OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA OBSZARU MIASTA I GMINY OLKUSZ (Etap drugi)

Autor opracowania: Prof. UŚ dr hab. Stanisław W. Czaja Aktualizacja 2015 r. na zlecenie UMiG Olkusz w zakresie udokumentowanych złóż, obszarów i terenów górniczych, filara ochronnego, z uwzględnieniem obszaru w zachodniej cz. Miasta – obręb Pomorzany: MGGP S. A.

Olkusz, marzec 2008, maj 2015 Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

SPIS TREŚCI

Str. 1. OCHRONA PRAWNA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH I WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH ...... 3 1.1. Parki krajobrazowe ...... 3 1.2. Pomniki przyrody ...... 5 1.3. Projektowane rezerwaty, użytki ekologiczne oraz obszary chronionego krajobrazu . 8 1.3.1. Rezerwaty ...... 8 1.3.2. Użytki ekologiczne i obszary chronionego krajobrazu ...... 10 1.3.3. Ruiny zamku w Rabsztynie ...... 11 1.4. Ochrona gruntów rolnych i leśnych ...... 13 1.5. Walory krajobrazowe ...... 13 1.5.1. Struktury ekologiczne krajobrazu ...... 15 1.5.2. Struktury ekologiczne wyróżnione na obszarze miasta i gminy ...... 17 1.6. Turystyka i rekreacja ...... 18 2. JAKOŚĆ I ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA ...... 21 2.1. Stan higieny atmosfery ...... 21 2.2. Zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych ...... 26 2.3. Zanieczyszczenie gleb ...... 30 2.4. Ochrona przed hałasem ...... 32 2.5. Eksploatacja złóż kopalin i jej skutki środowiskowe ...... 33 2.6. Zagrożenie powodziowe ...... 36 3. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA ...... 38 3.1. Ocena odporności środowiska na degradację oraz jego zdolność do regeneracji .. 38 3.2. Ocena stanu ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych oraz zgodności ich dotychczasowego zagospodarowania z uwarunkowaniami przyrodniczymi ...... 41 3.3. Ocena charakteru zmian w środowisku oraz wstępna prognoza dalszych jego zmian ...... 42 4. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE ...... 45 LITERATURA ...... 50

2

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

1. OCHRONA PRAWNA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH I WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH

Realizacja ochrony przyrody może odbywać się w formie powierzchniowej lub indy- widualnej. Na terenach miasta i gminy Olkusz występuje jedna forma ochrony powierzch- niowej, a mianowicie Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Dwa rezerwaty przyrody „Pazurek” i „Januszkowa Góra”, które zaliczane są do form ochrony powierzchniowej są na etapie projektowania i jak dotychczas nie zostały prawnie ustanowione. Ochrona indywidual- na dotyczy pomników przyrody, użytków ekologicznych i obszarów chronionego krajobrazu. Na opisywanym terenie istnieje 12 pomników przyrody ożywionej i 25 pomników przyrody nieożywionej. Projektuje się ustanowienie jednego użytku ekologicznego „Sasanka” oraz jed- nego obszaru chronionego krajobrazu – „Dolina Rzeki Sztoły”. Niezależnie od wymienionych form ochrony, występuje tam szereg chronionych gatunków roślin i zwierząt, które podnoszą rangę przyrodniczą tych obszarów. Współczesna ochrona przyrody powinna obejmować ochronę całych ekosystemów, niezależnie od ich aktualnej funkcji. Racjonalnej ochrony wymagają zarówno tereny rezerwa- tów, lasy państwowe, jak i lasy gospodarcze. Szczególnie ważne jest to na obrzeżach rejonów silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych a do takich niewątpliwie należą tereny miasta i gminy Olkusz. Biorąc pod uwagę te rozważania w obrębie terenów leśnych opisywanego ob- szaru, wyodrębniono następujące grupy i kategorie lasów ochronnych (na mocy ustawy o la- sach z dnia 28 września 1996 r. z późniejszymi zmianami): 1. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zaliczono:  lasy uszkodzone przez przemysł,  lasy na stałych powierzchniach badawczych. 2. Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których zaliczono:  lasy glebochronne,  lasy w miastach i lasy wokół miast,  lasy na terenach projektowanych rezerwatów, Wymienione grupy i kategorie lasów ochronnych zostały zaznaczone na mapie (zał. 1).

1.1. Parki krajobrazowe

Parki krajobrazowe tworzone są głównie w celu ochrony przyrody i krajobrazu przed nieracjonalną eksploatacją gospodarczą, a także zachowania wartości przyrodniczych o du- 3

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

żym znaczeniu naukowym i społecznym oraz utrzymania równowagi ekologicznej w środo- wisku. Północna część obszaru gminy Olkusz wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, natomiast południowa w obręb Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie. Lasy w obrębie Parków krajobrazowych winny pełnić w szerokim zakresie funkcje: klimatotwórczą, wodochronną, glebochronną i krajobrazową, a także funkcje społeczne – rekreacyjną i turystyczną. Lasy na terenach miasta i gminy Olkusz spełniają niemal wszystkie te warunki. Nieco gorzej jest realizowana funkcja rekreacyjna i turystyczna ze względu na stosunkowo słabo zorganizowaną bazę turystyczną w tym rejonie. Gospodarka leśna w parkach krajobrazowych jest nieco zmodyfikowana i podporządko- wuje się ją głównym celom, jakie ma spełniać dany obiekt ochronny. Na całym ich obszarze funkcje produkcyjne lasów powinny być godzone z funkcjami ochronnymi. Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych w obrębie byłego województwa kato- wickiego został utworzony 20 czerwca 1980 roku na mocy Uchwały nr III/11/80 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. W skład tego zespołu weszły 3 parki krajobrazowe, z których dwa objęły swym zasięgiem tereny gminy Olkusz. Są to następujące parki:  Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie – o powierzchni 4365 ha (w granicach byłego województwa katowickiego). Obejmuje swym zasięgiem gminę Olkusz, Bukowno i Trze- binię. Pozostała część parku leży w granicach byłego województwa krakowskiego. Park ten położony jest w całości na obszarze Płaskowyżu Ojcowskiego, w jego najbardziej na południe wysuniętej części. Północno-wschodnia jego część występuje na obszarze połu- dniowej części gminy Olkusz. Granice tego parku sięgają aż po triasowe ostańce „Diablej Góry”, położonej na zachód od granic gminy. W granicach gminy Olkusz powierzchnia parku wynosi 2 854,5 ha.  Park Krajobrazowy Orlich Gniazd o powierzchni 22476 ha (w obszarze byłego woje- wództwa katowickiego). Swym zasięgiem obejmuje fragmenty następujących jednostek administracyjnych: gmina Zawiercie (część wschodnia), gmina Ogrodzieniec (część połu- dniowo-wschodnia), gmina Klucze, gmina Pilica (część południowa), gmina Żarnowiec (rejon Udorza i Poręby Dzierżnej), gmina Wolbrom (rejon Strzegowej) oraz gmina Olkusz (część północna). Park Krajobrazowy Orlich Gniazd jest największym parkiem w całym zespole i liczy w sumie 39650 ha. Położony jest on w środkowym, najwyżej wyniesionym pasie Wyżyny Krakowskiej. Niewielkie jego skrawki przechodzą od północy na Wyżynę Wieluńską, a od południa na Płaskowyż Ojcowski (między Bogucinem a Jangrotem). Ma- ły fragment tego parku od strony południowo-zachodniej wkracza w Kotlinę Mitręgi na Wyżynie Śląskiej, gdzie obejmuje całą wschodnią część Pustyni Błędowskiej oraz za- 4

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

chodni kraniec Pasma Smoleńsko-Niegowonickiego. Charakterystyczną cechą tego parku są liczne grupy skał wapiennych i skalic, stanowiące o unikatowej rzeźbie terenu. Tworzą one różne formy i figury przestrzenne, przez co wyraźnie podkreślają piękno tutejszego krajobrazu. Inną typową cechą są bardzo licznie występujące jaskinie i schroniska skalne, których w całym parku jest około 350. Do ciekawych elementów krajobrazu należy jesz- cze zaliczyć duże obszary piaszczyste, pochodzenia rzecznolodowcowego. Skupiają się one głównie w rejonie Klucz, gdzie tworzą rozległą Pustynię Błędowską. W granicach gminy Olkusz powierzchnia tego parku wynosi 2 536,8 ha.

1.2. Pomniki przyrody

Na mocy obowiązujących ustaw o ochronie przyrody, na terenie miasta i gminy Ol- kusz ochroną prawną objęto 37 pomników przyrody. Są to pomniki przyrody ożywionej, naj- częściej pojedyncze drzewa (11), ale również zespół 46 drzew pomnikowych w obrębie „Par- ku Miejskiego Starego Miasta” (tab. 1). Odrębną grupę obiektów prawnie chronionych sta- nowią pomniki przyrody nieożywionej. Są to najczęściej grupy ostańców wapiennych i poje- dyncze formy skalne, a także obszary źródliskowe. Pomniki te występują głównie w północ- nej i południowej części opisywanego obszaru (tab. 2). Zgrupowania ostańców skalnych stanowią bardzo charakterystyczną cechę Progu Górno- jurajskiego, który na terenach miasta i gminy Olkusz ma przebieg południkowy. Biegnie on od wzgórz na wschód od Pomorzan przez Kruczą Górę koło Olkusza aż po wzgórza w rejonie Niesułowic. Przykładem zgrupowania pomnikowych ostańców są „Pomorzańskie Skały” (rys. 1). Skały te mają niezwykle oryginalne kształty. Niektóre przypominają tajemnicze ruiny („Baszta”, „Zamczysko”), inne świadczą o potędze sił tkwiących we wnętrzu ziemi („Rozłupana”). Na wielu skałach odnajdziemy mniejsze lub większe nisze – ślady po tunelach krasowych, które powstały w pokładach wapiennych w efekcie rozpuszczania skały przez wody podziemne. W ostańcach wapiennych możemy obserwować liczne szczątki organizmów morskich. Poza wymienionymi pomnikami przyrody pracownicy Nadleśnictwa Olkusz zapropo- nowali objęcie ochroną prawną dwóch drzew o cechach pomnikowych. Jest to:  Jawor, zlokalizowany w leśnictwie Żurada, oddział leśny 192c, o następujących parame- trach: obwód 236 cm, średnica 73 cm, wysokość 26 m.  Buk zwyczajny, zlokalizowany w leśnictwie Gorenice, oddział leśny 193k, o następujących parametrach: obwód 390 cm, średnica 120 cm, wysokość 25 m. 5

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Tab. 1. Pomniki przyrody ożywionej na terenie miasta i gminy Olkusz.

Nr na Nr Data utworzenia, Nazwa Lokalizacja Właściciel mapie działki podstawa prawna, krótki opis 31.08.1969 r. PWRN RL-OP- Żurada Kolonia III nr 109, Lipa Jańczyk 8311/113/ 69, obwód pierśnicowy 307 1 gm. Olkusz (w pobliżu 435 drobnolistna Stanisław cm, wysokość 32 m, szerokość korony byłej leśniczówki 14 m. 31.08.1969 r. PWRN RL-OP- Żurada Kolonia III nr 109, Lipa Jańczyk 8311/113/ 69, obwód pierśnicowy 263 2 gm. Olkusz (w pobliżu 435 drobnolistna Stanisław cm, wysokość 29 m, szerokość korony byłej leśniczówki 18mx9m. 31.08.1969 r. PWRN RL-OP- Żurada Kolonia III nr 109, Lipa Jańczyk 8311/113/ 69, obwód pierśnicowy 474 3 gm. Olkusz (w pobliżu 435 drobnolistna Stanisław cm, wysokość 26 m, szerokość korony byłej leśniczówki 15mx14m. Nadleśnictwo 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Zawada, gm. Olkusz Lipa Oddz. Olkusz, dy Katowickiego nr 222/97 z 4 (obok pętli WPK „Zawa- drobnolistna 179c Leśnictwo 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 408 da II”) Gorenice cm. Nadleśnictwo 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Zawada, gm. Olkusz Lipa Oddz. Olkusz, dy Katowickiego nr 222/97 z 5 (obok pętli WPK „Zawa- szerokolistna 179c Leśnictwo 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 568 da II”) Gorenice cm, szerokość korony 14mx9m. Nadleśnictwo 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Zawada, gm. Olkusz Lipa Oddz. Olkusz, dy Katowickiego nr 222/97 z 6 (obok pętli WPK „Zawa- szerokolistna 179c Leśnictwo 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 432 da II”) Gorenice cm, szerokość korony 15mx13m. Nadleśnictwo 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Zawada, gm. Olkusz Kasztanowiec Oddz. Olkusz, dy Katowickiego nr 222/97 z 7 (obok pętli WPK „Zawa- zwyczajny 200a Leśnictwo 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 315 da II”) Gorenice cm, szerokość korony 15mx14m. Nadleśnictwo 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Zawada, gm. Olkusz Buk Oddz. Olkusz, dy Katowickiego nr 222/97 z 8 (obok pętli WPK „Zawa- zwyczajny 200d Leśnictwo 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 252 da II”) Gorenice cm, szerokość korony 19mx32m. 15.09.1997 r. Uchwała nr XXXIX/326/ Olkusz, cmentarz zabyt- Lipa Gmina 97 Tady Miejskiej w Olkuszu z 15.09. 9 kowy, ul. Kazimierza 2476 drobnolistna Olkusz 1997 r., obwód pierśnicowy 451 cm, Wielkiego szer. korony 16mx15m, wys. 31 m. 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Nadleśnictwo dy Katowickiego nr 222/97 z Lipa Oddz. Olkusz, 10 Podlesie, gm. Olkusz 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 451 szerokolistna 6d Leśnictwo cm, szerokość korony 14mx14m, Rabsztyn wysokość 25 m. 15.09.1997 r. Rozporządzenie Wojewo- Braciejówka 128, gm. dy Katowickiego nr 222/97 z 11 Cis pospolity 624 Jan Wojdyła Olkusz 15.09.1997 r., obwód pierśnicowy 145 cm. Uchwała nr XL/537/2005 Rady Miej- skiej w Olkuszu z dnia 2 września 2005 r. (46 drzew w wieku 60-90 lat, „Park Miejski Olkusz, ul. Sławkowska Gmina 17 kasztanowców, 10 jesionów, 5 12 Starego Mia- 1420/1 pow. 10602 m2 Olkusz klonów, 3 lipy drobnolistne, 3 buki, 3 sta” cisy pospolite, klon jawor, brzoza brodawkowana, modrzew europej- ski,jedlica, robinia akacjowa

6

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Tab. 2. Pomniki przyrody nieożywionej na terenie miasta i gminy Olkusz.

Nr na Nr Data utworzenia Nazwa Lokalizacja Właściciel mapie obiektu i podstawa prawna Grupa ostańców Rabsztyn, pastwisko na zboczu Skarb 1970.11.22., PWRN RL- 13 206 skalnych (17 szt.) wzgórza zamkowego państwa OP-8311/259/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na stoku Góry Sy- 1970.11.10., PWRN RL- 13 207 M. Banyś skalnych borowej – kamień triangulacyjny OP-8311/239/70 Bogucin Mały, na stoku Góry Sy- 1970.11.10., PWRN RL- 13 208 Ostaniec skalny M. Banyś borowej – kamień triangulacyjny OP-8311/240/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na stoku Góry 1970.11.10., PWRN RL- 13 209 M. Banyś skalnych Syborowej wśród pól i pastwisk OP-8311/241/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na stoku Góry Sy- 1970.11.10., PWRN RL- 13 210 M. Banyś skalnych borowej – kamień triangulacyjny OP-8311/238/70 Bogucin Mały, na stoku Góry Sy- 1970.11.03., PWRN RL- 13 211 Ostaniec skalny M. Banyś borowej – kamień triangulacyjny OP-8311/237/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, koło starego ka- 1970.11.03., PWRN RL- 14 212 H. Hmest skalnych mieniołomu i wapiennika OP-8311/236/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na pastwisku na 1970.11.03., PWRN RL- 14 213 H. Hmest skalnych stoku Góry Syborowej OP-8311/232/70 Bogucin Mały, na pastwisku na 1970.11.03., PWRN RL- 14 214 Ostaniec skalny H. Hmest stoku Góry Syborowej OP-8311/231/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na pastwisku na 1970.11.03., PWRN RL- 14 215 H. Hmest skalnych stoku Góry Syborowej OP-8311/230/70 Ostaniec skalny Bogucin Mały, na stoku Góry 1970.11.21., PWRN RL- 14 216 H. Hmest „Krzesło” Syborowej wśród pól OP-8311/229/70 Bogucin Mały, na skraju pola przy 1970.09.11., PWRN RL- 14 217 Ostaniec skalny H. Hmest drodze Olkusz-Klucze OP-8311/228/70 Bogucin Mały, na stoku Góry 1970.09.11., PWRN RL- 14 218 Ostaniec skalny W. Tomsia Syborowej wśród zarośli OP-8311/227/70 Grupa ostańców Bogucin Mały, na stoku Góry 1970.09.21., PWRN RL- 14 219 W. Tomsia skalnych Syborowej OP-8311/226/70 Grupa ostańców Pod kamieniem triangulacyjnym – A. Domaga- 1970.09.21., PWRN RL- 14 220 skalnych Góra Syborowa ła OP-8311/225/70 Grupa ostańców Na wzgórzu przy drodze Pomorza- 1970.11.24., PWRN RL- 15 221 S. Dąbek skalnych „Baszta” ny-Klucze OP-8311/251/70 Ostaniec skalny Na wzgórzu przy drodze Pomorza- 1970.09.24., PWRN RL- 15 222 M. Skipiała „Rozłupana” ny-Klucze OP-8311/250/70 Grupa ostańców Na wzgórzu przy drodze Pomorza- B. Gregorski 1970.11.24., PWRN RL- 15 223 skalnych ny-Klucze B. Zub OP-8311/248/70 Na wzgórzu przy drodze Pomorza- B. Gregorski 1970.11.24., PWRN RL- 15 224 Ostaniec skalny ny-Klucze B. Zub OP-8311/249/70 Ostaniec skalny Na wzgórzu przy drodze Pomorza- B. Gregorski 1970.11.21., PWRN RL- 15 225 „Brama” ny-Klucze B. Zub OP-8311/245/70 Ostaniec skalny Na wzgórzu przy drodze Pomorza- B. Gregorski 1970.11.21., PWRN RL- 15 226 „Brama” ny-Klucze B. Zub OP-8311/246/70 Na wzgórzu przy drodze Pomorza- 1970.11.21., PWRN RL- 15 227 Ostaniec skalny S. Bigaj ny-Klucze OP-8311/244/70 Ostaniec skalny Na wzgórzu przy drodze Pomorza- 1970.11.21., PWRN RL- 15 228 S. Bigaj „Fala” ny-Klucze OP-8311/243/70 Ostaniec skalny Na wzgórzu przy drodze Pomorza- 1970.11.21., PWRN RL- 15 229 W. Sołtys „Sfinks” ny-Klucze OP-8311/242/70 Źródło Krzyszto- 16 230 Żurada fa

7

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Rys. 1. Skupisko ostańców wapiennych „Pomorzańskie Skały”.

