela haur eta gazte literaturaren arloan, merkatuarekin lotuagoa egon delako nolabait, lehenagotik, eta hein batean aurreirudikatu zuela helduen literaturan geroago gertatuko zena…). Eta nago gero eta ohikoagoak bihurtuko direla, aurrera begira, mota horretako edo antzeko portaerak. Nahiz eta, jakina, argitaldarien artean asmo monopolistiko nabarmenak dituen enpresa handi(ago) baten existentziak eta hedapenak (Elkarrez ari naiz, noski) eredu horren balizko garapena distortsionatu dezakeen…
11 9. Idazlea, garai batean, oso kontzientea zen liburua, behin amaituta egonez gero, ez zela norberarena, irakurleena eta kritikoena baizik. Idazle sekretua nekez aurkituko dugu bere obra glosatzen edo haren inguruko iruzkin sakonik egiten ; are gehiago, askotan haserretuko zaigu bere obraren gaineko interpretazio bat eskatzen badiogu. Egungo idazle mediatikoak, ordea, bere obraren aurreneko kritikaria edo interpretea izan behar du, eta, ahal bada, nagusia (hori lortzen euskal kritikaren ahuleziak berak lagunduko dio, besteak beste). Liburuaren aurkezpen egunetik hasita, edo, ahal badu, lehenagotik, eta ondoren egingo dituen agerraldi, irakurraldi eta
Lapurdum, 13 | 2009 351
errezitaldietan, bere obraren interpretazio kanonikoa ematen saiatuko da, batik bat elementu ilun eta sinbolikoenena, zalantzari ahalik eta leku gutxiena uzteko. Antonio Tabucchik zioen bezala, bere liburuen aitzin-solas gisa idazten dituen testuak hizpide zituela : Ziurrenik obra idatzi berriari buruz hausnartzeko borondatearen ondorio dira [testuok], egin denaren eta egin nahi zenaren arteko ezberdintasun sotilari heltzeko ahalegina. Egileak beraren obraren kritika egiteko eskubidea aldarrikatu nahi izango balu bezala.
12 Idazleak, edozeren gainetik, bere obran izan behar du aditu. Eta irakurleari behar dituen orientabide guztiak eskainiko dizkio galderak egiten dizkion kazetariari edo irakurleari ; egungo idazle baten sekretutasuna zuzenki proportzionala da bere obra propioaren inguruko galderen aurrean agertzen duen ezjakintasunarekin (edo ezaxolakeriarekin). Hala, geroz eta gutxiago harritzen gara irakurtzen dugunean idazle batek esaten duela, bere azkeneko lanari buruz, « berritzailea » eta « postmodernoa » dela (baina hori ez al zuten irakurleek edo kritikariek epaitu behar ?) ; beste batek bere hurrengo lana oso « umoretsua » izango dela (umorea, gehienez, asmoa izan daitekeenean idazlearen aldetik, irakurleak egingo dion harreran baizik ezin delako gauzatu) ; eta hirugarren batek, umilki, Prousten eta Joyceren ildo zehatzetan jarri dituela, hurrenez hurren, bere azkeneko bi nobelak (alajainkoa). Dudarik ez, joera horren erantzuleetako bat, besteak beste, prentsa da, elkarrizketak egiteko horrenbeste biderkatu den ohitura. Baina horren aurrean idazleak beti hautatu dezake ez erantzutea, itzulinguruka ibiltzea edo, zuzenean, gezurretan aritzea. Ez da, ordea, ohikoena. Egungo idazle onenak, hots, mediatikoenak, ezbairik gabe, haien obra aparatu kritiko ahalik eta estilizatuenaz eta osoenaz inguratzen ikasi dutenak dira. Eta, esan dezadan bide batez, haien obren irakurketa zailtasunaren maila gutxienekora murriztu dutenak, batzuetan haien ekoizpenen « literaturtasuna » bera arriskuan jartzeraino : formalistentzat literaturtasuna, besteak beste, irakurleak bere kabuz « betetzen » joan behar zituen « hutsuneetan » bazetzan, egungo idazle mediatikoa saiatu behar da hutsune horiek minimora murrizten, irakurleari zalantza izpirik gera ez dakion ; norberaren obraren kritika egitea, ezbairik gabe, urrats garrantzitsua da bide horretan. Alor horretan oso argia da Kirmen Uribek bere lehenengo nobelan egin duen aldarria, manifestu literarioa dena kasik. Hala dio idazle ondarrutarrak argitara eman zuen lehenengo zutabeak bere aitarengan eragindako erreakzioaz : Aitaren erantzuna ez zen edonolakoa izan. Ez nuen haren onespenik jaso. Aitzitik, kontakizun baten bitartez erantzun zidan. Mutil koskorra zelarik ba omen ziren herrian bi apaiz. Sermoia esateko bakoitzak bazuen manera jakin bat. Bata hurbila zen, jendeak xamur jasotzen zituen hark esan nahi zituen guztiak, Don Manuel. Bigarren apaizaren estiloa, ostera, makurra zen. Ez zitzaion ezer ulertzen. Don Jesusi buruz ari zitzaidan. Elizako hasierako ilaretan esertzen ziren aberatsentzako esaten zuen sermoia, atzeko ilaretakoak kontuan hartu gabe. Bada, nik bigarren apaiz horren moduan idazten nuela esan zidan aitak, Don Jesusen moduan, zirkinik egin gabe.
13 Don Manuelen modu ulergarriagoa hobetsi behar da, beraz, literatura egiteko orduan, hurbila eta xamurra, atzeko ilarakoak kontuan hartuz, eta horixe da, pasartearen arabera, orduz geroztik Kirmen Uribek hartu duen bidea. Irakurlearenganako begirune horretaz orobat antzera hitz egin izan du behin baino gehiagotan Patxi Zubizarretak (adibidez, bere Mundua lo dagoen bitartean liburuaren gibel solasean), edo, berriki, Anjel Lertxundik, honako hau deklaratu duena : « Kexatu egiten gara institutuko ikasleek
Lapurdum, 13 | 2009 352
berehala abandonatzen gaituztelako, baina beharbada errua ez dute irakasleek eta ikasleek soilik. Eskaintzarena ere babada errua. Idazleok ere autokritika pixka bat egin behar dugula iruditzen zait. Idazleak beti egin behar du ahalik eta libururik onena, baina liburu onena ez dago irakurleekin borrokan ». Edonola ere, eta norberaren obraren kritikari izatearen kontura itzuliz, iraultze arras bitxia gertatu da, idazle sekretuek (XIX. eta XX. mendeko autore handiak ditut gogoan, Baudelaire, Clarín, Borges, Auden, Mandelstam etab.) haien obra interpretatzera gutxitan jotzen zuten moduan, askoz ere maizago aritzen zirelako beren garaikideen lanez : (beste idazleen lanen) kritikariaren eta idazlearen ofizioak bat eta bera ziren, askotan. Hori askoz ere gutxiago gertatzen da egun : idazleak, ahal dela, ihes egiten du kritikarien lanaren gorabeheretatik, eta dena delakoagatik kritika egitera behartuta dagoenean, egunkari bateko literatur orrialdeetan argitaratzen duelako adibidez, ia beti saiatuko da ahalik eta iruzkinik deskriptiboenak edo ilunenak egiten. Izan ere, eta hau bereziki nabarmena da gure literaturan, nekez entzungo edo irakurriko diogu ezer euskal idazle bati, ona edo txarra, beste euskal idazle garaikide baten obrari buruz. Nahiz eta hori, apika, literatura « txikiek » konpartitzen duten ezaugarria izan, Adam Zagajewskik adierazi bezala bere gaztaroko gustu literarioei buruz ari zelarik : « gure hizkuntzako idazleak ez zitzaizkigun hainbeste interesatzen ; snob samarrak ginen (herrialde txikietan ez da batere arraroa jendeak bizkarra ematea aberriaren hizkuntzan ari diren idazleei) ». Ez litzateke harritzekoa gurean, Poloniakoa baino are literatura txikiagoa izanik, joera hori biderkatuta aurkitzea, beraz…