1.3. Projektowane rezerwaty, użytki ekologiczne oraz obszary chronionego krajobrazu

Na terenach miasta i gminy Olkusz nie został dotychczas utworzony żaden z wielu ro- dzajów rezerwatów. Biorąc pod uwagę wybitne walory przyrodnicze i krajobrazowe tego ob- szaru, należy uwzględnić propozycje przyrodników i leśników oraz usankcjonować prawnie co najmniej cztery propozycje w tym zakresie (Szczypek, Wika, 1995; i inni). Będą one miały na celu zabezpieczenie najbardziej wartościowych i ciekawych elementów przyrody ożywio- nej i nieożywionej. Wydaje się, że zrealizowanie tych planów będzie wystarczające dla po- trzeb powierzchniowej ochrony w granicach administracyjnych miasta i gminy Olkusz.

1.3.1. Rezerwaty

„Pazurek”. Projektowany rezerwat leśno-krajobrazowy położony jest w północnej części gminy Olkusz, na zachód od niewielkiej wsi Pazurek. Głównym celem ochrony będzie tam zachowanie naturalnych ekosystemów leśnych z licznymi gatunkami roślin chronionych i rzadkich. W obniżeniach występują płaty boru mieszanego i buczyny niżowej, a w runie leśnym dominuje borówka czarna i rosnące gdzieniegdzie konwalijki dwulistne, kosmatki

8

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II owłosione, konwalie majowe i inne. Stoki wapiennych wzgórz porasta najczęściej buczyna niżowa i buczyna sudecka. W runie tych zbiorowisk występują często konwalie majowe, stor- czyki, groszki wiosenne, orliki pospolite i niezwykle oryginalne miodowniki melisowate. Te ostatnie mają duże kwiaty wydzielające zapach cytryny. Spotykamy tam również płaty czosn- ku niedźwiedziego, który rośnie tak gęsto, że utrudnia wzrost innych roślin. Rzeźba terenu w obrębie projektowanego rezerwatu jest silnie zróżnicowana a mak- symalne deniwelacje sięgają 90 m (350-441 m n.p.m.) Występują tam głębokie leje krasowe o średnicy dochodzącej do 10 m i głębokości 5 m oraz wyniosłe skałki wapienne o niezwykle malowniczych kształtach. Na terenie planowanego rezerwatu występuje 11 cokołów skalnych tworzących baszty wapienne, głębokie i wąskie korytarze skalne, iglice i strome urwiska. In- teresująca konfiguracja terenu utworzona przez liczne wychodnie wapienne jest skorelowana z rosnącymi tam zbiorowiskami roślinnymi. Dużą część powierzchni rezerwatu zajmują wy- raźne grzbiety skalne o łagodnych stokach (Czaja, Zieliński, 2000a). Na opisywanych terenach zlokalizowano wiele osobliwości faunistycznych, z których najcenniejsze to górski chrząszcz szykoń oraz dwa gatunki górskich ślimaków (Wika, 1986). Na obszarze projektowanego rezerwatu zaznaczają się także ślady działalności człowieka, związane ze znajdującymi się tam kamieniołomami i wyrobiskami wapieni, które obecnie zarastają już roślinnością i ulegają procesom denudacyjnym (Szczypek, Wika, 1991). „Januszkowa Góra”. Projektowany rezerwat leśno-florystyczno-krajobrazowy jest położony w północnej części gminy Olkusz, w bezpośrednim sąsiedztwie opisywanego wcze- śniej rezerwatu „Pazurek”. Ten niewielki obszar będzie ochraniał ostańcowe wzgórza poro- śnięte kilkoma typami lasów bukowych z ciekawymi i rzadkimi roślinami runa. Głównym ce- lem ochrony tego terenu będzie zachowanie naturalnych ekosystemów leśnych z drzewosta- nem bukowo-jodłowym oraz stanowisk roślin chronionych. Kulminacja wzniesienia na terenie przyszłego rezerwatu wynosi 450 m n.p.m. Znajdu- je się tam 12 schronisk skalnych i jaskiń, z których najciekawszą jest Januszkowa Szczelina, jedna z najgłębszych jaskiń na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Jaskinia jest usytuow- ana w górnej partii zbocza, tuż przy turystycznym szlaku i ma głębokość 75 m. Na stromym zboczu zalegają potężne bloki wapienne a z najwyżej położonych skał możemy podziwiać ruiny zamku w Rabsztynie (Czaja, Zieliński, 2000b). W obrębie projektowanego rezerwatu stwierdzono występowanie około 180 gatunków roślin naczyniowych. Spośród nich 26 gatunków objętych jest ochroną prawną a 10 to gatunki o charakterze górskim. Ciekawą grupę roślin stanowią storczyki, z których występuje tu m. in. gnieźnik leśny, żłobik koralowaty, kruszczyk szerokolistny, kruszczyk rdzawoczerwony,

9

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II kruszczyk siny oraz buławnik wielkokwiatowy. Z grzybów spotyka się rzadką purchawicę olbrzymią, której owocniki osiągają bardzo duże wymiary (Bąk, Morcinek, 1995).

1.3.2. Użytki ekologiczne i obszary chronionego krajobrazu

„Sasanka”. Projektowany użytek ekologiczny położony jest na granicy miasta Olku- sza i gminy Bukowno. W obrębie terenów Olkusza znajduje się jedynie południowa część projektowanego użytku. Do początku lat 90. XX wieku postulowano, aby obszar ten objąć ochroną rezerwatową. Jednak na skutek pożarów, które miały miejsce w 1992 roku znacznie zmniejszono powierzchnię projektowanego rezerwatu i zaproponowano zmianę formy ochro- ny tego obszaru na użytek ekologiczny (Wika i in., 1991). Obszar przewidziany do ochrony leży na wysokości około 330 m n.p.m. i jest stosun- kowo silnie przekształcony przez przemysł. W bliskim sąsiedztwie znajdują się tam dwie ko- palnie rud cynku i ołowiu „Olkusz” i „Pomorzany”. Dlatego dominującymi formami rzeźby tego terenu są pozostałości po dawnych wyrobiskach i szybach kopalnianych. Przejawem przekształcenia rzeźby przez człowieka są liczne zagłębienia terenu zwane warpiami, których jest tam około tysiąca. Inną formą antropogeniczną jest znajdująca się w sąsiedztwie granic projektowanego rezerwatu Sztolnia Ponikowska. Ciekawy charakter morfologiczny tego tere- nu uzupełniają występujące wydmy paraboliczne o wysokości 2-3 m. Na skutek wzmożonej presji człowieka stosunki wodne tego obszaru uległy niekorzystnym zmianom. Nastąpiło wy- raźne obniżenie poziomu wód gruntowych (Czaja, Zieliński, 2000b). Całą powierzchnię pokrywają bory sosnowe oraz niewielkie płaty muraw kseroter- micznych. Obok stanowiska sasanki otwartej spotyka się tu także inne rzadkie i chronione gatunki roślin, np. wyblin jedolistny, dziewięćsił bezłodygowy i goryczkę Wettsteina. Duża koncentracja w glebie omawianego terenu metali ciężkich (cynku i ołowiu) wy- raża się obecnością flory galmanowej, do której należy np. Biscutela leavigata, Armeria elon- gata var. halleri czy też Silene inflata var. angustifolia. Obok roślin galmanowych spotyka się tu także przedstawicieli flory górskiej, co jest bardzo ciekawe, zważywszy na brak specyficz- nych dla tej grupy roślin, warunków mikroklimatycznych. Do roślin górskich należą m.in. leniec alpejski, wyblin jednolistny, krzyżownica górska i inne. Duży udział mają rośliny sie- dlisk synantropijnych (apofity i antropofity), co wiąże się z dużym zanieczyszczeniem środo- wiska przyrodniczego przez człowieka.

10

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Na omawianym obszarze z siedlisk leśnych dominuje bór świeży, a także bór suchy i bór mieszany świeży. W drzewostanie panuje bezwzględnie sosna pospolita. Są to drzewo- stany niższych klas wieku i słabszych bonitacji (V klasa). W minionym okresie zasadniczym celem gospodarki leśnej na tym terenie była produkcja drewna, stąd drzewostany zagospoda- rowane były rębniami zupełnymi. Lasy w projektowanym rezerwacie zaliczone są do grupy I (lasów chronionych) i leżą w Leśnym Pasie Ochronnym Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W rejonie kopalń rud cynku i ołowiu pełnią one funkcję glebochronną oraz odgrywają ważną rolę filtra zatrzymują- cego imisje przemysłowe. Podstawowym celem jest utrzymanie biologicznego życia lasów i przebudowa drzewostanów w kierunku bardziej odpornych na zanieczyszczania przemysłowe. „Dolina Rzeki Sztoły”. Projektowany obszar chronionego krajobrazu położony jest na granicy gminy Olkusz i miasta Bukowna. W obrębie terenów gminy Olkusz znajduje się jedyne niewielka, wschodnia część projektowanego obszaru chronionego krajobrazu. Zarów- no w obrębie miasta Bukowna, jak i gminy Olkusz chroniony obszar obejmie najładniejszy krajobrazowo odcinek doliny Sztoły, od jej źródeł do granicy miasta Bukowno. Rzeka ta obfi- tuje w liczne meandry i rozlewiska. Piaszczyste brzegi doliny rzecznej pokryte są murawami napiaskowymi i kserotermicznymi, przechodzącymi na granicy wierzchowiny w leśne zbio- rowiska borowe. Na opisywanym terenie znajduje się stanowisko bardo rzadkiego i reliktowego mchu – mszaru nastroszonego Paludella squarrosa. Występują tam także inne rzadkie mchy, jak: drabik drzewkowaty Climacium dendroides, czy też mokradłosz kończysty Calliergonella cuspidata. Z roślin naczyniowych rosną tam m. in. wełnianka wąskolistna i storczyk – kukuł- ka szerokolistna. Stanowiska tych roślin są silnie zagrożone przez eksploatację piasku w po- bliskiej kopalni Jaworzno-Szczakowa, co prowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych na tym obszarze. Oddziaływanie wspomnianej kopalni, a także Kombinatu Górniczo- Hutniczego „Bolesław” spowodowały zanik większości źródeł Sztoły oraz częściowe wysy- chanie samej rzeki.

1.3.3. Ruiny zamku w Rabsztynie

Prezentując walory przyrodnicze i krajobrazowe terenów miasta i gminy Olkusz nie sposób pominąć ruin zamku w Rabsztynie. Znajdują się one na wysokim skalistym wzgórzu, położonym kilka km na północ od Olkusza. Już same skały ostańca wapiennego stanowią

11

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II istotny walor geologiczny, bowiem w obrazie przekroju ławic skalnych widzimy muszle ra- mienionogów o wielkości 2-4 cm, a także nieregularne „wstążki” jurajskich gąbek o długości kilku- kilkunastu centymetrów. Wspinając się ścieżką na szczyt wzgórza zamkowego mijamy wysokie ściany ostańców wapiennych, które stanowiły naturalną barierę dla wznoszącego się na szczycie zamku dolnego (rys. 2). Zamek ten zbudowany został na początku XVII wieku i mimo że był otoczony głęboką fosą i murami, przypominał bardziej renesansowy pałac niż obronną budowlę. Prawdziwą twierdzą był zamek górny wzniesiony w czasach Kazimierza Wielkiego. Do ruin tej budowli wspinamy się po stromej ścianie wapiennej. Możemy tam dostrzec resztki wykutych w wapieniu kamiennych schodków i murów obronnych. Z kulmi- nacji ostańca wapiennego roztacza się wspaniały widok. Na wschodzie i północy jest to roz- ległe obniżenie porośnięte głównie lasami sosnowymi z wystającymi ponad nie wzgórzami wapiennymi. Natomiast w bukowym starodrzewiu ukryte są potężne ostańce, w których znaj- dują się jaskinie, w tym „Januszkowa Szczelina”, jedna z najgłębszych pieczar na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na południu widzimy panoramę Olkusza, a na zachodzie lasy sosnowe porastające piaski „Pustyni Starczynowskiej” i „Pustyni Błędowskiej”.

Rys. 2. Ruiny zamku w Rabsztynie.

Dla opisywanych w podrozdziale 1.3 obszarów dotychczas nie zostały podjęte żadne działania przez właściwe organy dla ustanowienia wymienionych form ochrony, w rozumie- niu art. 91 Ustawy o ochronie przyrody. 12

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

1.4. Ochrona gruntów rolnych i leśnych

Na obszarze miasta i gminy Olkusz użytki rolne stanowią około 42% powierzchni. Przeważają tam gleby średnich i niskich klas bonitacyjnych (V i VI klasa), które stanowią ponad 62% wszystkich użytkowanych rolniczo gleb. Gleby wyższych klas bonitacyjnych, chronionych przed zmianą przeznaczenia na cele nierolnicze (w myśl ustawy z dnia 3 lutego 1995 roku) stanowią więc pozostałe 38% użytków rolnych. Są to głównie gleby IV i III klasy bonitacyjnej. Procentowy udział poszczególnych klas gleb chronionych w całym areale użyt- ków rolnych miasta i gminy Olkusz wynosi:  IIIa – 1,9%,  IIIb – 2,7%,  IVa – 12,8%,  IVb – 20,3%. Największe powierzchniowo płaty gleb III klasy bonitacyjnej występują w rejonie Go- renic i Braciejówki. Niewielkie połacie gleb tej klasy występują także w rejonie Kosmolowa. Gleby IV klasy bonitacyjnej występują głównie w rejonie wsi i osad: Olewin, Osiek, Zimno- dół, Zawada, Kosmolów i Rabsztyn (zał. 1). W projekcie regulacji granicy rolno-leśnej opracowanym przez Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych przewiduje się wyłączenie z użytkowania rolniczego i zalesienie terenów obejmujących gleby najniższych klas bonitacyjnych oraz enklawy i półenklawy tere- nów rolnych wśród terenów leśnych (zał. 1).

1.5. Walory krajobrazowe

Pod pojęciem „krajobrazu naturalnego” rozumiemy typ terenu o swoistej strukturze składający się z wzajemnie powiązanych komponentów środowiska przyrodniczego: rzeźby terenu, budowy geologicznej, stosunków wodnych, warunków klimatycznych, uwarunkowań biocenotyczno-glebowych oraz efektów gospodarki człowieka, których wyrazem jest modyfi- kacja warunków przyrodniczych (Kondracki, 1978). Do krajobrazów naturalnych nie włą- czamy wielkich aglomeracji miejsko-przemysłowych. Przy takim zdefiniowaniu krajobrazu naturalnego na obszarze miasta i gminy Olkusz można wyróżnić krajobrazy należące do 2 klas, 2 rodzajów, 2 gatunków i 1 odmiany strefowej. Miasto i gmina Olkusz położona jest w subatlantyckiej odmianie strefowej a na jej obszarze

13

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II dominują krajobrazy wyżynne (II klasa). We wschodniej części gminy jest to krajobraz wyżyn- ny utworzony na skałach węglanowych (rodzaj B). W obrębie niewielkiego pasa leżącego w północnej części gminy Olkusz oraz nieco większego obszaru położonego w zachodniej części miasta i gminy, występuje strefa krajobrazów nizinnych (I klasa), należąca do rodzaju B – krajobrazu dolin i równin akumulacyjnych. W obrębie krajobrazów nizinnych wyróżniono dwa gatunki: krajobraz den dolinnych (gatunek 1), zajmujący wąską dolinę Białej Przemszy, położoną na północnych granicach gminy Olkusz oraz krajobraz terasów z wydmami (gatu- nek 2), który swym zasięgiem obejmuje obszar Kotliny Mitręgi, położony w środkowo- zachodniej części miasta i gminy Olkusz. Wykorzystywanie przestrzeni przyrodniczej nie powinno naruszać lub zaburzać struk- tury i funkcjonowania systemu ekologicznego. Na każdym etapie gospodarowania należy uwzględnić wymagania życiowe organizmów żywych oraz warunki rozwoju i funkcjonowa- nia biocenoz, ekosystemów i krajobrazu. Uwarunkowania te winny być uwzględnione w pla- nach zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Olkusz. Plany te powinny:  zachować mozaikowość i heterogeniczność krajobrazu oraz różnorodność biologiczną,  zapewnić swobodny przepływ informacji biologicznej (zwłaszcza genetycznej) oraz natu- ralny obieg materii i przepływ energii,  wzmagać stabilność i odporność ekosystemów,  rozwiązać konflikty przyrodniczo-cywilizacyjne w przestrzeni z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju. Wprowadzenie do planów tych pożądanych uwarunkowań ekologicznych zapewni realizację indywidualnych i zbiorowych potrzeb człowieka, którego życie uzależnione jest od prawidłowo funkcjonującego systemu przyrodniczego. Zgodnie z cytowaną ustawą o ochronie przyrody (art. 5, pkt. 23) walory krajobrazowe obszaru określa się poprzez wartości ekologiczne i estetyczne lub wartości kulturowe obszaru. Elementami krajobrazu są więc zarówno komponenty środowiska przyrodniczego, jak i obiekty kultury materialnej wytworzone przez człowieka. Krajobraz jest więc swego rodzaju fizjono- mią środowiska, którą na opisywanym obszarze miasta i gminy Olkusz kształtują:  zasoby przyrodnicze, z których najbardziej istotne znaczenie ma: - urozmaicona rzeźba terenu, - duży stopień naturalności komponentów środowiska przyrodniczego oraz ich wysoka jakość, - ponadlokalne wartości oraz przestrzenna ciągłość obszarów biologicznie czynnych.  zasoby kulturowe, z których najważniejsze to:

14

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

- zachowane obiekty dziedzictwa kulturowego w tym przede wszystkim objęta ochroną strefa starego miasta Olkusza (A i B) oraz otaczająca ją strefa krajobrazu miejskiego (K), - wartościowe zespoły zabudowy wiejskiej, - obszar wzgórza zamkowego w Rabsztynie.  wartościowe elementy krajobrazu otwartego, w tym: - atrakcyjne punkty i ciągi widokowe, - powierzchnie wzmożonej ekspozycji, - wartościowe wnętrza krajobrazowe wsi. Z przeprowadzonej waloryzacji krajobrazowej miasta i gminy Olkusz wynika, że:  Największe nagromadzenie cennych zasobów przyrodniczych i kulturowych występuje w obrębie Progu Górnojurajskiego i północno-zachodnich stoków Płaskowyżu Ojcow- skiego. Na obszarze tym planuje się utworzenie dwóch rezerwatów przyrody.  Wysokie wartości krajobrazowe prezentują tereny leśne oraz harmonijny krajobraz kultu- rowy na przeważających obszarach terenów zainwestowanych.  Przeciętne wartości krajobrazowe prezentuje zabudowa rozproszona oraz obiekty przemy- słowe usytuowane w południowo-zachodniej części miasta Olkusza. Wysokie walory krajobrazowe terenów miasta i gminy Olkusz są jej atutem rozwojo- wym i powinny być chronione przepisami prawa miejscowego.