14 10. Horrek badu zer ikusirik, nire ustez, egungo idazle mediatikoak on izateko duen betebeharrarekin : hots, txintxoa izateko edo, gutxienez, txintxoa agertzeko publikoaren aurrean (kritika –zinezkoa– egiten bada lortu ezinezkoa den zerbait, luzarora bederen : norbait haserretuko zaizu, halabeharrez). Antigoaleko idazleari ez zitzaion gehiegi axola on irudia ematen zuen ala ez ; izan ere, literaturaren historiako figura handi batzuk gogora ekarriz, kasik esan dezakegu kontrako ahaleginak egin zituztela, zirena baino zitalagoak zirela erakusteko alegia. Izan ere, egon badago, oraindik ere, dena baino marjinalagoa eta gaixtoagoa dela erakusten saiatzen den idazlerik, Charles Bukowskik egindakoaren antzera (nolabait), bere inguruan legenda ilun bat eraikitzen edo mantentzen saiatzen denik, baina onartu behar da mota horretako aleak gero eta urriagoak direla hala gure literaturan nola gure ondokoetan.
15 Baina egungo idazle mediatikoak, sinpatikoa izateaz gain, ona dela demostratzen saiatu behar da, hala bere adierazpenetan eta publikoarekin daukan harremanetan (« Besteen arretan aldeko eta nagusi litzatekeen imajina baten sorkuntza eta kontrola bilatzen du famaren arteak », dio Gabriel Zaidek), nola bere idatzietan bertan, non narratzailea ere, gehienetan, eta autorearekin konfunditu daitekeen heinean, izugarri ona agertzen baitzaigu orobat. Kirmen Uribe edo Edu Zelaieta ez daude urrun portaera horietatik, ezta, bere estilo berezian baina baita hiper-zintzoan ere, Pako Aristi, batik bat duela urte batzuetatik hona darabilen zutabegintza, narrazioa, poesia eta ipuin filosofikoaren nahasketa arrakastatsuan. Euskal literaturan gero eta sarriago agertzen zaigu idazle gupidatsuaren irudia, batez ere (gurea bezala) herri (edo gizabanako) zapaldu eta azpiratuen gai literarioaren aurrean ; Juanjo Olasagarre horretaz aritu zen, hein batean, adierazi zuenean « horren azpian edo nahi baduzue horrekin nahasirik, bai abertzaletasunak bai ezkerrekotasunak sustengatzen eta elikatzen duen ideia bat dago[ela], hain zuzen ere, euskaldunok biktimak garelako sentipena. Eta biktimak garen neurrian inozenteak, eta baztertuak, eta beraz, gu bezalako inozente, baztertu,
Lapurdum, 13 | 2009 353
deserrotu guztiek duten eskubide gabezia dugu eta haiekin elkartasuna adierazi beharra dugu[la] ». Elkartasunezko literatura arin eta azaleko horrek, gure egoera politiko-ideologikoarekin lotuta egoteaz gain, badu orobat zer ikusirik, nire ustez, « idazlearen onkeriarako joera » deitu dezakegunarekin, edo, berriki, Santi Leonek iradoki duen « teletubby literaturarekin ». Idazle mediatikoa, onbera izateaz gain (eta onbera dela demostratzeaz gain), optimista izaten saiatuko da, eta mundu guztia ahalik eta kontentuen uzten. Idazle tradizionala, ordea, askotan « gizartearen kontra idazten » zuen, Maximo Gorkik aldarrikatu bezala : asaldatzaile bat zen, kontzientzien astintzaile bat. Baina Dubravka Ugrešićek ondo azaldu zuen bezala, optimismoaren ideologia nagusitu da egun idazle arrakastatsuenen artean : « optimistak dira [idazleen unibertsoan] irabazle. Zergatik ? Haien ideologia naturala eta atsegina delako ; guztiak identifikatzen dira haiekin. Zergatik identifikatzen dira guztiak haiekin ? Jendeak optimistak maite dituelako, ez aldiz pesimistak, aspergarriak direnak eta umore txarrez jartzen gaituztenak ». Idazleak, beraz, utzi dio « gizartearen aurka » egoteari, Maximo Gorkik aldarrikatzen zuen bezala. Oso zehatz espresatu zuen horixe Mikel Hernandez Abaituak duela urte batzuk, bere fikziozko pertsonai batek 1980ko hamarkadan harekin batera Anabasa literatura aldizkarian ibilitako adiskide zahar bati idazten dion kartan (kurtsibak gureak dira) : Batzuek Coca-Cola iragarkietarako musika egin dezagun nahi ditek, zeren-eta errealitatea itsusia bada eta horretaz hitz egin nahi badugu, muturra okertzen hasten dituk berehala, ez ditek gauza izugarririk irakurri nahi, zelofanez bildutako gezur polit horiek nahiago dizkitek. Irakurlearekin zurikerian aritzea gustatzen zaien idazteak gero eta gehiago dituk, asko aldatu duk literaturaren panorama hemendik alde egin huenetik, jendeak lotsa galdu dik, edozer gauza hartzen duk kalitatezko literaturatzat, batez ere salmenta onak izan ezkero, lehen asko saltzea seinale txarra zen bitartean.
16 Horrek ez du esan nahi idazle mediatikoa ezin denik gauza tristeez aritu : irakurlearen edo ikus-entzulearen sentimenduei heltzeak (zenbat eta pathos gehiago, hobe) idazle mediatikoaren baliabidea izaten jarraitzen du zalantzarik gabe. Baina azpian itxaropena egon behar da beti, kontsolamendua eta, edonola ere, ahal dela, ironia izpirik ez. Badaezpada.
17 11. Euskal idazle mediatikoak, azkenik, buelta eman dio « Think global, act local » aldarrikapen ekologista zaharrari, eta honela birformulatu du esaldia : « Act global, think local ». Azken batean, esapide alternatibo-ekologista ez ezik, « Pentsatu globalki, ekiozu tokian » horrek oso ondo deskribatzen du, nire ustez, Letren Errepublika Unibertsalean idazle nazional behinenetako batzuek izan zuten portaera, gutxienez XIX eta XX. mendeetan : maila hori erdietsi zutenek, askotan, kanpoko eragina jasotzen zuten, hots, erdigune kultural-ekonomikoarena, literatura frantsesa edo anglosaxoniarrarena nagusiki, baina ez bakarrik (« Think global »), eta haien mundura egokitzen saiatzen ziren (« Act local »). Hori izan zen, esate baterako, Galdósek egin zuena Balzacekin, edo Clarínek Zolarekin, edo Borgesek literatura anglosaxoniarrarekin, eta abar (asko sinplifikatzen ari naiz, baina ideia zein den argi geratzea nahiko nuke). Egungo idazle mediatikoak, idazle oso izatera iritsi nahi badu, idazle globala bihurtzen saiatu behar du, nahiz eta denok dakigun loteria horretako billeteak gutxi direla eta zenbatuta daudela. Eta horretarako, une batean edo bestean, mundu globalizatu horretan pentsatzen hasi beharko da idazten (zeinak, ez gaitezen engaina, erdigune inperialarentzako idaztea esan nahi baitu, azken finean ; gainontzekoa berez etorriko
Lapurdum, 13 | 2009 354
da). Adibide bat jartzearren, Orhan Pamuk-en Elurra nobela ezaguna (Nobel saria lortu izanaren arrazoi nagusienetako bat, zantzu guztien arabera, eta haren libururik itzuliena) ez da, usu, egilearen onenetarikotzat jotzen Turkian dituen zaleen artean, haren beste nobela batzuekin konparatuta behintzat : irakurle atzerritarrei begira idatzita dagoela gehiegi nabaritzen zaiola aipatzen du batek baino gehiagok. Eta, gainera, atzerrirako propio idazteaz gain, bertara joan beharko du idazleak