1.5.1. Struktury ekologiczne krajobrazu

Najwyższą jednostką w hierarchicznym systemie przyrody jest krajobraz (ekologicz- ny). W najnowszym ujęciu (Rychling, Solon, 1996) krajobraz to heterogeniczny fragment powierzchni Ziemi, złożony z powiązanych wzajemnie ekosystemów, posiadający własną strukturę, zmienność, historię i fizjonomię oraz swoistą dynamikę i sposób funkcjonowania. Elementem krajobrazu jest człowiek i społeczeństwo. W ekologii krajobrazu wyróżnia się następujące struktury ekologicznej przestrzeni przyrodniczej: biocentra i obszary rdzeniowe, wyspy ekologiczne, strefy ekotonowe (ekotony), korytarze ekologiczne oraz bariery ekolo- giczne. Ich charakterystykę przedstawiono poniżej. Biocentra – to obszary cechujące się:  najniższym stopniem antropogenicznych przekształceń,  naturalnym, zgodnym z siedliskiem, zestawem gatunków i ich zbiorowisk, typowym dla danej jednostki biogeograficznej,  bogactwem gatunkowym,

15

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

 występowaniem gatunków i zbiorowisk endemicznych i rzadkich,  na ogół dużym zagęszczeniem osobników,  intensywnością i wielopoziomowością obiegu materii i przepływu energii,  dużym stopniem homeostazy,  zasilającym i stabilizującym oddziaływaniem na tereny sąsiednie. W obrębie biocentrów możemy wydzielić obszary rdzeniowe, czyli ich najbardziej na- turalne i najcenniejsze fragmenty. W granicach biocentrów, obszary rdzeniowe otoczone są obszarami buforowymi. W przypadku braku możliwości wyróżnienia biocentrów obszary rdzeniowe są strukturami samoistnymi i pełniącymi funkcję biocentrów. Wyspy ekologiczne – to obszary będące pojedynczymi ekosystemami lub grupami ekosyste- mów o zbliżonym charakterze, położone w odmiennym siedliskowo i niesprzyjającym eko- systemie (głównie wiejskim i miejskim). Najczęściej jako wyspy traktuje się niewielkie po- wierzchnie leśne, zadrzewienia śródpolne, zieleń wysoką w mieście, łąki naturalne i półnatu- ralne, torfowiska i jeziora. Strefy ekotonowe (ekotony) – to obszary przejściowe między dwiema lub większą liczbą różnych biocenoz (ekosystemów), charakteryzujące się:  wzrostem zróżnicowania gatunkowego i zagęszczenia osobników,  obecnością gatunków z biocenoz sąsiadujących oraz specyficznych tylko dla tej strefy,  liniowym kształtem, o szerokości mniejszej od szerokości sąsiadujących biocenoz. Korytarze ekologiczne – to obszary łączące różne jednostki przestrzenne krajobrazu, rela- tywnie wąskie i różniące się od otaczającego tła. Mają one różne pochodzenie i charakter (ko- rytarze reliktowe, antropogeniczne, środowiskowe). Pod względem struktury można wyróżnić korytarze liniowe, pasowe i sieciowe. Bariery ekologiczne – to struktury oddzielające i przecinające różne jednostki przestrzenne krajobrazu. Mogą mieć charakter naturalny (wody) lub być pochodzenia antropogenicznego (np. drogi, linie kolejowe i energetyczne, obszary zabudowane). W zależności od usytuowania w stosunku do kierunku przepływu biologicznego, mogą być „poprzeczne” lub „podłużne”. Należy zwrócić uwagę, że niektóre elementy krajobrazu mogą pełnić jednocześnie funk- cje zarówno bariery, jak i korytarza ekologicznego dla różnych gatunków (np. ciek lub zbiornik wodny niektórym gatunkom umożliwia przemieszczanie się w krajobrazie, inne natomiast bloku- je; droga dla jednych gatunków jest linią nie do przebycia, natomiast dla innych jest jedynym szlakiem wędrówek – np. gatunki synantropijne). Bariery antropogeniczne przyczyniają się do niekorzystnej – z punktu widzenia ekologii krajobrazu fragmentacji przestrzeni przyrodniczej.

16

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

1.5.2. Struktury ekologiczne wyróżnione na obszarze miasta i gminy

W granicach opracowania zidentyfikowano wszystkie wymienione struktury ekolo- giczne. Ich krótki opis przedstawiono poniżej: Biocentra. Wyróżniono 4 biocentra o znaczeniu lokalnym: 1. Kompleks lasów rozciągających się południkowo od wsi Pazurek i Jaroszowiec na półno- cy po Zederman i Zimnodół na południu. Są to lasy ochronne specjalnego przeznaczenia – lasy uszkodzone przez przemysł. Północna część tego kompleksu leśnego wchodzi w skład „Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd”. 2. Kompleks lasów położonych na wschodnich oraz zachodnich obrzeżach miasta Olkusza. Są to lasy ochronne ogólnego przeznaczenia – lasy w miastach i lasy wokół miast. 3. Kompleks lasów rozciągających się na granicy miasta Olkusza i miasta Bukowna. Są to lasy ochronne ogólnego przeznaczenia – lasy glebochronne. 4. Kompleks lasów rozciągających się w południowej części gminy Olkusz, od Zawady na wschodzie po granicę gminy Olkusz z miastem Bukownem na zachodzie. Jest to kom- pleks leśny wchodzący w skład „Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie”. Zróżnicowanie oraz bogactwo fauny i flory tych kompleksów zostało opisane w rozdziałach poprzednich. Obszary rdzeniowe. Obejmują lasy na stałych powierzchniach badawczych oraz pro- jektowane rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne i obszary chronionego krajobrazu.  Kompleks lasów w obrębie stałej powierzchni badawczej, położony w nadleśnictwie Ol- kusz, obręb Olkusz, leśnictwo Żurada, oddział 157a.  Januszkowa Góra (projektowany rezerwat), położony w obrębie nadleśnictwa Olkusz, obręb Olkusz, na oddziałach 6, 11, 12 i 13.  Pazurek (projektowany rezerwat), położony w obrębie nadleśnictwa Olkusz, obręb Rabsz- tyn, na oddziałach 102-106, 108-110 oraz 112, 113, 117 i 118.  Sasanka (projektowany użytek ekologiczny), położony w obrębie nadleśnictwa Olkusz, obręb Rabsztyn, oddział 211.  Dolina Rzeki Sztoły (projektowany obszar chronionego krajobrazu), położony w obrębie nadleśnictwa Olkusz, obręb Olkusz, na oddziałach 129 i 130 oraz 139 i 140. Chroniony teren będzie obejmował jedynie wąską strefę doliny Sztoły, przecinającą te oddziały leśne. Wyspy ekologiczne. Przestrzeń przyrodnicza miasta i gminy Olkusz jest wypełniona kilkoma obszarami o charakterze wysp ekologicznych. Wydzielono kilka wysp leśnych i łąkowych o znaczeniu lokalnym. Największe wyspy leśne to: lasy porastające stoki wzniesień w rejonie

17

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Ziemkówki, Braciejówki i Podlesia; kompleks lasów między Troksem a Kosmolowem oraz tzw. „Lasy Zedermanowskie”, porastające wzgórza w rejonie tej wsi. Największe kompleksy łąkowe to obszar wilgotnych łąk w dolinie Białej Przemszy oraz w dolinie jej niewielkiego dopływu płynącego z rejonu Pazurka i Ziemkówki. Do tego kompleksu zaliczane są także podtapiane okresowo łąki, leżące w górnej części doliny rzeki Baby i ciągnące się od Kolonii Zimnodół aż po wschodnie peryferie zabudowań miasta Olkusza. Struktura biologiczna tych wysp została silnie zniekształcona, głównie w wyniku osuszenia terenu przez lej depresyjny KGH „Bolesław”. Duże zmiany nastąpiły także w wyniku prowadzenia jednostronnej eksplo- atacji zasobów leśnych oraz w wyniku melioracji i chemizacji gleb (nawozy mineralne) i ro- ślin (środki ochrony roślin) na użytkach łąkowych. Strefy ekotonowe (ekotony). Na omawianym obszarze wykształciły się bardzo długie odcinki stref przejściowych pomiędzy poszczególnymi ekosystemami i biocenozami, liczące dziesiątki kilometrów. Najdłuższe odcinki ekotonowe reprezentują przejścia pomiędzy lasem a polami or- nymi. Znaczący jest również udział stref przejściowych między ekosystemem zabudowy wiej- skiej a ekosystemem polnym i łąkowym. Struktura biologiczna tych stref jest słabo wykształcona. Korytarze ekologiczne. Wyróżniono jeden korytarz o znaczeniu regionalnym. Jest to dolina Białej Przemszy, położona przy północnej granicy gminy Olkusz. W granicach opracowania można również wskazać dwa korytarze lokalne. Jest to dolina górnego odcinka rzeki Baby oraz dolina potoku Witeradówka. Doliny te umożliwiają komunikację między lokalnymi wy- spami ekologicznymi i łączność z doliną rzeki Białej Przemszy Bariery ekologiczne. W granicach opracowania obserwuje się setki kilometrów barier antro- pogenicznych, przecinających wszystkie struktury ekologiczne przestrzeni przyrodniczej. Przestrzeń ta jawi się jako zbiór różnorodnych fragmentów przyrody, izolowanych mniej lub bardziej szczelnie przez bariery ekologiczne. Do głównych barier ekologicznych zaliczyć należy ponadregionalną linię kolejową Katowice-Kielce, drogę krajową nr 4 Katowice- Kraków, powiatowe drogi asfaltowe, linie energetyczne oraz bariery naturalne, z których najważniejsza to rzeka Biała Przemsza.

1.6. Turystyka i rekreacja

Tereny miasta i gminy Olkusz są bardzo atrakcyjne dla turystyki i wypoczynku. Wy- nika to zarówno z dużego udziału siedlisk borowych: borów suchych, borów świeżych i bo- rów mieszanych świeżych oraz siedlisk lasowych: lasów świeżych, lasów mieszanych świe-

18

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

żych i lasów wyżynnych a także z dużego urozmaicenia terenu. Dotyczy to zwłaszcza licz- nych drzewostanów porastających suche stoki i wzgórza o ubogim podszyciu. Lasy te często porastają obszary o malowniczej rzeźbie terenu. Ich atrakcyjność podnosi z reguły dobrze zachowana sieć dróg i ścieżek leśnych oraz położenie głównych kompleksów w pobliżu tras komunikacyjnych i osiedli mieszkaniowych. Zupełnie nieprzydatnym dla celów rekreacyj- nych są lasy na siedliskach wilgotnych i bagiennych, lecz lasy te ba terenach miasta i gminy Olkusz niemal nie występują. Północna część terenów gminy Olkusz leży w zasięgu Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, należącego do Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, który powstał w latach 1980-1982. Powierzchnia tego parku w obrębie gminy Olkusz wynosi 2 536,8 ha. Południowa część gminy Olkusz leży w zasięgu Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie, również należącego do ZJPK. Powierzchnia tego parku w obrębie opisywanej gminy wynosi 2 854,5 ha. Wymienione parki obejmują najbardziej wartościowe elementy przyrody żywej i nieożywio- nej, stanowiąc naturalną bazę turystyczno-rekreacyjną dla mieszkańców Górnego Śląska, Za- głębia i Krakowa. Duże znaczenie dla turystyki i rekreacji pełnią rezerwaty przyrody. Na opisywanych terenach, jak dotychczas nie ma tego typu form ochrony, lecz planuje się ustanowienie dwóch rezerwatów przyrody: „Januszkowa Góra” i „Paurek” oraz użytku ekologicznego „Sasanka” i obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Rzeki Sztoły” (zał. 1). Walory krajobrazowe tych terenów podkreślają znajdujące się tam liczne zabytki historyczne, zwłaszcza ruiny zamku w Rabsztynie i najstarsza część miasta Olkusza. Nasilenie ruchu turystycznego obserwuje się w okresie letnim (wakacyjnym) i jesiennym (grzybobranie). Częstą formą jest także turystyka weekendowa odbywająca się od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Ruch turystyczny odbywa się z reguły na wyznaczonych szlakach turystycznych. Na obszarze miasta i gminy Olkusz są to szlaki turystyki pieszej, trasy rowerowe i szlaki turysty- ki konnej. Najważniejsze z nich to:  czerwony, pieszy szlak „Orlich Gniazd”, prowadzący z Sułoszowej przez Olewin – Rabsztyn – Januszkową Górę do Jaroszowca,  niebieska trasa rowerowa – Bukowno – krawędź doliny Sztoły – Osiek – Olkusz – Bukowno,  czerwona trasa rowerowa – Jaroszowiec – Rabsztyn – Olkusz – Osiek – Zimnodół – Za- wada – Racławice,  zielona trasa rowerowa – Jaroszowiec – Czarny Las – Syborowa Góra – Pomorzańskie Skały – Olkusz,

19

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

 szlak żółty turystyki konnej – Sułoszowa – Olewin – Rabsztyn – Syborowa Góra – Klucze. Rekreacyjne funkcje lasów i terenów otwartych a także zabytków historycznych pod- nosi fakt, że ponad 50 % obszaru gminy Olkusz leży w obrębie Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Atrakcyjność tych terenów jest podnoszona przez projektowanie różnego typu form prawnej ochrony przyrody oraz naturalnych walorów (np. licznych grup ostańców skalnych) krajobrazowych. Punktowa ochrona przyrody, jak i podobne usytuowanie atrakcyj- nych obiektów przyrodniczych powoduje komasowanie ruchu turystycznego na niewielkich powierzchniowo obszarach co może, powodować znaczne szkody wyrządzane zbiorowiskom leśnym, murawowym oraz łąkowym Istotną sprawą wydaje się być racjonalne uregulowanie ruchu turystycznego, tak aby nie wpływał on ujemnie na najcenniejsze fragmenty szaty roślinnej. Należy dążyć do odpowiedniej przestrzennej organizacji wypoczynku ludności na tych terenach. Celem takiego działania będzie ułatwienie możliwości wypoczynku w lasach i na terenach otwartych, na specjalnie do tego wybranych powierzchniach i ograniczenie w ten sposób ujemnego oddziaływania ludzi (turystów) na środowisko tych obszarów. Z taką „sztuczną” koncentracją ludności wiąże się konieczność stworzenia odpowiedniej infrastruktury przy jednoczesnym zagospodarowaniu technicznym obszaru. Poprzez umiejętne skierowanie ruchu turystycznego na tereny o mniej- szej wartości przyrodniczej ochroni się najcenniejsze fragmenty lasów i muraw przed ich zbyt intensywną penetracją. Infrastruktura związana z turystyką na tych terenach leśnych ma bardzo duże znacze- nie. Wszelkiego rodzaju miejsca biwakowania, parkingi śródleśne i wyznaczone miejsca po- stoju podjazdów odciążają środowisko leśne od chaotycznej i niekontrolowanej antropopresji na danych obszarach leśnych. W dobie coraz intensywniejszego rozwoju przemysłu i jego ujemnego wpływu na zdrowie ludzi, wypoczynek świąteczny (weekendowy) cieszy cię bardzo dużą popularnością. Jest on swoistym czynnikiem regeneracji sił i kondycji psychicznej człowieka. Coraz większe znaczenie zyskuje także turystyka kwalifikowana, typu wspinaczki skałkowe, penetracje ja- skiń, rajdy piesze i rowerowe, itp. Najbardziej ciekawe i wartościowe tereny miasta i gminy Olkusz powinny być udostępniane w ograniczonym stopniu dla tej części społeczności, która jest zainteresowana problematyką ogólnoprzyrodniczą i leśną. W celach poznawczych należy dążyć do wytyczenia ścieżek dydaktycznych zaznajamiających z walorami przyrodniczymi najbardziej interesujących obszarów leśnych. Ścieżki takie istnieją już w kilku miejscach, np.: w projektowanym rezerwacie „Pazurek”.