uneren batean edo bestean, eta ez edonora, baizik eta (ahal dela) literatur (eta ekonomi) sistemaren erdigunera, Ipar Amerikako Estatu Batuetara alegia. Harkaitz Canok (inork baino lehenago), Kirmen Uribek eta Bernardo Atxagak burutu dute jada, kokaleku, formatu eta iraupen ezberdinekin, ibilbide literarioaren urrats hori. Ekintza literarioa, beraz, eraman behar da aurrera jomuga atzerriko merkatuetan ipiniz (« Act global »), baina beti ere idazlearen jatorrizko lurralde eta kulturaren ondarearen elementu (ustez) tradizionalenetatik eta estereotipatuenetatik abiatuz (« Think local »), horixe baita, tipismoa, Letren Errepublika Unibertsalean merkatu-kuota bat eskuratzeko bide posibilistenetako bat. Ezerk ez du hobeto laburbiltzen joera hau Kirmen Uriberen lehenengo nobelaren titulu ezin sinbolikoagoak baino : Bilbao-New York-Bilbao (itzulpenaren beharrik ere ez duen izenburua) ; egileak berak esanda da, bestalde : « Kanpora joanda asko ikasi dut, baina nire helburua ez da kanpoko hura geurera ekartzea, kanpokoaren kopiak egitea. Nire helburua geure ikuspegia kanpoan erakustea da ». Baina adibide gehiago eman daitezke : Jokin Muñozen Antzararen bidea, beti ere kontuan hartuta nola aldarrikatzen zuen egileak berak « euskal gatazka » izan daitekeela literatur merkatu globalerako gure balizko « pasaportea » ; edo Bernardo Atxagaren Soinujolearen semea, nahiz eta atzerriko hizkuntzetara egokitzeko jatorrizko testuari egin behar izan dizkion aldaketak (Obabakoakekin gertatu zen bezala, bestalde) aditzera emango luketen ez dagoela bete-betean bide horretan. Edonola ere, planteatu daiteke, hipotesi moduan, hain zuzen ere kontu honetan egon daitekeela gakoetako bat azalduko ligukeena zergatik bihurtu den Kirmen Uribe Bernardo Atxagaren oinordeko probableena atzerriko literatur merkatuetan. Eta ez, espero zitekeen bezala (edo nik garai batean barruntatzen nuen bezala, behintzat) Harkaitz Cano, adibidez, nahiz eta azken horrek karrera literario luzeago eta oparoago bat eduki : Harkaitz Cano ez delako (orain arte behintzat) euskaldunegi azaldu bere idatzietan ; arnas unibertsalegiko idazlea da, eta horrelakoak sobera ditu literatur sistemaren erdiguneak. Harkaitz Canok ondo daki « act global » horren bidetik jo behar duela, baina ez du oraindik barneratu, apika, « think local » horri heldu beharko liokeela, orobat.
18 12. Horrek ez du esan nahi idazle mediatiko bihurtzea gauza erraza denik, berez, eta zerrendatu ditudan errezetaren osagarriak erabiliz arrakasta literario garaikidearen gakoa edonoren eskura dagoenik. Azken finean, famaren mekanismoa martxan jarri baldin bada (edo baldin badute), lehenago, uneren batean, obra handi bat, « mirari » bat sortu delako izan da. Gabriel Zaidek esaten duen bezala, Famak izen jakin batzuetan kontzentratzen du arreta. Ona da, baldin eta liburu handiak irakurtzera eramaten bagaitu, artelan handietan murgiltzera. Txarra, izenak errezitatzera mugatzen bada, obren esperientzia bizia barik (…). Obra handiak (famatuak ala ez) mirari bat dira, errealitatearen zona bat non bizitza mailaz igotzen baita eta hitz egiten baitigu. Errealitateak zentzu gehiago hartzen du, eta baita guk ere. (…) Obra handien inguruko elkarrizketa gerta daiteke, bere horretan, mirari sortzailea. Ala oihartzuna izaten ari diren izenen erresonantzia soila.
Lapurdum, 13 | 2009 355
19 Nik ez dut zalantzarik : Bernardo Atxaga, Kirmen Uribe, Harkaitz Cano, Unai Elorriaga edo Mariasun Landa dauden tokian badaude, uneren batean edo bestean mirari horietako bat (edo bat baino gehiago) produzitu dutelako izan da. Baina horrek ez du esan nahi ondoren idazle mediatiko bilakatzeko jarraitu dituzten estrategien analisia egitea zilegi ez denik. Hein handi batean, estrategia horiek direlako, maila handiago edo txikiagoan, idazle gehienok erabiltzen saiatzen garenak (hots, idazle sekretuaren irudiarekin bat egiten ez dugunok, halakoak, lehen aipatu dudan bezala, egon badaudelako, gutxi badira ere). Beti ere, esan gabe doa, fortuna txikiagoarekin, eta ziurrenik haiek inoiz idatzi izan dituzten obra batzuen miraritasun-mailara iritsi gabe. Rafael Reigek esaten duen bezala : Arazoa best-seller-ekin da ez zaizkiela kultuei gustatzen, kultura garaiaren (hots, merezi duenaren) parte direla pentsatzen baitute, eta ez kultura popularrarena (kontsumo ondasun sinple bat dena). Kultuak asko ez direnez, idazle kultu orok paradoxa terrible bati egin behar dio aurre : arrakasta izateko, irakurtzea gustatzen ez zaienei gustatuko zaien eleberri bat idatzi behar du. Eleberria ez bazaio urtean bi liburu erosten duen gehiengo horri gustatzen, nola izango du arrakasta ? Kontsolamendu sari bezala, eleberrigile kultuak errekonpentsa txikiak izan ohi ditu : gehigarri literarioen adorazioa, prestigioa, ohore ofizialak, etab.
20 Paradoxa hori handienek baizik ez dute askatzen, jo eta Cien años de soledad idazten dutenek, esaterako. Niri gehien interesatzen zaidana, ordea, ez da askatzea, baizik eta nola saihestu paradoxa bera : posible al da gainditzea kultura garaiaren eta kultura popularraren arteko arraila ? Nik uste dut baietz (erraza denik uste ez dudan arren), zeren eta, lortzeko, ez baita beste era batean idatzi behar, baizik eta beste era batean bizi. Hots, mundua aldatzea.