20

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

2. JAKOŚĆ I ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA

2.1. Stan higieny atmosfery

Zanieczyszczenie powietrza w danym rejonie jest uzależnione w głównej mierze od rozmieszczenia źródeł emisji zanieczyszczeń, którymi najczęściej są duże zakłady przemy- słowe, ciepłownie i kotłownie, drogi o znacznym natężeniu ruchu a także tzw. emisja niska z palenisk domowych. Przestrzenny rozkład emisji jest warunkowany ukształtowaniem terenu oraz warunkami meteorologicznymi, z których największe znaczenie ma prędkość i kierunek wiatru, częstotliwość cisz, temperatura powietrza, występowanie mgieł i opadów, wilgotność powietrza, itp. Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe aspekty, położenie miasta i gminy Olkusz jest niekorzystne. Głównym źródłem zanieczyszczeń przemysłowych rejonu olkuskiego są ościenne zakłady, do których należą ZGH „Bolesław”, Zespół Elektrowni Jaworzno, Huta Katowice, Elek- trownia Siersza, Kluczewskie Zakłady Papiernicze w Kluczach, Wolbromskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” w Wolbromiu oraz Huta Szkła Walcowanego w Jaroszowcu. Usytuowanie opisywanego obszaru na kierunku najczęściej wiejących wiatrów południowo-zachodnich i za- chodnich sprzyja napływowi zanieczyszczeń z tych zakładów oraz z centralnej części Górnoślą- skiego Okręgu Przemysłowego. W samym Olkuszu zaznacza się również wpływ zanieczysz- czeń emitowanych przez OFNE „Emalia” S.A., Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, Olkuska Fabryka Wentylatorów „OWNET” oraz ruch pojazdów samochodowych. W sezonie grzewczym na stan powietrza opisywanego obszaru, oprócz emisji przemysłowych, wpływają w znacznym stopniu lokalne kotłownie i indywidualne paleniska domowe. Lokalne kotłownie skoncentro- wane są na niewielkiej powierzchni w centrum miasta, stwarzają przez to znaczną uciążliwość dla mieszkańców. Uciążliwość tą pogarsza usytuowanie centrum miasta w kotlinie, co sprzyja występowaniu zjawiska inwersji, a przy występowaniu znacznej ilości cisz – dodatkowo kumu- lowaniu się zanieczyszczeń, szczególnie rakotwórczego benzo-a-pirenu. Emisja benzo-a-pirenu w sezonie grzewczym stanowi aż 80% ogólnej emisji (Drozdowska, 2004). Pomiary zanieczyszczenia powietrza prowadzone są przez Wojewódzką Stację Sani- tarno-Epidemiologiczną w Krakowie oraz stację powiatową w Olkuszu. Pomiary prowadzone są w 7 punktach badawczych, gdzie dokonuje się pomiarów opadu kadmu i ołowiu metodą wagową oraz pyłu zawieszonego metodą reflektometryczną w punkcie nr 6 (tab. 3). Na pozo- stałych posterunkach badawczych prowadzi się pomiary opadu pyłu metodą wagową oraz dwutlenku siarki w punkcie nr 6 metodą aspiracyjną (tab. 3, rys. 3).

21

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Tab. 3. Opad pyłu w [g/m2/rok] na terenach miasta i gminy Olkusz w sezonie letnim i grzewczym w 2002 roku (wg: PSSE, Olkusz).

Lp. Lokalizacja Sezon grzewczy Sezon letni Rok 1 Olkusz Śródmieście ul. Mazaniec 42 12,1 30,5 42,6 2 Olkusz ul. K. Wielkiego 22 15,6 22,9 38,5 3 Olkusz – Pomorzany ul. Długa 179a 11,4 14,6 26,0 4 Olkusz Stary 23 22,8 37,1 59,9 5 Kosmolów 98 17,1 32,0 49,1 6 Żurada – Leśniczówka 11,8 18,4 30,2 7 Gorenice 225 16,2 31,8 48,0

Rys. 3. Lokalizacja punktów pomiaru zanieczyszczenia powietrza na terenach miasta i gminy Olkusz. Jednym z ważniejszych czynników wpływających na stan powietrza a pośrednio na jakość środowiska przyrodniczego jest wielkość emisji i opadu pyłu. Źródłem emisji zanie- czyszczeń pyłowych są przede wszystkim zakłady przemysłowe oraz paleniska domowe, to- też składnikami są głównie produkty spalania węgla. Obserwuje się także znaczny udział związków siarki i azotu oraz metali ciężkich. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zaobserwowa-

22

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II no znaczny spadek zanieczyszczeń pyłowych. W roku 1990 zanotowano w północnej i środ- kowej części terenów miasta i gminy Olkusz opad pyłu w granicach 100-150 g/m2/rok. Jedy- nie w południowej części opisywanego obszaru opad ten mieścił się w granicach 60-80 g/m2/rok (rys. 4). Pod koniec lat 90. XX wieku zanotowano wyraźny spadek depozycji zanie- czyszczeń pyłowych. Maksymalne wartości, w granicach 70-90 g/m2/rok, zanotowano na te- renie miasta Olkusza i północnych peryferiach gminy Olkusz. W części południowej opisy- wanego obszaru zanotowano tylko 40-50 g/m2/rok (rys. 5).

Rys. 4. Opad pyłu w 1990 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

W pierwszych latach XXI wieku zaobserwowano dalsze zmniejszanie się opadu pyłu. Maksymalne wartości w granicach 60-70 g/m2/rok stwierdzono jedynie w zachodniej części miasta Olkusza. W części północnej i środkowej notowano 40-50 g/m2/rok, a w południowej części gminy Olkusz już tylko 26-30 g/m2/rok (rys. 6).

23

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Rys. 5. Opad pyłu w 1998 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

Rys. 6. Opad pyłu w 2002 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

Na opisywanym obszarze występuje dość specyficzny sezonowy rozkład opadu pyłu. Największe wartości notuje się bowiem w sezonie letnim (14,6-37,1 g/m2/rok), natomiast w sezonie grzewczym tylko 11,4-22,8 g/m2/rok (tab. 3). 24

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Depozycja zanieczyszczeń pyłowych jest szczególnie groźna, jeżeli zawierają one związki metali ciężkich. Kadm w powietrzu występuje w formie tlenków łatwo rozpuszczalnych w wo- dzie, jest szkodliwy niezależnie od postaci (para, pył), w jakiej jest wdychany przez człowie- ka. Związki kadmu działają na drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ nerwowy, wą- trobę i nerki. Ołów do atmosfery dostaje się z emisji przemysłowej, jak i rur wydechowych silników benzynowych. W powietrzu związki ołowiu przekształcają się w tlenki i siarczany, związki tego pierwiastka są bardzo ruchliwe w atmosferze. Pomiary opadu kadmu i ołowiu są wykonywane także w wymienionych poprzednio punktach badawczych. Z zebranych danych wynika, że mierzone wielkości imisji tych związ- ków uległy wyraźnemu zmniejszeniu. W 1999 roku opad ołowiu wynosił 20-30 mg/m2/rok, a w 2002 roku już tylko 11,5-30,0 mg/m2/rok, przy czym wartość maksymalną zanotowano tylko w jednym punkcie badawczym (tab. 4).

Tab. 4. Opad związków ołowiu i kadmu [w mg/m2/rok ] na terenach miasta i gminy Olkusz w latach 1999 i 2002.

1999 2002 Lp. Lokalizacja Pb Cd Pb Cd 1 Olkusz Śródmieście ul. Mazaniec 42 20,0 7,0 16,0 1,0 2 Olkusz ul. K. Wielkiego 22 30,0 7,0 15,9 1,6 3 Olkusz – Pomorzany ul. Długa 179a 30,0 6,0 30,0 1,5 4 Olkusz Stary 23 30,0 9,0 16,1 1,4 5 Kosmolów 98 20,0 3,0 16,3 1,0 6 Żurada – Leśniczówka 30,0 5,0 13,1 0,8 7 Gorenice 225 20,0 2,0 11,5 1,0 Dopuszczalny opad kadmu 10 mg/m2/rok 10 mg/m2/rok Dopuszczalny opad ołowiu 100 mg/m2/rok 100 mg/m2/rok

Podobną tendencję zmniejszania się wielkości opadu zaobserwowano również w przypadku związków kadmu. W 1999 roku opad kadmu wynosił 2-9 mg/m2/rok, a w roku 2002 już tylko 0,8-1,6 mg/m2/rok (tab. 4).

Do oceny stanu czystości powietrza w zakresie stężeń dwutlenku siarki (SO2) wyko- rzystano pomiary PSSE w Olkuszu, na stanowisku zlokalizowanym przy ul. Kazimierza

Wielkiego 22. Wyniki pomiarów wskazują, że średnie roczne wartości stężeń SO2 nie prze- kraczają dopuszczalnej normy 32 µg/m3. Jednak w okresie grzewczym w latach 1998-2002 dopuszczalne normy były przekroczone nawet dwukrotnie, od listopada do lutego (tab. 5).

Z zestawionych w tabeli nr 5 wartości miesięcznych stężeń SO2 na terenie miasta Ol- kusza wynika, że stan czystości powietrza nie jest zadowalający i może stanowić barierę dla procesów przyrodniczych, jak również ograniczać możliwości rozwoju funkcji użytkowych.

25

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

3 Tab. 5. Stężenia średnie miesięczne i roczne SO2 [w µg/m ] w latach 1998-2002 (wg: PSSE w Olkuszu).

Rok I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Min Średnia Max 1998 36,2 27,3 19,0 16,0 15,1 5,5 7,5 18,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 5,5 18,0 36,2 1999 b.d. b.d. b.d. 16,3 7,5 5,7 1,5 5,2 6,7 23,1 57,9 56,8 1,5 20,0 57,9 2000 57,7 41,8 37,9 15,8 6,8 7,2 8,1 5,7 8,6 12,5 33,7 45,7 5,7 23,4 57,7 2001 53,0 50,0 22,1 10,8 5,0 4,6 3,4 5,5 8,2 15,9 38,6 65,2 3,4 23,5 65,2 2002 69,8 25,1 24,9 11,0 3,5 3,6 4,0 3,0 6,0 14,8 30,7 57,7 3,5 21,1 69,8

2.2. Zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych

Stan czystości wód podziemnych. Oceny jakości wód podziemnych dokonuje się w ramach krajowego systemu monitoringu środowiska. Na opisywanym obszarze minitoring był prowadzony przez RZGW w Gliwicach do końca 1998 roku. Kontroli podlegało 5 studni wierconych (tab. 6).

Tab. 6. Stan zanieczyszczenia wód podziemnych na terenach miasta i gminy Olkusz (wg: danych RZGW w Gliwicach z 1998 r.).

Rodzaj pkt. Wiek war- Rodzaj użyt- Klasa zagro- Rodzaj zanie- Obszar Klasa wód Lp. obserwa- Miejscowość stwy wodo- kowania żenia wód czyszczenia (dla GZWP wg PIOŚ cyjnego nośnej terenu podziemnych klas powyżej Ib) Studnia 1 Braciejówka Jura górna 326 rolniczy AB IB – wiercona Studnia 2 Lgota Trias 454 Rolniczy AB III NO wiercona 3 Osiedlowo- Studnia NO 3 Olkusz Trias 326 przemysło- AB II 2 wiercona Kwasowość wy Studnia Brak 4 Zederman Jura górna 326 Rolniczy AB – nieczynna opróbowania Studnia 5 Troks Jura górna 326 Rolniczy AB III NO wiercona 3

Wody wszystkich studni zostały zaklasyfikowane do grupy AB. Są to wody zagrożo- ne, o czasie migracji zanieczyszczeń z powierzchni ziemi do wód podziemnych wynoszącym do 25 lat. W dwóch z nich, położonych na terenach rolnych stwierdzono przekroczenia zawar- tości azotanów, a w jednej położonej na terenach osiedlowo-przemysłowych podwyższoną kwasowość i zawartość azotynów. Nieco inną ocenę podatności zbiorników wód podziemnych na migrację zanieczysz- czeń z potencjalnych ognisk na powierzchni terenów miasta i gminy Olkusz przedstawiono w „Opinii naukowej..., z 1998 roku. Dla potrzeb planowania przestrzennego wydzielono 4 klasy podatności zbiorników na wnikanie zanieczyszczeń z powierzchni terenu:

26

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

 I klasa – bardzo podatne,  II klasa – podatne,  III klasa – mało podatne,  IV klasa – bardzo mało podatne. Dla terenów miasta i gminy Olkusz, jako główne kryterium przyjęto rodzaj skał budu- jących dany zbiornik oraz stopień jego izolacji od powierzchni terenu przez skały słabo prze- puszczalne. Przy zaakceptowaniu takich kryteriów najbardziej podatne (I klasa podatności) na wnikanie zanieczyszczeń z powierzchni terenu są zbiorniki jurajskie. Decydujące znaczenie ma szczelinowo-krasowy charakter tych zbiorników i związane z tym niewielkie zdolności do samooczyszczania się gromadzącej się w nich wody. Zbiorniki te zalegają na terenach pół- nocnej, środkowej i środkowo-wschodniej oraz południowo-wschodniej części gminy Ol- kusz*). O dużej podatności zbiornika jurajskiego na wnikanie zanieczyszczeń z powierzchni terenu świadczy jakość wód w studniach ujmujących wody tego poziomu. Niemal we wszystkich studniach odwierconych w wapieniach górnej jury stwierdzono - podwyższone zawartości azotanów (NO3 ). Szczególnie duże stężenia tego jonu, świadczące o zanieczyszczeniach pochodzenia antropogenicznego stwierdzono w studniach w Troksie i Gorenicach. Zwiększonej zawartości azotanów towarzyszą zwykle podwyższone stężenia jonu chlorkowego (Cl-). Z analizy tła hydrochemicznego wód piętra jurajskiego wynika, że stęże- nia jonu chlorkowego przekraczają te wartości, które według J. Różkowskiego (1996) wyno- szą od 3,0 do 25,0 mg/l. Wysokie zawartości azotanów i chlorków dowodzą, że wody juraj- skiego piętra wodonośnego są zanieczyszczone głównie ściekami bytowymi, odprowadzany- mi bezpośrednio do rowów powierzchniowych lub wnikającymi w podłoże z nieszczelnych szamb lub gnojowników. O tego typu zanieczyszczeniach świadczą także podwyższone stę- żenia potasu (K+) przekraczające normę 12 mg/l w badanych studniach gospodarskich w Po- lesiu Rabsztyńskim i Braciejówce. W tej ostatniej studni stwierdzono także koncentracje fos- foru (P), przekraczające normy dla wód pitnych (tab. 9) – rozdział 2.6.3 część pierwsza opra- cowania ekofizjograficznego. Triasowy zbiornik wód podziemnych ma zróżnicowaną podatność na zanieczyszcze- nia w zależności od tego czy utwory triasowe stanowią bezpośrednie wychodnie czy też są przykryte wapieniami i marglami jurajskimi. Na obszarze wychodni triasowych (północno- zachodnie tereny miasta i gminy) zbiornik ten jest najbardziej podatny (I klasa podatności), bowiem budują go spękane i skrasowiałe wapienie i dolomity. Pozostałe części zbiornika tria-

27

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II sowego są przykryte wapieniami i marglami jurajskimi, więc uznano je za mało podatne (III klasa podatności). W strefach gdzie, izolujący nadkład osadów kajpru jest bardzo gruby część zbiornika uznano za bardzo mało podatne na zanieczyszczenia (IV klasa). O zróżnicowanej podatności zbiornika triasowego na wnikanie zanieczyszczeń z po- wierzchni terenu świadczy zróżnicowana jakość wód w studniach ujmujących wody tego po- ziomu. Z zestawionych w tabeli nr 12 danych (rozdział 2.6.3 – I część opracowania ekofizjo- graficznego) wynika, że w wielu źródłach i wyciekach wyrobisk kopalni rud cynku i ołowiu „Olkusz” stężenia siarczanów są bliskie normy dopuszczającej te wody do picia, lecz w in- nych stężenia te przekraczały dopuszczalną normę. Zbiorniki czwartorzędowe, czwartorzędowo-jurajskie i czwartorzędowo-triasowe, ze względu na porowy lub porowo-szczelinowy charakter uznano za podatne (II klasa podatno- ści). Zdecydował o tym brak izolacji od powierzchni terenu oraz większe zdolności do samo- oczyszczania się wody przepływającej przez ośrodki porowe w stosunku do ośrodków szcze- linowo-krasowych. Znaczenie ma tu dłuższy czas pionowej migracji wody i większa depresja przepływu przez strefę aeracji w skałach budujących zbiorniki wód podziemnych o charakte- rze porowym (Motyka i in., 1998). Stan czystości wód powierzchniowych. Dostęp do wody stanowi jeden z najważniej- szych czynników determinujących rozwój społeczny i gospodarczy regionów. Jej dostępność wynika z naturalnych zasobów związanych z jej obiegiem w przyrodzie. Na wielkość zasobów wód powierzchniowych i podziemnych wpływ mają czynniki hydrometeorologiczne i fizjogra- ficzne, czyli wielkość opadów atmosferycznych, zdolności retencyjne zlewni, warunki infiltra- cji wód powierzchniowych. Znaczący wpływ odgrywają czynniki antropogeniczne, a głównie melioracja terenów, regulacja rzek i potoków, zmiany struktury wykorzystywania gruntów, urbanizacja, ilość pobieranej wody, ilość i jakość odprowadzanych ścieków. Parametry charak- teryzujące jakość wód powierzchniowych i podziemnych określano w oparciu o przepisy ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późniejszymi zmianami) i rozporządzenie wykonawcze: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wód (Dz.U. Nr 32, poz. 284). Klasyfikacja zawarta w tym rozporządzeniu obejmuje pięć klas jakości i przedstawia się następująco: I klasa - wody o bardzo dobrej jakości,