21 13. Zeren errazena, beraz (eta orduan irakurle tradizional edo apokaliptiko baten gisa arituko nintzateke, nolabait), izango litzateke esatea, ados, goian zerrendatutako ezaugarrien eta estrategien arabera, idazle mediatiko horiek hobeak direla (esaterako) Karlos Linazasoro baino : idazle tolosarrak apenas egiten du errezitaldi, irakurketa edo agerpen publikorik ; ez dakigu ezer haren proiektuez eta lan egiteko moduaz, salbu eta liburu bat kaleratzen duenean ; gai da urte batean bizpahiru liburu argitaratzeko, isiltasunean, apenas oihartzunik lortu gabe (salbu eta kritikari eta idazle batzuen artean), eta hurrengoan bat ere ez, maiztasun erregularrik gabe eta ageriko plangintzarik gabe ; nahiko fidela zaie hasiera-hasieratik babesa eman zioten argitaletxeei ; nekez aterako dio inork bere obrari buruzko juizio edo interpretaziorik (eta, ordea, ez da arraroa, bere zutabeetan, irakurri dituen euskal liburu garaikideei buruzko iritzia ematea) ; ez du ahalegin berezirik egiten sinpatiko, optimista edo pertsona on bezala agertzeko publikoaren aurrean ; eta literatura unibertsalaren ondarea mamitzen saiatzen da bere inguruan eraikitzen diharduen T. literario horren baitan. Erreza izango litzateke hori esatea eta, berehala, gehitzea (eta orain jarriko naiz benetan apokaliptiko), Karlos Linazasororen bederatzi ipuin bildumek eta zortzi poema liburuek, alabaina, ekarpen handiagoa egin diotela euskal literaturari idazle mediatiko arrakastatsu batzuen obra laburrak baino. Nik hala uste dut behintzat. Baina, hori bezain ondo dakit aukera hura, idazle sekretuarena, gero eta bazterragokoa dela. Idazle mediatikoa dela, ez jada etorkizuna, baizik eta oraina, eta euskal idazle gehienok bihurtu nahi dugula, hein handiagoan edo txikiagoan, idazle mediatiko1. Horrek zer esan nahi du, (esaterako) Karlos Linazasorok, edo beste edozein idazle
Lapurdum, 13 | 2009 356
sekretuk, pauso horiek guztiak emango balitu, eta horri gehitzen badiogu bere idazkeraren kalitatea (kritikarien eta idazleen artean daukan harrera onak aditzera emango lukeen bezala), idazle mediatiko arrakastatsua bihurtzera iritsiko litzatekeela ? Tamalez, erantzuna ezezkoa da. Idazle mediatikoa, definizioz, ezin delako neurrigabe birproduzitu : eskaera nahiko mugatua duen ondasun bat da. Kultura batek, eta kultura horren komunikabideek, ezin dute ametitu halakoen kopuru jakin bat baizik, Munduko Letren Errepublikak idazle « nazional » kopuru jakin batzuk baino onartzen ez dituen bezalaxe. Horregatik izan daitezke, batzuetan, horren gogorrak borroka literarioak. Baita gure oasi kulturalean ere.
BIBLIOGRAPHIE
Agirreurreta, Arantxa. « Katea eteteko garaia da », Jokin Muñozi elkarrizketa, Nabarra, 2003-V.
Aldekoa, Iñaki, Euskal literaturaren historia, Donostia 2008
Barthes, Roland, « La mort de l’auteur », Le bruissement de la langue, Paris 1984 [1968]
Berro, Irune, « Idazlea, denbora galduaren bila », Berria, 2007-XI-1.
Berro, Irune, « 50eko hamarkadako Euskal Herriaz idatzi du Amurizak nobela berrian », Berria, 2008-XI-27.
Casanova, Pascale, La República mundial de las letras, Bartzelona 2001.
Cano, Harkaitz, Piano gainean gosaltzen, Donostia 2000
Cosín, Victoria, « El escritor como espectáculo », Clarín, 2008-IX-6
Etxeberria, Hasier, Bost idazle, Irun 2002.