*) Szczegółowa mapa zbiorników wód podziemnych na obszarze miasta i gminy Olkusz znajduje się w zasobach Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Olkusza. 28

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

II klasa – wody dobrej jakości, III klasa – wody zadowalającej jakości, IV klasa – wody niezadowalającej jakości, V klasa – wody złej jakości. Rozporządzenie to określa także wartości wskaźników zanieczyszczeń fizyko-chemicz- nych, bakteriologicznych i hydrobiologicznych charakterystycznych dla każdej z tych klas. W ramach regionalnego monitoringu środowiska prowadzonego przez WIOŚ wykonywano pomiary jakości wód Białej Przemszy dopiero w profilu Sławków, w 23,8 km biegu rzeki, liczonego od ujścia do Czarnej Przemszy. Biorąc pod uwagę fakt, że Biała Przemsza płynie na granicy gminy Olkusz w około 51-54 km swego biegu, ocenę jakości wód tej rzeki można przeprowadzić jedynie szacunkowo. Nawiązując do stanu jakości wód tej rzeki w profilu Sławków, gdzie odprowadzane są już wody dołowe z kopalni KGH „Bolesław” należy sądzić, że na granicznym odcinku rzeka Biała Przemsza (z uwagi na stan hydrobiologiczny, bakterio- logiczny oraz zawiesinę) prowadzi wody, które można zaklasyfikować jako dobrej i zadowa- lające jakości, czyli II-III klasy czystości. Stan czystości wód pozostałych cieków oszacowano na podstawie wizji terenowej prze- prowadzonej w grudniu 2007 roku, w czasie której wykonano podstawowe pomiary jakości wody, zmierzono pH, temperaturę, przewodność elektrolityczną właściwą oraz natlenienie:  Rzeka Sztoła płynie na obszarze gminy Olkusz w swym źródłowym odcinku (około 1,3 km), w obrębie lasów nadleśnictwa Olkusz. Oceniono, że wody tej rzeki można zakwalifikować jako bardzo dobrej i dobrej jakości, czyli I-II klasy czystości.  Potok z Ziemkówki i Pazurka płynie w obrębie gminy Olkusz na całej swej długości, liczącej około 2,7 km. Oceniono, że wody tego potoku można zakwalifikować jako dobrej i za- dowalającej jakości (II-III klasa czystości), głównie z uwagi na zanieczyszczenie związ- kami azotu i fosforu (widoczne ślady eutrofizacji wód).  Potok z Witeradówki (Witeradówka) płynie w obrębie gminy Olkusz na całej swojej dłu- gości liczącej około 3,2 km. Oceniono, że wody tego potoku można zakwalifikować jako zadowalającej jakości, głównie z uwagi na zanieczyszczenie związkami azotu i fosforu oraz prowadzonej zawiesiny i widocznych śladów ścieków bytowo-komunalnych.  Rzeka Baba płynie w obrębie gminy Olkusz w swym górnym i środkowym odcinku liczą- cym około 10 km. Odcinek źródłowy ma długość około 4 km i jest ciekiem okresowym, prowadzącym wody po roztopach i silnych opadach. Z uwagi na okresowość płynięcia i duże zróżnicowanie przepływów a także udział ścieków bytowo-komunalnych i spływów

29

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

z pól zawierających związki azotu i fosforu, wody tej rzeki można zaliczyć w okresach wysokich przepływów jako wody zadowalającej jakości (III klasa) a w okresach prze- pływów niskich nawet jako wody niezadowalającej jakości (IV klasa). Okresowość pły- nięcia oraz duża zmienność stanów i przepływów jest charakterystyczna dla środkowego odcinka tej rzeki, biegnącego w obrębie terenów miasta Olkusza. Z uwagi na cechy hydro- logiczne (reżim odpływu) a także zanieczyszczenie wód ściekami bytowo-komunalnymi i przemysłowymi jej wody można zaliczyć w okresach wysokich przepływów jako wody niezadowalającej jakości (klasa IV) a w okresach niskich przepływów, nawet jako wody złej jakości (klasa V). Jak wynika z przeprowadzonej analizy głównym źródłem zanieczyszczenia wód są zanieczyszczenia pochodzenia antropogenicznego, będące wynikiem gospodarczej działalno- ści człowieka. Na obszarze miasta i gminy Olkusz są to przede wszystkim zanieczyszczenia obszarowe trafiające do rzek i potoków ze spływem wód opadowych i roztopowych. Są to głównie nawozy mineralne i organiczne oraz środki ochrony roślin i ścieki bytowe z terenów nieskanalizowanych.

2.3. Zanieczyszczenie gleb

Na terenach miasta i gminy Olkusz zanieczyszczenie gleb jest jednym z najważniej- szych problemów zagrożenia środowiska przyrodniczego. Zagrożenia te dotyczą przede wszystkim zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi. Prowadzi to do skażenia produktów rolnych między innymi kadmem, ołowiem i cynkiem. Zakwaszenie gleb przyczynia się do potęgowania intensywności pobierania przez rośliny metali, a więc zwiększania stopnia ska- żenia żywności. Stwierdzono, iż zawartość metali ciężkich w profilu glebowym gleb rejonu olkuskiego zmniejsza się wraz z głębokością, przy czym stopień wzbogacenia ściółki gleb leśnych i pozio- mów próchnicznych tego rejonu jest wielokrotnie wyższy niż w przypadku gleb z terenów nie- skażonych. Sugeruje to akumulację skażeń z powietrza atmosferycznego, przy czym najwyższe zawartości metali ciężkich w glebach występują w zasięgu oddziaływania ZGH „Bolesław”. Najpoważniejszą przyczyną degradacji gleb poza przekształceniami geomechanicz- nymi i hydrologicznymi spowodowanymi eksploatacją rud cynku i ołowiu, jest degradacja chemiczna. Jest ona efektem emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z lokalnych źródeł, w czym decydujący udział ma ZGH „Bolesław” oraz z napływem zanieczyszczeń emitowa-

30

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II nych z zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie GOP, Trzebini, Sierszy, Ja- worzna i Chrzanowa. Opadające na powierzchnię gleb pyły, a szczególnie pyły zawierające duże ilości metali ciężkich powodują zmiany składu chemicznego gleb. Na podstawie prowa- dzonych badań stwierdzono, że gleby w rejonie olkuskim, a szczególnie położone w pobliżu ZGH „Bolesław”, zawierają wyraźnie podwyższone zawartości metali ciężkich, a zwłaszcza cynku, ołowiu i kadmu. W wyniku tych badań, stwierdzono, że rozkład zawartości metali, zarówno w profilach glebowych, jak i w przestrzeni, koreluje z zanieczyszczeniami powietrza. Skażenie gleb metalami ciężkimi stało się jednym z głównych czynników warunkują- cych rozwój funkcji rolniczej na tym terenie. Badania stopnia skażenia gleb na terenie gminy wskazują, że poziom zanieczyszczeń jest na znacznym obszarze gminy tak wysoki, że wyma- ga eliminowania upraw gatunków mających większe zdolności kumulowania metali w jadal- nych częściach roślin. Na podstawie badań przeprowadzonych przez Instytut Ochrony Środowiska (Studium..., 1995, 1996) wydzielono pięć klas gleb z punktu widzenia stężenia metali ciężkich i pH. Klasa gleb najsilniej zanieczyszczonych, na których powinny być wyeliminowane uprawy rolnicze została stwierdzona w Pomorzanach na powierzchni około 25 ha. Klasa gleb silnie zanieczyszczonych wymagających ograniczenia upraw do roślin przemysłowych i plan- tacji nasiennych traw została wyznaczona na powierzchni około 425 ha, głównie w Olkuszu i Witeradowie oraz na mniejszych powierzchniach w Niesułowicach i Zimnodole. Gleby znacznie zanieczyszczone, na których płodozmian powinien być oparty na roślinach zbożowych i prze- mysłowych dominują na obszarze gminy, zajmując powierzchnię około 5 000 ha. Gleby średnio zanieczyszczone wymagające wyeliminowania upraw warzyw występują głównie w Zeder- manie, Kosmolowie, Braciejówce, zajmując łączną powierzchnię około 1 625 ha. Klasa gleb słabo zanieczyszczonych, na których można uprawiać warzywa z wykluczeniem upraw z prze- znaczeniem dla dzieci została stwierdzona na fragmentach terenów wschodniej części gminy na łącznej powierzchni około 575 ha. Fragmenty gleb, na których można dopuścić wszystkie uprawy stwierdzono w Pazurku. W trzystopniowej klasyfikacji przydatności terenów dla upraw, określonej na podsta- wie odległości od emitorów zanieczyszczeń, opadu ołowiu i kadmu oraz stężenia SO2 (Kuchar- ski, Marchwińska, 1990), przeważająca część gminy znalazła się w strefie lokalizacji – B nie- korzystnej. Lokalizacją wybitnie niekorzystną (C) charakteryzują się tereny w Pomorzanach. Dla tej lokalizacji proponuje się stopniowe eliminowanie produkcji roślin jadalnych i paszo- wych. Dla lokalizacji (B) zaleca się stosowanie zabiegów zmniejszających stopień zagrożenia konsumentów. Natomiast jako lokalizację dopuszczalną (A) określono tereny południowej

31

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II części gminy w Gorenicach. W stosunku do tego terenu wyniki nie pokrywają się z oceną IOŚ, stwierdzającą w tym rejonie bardzo wysoki stopień skażenia gleb. W opracowanym projekcie regulacji granicy rolno-leśnej nie zostało uwzględnione kryterium zanieczyszczenia gleb. Uwzględnienie tego kryterium mogłoby się przyczynić do częściowego rozwiązania problemu eliminowania z użytkowania rolniczego gleb najbardziej skażonych.

2.4. Ochrona przed hałasem

Na hałas przemysłowy składają się wszelkie źródła znajdujące się na terenach zakła- dów przemysłowych, zarówno na otwartej przestrzeni (punktowe źródła hałasu), jak i w bu- dynkach (wtórne źródła hałasu). Punktowymi źródłami hałasu są wentylatory, sprężarki, itp. usytuowane na zewnątrz budynków. Źródłem hałasu wtórnego są obiekty budowlane w tym produkcyjne, w których hałas pochodzący od pracy maszyn i urządzeń emitowany jest do środowiska przez ściany, strop, okna i drzwi. Ponadto prace dorywcze wykonywane poza budynkami produkcyjnymi, jak np. cięcie, kucie, a także obsługa zakładów przez transport kołowy stanowią dodatkowe źródło hałasu. Na terenach miasta i gminy Olkusz znajduje się kilkaset podmiotów gospodarczych, pro- wadzących działalność przemysłową oraz handlową, gastronomiczną (handel hurtowy, detalicz- ny, obwoźny, restauracje, bary), produkcyjną, a także usługową w zakresie mechaniki samocho- dowej, budowlanej, instalacyjnej i elektrycznej, spółki prawa handlowego oraz osoby fizyczne. Hałas drogowy. Układ drogowy stanowi o rozwoju danego regionu i powiązaniach z innymi ośrodkami. Na obszarze miasta i gminy Olkusz pojawiły się niekorzystne trendy w postaci rozszerzenia się terenów zagrożonych akustycznie przez ruch samochodowy. W związ- ku z uruchomieniem płatnej autostrady Katowice-Kraków wzrósł znacznie ruch samochodo- wy wzdłuż drogi krajowej nr 4 przebiegającej przez miasto Olkusz. Znaczący wzrost liczby pojazdów skutkuje przekroczeniem dopuszczalnego poziomu hałasu zarówno w porze dzien- nej, jak i w porze nocnej. Układ linii autobusowych i indywidualna komunikacja samochodowa stanowią pod- stawowe systemy transportowe przewozów pasażerskich. Znaczną część dróg cechują niskie parametry techniczne i zły stan nawierzchni. Konsekwencją gwałtownego rozwoju motoryza- cji jest wzrost natężenia ruchu, powstawanie nowych obszarów będących w zasięgu uciążli- wości hałasu, wzrost uciążliwości hałasu na terenach wypoczynkowych oraz wzrost populacji zamieszkałych przy głównych drogach i ulicach.

32

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Wielkość i zasięg oddziaływania hałasu kolejowego w zasadniczy sposób zależy od częstotliwości kursowania pociągów, składu taboru kolejowego, technicznego przygotowania torowiska oraz topografii terenu wraz z lokalną strukturą zabudowy. Generalnie w całej Pol- sce hałas kolejowy kształtuje się na podobnym poziomie. Lokalnie mogą wystąpić nieko- rzystne zmiany ze względu na stan infrastruktury (torowiska), prędkość pojazdu, rodzaj i stan taboru kolejowego, położenie torowiska (nasyp, wąwóz, teren płaski). Teren miasta i gminy Olkusz leżą na trasie komunikacyjnej Katowice-Kielce, a na szczególną uwagę zasługuje tak- że Linia Hutniczo-Siarkowa o szerokim torze, biorąca swój początek w Sławkowie i biegnąca przez zachodnie i północno-zachodnie tereny miasta i gminy. Hałas lotniczy. Samoloty, śmigłowce oraz motolotnie charakteryzują się bardzo wy- sokim poziomem emitowanego dźwięku. Droga rozprzestrzeniania się fali dźwiękowej unie- możliwia zastosowanie skutecznych zabezpieczeń przed hałasem, stąd też emisja hałasu obejmuje stosunkowo duże powierzchnie terenu. Bliskość dwóch portów lotniczych: Między- narodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach oraz Międzynarodowy Port Lotniczy w Krakowie-Balicach, powoduje, że na opisywanym terenie mogą występować problemy związane z oddziaływaniem hałasu lotniczego w środowisku.

2.5. Eksploatacja złóż kopalin i jej skutki środowiskowe

Górnictwo rud srebra i ołowiu rozpoczęło się w rejonie olkuskim już w XII-XIII wie- ku. W wieku XVI i XVII nastąpiła jego znaczna intensyfikacja, głównie na skutek budowy głębokich sztolni odwadniających. Dalszy, niezwykle szybki rozwój wydobycia i przeróbki rud cynku i ołowiu nastąpił dopiero po II wojnie światowej. Wydobycie rudy prowadzono wtedy w dwóch, a od 1974 roku trzech kopalniach: „Bolesław”, „Olkusz” i „Pomorzany”. Od 1996 roku w kopalni „Bolesław” zaprzestano eksploatacji a w 2002 roku kopalnia ta została definitywnie zatopiona do rzędnej 265 m n.p.m. Wody z kopalni są pompowane szybami Mieczysław, Bronisław, Mieszko, Dąbrówka i Chrobry. Łączny dopływ wody do wyrobisk kopalń wynosi średnio 3,92-4,17 m3/s, w tym prawie 90% dopływa do kopalni „Pomorzany”. Wody zanieczyszczone w ilości około 2,1-2,2 m3/s odprowadzane są do kanału Dąbrówka, zaś wody dobrej jakości z szybu Chrobry, w ilości 1,6-1,8 m3/s kanałami na południowy za- chód, do rzeki Sztoły i dalej do Białej Przemszy. Na obszarze miasta i gminy Olkusz tereny górnictwa rudnego obejmują zachodnią część obszaru Olkusza oraz niewielką część gminy Olkusz (rejon Pomorzan).

33

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Część wód odprowadzanych z kopalni jest pobierana na zaopatrzenie miast. Na kanale odprowadzającym wody „czyste” z szybu Chrobry pobiera się około 0,16-0,20 m3/s wody na zaopatrzenie Olkusza i sąsiednich miejscowości. Wody podziemne są także eksploatowane studniami. Obecnie są to nieliczne studnie, a pobór wody znacznie ograniczono. Największym w rejonie jest ujęcie Łazy Błędowskie, którym w przeszłości pobierano maksymalnie około 1 m3/s wody, a obecnie pobiera się tylko do 0,1 m3/s. Pozostałe studnie w rejonie Olkusza pobierają łącznie poniżej 0,1 m3/s. Wieloletnia działalność górnicza spowodowała wiele znaczących zmian w środowisku przyrodniczym, głównie w rejonach położonych bezpośrednio nad wyrobiskami kopalń a także w rejonach oddziaływania leja depresji, który swym zasięgiem obejmuje niemal cały obszar miasta i gminy Olkusz (zał. 5. część I opracowania). Najgroźniejsze z nich to przekształ- cenia geomechaniczne i hydrologiczne. Te ostatnie obejmują zmiany zasobów i jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Piaski podsadzkowe z udokumentowanych złóż „Szczakowa-Bukowno”, „Pustynia Błędowska – obszar pozostały” oraz „Pustynia Błędowska – blok IV” na terenie Gminy Ol- kusz współcześnie nie były wydobywane. Przekształcenia geomechaniczne obejmują głównie strefę gleb i przypowierzchnio- wą warstwę terenu. Efektem tych przekształceń jest także tworzenie się niecek z osiadania a także głębokich zapadlisk, lejów lub szczelin o różnych wymiarach. Ten rodzaj przekształ- ceń dotyczy również obszarów powierzchniowej eksploatacji kopalin (piasku, wapieni, dolo- mitów, itp.) oraz terenów zajmowanych przez hałdy i zwałowiska oraz osadniki, itp. Zmiany zasobów wód podziemnych i powierzchniowych są skutkiem wytworzenia się rozległego leja depresji. Powstał on nie tylko na skutek odwadniania kopalń rud cynku, oło- wiu i piasków podsadzkowych, ale także ujęć studziennych (ujęcie „Łazy” oraz studnie gospo- darskie na terenach miasta i gminy). Wymienione ujęcia wód pompowały w latach 1974-2005 około 5-6 m3/s wody. Spowodowało to obniżenie pierwotnego zwierciadła wody w rejonie wyrobisk kopalń o 80-150 m a w rejonach ujęć studziennych o 70-90 m (Kowalczyk i in., 2007). Zmieniły się również kierunki przepływu wód podziemnych i obecnie wody te kiero- wane są do centrum leja depresji usytuowanego wokół kopalń. Lokalnie zostały osuszone płytkie poziomy wodonośne w osadach czwartorzędu. Od początku lat 90. XX wieku na skutek zmniejszonego poboru wody przez ujęcia studzienne nastąpił wznios zwierciadła wody podziemnej w studniach, nawet o ponad 20 m. Podstawa dre- nażu w kopalniach pozostaje na niezmienionym poziomie, na rzędnej około + 180 m n.p.m.

34

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Na skutek obniżenia zwierciadła wód podziemnych i częściowego osuszenia górotwo- ru rzeki utraciły drenujący charakter. Nastąpiło ograniczenie odpływu podziemnego wód do rzek, a ponadto występują ucieczki wody z rzek do wód podziemnych. Z tych powodów dra- stycznie zmniejszyły się przepływy wody w rzekach. W zlewni Białej Przemszy średni od- pływ podziemny do rzeki wynosił w przeszłości blisko 9 l/s.km2, a obecnie wynosi około 2,5 l/s.km2. Resztę wód drenują kopalnie i ujęcia studzienne. Wody z kopalń rud cynku i oło- wiu, odprowadzane w kierunku północnym do Białej Przemszy i na południe do Sztoły po- większają przepływy tych rzek. Jednakże ułożenie koryta Sztoły kilka metrów powyżej Kanału Głównego odwadniającego piaskownię „Szczakowa” powoduje, że wody ze Sztoły infiltrują w podłoże i prawdopodobnie zasilają Kanał Główny. Odpływ wody tym kanałem z piaskowni jest znacznie większy, niż wynikałoby to z infiltracji opadów atmosferycznych i obszaru zasilania piaskowni. Zmiany jakości wód powierzchniowych i podziemnych można obserwować na pod- stawie pomiarów w szybach kopalnianych, studniach oraz rzekach. Należy podkreślić, że na jakość zasobów wód zarówno w rzekach, jak i podziemnych, ma wpływ głównie górnictwo rud cynku i ołowiu, ale także dopływ zanieczyszczeń z powierzchni, ze ścieków przemysło- wych i komunalnych, jak również z hałd i osadników oraz z terenów rolniczych i składowisk odpadów komunalnych. Wody podziemne w głównym zbiorniku triasowym mają mineralizację wahającą się najczęściej od 400 do 1000 mg/l. Stopień przekształcenia składu chemicznego wód podziemnych 3- pod wpływem górnictwa najlepiej reprezentuje zawartość siarczanów (SO4 ) w wodach zbior- czych pompowanych z szybów kopalń, a także w wodach naturalnych, dopływających do wy- robisk kopalnianych. Zawartość SO4 w wodach naturalnych dopływających do wyrobisk za- wiera się w szerokim przedziale od poniżej 100 mg/l do ponad 5 000 mg/l. Okresowo w nie- których dopływach maksymalne stężenia osiągały wartość 12 000 mg/l. Zróżnicowany jest przestrzenny rozkład tych stężeń, większe są w wodach dopływających do kopalń z rejonu zachodniego i północnego, w kopalniach „Pomorzany” i „Bolesław”, a mniejsze z rejonu za- chodniego i południowo-wschodniego. W wodach zbiorczych pompowanych z szybów zawar- tości siarczanów są zróżnicowane, w zakresie od około 80-100 mg/l w szybie Chrobry do około 250-300 mg/l w szybie Mieszko i do około 800-1200 mg/l w szybie Mieczysław (Kowalczyk i in., 2007). Wody pompowane z kopalń są dodatkowo zanieczyszczone. Wody w części północnej są zanieczyszczone lignosulfonianami, odprowadzanymi w przeszłości do gruntu ze ściekami z fabryki celulozy w Kluczach. Ich zawartości w wodzie obecnie wynoszą na ogół 3-4 mg/l,

35

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II a w przeszłości wynosiły 26-27 mg/l. Zanieczyszczenie to dotyczy około 60% wód pompo- wanych z kopalń, które są odprowadzane w kierunku północnym do Białej Przemszy. Lokal- nie na skład chemiczny wód podziemnych wpływają odcieki z hałd i osadników, których bufo- rowanie w wodach podziemnych powoduje wzrost zawartości siarczanów do około 5 000 mg/l, oraz metali ciężkich, między innymi cynku do około 14 mg/l, żelaza do około 10 mg/l, manga- nu do około 3 mg/l. Wpływ górnictwa rud cynku i ołowiu na jakość wód powierzchniowych jest związany przede wszystkim z jakością i ilością wód pompowanych z kopalń i odprowadzanych do rzek. Wody odprowadzane kanałem w kierunku północnym mają mineralizację na poziomie poni- żej 1g/l. Zawartości głównych składników, jak również mikroskładników, nie wyróżniają się niczym szczególnym, jedynie stężenia siarczanów pozostają relatywnie wysokie i wynoszą ponad 250 mg/l. Są to wody zasadowe, ich pH wynosi ponad 8. Są one natomiast obciążone dużym ładunkiem zawiesiny. Odprowadzane z wodami lignosulfoniany w wodach po- wierzchniowych nie występują, ponieważ w warunkach tlenowych łatwo ulegają rozkładowi. Wody kopalniane mieszają się z wodą w rzece, której jakość pozostaje pod wpływem zanie- czyszczeń z terenów przemysłowych, rolniczych i zurbanizowanych, dlatego nie mają one istotnego wpływu na jakość wód rzecznych. Wody odprowadzane z kopalń w kierunku połu- dniowym, są określane jako wody „czyste”, nadające się do zaopatrzenia wodociągów komu- nalnych. Mają one niską mineralizację, w granicach 500 mg/l.

2.6. Zagrożenie powodziowe

Skutki katastrofalnej powodzi z lipca 1997 roku pokazały, że poważne zagrożenia pod- topienia terenu mogą wystąpić nie tylko w obrębie dolin rzecznych. Na terenach miasta i gminy Olkusz obszary zagrożone podtopieniem występują w obrębie niektórych progów morfologicz- nych, starych trzeciorzędowych dolin zasypanych w okresie plejstocenu (tzw. „dolin pogrzeba- nych”), a także w obrębie suchych dolin, w których funkcjonują cieki okresowe i epizodyczne. Szczegółowa analiza geologiczno-geomorfologiczna, uzasadniająca takie wyróżnienie obsza- rów zagrożonych została przeprowadzona w obszernej ekspertyzie pt. „Opinia naukowa doty- cząca stosunków wodnych miasta i gminy Olkusz w aspekcie ochrony przed powodzią” (1988). Obecnie, tzn. w warunkach reżimu wodnego determinowanego intensywnym drena- żem górniczym triasowego piętra wodonośnego, a za jego pośrednictwem pozostałych pięter

36

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II wodonośnych (czwartorzędowego, jurajskiego i paleozoicznego) w obszarach potencjalnego ryzyka wystąpienia podtopień mogą się one zdarzyć w przypadku długotrwałych lub bardzo intensywnych opadów atmosferycznych, podobnych do tych, które nawiedziły Polskę połu- dniową w lipcu 1997 roku. Po zlikwidowaniu kopalń „Olkusz” i „Pomorzany” przez całkowi- te ich zatopienie nastąpi odbudowa pierwotnych stosunków wodnych, a w konsekwencji pierwotnych ciśnień hydrodynamicznych, stopień wystąpienia podtopień w tych obszarach znacznie wzrośnie. Oznacza to, że podtopienia mogą być wywołane przez znacznie niższe opady, niż te które zanotowano w lipcu 1997 roku. Zespół autorów, pod kierunkiem prof. J. Motyki (1998) wyróżnił na obszarze miasta i gminy Olkusz 2 typy zagrożenia podtopieniem terenu. 1. Obszary wysokiego ryzyka wystąpienia podtopień powierzchni terenu, niezależnie od przyjętego wariantu likwidacji kopalń „Olkusz” i „Pomorzany”. Są one położone (zał. 1):  w dolinie Witeradówki, od początkowych źródeł do okolic zabudowań spółdzielni produkcyjnej,  w rejonie Żurady, w trójkącie wyznaczonym przez Kolonię Pierwszą, Kolonię Drugą (Wierzbie) i Kolonię Trzecią (Stara Wieś),  w rejonie Mazańca,  w Czarnym Lesie,  w obrębie pogrzebanej doliny, ciągnącej się od Kolonii Braciejówka przez Ziemkówkę do Pazurka. 2. Obszary podwyższonego wystąpienia podtopień powierzchni terenu występują na ca- łym opisywanym obszarze. Ich usytuowanie związanie jest (zał. 1):  z dolinami suchymi,  z dolinami pogrzebanymi,  z progami morfologicznymi. Suche doliny w obrębie, których po intensywnych opadach lub gwałtownym tajaniu pokrywy śnieżnej mogą wystąpić krótkotrwałe fale wezbraniowe (niezaleznie od przyjętego wariantu likwidacji kopalń „Olkusz” i „Pomorzany”), znajdują się w rejonie Gorenic, Witera- dowa, Sikorki, między Bogucinem a Rabsztynem oraz w rejonie Troksa, Braciejówki i Pazurka. Pogrzebane doliny, w których stopień ryzyka wystąpienia podtopień jest ogólnie rzecz biorąc, nieco mniejszy niż w przypadku suchych dolin, występują w okolicy Witerado- wa, na zachód od Żurady, wzdłuż linii kolejowej Olkusz – Miechów oraz wzdłuż północno-- wschodniej granicy gminy Olkusz. Ogólnie można stwierdzić, że ryzyko wystąpienia podto-

37

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II pień w pogrzebanych dolinach wzrasta tam, gdzie miąższość utworów czwartorzędowych, wypełniających te formy morfologiczne jest niewielka, tzn. poniżej 5 m. Wstępnie można oszacować, że po częściowym zatopieniu kopalń „Olkusz” i „Pomorzany” stopień ryzyka wystąpienia podtopień nie ulegnie zmianie, a po całkowitym zatopieniu tych kopalń i odbu- dowaniu się pierwotnych ciśnień hydrodynamicznych stopień ryzyka wzrośnie w pogrzeba- nych dolinach w rejonie Witeradówki, Wiśliczki, Olewina i Sieniczna. Podnóża progów morfologicznych (kuesty jurajskiej i triasowej), potencjalne zagro- żenie pojawieniem się odtopień powierzchni terenu występują na zachód od Żurady i Mazań- ca, w północnej części Olkusza oraz w Pomorzanach. W zależności od miąższości osadów czwartorzędowych, z którymi lateralnie kontaktują progi morfologiczne, stopień wystąpienia podtopień jest różny. Najbardziej narażone są obszary, gdzie miąższość czwartorzędu jest niewielka tj. poniżej 5 m. Są to przede wszystkim rejony Pomorzan i Olkusza-Parczów. Wy- bór wariantu likwidacji kopalń, „Olkusz” i „Pomorzany” przez częściowe ich zatopienie nie zmieni stopnia ryzyka wystąpienia podtopień w rejonie progów morfologicznych. Natomiast likwidacja wymienionych kopalń przez ich zatopienie spowoduje wzrost ryzyka wystąpienia podtopień na powierzchni terenu w rejonie Pomorzan i Parczów. Ostateczna ocena stopnia ryzyka w otoczeniu progów morfologicznych może być dokonana dopiero po szczegółowej analizie budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych w bardziej szczegółowej skali i po przeprowadzeniu odpowiednich badań terenowych.

3. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA

3.1. Ocena odporności środowiska na degradację oraz jego zdolność do regeneracji

W prezentowanym opracowaniu ekofizjograficznym przyjęto, że diagnoza stanu oraz funkcjonowanie środowiska dotyczy (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowi- ska z dnia 9 września 2002 roku) oceny wyodrębnionych cech i właściwości środowiska przyrodniczego w relacji do potrzeb zagospodarowania obszaru miasta i gminy Olkusz, według zasad zrównoważonego rozwoju. Dla oceny odporności środowiska na degradację oraz zdolności do regeneracji w niniej- szym opracowaniu przyjęto, że:

38

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

 odporność na degradację rozumiana jest jako zdolność do zachowania cech i właściwości poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego a także zachodzących w ich ob- rębie procesów, mimo oddziaływania czynników antropogenicznych,  degradację należy rozumieć jako zmianę stanu i funkcjonowania środowiska w wyniku oddziaływania czynników antropogenicznych. W oparciu o wymienione kryteria odporność poszczególnych komponentów środowi- ska przyrodniczego na terenach miasta i gminy Olkusz przedstawia się następująco: 1. Powietrze atmosferyczne jest wyjątkowo mobilnym komponentem środowiska przyrodni- czego. Zmienność poszczególnych elementów meteorologicznych zachodzi nawet w cy- klach minutowych, lecz najbardziej widoczne i odczuwalne są zmiany dobowe i sezonowe. Fakt ten sprawia, że odporność na degradację a zarazem zdolność do regeneracji tego kom- ponentu środowiska zależy od kierunku napływu mas powietrza i transportowanych w nim zanieczyszczeń. Z uwagi na położenie miasta i gminy Olkusz między dwoma wielkim ośrod- kami miejsko-przemysłowymi (Górnośląski Okręg Przemysłowy na zachodzie i aglomera- cja Krakowa na wschodzie), a także z uwagi na główne kierunki napływu mas powietrza (około 46% z sektora zachodniego i 27% z sektora wschodniego), należy ocenić, że powie- trze atmosferyczne cechuje się małą odpornością na zanieczyszczenia ale jednocześnie dużą zdolnością do regeneracji, wynikającej z istoty tego najbardziej mobilnego komponentu śro- dowiska przyrodniczego. Możliwości poprawy stanu higieny atmosfery wynikają także z wy- raźnego ograniczenia emisji pyłów i gazów, które obserwuje się od końca lat 90. XX wieku. 2. Gleby na terenach miasta i gminy Olkusz charakteryzują się małą odpornością na degra- dację a możliwości samooczyszczania (regeneracji) się gleb nie są zbyt duże z uwagi na:  depozycję znacznych ilości zanieczyszczeń, zwłaszcza metalami ciężkimi, w profilach glebowych opisywanego regionu,  przekształcenia geomechaniczne skutkujące zmianą właściwości gleby; przekształce- nia te są efektem powierzchniowej i wgłębnej eksploatacji górniczej,  osuszenie profilu glebowego przez lej depresyjny ZGH „Bolesław” i częściowo Ko- palnię Piasku Podsadzkowego „Szczakowa”. Znaczny zakres degradacji gleb spowodował, że w trzystopniowej klasyfikacji terenu przydatności dla upraw przeważająca część miasta i gminy znalazła się w strefie lokalizacji B – niekorzystnej, a tereny w rejonie Pomorzan w strefie lokalizacji C – wybitnie niekorzyst- nej (Studium..., 1995).