Etxeberria, Hasier, « Txori handiak », Alua mundua !, 2008-VI-10, http://alua.mundua.com/ 2008/06/10/txori-handiak/
Galarraga, Aritz, « Gure belaunaldiaren sasoia iritsi da ; arriskatu beharra dugu », Kirmen Uriberi elkarrizketa, Gara, 2008-XI-28
Goytisolo, Juan, « De la fama », Babelia, 2008-III-1
Gumpert, Carlos, Conversaciones con Antonio Tabucchi, Bartzelona 1995
Hernandez Abaitua, Mikel, Ahotsak, Donostia 1996
Jauregi, Izaskun. « Indiferenteak izaten ikasten ere hasi gara », Jokin Muñozi elkarrizketa, Pérgola, 2005-I
Lago, Eduardo, « ‘Sé que lo que yo hago no es literatura’. Entrevista a John Grisham », El País, 2008-VIII-31
Leone, Santi, « Itzulpengintza », Berria, 2010-XI-23
Muñoz, Jokin, « Erantzuna ‘Lau kontsiderazio euskal ipuingintzaren inguruan’ artikuluari », Volgako Batelariak, 2008-IX-8, http://eibar.org/blogak/volga/archive/2008/09/04/lau- kontsiderazio-euskal-ipuingintzaren-inguruan#comments
Lapurdum, 13 | 2009 357
Oiartzabal, Ainhoa, « Norberaren barruan sartzea da bestearen larruan sartzeko era », Anjel Lertxundiri elkarrizketa, Berria, 2009-I-24
Olasagarre, Juanjo, « Konpromisoaz », Volgako Batelariak, 2005-XII-4, http://eibar.org/blogak/ volga/archive/2005/04/12/26
Reig, Rafael, Manual de literatura para caníbales, Madril, 2006
Reig, Rafael, « Nudo gordiano », Público, 2008-XII-27
Ugrešić, Dubravka, Gracias por no leer, Madril 2004
Uribe, Kirmen, Bilbao-New York-Bilbao, Donostia 2008
Zabala, Juan Luis, « Azken puntuaren osteko hunkidura », Berria, 2008-X-21
Zagajewski, Adam, En defensa del fervor, Bartzelona 2005.
Zaid, Gabriel, « El secreto de la fama », Letras Libres, 2007-XI.
Zaid, Gabriel, « Atrapar un milagro », Letras Libres, 2008-VIII.
Zaldua, Iban, Obabatiko tranbia. Zenbait gogoeta euskal literaturaz, 1989-2001, Irun 2002.
Zaldua, Iban, Animalia disekatuak (Libeloak, panfletoak eta beste zenbait taxidermia-lan), Donostia, 2005
Zubizarreta, Patxi, « Durango aurrekoak », Argia, 2008-XII-21
Zubizarreta, Patxi, Mundua lo dagoen bitartean, Tafalla 2008.
NOTES
1. Beste kontu bat litzateke idazle sekretu batzuk, agian, beren borondatearen aurka direla sekretu, eta, bestalde, idazle sekretu izateak ez duela, halabeharrez, kalitate literarioa bermatzen (idazle mediatiko izateak bermatzen ez duen modu berean). Baina kuestio hauek beste baterako utziko ditut, akaso...
RÉSUMÉS
Lan honetan, gure letrak globalizazio garaiotan jasaten ari diren eguneratze-prozesu bizkorraz jabetu ondoren, testuaz haratago doazen elementu zenbaitek euskal literatura garaikidearenean duten garrantziaz arituko gara, edo, gauza bera dena, mediatiko bihurtzeko idazleak bildu behar dituen osagarriez : hitzaldiak eta ikus-entzunezko emanaldien garrantziaz, gertakari gisa kontzebitutako idazketaz, argitarapen maiztasunaz, argitaletxeekiko harreman aldakorrez, auto- kritikaren erabilgarritasunaz, onberatasunaz, nazioarteko merkatuak eskatzen omen duen nolabaiteko tipismoaz, eta abar.
In this work, first, we seek to get aware of « the fast updating process » in which our literature is involved in these global times. Then, we would like to point out the importance of certain aspects which go beyond the written text itself. In other words, the requirements any writer should
Lapurdum, 13 | 2009 358
satisfy so as to become a « media writer » : the importance of talks and audiovisual presentations, writing performances, publication frequency, changing relationships with publishers, how to manage self-criticism, product goodness, kind of literary works typically requested by the international market…
INDEX
Thèmes : littérature motscleseu arrakasta, egungo euskal literatura, fama, globalizazioa, idazle mediatikoak, merkatua Keywords : contemporary basque literature, fame, globalization, market, media writers, success
AUTEUR
IBAN ZALDUA
UPV/EHU [email protected]
Lapurdum, 13 | 2009