39

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

3. Wody powierzchniowe są równie mobilnym komponentem środowiska przyrodniczego, jak stan atmosfery. Na opisywanym terenie charakteryzują się one małą odpornością na zubożenie zasobów i równie małą odpornością na degradację jakości. Wynika to przede wszystkim ze skutków powierzchniowej i wgłębnej eksploatacji górniczej. Działalność ta spowodowała:  zmianę charakteru rzek i potoków z drenującego na infiltracyjny,  drastyczne zmniejszenie przepływów wody w rzekach, aż do całkowitego zaniku cie- ku (np. Witeradówka, źródłowy odcinek rzeki Baby); przed intensywną eksploatacją rud odpływ na opisywanym obszarze wynosił 8-9 l/s/km2 a obecnie wynosi zaledwie 2,5 l/s/km2,  zwiększenie przepływu w rzece Białej Przemszy na skutek odprowadzania z terenów miasta i gminy Olkusz wód dołowych z kopalń rud cynku i ołowiu,  degradację jakości wód rzecznych na skutek odprowadzania do nich silnie zanieczysz- czonych wód kopalnianych. Prowadzone kanałami (poza obszar miasta i gminy Ol- kusz) wody mają podwyższoną mineralizację (do 1000 mg/l), stężenia siarczanów (250-300 mg/l) oraz zmieniony odczyn wody na zasadowy (pH 8-9). 4. Wody podziemne są znacznie bardziej stabilnym komponentem środowiska przyrodni- czego niż wody powierzchniowe. Jednak podobnie jak wody powierzchniowe charaktery- zują się one w obrębie terenów miasta i gminy Olkusz małą odpornością na zubożenie za- sobów i degradację jakości. Taki stan jest skutkiem powierzchniowej i wgłębnej eksploat- acji górniczej i przeróbki rud cynku i ołowiu. Działalność ta spowodowała:  wytworzenie się leja depresji, obejmującego niemal całą powierzchnię miasta i gminy Olkusz i obniżenie zwierciadła wód podziemnych o 80-150 m w rejonie wyrobisk ko- palni,  lokalnie całkowite osuszenie płytkich poziomów wodonośnych w osadach czwartorzę- dowych,  znaczne przekształcenie składu chemicznego wód podziemnych przez zwiększenie zawartości siarczanów w wodach dopływających do wyrobisk kopalnianych nawet do 5 000 mg/l oraz zanieczyszczenie liguosulfonianami w ilości 3-4 mg/l, cynkiem do 14 mg/l, żelazem około 10 mg/l i manganem 3 mg/l. Zdolność do regeneracji jakości i zasobów zarówno wód powierzchniowych, jak i pod- ziemnych jest warunkowana likwidacją kopalń, która spowoduje odbudowę zwierciadła wód podziemnych i przywrócenie drenującego charakteru sieci rzecznej. Zaprzestanie eksploatacji

40

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II spowoduje niewątpliwie poprawę jakości wód powierzchniowych, lecz jednocześnie zmniej- szenie zasobów odnawialnych wód podziemnych. Bardzo trudnym zadaniem jest ocena wpływu zatopienia wyrobisk górniczych na ja- kość wód podziemnych. Większość hydrologów sądzi, że na obecnym etapie badań nie ma podstaw do określenia czasu poprawy jakości wód podziemnych, głównie wyraźnego spadku zawartości siarczanów w tych wodach. Tym bardziej nie można określić jak może kształto- wać się chemizm wód podziemnych na drodze ich dopływu do rzek i na ile może on wpływać na stan jakości wody w rzekach. Odporność biosfery i jej zdolność do regeneracji zależy w znacznym stopniu od zło- żoności występujących na danym terenie zbiorowisk roślinnych i towarzyszących im zoocenoz, a także zgodności zbiorowisk aktualnych z roślinnością potencjalną. Bardzo ważną rolę od- grywa także wielkość i zakres wpływu czynników antropogenicznych decydujących o stopniu przekształcenia biosfery. Obecna bioróżnorodność terenów miasta i gminy Olkusz w znacz- nym stopniu ukształtowała się pod wpływem wielowiekowej działalności gospodarczej człowieka (w tym prowadzonej od XII-XIII wieku działalności górniczej) i utrzymywała się w wyniku prowadzonej systematycznie, tradycyjnej, ekstensywnej gospodarki rolniczej. Jeszcze na ma- pach z przełomu XVIII i XIX wieku lasy stanowiły zaledwie połowę powierzchni lasów współ- czesnych. Już wtedy były to w znacznej mierze monokultury ukształtowane przez człowieka. Mozaikowa struktura przestrzenna współczesnych typów roślinności – lasów, zarośli, łąk i muraw oraz bogactwo zespołów roślinnych odgrywa znaczącą rolę w bioróżnorodności tego terenu. Należy również podkreślić, że zbiorowiska nieleśne, które przeważnie mają pół- naturalny charakter, powstały i utrzymują się w wyniku użytkowania rolniczego. Dużą odpornością na degradację charakteryzują się:  zbiorowiska roślinności muraw i łąk występujące przeważnie na cokołach licznych ostań- ców wapiennych oraz w obrębie łąk śródleśnych i śródpolnych,  zbiorowiska leśne (położone w południowej części gminy Olkusz), o złożonej strukturze war- stwowej, gatunkowej i wiekowej drzewostanu oraz zgodności z potencjalnym siedliskiem. Średnią odpornością na degradację cechują się zbiorowiska leśne położone w pół- nocnej części gminy Olkusz, gdzie większość to lasy uszkodzone przez przemysł (zał. 1).

41

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

3.2. Ocena stanu ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych oraz zgodności ich dotychczasowego zagospodarowania z uwarunkowaniami przyrodniczymi

Rozpoznanie stanu ochrony oraz użytkowania zasobów przyrodniczych, w tym obsza- rów o dużej bioróżnorodności wskazuje, że zasoby te są objęte dostateczną ochroną prawną. 1. Północna część obszaru gminy Olkusz, o powierzchni 2 536,8 ha, leży w obrębie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, natomiast południowa część gminy o powierzchni 2854,5 ha, leży w obrębie Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie. Parki te zostały utworzo- ne głównie w celu ochrony przyrody i krajobrazu przed nieracjonalną gospodarką a także w celu zachowania wartości przyrodniczych o dużym znaczeniu naukowym i społecznym oraz utrzymania równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym tej części Wyży- ny Śląsko-Krakowskiej. 2. Na terenach obu wymienionych parków planowane jest utworzenie dwóch rezerwatów przyrody („Pazurek” i „Januszkowa Góra” w obrębie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd) oraz obszaru chronionego krajobrazu (Dolina Sztoły w obrębie Parku Krajobra- zowego Dolinki Krakowskie). Poza terenami parków krajobrazowych planowane jest również utworzenie użytku ekologicznego „Sasanka” w rejonie Starego Olkusza. Z dotychczas przeprowadzonych prognoz oddziaływania planów zagospodarowania terenów miasta i gminy Olkusz wynika, że nie wpłyną one niekorzystnie na zasoby przyrody planowane do ochrony. Stan zachowania walorów krajobrazowych na obszarze miasta i gminy Olkusz jest zadowalający. Dotyczy to głównie atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo terenów pół- nocnej i południowej części gminy Olkusz, gdzie usytuowane są parki krajobrazowe i planuje się utworzenie rezerwatów przyrody i obszarów chronionego krajobrazu. Jak wynika z dotychczasowych prognoz oddziaływania planów na środowisko przy- rodnicze opisywanego obszaru, zostały ustalone zasady zagospodarowania terenów w zakre- sie rodzaju i intensywności zabudowy oraz konieczności jej nawiązania do tożsamości kultu- rowej tego obszaru. Rozpoznane w niniejszym opracowaniu cechy i właściwości poszczególnych kompo- nentów środowiska przyrodniczego oraz ocena ich funkcjonowania i wzajemnych powiązań wskazuje, że dotychczasowe zagospodarowanie i użytkowanie obszaru było zgodne z uwa- runkowaniami przyrodniczymi.

42

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

3.3. Ocena charakteru zmian w środowisku oraz wstępna prognoza dalszych jego zmian

Z przeprowadzonego rozpoznania środowiska przyrodniczego na obszarze miasta i gminy Olkusz wynika, że rodzaj i wielkość dotychczasowych zmian nie wywołały wielko- przestrzennych, trwałych i nieodwracalnych przekształceń, gdzie zdegradowane byłyby wszystkie elementy środowiska. Jednak w obrębie niektórych komponentów nastąpiły bardzo wyraźne przekształcenia, które były utrwalane przez kilkadziesiąt lat. Głównymi „sprawcami” przekształceń jest ZGH „Bolesław” oraz położone na zachód i wschód od opisywanych tere- nów wielkie aglomeracje miejsko-przemysłowe: Górnośląski Okręg Przemysłowy i aglome- racja Krakowa, które „produkują” znaczne ilości pyłowych i gazowych zanieczyszczeń emi- towanych do atmosfery. Najbardziej znaczące w skutkach są zmiany w obrębie wód po- wierzchniowych i podziemnych, bowiem wody stanowią składowe wszystkich pozostałych elementów środowiska przyrodniczego. Tak więc zmiany w obrębie wód powierzchniowych i podziemnych powodują mniejsze lub większe przekształcenia w pozostałych komponentach środowiska. Obserwowany zakres degradacji obejmuje:  zmiany podstawowych hydrologicznych cech rzek i potoków z drenującego na infiltracyjne,  drastyczne zmniejszenie przepływów wody w ciekach, aż do zaniku wielu potoków włącznie,  pogorszenie jakości wód rzecznych,  wytworzenie się leja depresji niemal na całym obszarze miasta i gminy,  lokalnie, całkowite osuszenie płytkich poziomów wodonośnych w osadach czwartorzędowych,  przekształcenie składu chemicznego i skażenie wód podziemnych. Osuszenie górotworu a także zmiany w obrębie wód powierzchniowych i podziem- nych oraz zanieczyszczenia pyłowe i gazowe atmosfery (w tym metalami ciężkimi) spowo- dowały degradację gleb wyrażającą się:  przekształceniami geomechanicznymi,  zmianami warunków wodno-glebowych,  skażeniem gleb metalami ciężkimi. Skutkuje to zaliczeniem przeważającej części gruntów rolnych na obszarze miasta i gminy Olkusz do strefy B – niekorzystnej w zakresie przydatności rolniczej. Osuszenie górotworu wywarło także znaczący wpływ na biosferę, bowiem zmiany warunków wodno- glebowych na terenach upraw rolnych, łąk i lasów w oczywisty sposób degradują te obszary. Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych pogarszająca stan higieny atmosfery i de- gradująca w znaczącym stopniu szatę roślinną, gleby oraz wody powierzchniowe i podziemne

43

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II uległa dużemu (nawet trzykrotnemu) zmniejszeniu już pod koniec XX wieku (zał. 1). Podob- ną tendencję obserwuje się w zakresie opadu związków metali ciężkich. Określenie wstępnej prognozy dalszych zmian w środowisku, które mogą być spowo- dowane dotychczasowym użytkowaniem oraz prowadzoną działalnością gospodarczą, oparto z jednej strony o naturalne atrybuty środowiska przyrodniczego i z drugiej o perspektywiczne plany gospodarcze, dotyczące głównie likwidacji kopalń rud cynku i ołowiu. Wynika z nich, że:  środowisko przyrodnicze jest układem dynamicznym, w którym między poszczególnymi elementami składowymi zachodzi nieustanny przepływ energii, materii i informacji,  jednocześnie jest ono układem, na który oddziałują skutki gospodarczej działalności człowie- ka, określone często jako antropopresja, zmieniające parametry komponentów środowiska. Z aktualnych zagrożeń określonych wielkością emitowanych zanieczyszczeń do atmos- fery i gleb, a także zmian układu krążenia, zasobów i jakości wód powierzchniowych i pod- ziemnych wynika, że: 1. W przypadku emisji zanieczyszczeń powietrza oraz ich depozycji w glebie obserwowana jest wyraźna tendencja spadkowa. Oznacza to, że ten czynnik antropopresji będzie miał coraz to mniejsze znaczenie. 2. Likwidacja kopalń i zatopienie wyrobisk górniczych będzie skutkowało odbudową pier- wotnego układu krążenia wód. Oznacza to, że rzeki będą ponownie drenowały wody pod- ziemne, co spowoduje uaktywnienie się wielu wyschniętych źródeł, a także bardzo prawdo- podobne podtopienia terenu w obrębie doliny potoku z Witeradowa (Witeradówki) a także w obrębie pogrzebanej doliny ciągnącej się od Kolonii Braciejówka przez Ziemkówkę do Pazurka. Obszary wysokiego ryzyka podtopień obejmują również rejon Żurady w trójką- cie wyznaczonym przez Kolonię Pierwszą, Wierzbie i Starą Wieś oraz w rejonie Mazańca i Czarnego Lasu (Zał. 1). Szacuje się także, że odpływ jednostkowy wynoszący obecnie około 2,5 l/s/km2 wzrośnie aż do 7-8 l/s/km2. Według najnowszych prognoz hydrologicz- nych opracowanych przez A. Kowalczyka, H. Rubina i A. Witkowskiego (2007), nie jest możliwe określenie stanu chemicznego wód drenujących przez powierzchniową sieć hy- drograficzną i odprowadzanych do Białej Przemszy. 3. Proces naturalnej sukcesji roślinności na odłogowane grunty rolne, zmieniający bardzo wyraźnie skład gatunkowy głównie łąk ma wyraźnie tendencję wzrostowe. Prowadzi on do odtworzenia się lasów. Aby zapobiec tej niekorzystnej tendencji i utrzymać istniejącą bioróżnorodność ekosystemową i gatunkową należy stosować odpowiednie zabiegi agro- techniczne przeciwdziałające temu procesowi.

44

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Wyniki przeprowadzonej diagnozy stanu i funkcjonowania środowiska będą wy- korzystywane przy wskazaniu przydatności terenów dla różnych funkcji oraz pozwolą na określenie ograniczeń, które należy wprowadzić dla zachowania równowagi przyrod- niczej i trwałości procesów przyrodniczych na terenach miasta i gminy Olkusz.

4. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE

Zgodnie z wielokrotnie cytowanym Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie opracowań ekofizjograficznych, uwarunkowania ekofizjograficzne obejmują:  określenie przydatności poszczególnych terenów dla rozwoju funkcji użytkowych, a w szcze- gólności mieszkaniowej, usługowej, przemysłowej, wypoczynkowej, rolniczej, leśnej, uzdrowiskowej, komunikacyjnej z uwzględnieniem infrastruktury niezbędnej do prawi- dłowego spełniania tych funkcji,  wskazanie terenów, których użytkowanie i zagospodarowanie z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich rolę w strukturze przyrodniczej obszaru powinno być podporządkowanie potrzebom zapewnienia prawidłowego funkcjonowania środowiska i zachowania różno- rodności biologicznej,  określenie ograniczeń wynikających z konieczności ochrony zasobów środowiska lub występowania uciążliwości i zagrożeń oraz wskazanie obszarów, na których ograniczenia te występują. Uwarunkowania ekofizjograficzne powinny być sporządzone na potrzeby konkretnej dokumentacji planistycznej. Oznacza to, że w prezentowanym opracowaniu uwzględniono wymagany zakres problematyki przyrodniczej dla potrzeb „Studium...”, określonej w Rozpo- rządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu „Stu- dium uwarunkowań...”. Podstawą formułowania uwarunkowań ekofizjograficznych są wnioski z analiz, a także ocen i prognoz, które były przeprowadzone w niniejszym opracowaniu. Po- zwoliły one na wyodrębnienie terenów o różnej przydatności oraz terenów, na których po- winny obowiązywać ograniczenia w ich użytkowaniu i zagospodarowaniu.

WNIOSKI EKOFIZJOGRAFICZNE DOTYCZĄCE OKREŚLENIA PRZYDATNOŚCI POSZCZEGÓLNYCH TERENÓW DLA ROZWOJU FUNKCJI UŻYTKOWYCH

Opisywany obszar obejmuje tereny miasta i gminy wiejskiej Olkusz. Obszar miasta i gminy ma znaczące walory kulturowe oraz przyrodnicze a także ważne powiązania z aglo-

45

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II meracją Krakowa oraz miastami konurbacji Katowickiej. Wymienione przesłanki określają rodzaj przydatności tych terenów dla najważniejszych funkcji rozwoju:  jako gminy wiejskiej o dużej lesistości i znaczącym udziale gleb III i IV klasy bonitacyj- nej na rolnictwo i leśnictwo,  ze względu na znaczące walory przyrodnicze i krajobrazowe a także niezbyt korzystne warunki agroklimatyczne (mimo znacznego udziału gleb II i IV klasy bonitacyjnej) na re- kreację i wypoczynek,  ze względu na sąsiedztwo z Aglomeracją Krakowa oraz miastami Konurbacji Katowickiej na: - funkcje mieszkaniowo-gospodarcze (przemysłowe i usługowe) na określonych tere- nach miasta Olkusza oraz - funkcje mieszkaniowo-gospodarcze (usługi i budownictwo letniskowe) na określo- nych terenach gminy Olkusz.

Syntezę przydatności terenów dla wymienionych funkcji użytkowych

Tab. 7. Funkcje użytkowe oraz wskazania kierunków zagospodarowania i ograniczeń w użytkowaniu.

 Funkcja użytkowa Wskazania i ograniczenia w zagospodarowaniu i użytkowaniu - cechy i właściwości określające przy- terenu w aspekcie ochrony środowiska i jego zagrożeń datność dla danej funkcji  Rolnictwo  utrzymanie tradycyjnej ekstensywnej gospodarki rolnej (głównie - stosunkowo duże, zwarte kompleksy łąkowej) szczególnie w obrębie obu parków krajobrazowych, terenów rolnych o dominującym  utrzymanie mozaikowej struktury przestrzennej różnych typów udziale gruntów ornych zaliczonych roślinności (lasów, zarośli, muraw, łąk, pastwisk, itp.) dla za- do III i IV klasy bonitacyjnej chowania bioróżnorodności głównie, w obrębie parków krajo- brazowych,  uwzględnienie w strukturze produkcji stanu zanieczyszczenia gleb, głównie metalami ciężkimi,  scalenie rozdrobnionych gospodarstw rolnych, głównie poza terenami parków krajobrazowych.  Leśnictwo  kształtowanie zadrzewień leśnych o złożonej strukturze war- - grunty rolne niższych klas bonitacyj- stwowej z różnogatunkowym drzewostanem, zgodnym z siedli- nych (V, VI) a także grunty skażone skiem wyznaczonym przez roślinność potencjalną, związkami metali ciężkich i zaliczone  wykluczenie upraw plantacyjnych, w tym bezwzględnie na tere- do niekorzystnych i wybitnie nieko- nach obu parków krajobrazowych. rzystnych dla przydatności do upraw oraz grunty narażone na erozję natu- rogeniczną i antropogeniczną.  Turystyka i rekreacja  preferencje dla różnych form turystyki i rekreacji, szlaki turysty- - tereny o atrakcyjnych, często unika- ki pieszej, konnej i rowerowej, wyspecjalizowane formy rekrea- towych walorach przyrodniczych cji (np. wspinaczka, speleologia), i krajobrazowych a także korzystnym  możliwość realizacji obiektów letniskowych i urządzeń dla tury- topoklimacie, styki. - jednostki osadnicze oraz przylegające do nich obszary polno-łąkowe o za- chowanym charakterze otwartego kra- jobrazu.

46

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

 Funkcje mieszkaniowe i gospodarcze  potencjalnie korzystne warunki do zabudowy mieszkaniowej - korzystne ukształtowanie powierzchni a także funkcji gospodarczych występują na znacznych obsza- do zabudowy i wprowadzenia infra- rach miasta i gminy Olkusz, struktury technicznej i komunikacji,  obszary te nakładają się często na tereny przeznaczone dla in- - bardzo dobre i dobre warunki grunto- nych funkcji użytkowych jak: leśnictwo, rolnictwo oraz ochrona wo-wodne, przyrody i krajobrazu, - korzystne warunki topoklimatyczne  wybór przeznaczenia wymienionych terenów dla wybranej funk- z uwagi na przewietrzanie i nasło- cji użytkowej należy ustalić przez dokumentację planistyczną, necznienie,  ograniczenia dla funkcji mieszkaniowo-gospodarczej określa: - gleby mało przydatne dla rolnictwa - występowanie gleb chronionych, V i VI klasa bonitacyjna. - położenie w obszarze najwyższej i wysokiej ochrony głów- nych zbiorników wód podziemnych, - położenie na prawnie chronionych obszarach o szczególnych walorach krajobrazowych, - występowanie stref zagrożeń dla zdrowia ludzi ze strony ko- munikacji i funkcjonowania infrastruktury technicznej, - występowanie stref zagrożeń dla infrastruktury ze strony gór- nictwa wgłębnego (zapadliska, tąpanie, itp.).

Wnioski ekofizjograficzne wskazujące tereny, których użytkowanie i zagospodarowa- nie, z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich rolę w strukturze przyrodniczej obszaru po- winny być podporzadkowane potrzebom zapewnienia prawidłowego funkcjonowania środo- wiska przyrodniczego i różnorodności biologicznej.

Elementy struktury przyrodniczej  ranga elementu w strukturze Wskazania i ograniczenia - cechy i właściwości Struktura biologiczna  całkowite wyłączenie ze zmiany przeznaczenia terenu na inne  Obszary rdzeniowe: sposoby zagospodarowania, Obszary o zasilającym i stabilizującym  dostosowanie użytkowania dla utrzymania bioróżnorodności oddziaływaniu na tereny sąsiednie. i trwałości procesów przyrodniczych poprzez: - zasoby bioróżnorodności o dużym bo- - prowadzenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych, gactwie gatunkowym, zgodnym z na- - przeciwdziałanie przeprowadzeniu w bezpośrednim sąsiedz- turalnym siedliskiem, dużym zagęsz- twie czynności, które mogą obniżyć poziom wód gruntowych czeniu osobników i małym stopniu lub zanieczyścić gleby. przekształceń o randze ponadlokalnej.  Biocentra  wyłączenie ze zmiany przeznaczenia terenu na inne sposoby Obszary zasilania w informację eko- zagospodarowania, logiczną i genetyczną o dużej inten-  dostosowanie użytkowania dla utrzymania bioróżnorodności sywności i wielopoziomowości obiegu i trwałości procesów przyrodniczych poprzez: materii i przepływu energii - prowadzenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych, - zasoby o bioróżnorodności ekosyste- - przeciwdziałanie przeprowadzeniu w bezpośrednim sąsiedz- mowej i gatunkowej o randze lokalnej. twie czynności, które mogą obniżyć poziom wód gruntowych lub zanieczyścić gleby,  możliwość przeznaczenia terenu dla różnych form turystyki i rekreacji pieszej, konnej i rowerowej a także wyspecjalizowa- nych form, jak wspinaczka lub speleologia.  Węzłowe korytarze ekologiczne  przeznaczenie terenu dla funkcji mieszkaniowej i usługowej pod - dla powiązania obszarów zasilania warunkiem: w funkcjonalną całość, - wprowadzenia standardów zapewniających w strukturze zago- - dla utrzymania procesów obiegu wo- spodarowania terenu właściwy udział i ciągłość przestrzenną dy. powierzchni biologicznie czynnej, - wykluczenie ogrodzeń uniemożliwiających migrację zwierząt,  zakaz realizacji przedsięwzięć, które mogą spowodować przesu- szenie doliny cieku i zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych.

47

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Struktura hydrologiczna  utrzymanie dotychczasowej funkcji (ekstensywne rolnictwo)  Elementy węzłowe wód powierzch- w dolinach rzecznych a także drożności koryt rzek w celu od- niowych: prowadzania wód powodziowych, - słabo zainwestowane doliny cieków  wyeliminowanie zrzutów nieoczyszczonych ścieków komunal- oraz obszary źródliskowe, nych oraz obszarowego spływu zanieczyszczeń rolniczych, - powierzchniowa sieć hydrograficzna  przy przeznaczeniu terenu na funkcje użytkowe (mieszkaniowe, o II-III klasie czystości wód (w klasy- rekreacyjne) konieczne jest określenie obszaru podtapiania tere- fikacji pięciostopniowej), o drenują- nu w czasie roztopów i wezbrań oraz strefy prognozowanych cym lub infiltrującym kontakcie z wo- podtopień na skutek likwidacji kopalń rud cynku i ołowiu, dami podziemnymi,  objęcie ochroną prawną cennych źródeł. - przyrodniczo cenne źródła,  Elementy węzłowe wód podziemnych:  możliwe wykorzystanie obszaru dla funkcji użytkowych: - obszary zasilania głównych zbiorni- - mieszkaniowo-gospodarczych i rekreacji pod warunkiem ków wód podziemnych: wprowadzenia technologii oczyszczania ścieków uwzględnia- . objęte strefą najwyższej ochrony jącej wrażliwość obszaru na infiltrację zanieczyszczeń, (ONO), zagrożone degradacją jako- - rolnictwo z ograniczonym stosowaniem środków chemicz- ści i zubożeniem zasobów wód nych. (zbiorniki nr 326 i 454 w obrębie północnej części miasta i gminy Ol- kusz), . objęte strefą wysokiej ochrony (OWO) zagrożone w mniejszym stopniu degradacją jakości i zuboże- niem zasobów (zbiorniki nr 326 i 454 w obrębie środkowej i połu- dniowej części miasta i gminy Ol- kusz). Struktura geologiczno-geomorfologiczna  przy przeznaczeniu terenów dla funkcji użytkowych (mieszka-  elementy węzłowe niowych, rekreacyjnych) konieczne jest: - krawędź Progu Górnojurajskiego oraz - wprowadzenie ograniczenia zabudowy na odsłoniętych kopia- liczne kopiaste, twardzielcowe stych wyniesieniach, wzgórza, często z nagromadzeniem - wprowadzenie standardów zapewniających udział powierzchni skałek wapiennych zakwalifikowa- biologicznie czynnej, nych jako pomniki przyrody nioży- - zachowanie przed zniszczeniem cennych form rzeźby terenu wionej, (ostańców wapiennych), - udokumentowane złoża kopalin,  zasoby prawnie chronione – wyłączone ze zmiany zagospodaro- - gleby szczególnie narażone na procesy wania, erozyjno-denudacyjne,  stosowanie agrotechniki i wprowadzenie zadrzewień śródpo- - punkty i ciągi widokowe. lnych dla przeciwdziałania denudacji uprawowej,  zalecane zalesienie gleb V i VI klasy oraz gleb silnie zanie- czyszczonych związkami metali ciężkich,  zachowanie warunków percepcji krajobrazu przy przeznaczeniu terenów dla funkcji użytkowych. Struktura topoklimatyczna  wyłączenie z przeznaczenia dla funkcji mieszkaniowo-  Elementy węzłowe: gospodarczej ze względu na: - topoklimat form wklęsłych: - kumulowanie zanieczyszczeń, . ograniczone przewietrzanie, - niekorzystne warunki gruntowo-wodne, . częste zaleganie mgieł kumulujących - niekorzystne warunki nasłonecznienia. gazowe i pyłowe zanieczyszczenia.

Syntezę wniosków ekofizjograficznych przedstawiono na mapie 1:10 000 (zał. 2).

48

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Załączone do I części opracowania mapy wykonano na podstawie:

Załącznik 1. Mapa geologiczna utworów powierzchniowych – wg: Szczegółowa mapa geo- logiczna Polski, skala. 1:50000. Ark. 945 Olkusz, PIG, Warszawa. 1992. Załącznik 2. Mapa złóż surowców mineralnych – wg: Mapa geośrodowiskowa Polski. Plan- sza A. skala. 1:50000. Ark. 945 Olkusz. PIG, Warszawa. 2003. Załącznik 3. Mapa form rzeźby terenu – wg: Mapa form geomorfologicznych ze szczegól- nym uwzględnieniem form antropogenicznych, woj. katowickie. skala. 1:25 000. PPGK, Warszawa. 1986-88. Załącznik 4. Mapa topoklimatów – opracowanie własne wg mapy topograficznej 1:25 000 Załącznik 5. Mapa wód powierzchniowych i podziemnych wg: Mapa geośrodowiskowa Pol- ski. Plansza A. skala. 1:50000. Ark. 945 Olkusz. PIG, Warszawa. 2003. Załącznik 6. Mapa terenów Olkusza z przełomu XVIII i XIX w. – skan mapy Mayer’a von Heldensfelda 1:28 800. Załącznik 7. Mapa terenów Olkusza z połowy XIX w. – skan mapy A. Hempla, 1:20 000. Załącznik 8. Mapa rolniczo-glebowa – wg: Mapa glebowo-rolnicza, skala 1: 100 000, IUNG, Puławy, 1991. Załącznik 9. Mapa siedlisk leśnych – wg: Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Olkusz, obręb leśny: 1. Olkusz, 2. Rabsztyn, 3. Pilica. Skala 1:25 000. Stan lasu na 1.01.1993. Olkusz. 1999.

49

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

LITERATURA Aneks. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Olkusz, obręb leśny: 1. Olkusz, 2. Rabsztyn, 3. Pilica. Stan lasu na 1.01.1993. skala 1:25 000. Wykonawca R. Malik, Olkusz. 1999. Adamczyk A., (red.), 1995: Problematyka zaopatrzenia rejonu olkuskiego w wodę dobrej ja- kości. Współczesne problemy hydrogeologii. T. VII, cz. 1. ZHiOW, AGH, Kraków. Agricola G., 1564: De re metallica. Libri XII, Basilea (tłum. S. Majeewski, 1931), Śląsk, Katowice. Aktualizacja miejscowego ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Olkusz. 1991. Biuro Planowania Przestrzennego, Katowice. Bąk K., Morcinek G., 1995: Rezerwaty w Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych woj. katowickiego. Istniejące i projektowane. ZJPK, Dąbrowa Górnicza. Bogacz A., Kawulak M, 2003: Warunki wodne. Objaśnienia do Mapy Geośrodowiskowej Polski. 1:50 000. Arkusz Olkusz (945). PIG, Warszawa. Czaja S., Zieliński T., 2000a: Po Wyżynie Śląskiej i Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Vi- deograf II, Katowice. Czaja S., Zieliński T., 2000b: Pieszo i na rowerze po Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Videograf II, Katowice. Dąbrowski J., 1990: Motyle. [w:] Jurajskie Parki Krajobrazowe województwa krakowskiego. Zarząd Zespołu JPK, Kraków. Drozdowska M., 2004: Zanieczyszczenie powietrza w powiecie olkuskim na tle wybranych elementów meteorologicznych. Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec (maszynopis pracy magisterskiej). Kantor-Mirski M., 1936: Ziemia olkuska w przeszłości. Sosnowiec Kiryk F., Kołodziejczyk R., 1978: Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego. Tom. 1. PWN, Warsza- wa. Klimaszewski M. (red.), 1972: Geomorfologia Polski. T. 2. PWN, Warszawa. Kondracki, 1978: Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kornaś J., Dubiel E., 1990: Przemiany zbiorowiska łąkowych w Ojcowskim Parku Narodo- wym w ostatnim trzydziestoleciu. Prądnik, Prace Muzeum Szafera. Kowalczyk A., Rubin H., Witkowski A., 2007: Hydrogeologiczne skutki eksploatacji oraz likwidacji kopalń rud cynku i ołowiu na przykładzie olkuskiego rejonu rudnego. Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko. Nr III/2007, Katowice. Kozioł S., 1952: Budowa geologiczna Pustyni Błędowskiej. Biuletyn PIG, nr 65. Kucharski R, Marchwińska E., 1990: Problemy zagrożenia terenów rolnych metalami ciężki- mi w rejonie Olkusza. Sozologia i Sozotechnika, z. 32.

50

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Langhamer L., 1990: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej województwa katowickiego. Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznastwa w Puławach, Puławy. Mapa Glebowo-Rolnicza. 1:5000. Miasto i gmina Olkusz. 1968 r. Miasto i gmina Olkusz. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzenne- go. Kierunki zagospodarowania przestrzennego. Skala. 1:10 000. Alma Projekt Pracow- nia Architektoniczno-Urbanistyczna, Sławków. 2004. Miasto i gmina Olkusz. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Uwarunkowania rozwoju przestrzennego. Skala. 1:10 000. MGGP S.A., Tarnów. 2006. Michalik S., 1980: Roślinność rzeczywista centralnej części Wyżyny Krakowskiej. Ochrona Przyrody nr 43. Mikołajczyk J., 1995: Ocena wpływu części górniczej ZGH Bolesław na środowisko. (ma- szynopis WGGiIŚ, AGH, Kraków. Molenda D., 1963: Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku. [w:] Studia i materiały z historii materialnej. T. 15. PAN, Wrocław-Warszawa- Kraków. Molenda D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku. Ossolineum, Wrocław. Motyka L., 1998: Opinia naukowa dotycząca stosunków wodnych na terenie miasta i gminy Olkusz w aspekcie ochrony przed powodzią. Niedzielski, Szostek, 1977: Złoża kopalin. [w:] Poręba E., 2003: Złoża kopalin. Objaśnienia do Mapy Geośrodowiskowej Polski. 1:50 000. Arkusz Olkusz (945). PIG, Warszawa. Opracowanie ekofizjograficzne do planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Olkusz. 1988. Biuro Planowania Przestrzennego, Katowice. Pawłowski J., 1977: Rozwój badań faunistycznych. Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowe- go. Studia Nat., ser. B, 28. Poręba E., 2003: Złoża kopalin. Objaśnienia do Mapy Geośrodowiskowej Polski. 1:50 000. Arkusz Olkusz (945). PIG, Warszawa. Projekt zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla ob- szarów południowych osiedli Olkusza, Al. Tysiąclecia – Ul. Osiacka, północnej części Osieka oraz terenów osadniczych w Zedermanie i Kogutku. 2005. Urbi-Flora, Ruda Śląska. Rafalski J., 1977: Pajęczaki. Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Nat., ser. B, 28. Różkowski J., 1996: Przeobrażenie składu chemicznego wód krasowych w południowej części Wyżyny Krakowskiej (zlewnia Rudawy i Prądnika). Kras i Speleologia, nr. 1. Katowice. Rychling A., Solon J., 1996: Ekologia Krajobrazu. PWN, Warszawa.

51

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

Staszic S., 1815: O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa (reprint, 1955). Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Olkusz. Część 1 – Charakterystyka stanu, diagnoza. 1995. Zarząd miasta i gminy Olkusz, Kraków. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Ol- kusz. Część 2 – Uwarunkowania i kierunki zagospodarowania przestrzennego. 1996. Zarząd miasta i gminy Olkusz, Kraków. Szafer W., 1977: Podstawy geobotanicznego podziału Polski. [w:] Szafer W., Zarzycki K. (red.): Szata roślinna Polski. Tom II. PWN, Warszawa. Szczypek T., Wika S., 1991: Projektowany pomnik przyrody Sasanka – Stary Olkusz. [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemy- słowionych i zurbanizowanych. T. 1. WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec. Szczypek T., Wika S., 1995: Prawidłowości w rozmieszczeniu zbiorowisk roślinnych na ob- szarze projektowanego rezerwatu w Jaroszowcu koło Olkusza. Geographia. Studia et dissertationes. T. 14. Wydawnistwo UŚ, Katowice. Walczakowska J., 2001: Zmiany stosunków wodnych w wyniku eksploatacji rud cynku i oło- wiu w rejonie Sławkowa i Olkusza od XIV do XX wieku. Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec (maszynopis pracy magisterskiej). Wika S., 1986: Zagadnienia geobotaniczne środkowej części Wyżyny Krakowsko- Wieluńskiej. Wyd. UŚ, Katowice. Wika S., Szczypek T., Kieś B., Morcinek G., 1991: Przewodnik dydaktyczny po projektowa- nym rezerwacie „Pazurek”. Zarząd ZJPK woj. katowickiego, Dąbrowa Górnicza. Wilk Z., Motyka J., 1977: Kontakty między poziomami wodonośnymi w olkuskim rejonie kopalnictwa rud. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, t. 47, z. 1. Kraków Wołoszyn B., 1990: Nietoperze. [w:] Jurajskie Parki Krajobrazowe województwa krakow- skiego. Zarząd Zespołu JPK, Kraków. Woś A., 1995: Zarys klimatu Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań

52

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

SPIS RYSUNKÓW

Rys. 1. Skupisko ostańców wapiennych „Pomorzańskie Skały”.

Rys. 2. Ruiny zamku w Rabsztynie.

Rys. 3. Lokalizacja punktów pomiaru zanieczyszczenia powietrza na terenach miasta i gminy Olkusz.

Rys. 4. Opad pyłu w 1990 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

Rys. 5. Opad pyłu w 1998 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

Rys. 6. Opad pyłu w 2002 roku na terenie gminy i miasta Olkusz.

53

Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II

SPIS TABEL

Tab. 1. Pomniki przyrody ożywionej na terenie miasta i gminy Olkusz.

Tab. 2. Pomniki przyrody nieożywionej na terenie miasta i gminy Olkusz.

Tab. 3. Opad pyłu w [g/m2/rok] na terenach miasta i gminy Olkusz w sezonie letnim i grzewczym w 2002 roku (wg: PSSE, Olkusz).

Tab. 4. Opad związków ołowiu i kadmu [w mg/m2/rok ] na terenach miasta i gminy Olkusz w latach 1999 i 2002.

3 Tab. 5. Stężenia średnie miesięczne i roczne SO2 [w µg/m ] w latach 1998-2002 (wg: PSSE w Olkuszu).

Tab. 6. Stan zanieczyszczenia wód podziemnych na terenach miasta i gminy Olkusz (wg: danych RZGW w Gliwicach z 1998 r.).

Tab. 7. Funkcje użytkowe oraz wskazania kierunków zagospodarowania i ograniczeń w użytkowaniu.

54